ψάρια Ένας υποβρύχιος οδηγός πεδίου Τα παράκτια μεσογειακά Κώστας Ντούνας Γιολάντα Κουλούρη Τα παράκτια μεσογειακά ψάρια Ένας υποβρύχιος οδηγός πεδίου

Ένας υποβρύχιος οδηγός πεδίου μάθε με τη μάσκα και τον αναπνευστήρα να αναγνωρίζεις τους θαλάσσιους οργανισμούς που κολυμπούν γύρω σου ένα ιδανικό μέσο ψυχαγωγίας και επιμόρφωσης για κολυμβητές και αυτοδύτες κάθε ηλικίας ΠΕΡΙΕΧΕΙ ΑΔΙΑΒΡΟΧΗ ΠΛΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΚΑΡΤΑ ΜΕ 40 ΕΙΔΗ ΨΑΡΙΩΝ isbn 978-960-471-044-7 ένας άμεσος τρόπος για να στρέψουμε την προσοχή όλων στο θαλάσσιο κόσμο και στην ανάγκη προστασίας του Κώστας Ντούνας Γιολάντα Κουλούρη Τα παράκτια μεσογειακά ψάρια ψάρια ΚΑΛΕΙΔΟΣΚΟΠΙΟ Τα παράκτια μεσογειακά Κώστας Ντούνας Γιολάντα Κουλούρη Τα παράκτια μεσογειακά ψάρια Ένας υποβρύχιος οδηγός πεδίου ΚΑΛΕΙΔΟΣΚΟΠΙΟ

Κώστας Ντούνας - Γιολάντα Κουλούρη Τα παράκτια μεσογειακά ψάρια Ένας υποβρύχιος οδηγός πεδίου ΚΑΛΕΙΔΟΣΚΟΠΙΟ

Ο Κώστας Ντούνας έχει σπουδάσει Βιολογία στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, όπου εκπόνησε και τη Διδακτορική Διατριβή του στη θαλάσσια οικολογία και ρύπανση. Είναι Ερευνητής στο Ινστιτούτο Θαλάσσιας Βιολογίας και Γενετικής (ΙΘΑΒΙΓ) του Ελληνικού Κέντρου Θαλάσσιων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ). Τα επιστημονικά του ενδιαφέροντα επικεντρώνονται στη μελέτη της θαλάσσιας βιοποικιλότητας, τη διαχείριση των παράκτιων οικοσυστημάτων και την ανάπτυξη θαλάσσιας περιβαλλοντικής τεχνολογίας. Είναι κάτοχος πέντε ελληνικών και διεθνών διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας και έχει συμμετάσχει σε ένα μεγάλο αριθμό ευρωπαϊκών και εθνικών ερευνητικών και αναπτυξιακών προγραμμάτων. Η Γιολάντα Κουλούρη σπούδασε Βιολογία στο Πανεπιστήμιο Πατρών και έκανε μεταπτυχιακές σπουδές (MSc) στο Τμήμα Βιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, όπου και εκπόνησε τη Διδακτορική Διατριβή της στη θαλάσσια βιολογία. Εργάζεται ως Ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Θαλάσσιας Βιολογίας και Γενετικής (ΙΘΑΒΙΓ) του Ελληνικού Κέντρου Θαλάσσιων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ). Έχει συμμετάσχει σε πολλά ευρωπαϊκά και εθνικά ερευνητικά προγράμματα που αφορούν σε θέματα δομής, λειτουργίας, προστασίας και διαχείρισης των θαλάσσσιων οικοσυστημάτων και των βιολογικών τους πόρων. Ευχαριστούμε τους Τάσο Ελευθερίου, Μιχάλη Κουράτορα, Δημήτρη Πουρσανίδη και Θάνο Νταϊλιάνη για τη συμβολή τους στη συγκεκριμένη έκδοση. Εισαγωγικό σημείωμα Αγαπητοί φίλοι της θάλασσας, Η παρατήρηση της θαλάσσιας ζωής είναι μια ιδιαίτερα προσφιλής δραστηριότητα επιμόρφωσης και αναψυχής, ιδίως των νέων, κατά την περίοδο των θερινών τους διακοπών. Ωστόσο, η μεγάλη ποικιλία των θαλάσσιων οργανισμών και, παράλληλα, η έλλειψη εξοικείωσης ενός μέσου κολυμβητή στην ανακάλυψη και αναγνώρισή τους αποτελούν εμπόδια στην απομνημόνευση και, επομένως, στην τελική εκμάθηση της ταυτότητάς τους. Η έκδοση Τα παράκτια μεσογειακά ψάρια: ένας υποβρύχιος οδηγός πεδίου, που πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με τις Εκδόσεις Καλειδοσκόπιο, είναι η πρώτη της σειράς Εκδόσεων BIOWATCH, που αποτελεί μια καινοτόμο μέθοδο πληροφόρησης, εκμάθησης και ψυχαγωγίας. Οι Εκδόσεις BIOWATCH αναφέρονται στην παραγωγή διαδραστικών πακέτων εποπτικών μέσων, που έχουν στόχο την υποστήριξη της αυτόνομης εκμάθησης της άμεσης αναγνώρισης από το χρήστη μιας επιλεγμένης ομάδος οργανισμών, χερσαίων ή θαλάσσιων, που ζουν σε μια συγκεκριμένη περιοχή. Περιλαμβάνει μια αδιάβροχη κάρτα πεδίου με υψηλής ποιότητας εικόνες των υπό διερεύνηση οργανισμών, η οποία βρίσκεται σε διαδραστική σχέση με μια σειρά έντυπων ή/και ηλεκτρονικών πηγών πρόσθετης πληροφόρησης, όπως ειδικές εκδόσεις, δίσκοι CD και DVD, δικτυακοί τόποι, τράπεζες καταγραφής δεδομένων κ.ά. Το σύστημα Εκδόσεων BIOWATCH επιτρέπει τον αμφίδρομο έλεγχο και επανέλεγχο, όπως και την εμπέδωση της συλλεγόμενης από το πεδίο πληροφορίας, με τη χρήση των προσφερόμενων πρόσθετων πηγών πληροφόρησης. Κύριος στόχος του BIOWATCH είναι η αυτόνομη υποστήριξη του χρήστη στη διαδικασία εκμάθησης της θαλάσσιας και χερσαίας βιοποικιλότητας, καθώς επίσης η ψυχαγωγία και η περιβαλλοντική του ευαισθητοποίηση. Στο BIOWATCH έχει απονεμηθεί τόσο ελληνικό δίπλωμα ευρεσιτεχνίας, όσο και διεθνή αντίστοιχα. Copyright 2011 κειμένων και εικονογράφησης Κώστας Ντούνας, Γιολάντα Κουλούρη Εκδόσεις Καλειδοσκόπιο Καλλιτεχνική επιμέλεια: 4DESIGN / Αλέξανδρος Γαγγάδης, Xριστίνα Γαγγάδη Σελιδοποίηση: Xριστίνα Γαγγάδη Επιμέλεια κειμένων: Πόπη Μουπαγιατζή Κώστας Ντούνασ Γιολάντα Κουλούρη ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΛΕΙΔΟΣΚΟΠΙΟ Ομήρου 50-106 72 Αθήνα Τηλ./FAX: 210 3632788 E-mail: info@kaleidoscope.gr www.kaleidoscope.gr ΕΚΔΟΣΕΙΣ BIOWATCH (Κ. Ντούνας) Γούρνες Πεδιάδος - 71500 Ηράκλειο Τηλ.: 2810 761842 E-mail: info@bio-watch.com www.bio-watch.com ISBN 978-960-471-044-7

Αντί προλόγου Στη Μαρίν, στον Γιώργο-Αλέξανδρο και στην Έλλη Εξερευνώντας το βυθό...με μάσκα και αναπνευστήρα Το κολύμπι στη θάλασσα με μάσκα και αναπνευστήρα είναι μια εύκολη, χαλαρωτική και συγχρόνως διασκεδαστική δραστηριότητα, ιδιαίτερα το καλοκαίρι. Επιπλέοντας στην επιφάνεια του νερού, με αργές κινήσεις και αναπνέοντας κανονικά, χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια, μπορεί κανείς άνετα να γνωρίσει και να εξερευνήσει την ομορφιά του θαλάσσιου βυθού. Η εξερεύνηση αυτή δεν απαιτεί ιδιαίτερο ή ακριβό εξοπλισμό και προσφέρεται για όλες τις ηλικίες και, βέβαια, για ολόκληρη την οικογένεια. Μερικές απλές οδηγίες σχετικά με τον εξοπλισμό Θα χρειαστείτε μάσκα και αναπνευστήρα. Η επιλογή της μάσκας χρειάζεται προσοχή. Για να ελέγξετε την καταλληλότητά της, καλό είναι να τη φορέσετε χωρίς το λάστιχο και, εισπνέοντας με τη μύτη, να εξετάσετε την καλή εφαρμογή της στο πρόσωπο. Επιστρέφοντας στο σπίτι με την καινούρια μάσκα σας, φροντίστε να τρίψετε το γυαλί της με οδοντόκρεμα (χωρίς τζελ) και να το ξεπλύνετε με άφθονο ζεστό νερό. Για τον αναπνευστήρα, σας συνιστούμε έναν με μαλακό επιστόμιο. Και για όσους φορούν γυαλιά υπάρχουν μάσκες κατά παραγγελία, στις οποίες προσαρμόζονται κατάλληλοι φακοί, που σας επιτρέπουν να βλέπετε μέσα στο νερό τόσο καλά όσο και στη στεριά. Η χρήση βατραχοπέδιλων δεν είναι απαραίτητη, παρά το γεγονός ότι 5

κάνουν το κολύμπι πιο εύκολο, γρήγορο και ξεκούραστο, αφήνοντας παράλληλα τα χέρια ελεύθερα και επιτρέποντας την κατάδυση κοντά στο βυθό. Είναι όμως απαραίτητα σε περιοχές με δυνατά ρεύματα. Για την αποφυγή της έκθεσης στον ήλιο και την υποθερμία, καλό είναι να χρησιμοποιήσετε μια ελαφριά καταδυτική στολή. Η στολή είναι σχεδόν απαραίτητη όταν κολυμπάτε σε κρύα νερά και απολύτως απαραίτητη το χειμώνα. Επειδή όμως η χρήση καταδυτικής στολής προσδίδει στο σώμα θετική πλευστότητα, θα χρειαστείτε μια ζώνη με ειδικά βαράκια, ο αριθμός και το βάρος των οποίων διαφέρει σε κάθε άνθρωπο. Ένα αδιάβροχο ρολόι (στεγανό τουλάχιστον έως τα 10 μέτρα βάθος) είναι επίσης απαραίτητο, ώστε να μην ξεχαστείτε από τη μαγεία του βυθού και εκτεθείτε υπερβολικά στον ήλιο ή πάθετε υποθερμία. Καθώς κολυμπάτε και ανακαλύπτετε όλο και περισσότερους κρυμμένους «θησαυρούς» του θαλάσσιου κόσμου, είναι πιθανό να απομακρυνθείτε αρκετά από το σημείο όπου βουτήξατε. Μην ξεχνάτε ότι η απόσταση που έχετε ήδη διανύσει πρέπει να καλυφθεί ξανά καθώς θα επιστρέφετε! βουτήξετε. Παρακολουθήστε τα κύματα, ελέγξτε την κλίση της ακτής και την ύπαρξη τυχόν δυνατών ρευμάτων. Για να αποφύγετε το θόλωμα του εσωτερικού της μάσκας σας καθώς κολυμπάτε, σαλιώστε το γυαλί και τρίψτε το με τα δάχτυλά σας. Προσαρμόστε τη μάσκα και τον αναπνευστήρα στο πρόσωπό σας και δοκιμάστε τα όσο είστε ακόμα στα ρηχά, ώστε να αποφύγετε τυχόν προβλήματα αργότερα, κατά τη διάρκεια της περιπλάνησής σας. για όσο βρίσκεστε στο νερό Στην περίπτωση που φοράτε βατραχοπέδιλα, κρατήστε τα χέρια σας προς τα πίσω και παράλληλα με το σώμα σας, για να έχετε μικρότερη αντίσταση στο νερό. Τα πόδια σας πρέπει να είναι τεντωμένα, χωρίς να λυγίζετε τα γόνατα. Προτιμήστε να κάνετε μικρές «πεδιλιές» κάτω από το νερό, για να μη σπαταλάτε ενέργεια. Μην ξεχάσετε να κάνετε εξίσωση στα αυτιά σας, κλείνοντας τη μύτη και φυσώντας προς τα έξω καθώς βουτάτε βαθύτερα διαφορετικά, μπορεί να πονέσουν τα αυτιά σας από τη διαφορά πίεσης. Αποφύγετε τις έντονες και απρόσεκτες κινήσεις με τα βατραχοπέδιλα κοντά στο βυθό: μπορεί να είναι καταστροφικές για πολλούς ζωντανούς οργανισμούς και το μικροπεριβάλλον τους! Προτού βουτήξετε, μην ξεχνάτε να ελέγχετε τα ευαίσθητα μέρη του εξοπλισμού που μπορεί να έχουν φθαρεί (π.χ. λάστιχα μάσκας και αναπνευστήρα). Τέλος, μην ξεχάσετε να πάρετε μαζί σας την υποβρύχια Κάρτα Προσδιορισμού των Παράκτιων Μεσογειακών Ψαριών και αναγνωρίστε όσα ψάρια συναντήσετε στο βυθό. Αργότερα, στην ακτή, ανοίξτε το βιβλίο που έχετε στα χέρια σας για να μάθετε περισσότερα και να λύσετε τυχόν απορίες σας. Έπειτα, καταγράψτε μεθοδικά τα ψάρια που συναντήσατε στις εξερευνήσεις σας. Χρησιμοποιήστε το Ημερολόγιο καταγραφής των ψαριών που βρίσκεται στις τελευταίες σελίδες αυτού του βιβλίου. Η μέθοδος που σας προτείνουμε έχει στόχο να σας φέρει πιο κοντά Τα «πρέπει» και τα «δεν πρέπει» της κολύμβησης με μάσκα και αναπνευστήρα Προτού βουτήξετε, εξοικειωθείτε με το νέο εξοπλισμό σας. Μην κολυμπάτε μόνοι σας ή τουλάχιστον φροντίστε να γνωρίζει κάποιος δικός σας πού προγραμματίζετε να πάτε και πότε περίπου θα επιστρέψετε. Χαλαρώστε και μη φτάνετε τον εαυτό σας στα άκρα. Αποφύγετε να έρχεστε σε επαφή με ζωντανούς οργανισμούς (ζώα ή φυτά), με το σώμα ή τα πτερύγιά σας. Σε περίπτωση που αναποδογυρίσετε κάποια πέτρα ή ένα μικρό βράχο, τοποθετήστε τα ξανά στην αρχική τους θέση. Μη συλλέγετε ζωντανά κοχύλια, καβούρια ή άλλους ζωντανούς οργανισμούς. Μην ενοχλείτε τους οργανισμούς που συναντάτε, ιδίως αν δεν τους γνωρίζετε. Όσο λιγότερο κινείστε, τόσο πιο πολλούς οργανισμούς θα δείτε. Η αδιάκριτη παρουσία μας στο νερό κάνει τους οργανισμούς να κρύβονται ή να παραμένουν ακίνητοι, προσπαθώντας να ξεφύγουν από το οπτικό μας πεδίο. Τα ψάρια, ιδιαίτερα, μας αντιλαμβάνονται από μακριά και συνήθως απομακρύνονται. Μην πετάτε σκουπίδια στη θάλασσα και στην παραλία. για όσο βρίσκεστε στην παραλία Βάλτε οπωσδήποτε αντιηλιακό για να μη σας «κάψει» ο ήλιος, αλλά μην παραλείψετε για μετά την εξερεύνηση μετά να πλύνετε τα χέρια Ξεπλύντε με γλυκό νερό όλα τα εξαρ- σας, γιατί, αν έρθει το αντιηλιακό σε τήματα του εξοπλισμού που χρησιμοποιήσατε επαφή με το γυαλί της μάσκας, θα τα για να φύγει το αλάτι όσο βλέπετε όλα θολά. είναι ακόμα βρεγμένα. Στη συνέχεια, Ελέγξτε τις συνθήκες που επικρατούν αφήστε τα να στεγνώσουν σε σκιερό στο θαλάσσιο περιβάλλον και τους κα- 6 στην παραλία όπου πρόκειται να μέρος. τοίκους του. Ας δούμε πώς: 7

ΒIOWATCH: Αναγνωρίζω και καταγράφω θαλάσσιους οργανισμούς στο πεδίο Η συγκεκριμένη εφαρμογή περιλαμβάνει τη χρήση στο πεδίο της αδιάβροχης πλαστικοποιημένης κάρτας ΒIO- WATCH με τις πρωτότυπες εικόνες σαράντα (40) παράκτιων ψαριών της Μεσογείου, που είναι ενσωματωμένη στην πλάτη αυτού του βιβλίου. Τα ψάρια που απεικονίζονται στη συγκεκριμένη κάρτα ζουν στα ρηχά νερά και, επομένως, μπορούν να αποτελέσουν στόχους παρατήρησης, εκμάθησης και μελέτης από οποιονδήποτε κολυμβητή ή αυτοδύτη-επισκέπτη των ακτών της Μεσογείου. Προσαρμόστε με το ειδικό λουράκι την κάρτα στον καρπό σας και προσπαθήστε να αναγνωρίσετε τα είδη που διακρίνετε στο νερό, συγκρίνοντάς τα με τις αντίστοιχες εικόνες της κάρτας. Δίπλα σε κάθε εικόνα υπάρχει η επίσημη επιστημονική ονομασία κάθε ψαριού, καθώς και η κοινή ονομασία του σε τέσσερις διαφορετικές γλώσσες. Επίσης, θα βρείτε πληροφορίες σχετικά με το σύνηθες μέγεθος των ψαριών και επισημάνσεις για την επικινδυνότητα ορισμένων από αυτά, ώστε να προσέχετε σε περίπτωση που τα συναντήσετε. Δίπλα σε κάθε εικονογράφηση των ειδών-στόχων υπάρχει ένας κωδικός αριθμός, που αντιστοιχεί στη σειρά παρουσίασης των ψαριών στο βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας. Με τον τρόπο αυτό έχετε τη δυνατότητα να μάθετε περισσότερα σχετικά με τα μορφολογικά τους γνωρίσματα, ώστε να είστε περισσότερο βέβαιοι για τον προσδιορισμό της ταυτότητάς τους την επόμενη φορά που θα τα συναντήσετε σε κάποια από τις εξερευνήσεις σας. Στην παρουσίαση των ψαριών στο βιβλίο δίνεται η επιστημονική ονομασία, καθώς και η αντίστοιχη κοινή στα ελληνικά, ιταλικά (ιταλ.), αγγλικά (αγγλ.), ισπανικά (ισπ.), γαλλικά (γαλ.), τουρκικά (τουρκ.), γερμανικά (γερμ.) είδη, τις οικολογικές του προτιμήσεις και ρωσικά (ρωσ.). Βέβαια, οι κοινές και ορισμένα στοιχεία της βιολογίας ονομασίες των ψαριών διαφέρουν όχι του, όπως τις τροφικές του συνήθειες, μόνο από χώρα σε χώρα, αλλά πολλές την αναπαραγωγή του κ.ά. Στο τέ- Η επιστημονική ονομασία κάθε βιολογικού είδους (ζώου ή φυτού) φορές και από περιοχή σε περιοχή. λος κάθε περιγραφής αποκαλύπτονται είναι μοναδική και προσδιορίζεται με ένα σύνθετο όνομα στα λατινικά, Σε ειδικά διαγράμματα θα βρείτε τη αληθινές ιστορίες, μύθοι και παραδό- που αποτελείται από δύο μέρη. Το πρώτο δηλώνει το όνομα του βαθυμετρική και τη γεωγραφική κασεις, συνταγές για τα βρώσιμα ψάρια, γένους και γράφεται πάντα με κεφαλαίο το πρώτο γράμμα, ενώ το τανομή των ειδών στη λεκάνη της Μεσογείου, καθώς και χρήσιμες πληροφορίες σχε- δεύτερο προσδιορίζει το είδος και γράφεται με μικρό. Τα δύο ονόματα όπως επίσης και τους κύριους τικά με την επικινδυνότητα ορισμέ- γράφονται με πλάγιους χαρακτήρες. Το διωνυμικό αυτό σύστημα βιοτόπους στους οποίους προτιμά νων ευτυχώς ολιγάριθμων ψαριών Κάρολος ονοματολογίας των ειδών καθιερώθηκε από τον Κάρολο Λινναίο στις Λινναίος (1707- να συχνάζει κάθε ψάρι (π.χ. αμμώδης και τις επιπτώσεις που θα μπορούσε αρχές του 18ου αιώνα και ισχύει μέχρι σήμερα. 1778). Σουηδός βυθός, βράχια με φύκια, λιβάδια ποσειδωνίας, στήλη νερού). Πρόσθετες πληροφορίες μπορείτε να να έχει μια «στενή» επαφή μαζί τους. Μετά από την επιστημονική ονομασία αναγράφεται το όνομα του «νονού» του είδους δηλαδή εκείνου που πρώτος το κατέγραψε δίνοντάς βοτανολόγος και πεζογράφος. του το συγκεκριμένο όνομα και στη συνέχεια η χρονολογία της πρώτης Η περιγραφή κάθε είδους περιλαμβάνει τα κύρια μορφολογικά του γνω- ψάρια που υπάρχουν στο διαδίκτυο βρείτε σε ειδικούς ιστοτόπους για τα περιγραφής. Αν στην πορεία το όνομα του είδους άλλαξε, τότε το όνομα του πρώτου καταγραφέα και η χρονολογία μπαίνουν σε παρένθεση. ρίσματα και τους χρωματισμούς ή τα (π.χ. www.fishbase.org, www.eol.org, Για παράδειγμα, το επιστημονικό όνομα της σμέρνας είναι: μοτίβα που φέρει σε διάφορα στάδια www.species-identification.org, www. Muraena helena Linnaeus, 1758 της ζωής του. Επίσης, τα κύρια χαρακτηριστικά wikipedia.org κ.ά.). 8 Γέ ν ο ς Εί δ ο ς Καταγραφέας Χρ ο ν ο λ ο γ ί α που το διακρίνουν από τα άλλα Στις τελευταίες σελίδες του βιβλίwikipedia.org 9

Οι παράκτιοι βιότοποι της Μεσογείου Η υποπαράλια ή υποαιγιαλίτιδα ζώνη της Μεσογείου είναι μια περιοχή της ακτής που καλύπτεται πάντοτε από το νερό της θάλασσας και εκτείνεται από το κατώτερο όριο της παλίρροιας έως το βαθύτερο σημείο όπου ζουν τα φωτόφιλα θαλάσσια φυτά (30-40 μέτρα βάθος). Η ζώνη αυτή χαρακτηρίζεται από την παρουσία πλούσιας χλωρίδας και πανίδας, οι οποίες αντανακλούν την ποικιλία και τους διαφορετικούς συνδυασμούς οικολογικών συνθηκών που επικρατούν. Πολυάριθμοι βιότοποι, ο καθένας με διαφορετικές συνθήκες φωτισμού, αλατότητας, θερμοκρασίας, υδροδυναμισμού και τύπου βυθού, σχηματίζουν ένα πολύπλοκο «μωσαϊκό» και φιλοξενούν οργανισμούς από όλες σχεδόν τις ταξινομικές ομάδες του φυτικού και ζωικού βασιλείου. Οι κυριότεροι τύποι βιοτόπων της ζώνης αυτής είναι οι ακόλουθοι: 1. Στήλη νερού Στη στήλη του νερού κυριαρχεί το πλαγκτόν, το οποίο αποτελείται από οργανισμούς φυτικής και ζωικής προέλευσης, που συνθέτουν, αντίστοιχα, το φυτοπλαγκτόν και το ζωοπλαγκτόν. Το φυτοπλαγκτόν αποτελείται από μικροσκοπικούς αυτότροφους μονοκύτταρους οργανισμούς, δηλαδή οργανισμούς που έχουν τη δυνατότητα να φωτοσυνθέτουν, χρησιμοποιώντας ανόργανα συστατικά και την ηλιακή ενέργεια. Το φυτοπλαγκτόν αποτελεί τη βάση της θαλάσσιας τροφικής πυραμίδας. Και το ζωοπλαγκτόν αποτελείται από μικροσκοπικούς οργανισμούς, οι οποίοι όμως είναι ετερότροφοι, δηλαδή εξαρτώου υπάρχει ση κατά τη διάρκεια των διακοπών σας. Ημερολόγιο Αργότερα, μπορείτε να καταχωρίσετε καταγραφής τα δεδομένα σας στην ειδική ιστοσελίδα 1 2 των αποτελεσμάτων που υπάρχει στο διαδίκτυο www. της εξερεύνησής σας bio-watch.com), δημιουργώντας το στις διάφορες περιοχές που θα επισκεφθείτε. προσωπικό σας αρχείο, εμπλουτισμένο Σε κάθε φύλλο του Ημερολογίου με χάρτες παρουσίασης της κατανομής συμπληρώστε την «ταυτότητα» κάθε των ειδών που έχετε συναντήσει στις βουτιάς, όπως την ημερομηνία και την εξερευνήσεις σας. ώρα πραγματοποίησής της, τη θέση, Μοιραστείτε τους στόχους της εξερεύνησής το όνομα και επιμέρους τοπωνύμια της σας με τους φίλους σας ή την ακτής και περιγράψτε τους βιοτόπους οικογένειά σας. Συντονιστείτε μαζί τους που επισκεφθήκατε. Κατόπιν σημειώστε ώστε να καλύψετε μεγαλύτερα τμήματα στις ειδικές στήλες του τους κωδι- των μεσογειακών ακτών. Προμηθευτεί- κούς αριθμούς (1-40) των ψαριών που τε απλές κάμερες στεγανού τύπου και συναντήσατε και κάντε μια εκτίμηση εμπλουτίστε το αρχείο σας με υποβρύχιες σχετικά με την αφθονία τους. Η τήρηση φωτογραφίες (ή βίντεο) των βιοτό- του Ημερολογίου θα σας βοηθήσει, για πων και των ψαριών που εντοπίζετε σε παράδειγμα, να κάνετε μια εκτίμηση της κάθε βουτιά. βιοποικιλότητας των ψαριών στην περιοχή που έχετε επιλέξει για εξερεύνη- Καλή διασκέδαση! 3 4 10 11

νται για την επιβίωσή τους από άλλους οργανισμούς κυρίως από το φυτοπλαγκτόν, με το οποίο και τρέφονται. Δύο κατηγορίες ψαριών επικρατούν στο συγκεκριμένο βιότοπο: τα πλαγκτονοφάγα είδη, όπως η αθερίνα, η γόπα και ο κέφαλος, και τα ιχθυοφάγα, όπως ο λούτσος και το λαβράκι, που τρέφονται με μικρότερα ψαράκια. χλωροφύκους Acetabularia acetabulum, που μοιάζει με ολόλευκη ομπρελίτσα. Η πανίδα εδώ είναι πλούσια: σπόγγοι, ανεμώνες, καβούρια, σκουλήκια (πολύχαιτοι), αχινοί, αστερίες και άλλα είδη, σε αφθονία και ποικιλία. Από τα ψάρια ξεχωρίζουν οι σαλιάρες, οι γωβιοί, οι γύλοι και οι λαπίνες. Λίγο βαθύτερα διακρίνουμε τις σκορπίνες, πλήρως εναρμονισμένες χρωματικά με το περιβάλλον τους. Γύρω από απόκρημνους υποθαλάσσιους βράχους θα δείτε να τριγυρνούν αρκετά είδη ψαριών, όπως χάνοι, σαργοί και χειλούδες. μικρού και παρόμοιου ύψους αμμοθίνες. Τα φαινόμενα, ωστόσο, απατούν. Με μια προσεκτικότερη ματιά, αποδεικνύεται ότι στο συγκεκριμένο βιότοπο ζουν πολυάριθμοι οργανισμοί, καλά προσαρμοσμένοι στο περιβάλλον και γι αυτό δυσδιάκριτοι. Κυριαρχούν ζωικοί οργανισμοί, όπως τα ολοθούρια γνωστά και ως «αγγούρια της θάλασσας», οι ασύμμετροι αχινοί και διάφορα είδη οστράκων, σκουληκιών κ.ά., που σχηματίζουν στην επιφάνεια της άμμου πολυάριθμες τρύπες. Από τα ψάρια κυριαρχούν οι μουρμούρες και οι γλώσσες, τα μπαρμπούνια και οι δράκαινες. Στα βαθύτερα σημεία, σπανιότερα, μπορεί κανείς να ανακαλύψει σαλάχια να παραμονεύουν μισοθαμμένα στην άμμο. ως «φυκιάδες» ή ποσειδώνιες, που φθάνουν ως και τα 40 μέτρα βάθος. Το ανώτερο αυτό θαλάσσιο φυτό ζει αποκλειστικά στη Μεσόγειο είναι, δηλαδή, ένα ενδημικό είδος. Από οικολογική άποψη, τα υποθαλάσσια λιβάδια της ποσειδωνίας παίζουν το ρόλο του δάσους στη στεριά: τα ριζώματά τους συγκρατούν την άμμο, προστατεύοντας έτσι τις ακτές από τη διάβρωση, ενώ τα φύλλα αλλά και τα ριζώματα φιλοξενούν περισσότερα από χίλια διαφορετικά είδη φυτών και ζώων, με κυρίαρχα τα βρυόζωα*, τους σπόγγους και τα μικρά καρκινοειδή*, τα μαλάκια*, τους πολύχαιτους και τα ασκίδια*. Στα θαλάσσια λιβάδια βρίσκουν καταφύγιο πολλά είδη παράκτιων ψαριών, όπως καλογριές, σάλπες, ιππόκαμποι, λαπίνες και χειλούδες. 2. Υποθαλάσσιος βράχος Οι βραχώδεις βυθοί της υποπαράλιας ζώνης καλύπτονται συνήθως από πυκνές συστάδες πράσινων και καστανόχρωμων φυκιών (χλωροφύκη και φαιοφύκη). Στα βαθύτερα σημεία αρχίζουν 3. Αμμώδεις βυθοί να εμφανίζονται και κοκκινόχρωμα Συνήθως στους αχανείς αμμώδεις πυθμένες φύκια (ροδοφύκη). Χαρακτηριστική είναι της ακτής δεν συναντούμε θα- η παρουσία φαιοφυκών του γένους λάσσια φυτά. Η εντύπωση που σχηματίζει Cystoseira, που αποτελούν δείκτες καθαρότητας αρχικά ο κολυμβητής, κοιτώντας 4. Λιβάδια ποσειδωνίας των νερών, και του υπόλευκου μέσα από τη μάσκα, είναι εκείνη της Σε αμμώδεις περιοχές της υποπαρά- είδους Padina pavonica, που θυμίζει ερήμου, δηλαδή μιας απέραντης υποθαλιας ζώνης επικρατούν τα λιβάδια του * Θα βρείτε την ερμηνεία των λέξεων με 12 χωνί, καθώς και διάσπαρτων θαλλών του λάσσιας αμμουδιάς χωρίς ίχνη ζωής, με φυτού Posidonia oceanica, γνωστά και αστερίσκο (*) στο Γλωσσάρι, σσ. 96-97. 13

Γενικές πληροφορίες για τα ψάρια πίνες, γλώσσες, σαλάχια). Σε γενικές γραμμές, το σχήμα του σώματος των τους συνήθειες. Τα σαρκοφάγα είδη έχουν συνήθως μεγάλο στόμα και αιχμηρά δόντια. Αρκετά από αυτά διαθέ- Τα ψάρια αποτελούν την πιο πολυάριθμη και ποικιλόμορφη ομάδα σπονδυ- ωκεανό και θεωρείται ότι έχουν διεισνται από τον Ινδικό και τον Ειρηνικό ψαριών διαφοροποιείται ανάλογα με το περιβάλλον ή τις συνήθειές τους. τουν ισχυρούς «κυνόδοντες», για να λωτών του θαλάσσιου περιβάλλοντος. δύσει στη Μεσόγειο σχετικά πρόσφατα, μέσω της διώρυγας του Σουέζ. Το δέρμα των ψαριών είναι λεπτό αρπάζουν τη λεία τους, και τραπεζίτες Διαθέτουν πτερύγια για την κίνησή και καλύπτεται με λέπια. Τα ραχιαία, ή φαρυγγικά δόντια, για να συνθλίβουν τον εξωτερικό σκελετό της, όταν τους και βράγχια για τη πρόσληψη Τα ψάρια έχουν συνήθως σχήμα εδρικά και ουραία πτερύγια είναι μονά, του οξυγόνου. Είναι ζώα ψυχρόαιμα υδροδυναμικό, χάρη στο οποίο μειώνεται η αντίσταση του νερού κατά ενώ τα θωρακικά και κοιλιακά εμφανίζονται πάντα σε ζεύγη. Τα θωρακικά Αντίθετα, τα ψάρια που τρέφονται με πρόκειται για όστρακα, καβούρια κτλ. αλλά και ποικιλόθερμα, καθώς η θερμοκρασία του σώματός τους δεν είναι την κίνησή τους. Τα ψάρια του πελάγους (π.χ. ζαργάνα, λούτσος) έχουν πτερύγια βρίσκονται συνήθως πάνω ή φύκια έχουν μικρό στόμα, με μικροσκοπικά και κτενοειδή δόντια, ώστε σταθερή και ακολουθεί τις μεταβολές μπροστά από τα κοιλιακά. Τα πτερύγια της θερμοκρασίας του περιβάλλοντος. ατρακτοειδές υδροδυναμικό σχήμα βοηθούν τα ψάρια να προωθούνται, να να μπορούν να αποκολλούν την τροφή Από ταξινομική άποψη, διακρίνονται σώματος, ώστε να διασχίζουν με ταχύτητα το νερό. Εκείνα που ζουν κο- διατηρούν την ισορροπία τους και να τους από τις επιφάνειες όπου φύεται. σε δύο κύριες ομάδες: τους χονδριχθύες, που έχουν χόνδρινο σκελετό ντά στον πυθμένα χαρακτηρίζονται εκτελούν ελιγμούς. Το ουραίο πτερύγιο λειτουργεί συνήθως σαν προπέλα. περισσότερες φορές τον τρόπο ζωής Ο χρωματισμός αποκαλύπτει τις και στους οποίους περιλαμβάνονται από το πλευρικά πιεσμένο σώμα και Τα περισσότερα ψάρια με οστέϊνο ενός είδους ψαριού. Όσα κυκλοφορούν σχετικά μακριά από το βυθό οι καρχαρίες και τα σαλάχια, και τους τα ανεπτυγμένα θωρακικά πτερύγια, σκελετό διαθέτουν νηκτική κύστη (μικρός σάκος με αέρα, εσωτερικά του είναι σκουρόχρωμα στη ράχη, ώστε οστεϊχθύες, με οστέινο σκελετό, οι που τους επιτρέπουν κινήσεις απόλυτης ακριβείας και τη διενέργεια λεπτών οποίοι περιλαμβάνουν όλα σχεδόν τα ψαριού), που τους επιτρέπει να προσαρμόζονται σε διάφορα βάθη, εμφανί- τα θαλασσοπούλια, ενώ είναι ανοιχτό- να μην εντοπίζονται με ευκολία από υπόλοιπα ψάρια. ελιγμών (π.χ. πέρκες, χειλούδες, σαργοί). Υπάρχουν επίσης ψάρια που τον Σύμφωνα με τελευταίες εκτιμήσεις, ζοντας ουδέτερη πλευστότητα. Τα είδη χρωμα στην κοιλιακή περιοχή, ώστε στη Μεσόγειο ζουν περίπου 716 είδη περισσότερο χρόνο παραμένουν ακίνητα στο βυθό αυτά χαρακτηρίζονται που είτε παραμένουν σταθερά κοντά να συγχέονται με τις αντανακλάσεις ψαριών, από τα οποία 80 είναι ξενικά. στον πυθμένα είτε κολυμπούν συνεχώς του εισερχόμενου φωτός και να προστατεύονται από τυχόν θηρευτές τους Τα περισσότερα από αυτά προέρχο- από σώμα με πλατιά βάση (π.χ. σκορ- στερούνται συνήθως νηκτικής κύστης. Τα περισσότερα ψάρια έχουν την που κολυμπούν λίγο βαθύτερα. 14 ικανότητα να αντιλαμβάνονται ακόμη και πολύ μικρές αναταράξεις ή μετατοπίσεις του νερού, μέσω της πλευρικής γραμμής που υπάρχει κατά μήκος του σώματός τους. Με αυτό το ιδιαίτερα ευαίσθητο στις μεταβολές της πίεσης του νερού όργανο αίσθησης, τα ψάρια αντιλαμβάνονται την παρουσία άλλων ψαριών και οργανισμών, είτε πρόκειται για επίδοξους θηρευτές τους, είτε για πιθανή λεία τους. Επίσης, τα ψάρια διαθέτουν ακριβή αίσθηση του χώρου όπου κινούνται, καθώς αντιλαμβάνονται τις δονήσεις που προκαλεί η ίδια τους η κίνηση στο νερό. Το στόμα και τα δόντια των ψαριών μαρτυρούν πολλά για τις τροφικές Πολλά είδη ψαριών αλλάζουν χρώμα ανάλογα με το βιότοπο όπου ζουν, είτε για να ξεφεύγουν από τους εχθρούς τους είτε για να παραπλανούν τη λεία τους. Γενικά, τα ψάρια θεωρούνται από χρωματική άποψη ως τα περισσότερο εντυπωσιακά ζώα του πλανήτη μας. Τα περισσότερα ψάρια γεννούν αυγά, εκτός από ορισμένα καρχαριοειδή και σαλάχια που είναι ζωοτόκα*. Συνήθως γεννούν ένα μεγάλο αριθμό αυγών (50.000-500.000 ή και περισσότερα), από τα οποία όμως πολύ λίγα άτομα φθάνουν σε ωρίμανση, καθώς τα περισσότερα χάνονται ή καταβροχθίζονται από διάφορους θαλάσσιους οργανισμούς. 15

01 Οικογένεια: Απωγωνίδες Apogon imberbis (Linnaeus, 1758) Καρδινάλιος Μικρό ψάρι, με βραχύ και πεπιεσμένο Βρίσκονται σε όλες τις ακτές της Μεσογείου σώμα. Το κεφάλι, το στόμα και τα μάτια και στον Ατλαντικό ωκεανό, Μήκος: 10 cm του είναι μεγάλα. Τα μάτια, ειδικότερα, είναι αρκετά μεγαλύτερα από το τον Κόλπο της Γουινέας, στις δυτικές από τις ακτές της Πορτογαλίας ως ΚΟΙΝΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ρύγχος και φέρουν δύο οριζόντιες και ακτές της κεντρικής Αφρικής. 0 m Καρδινάλιος παράλληλες μεταξύ τους γραμμές λευκού 5 m Alfoncino (ισπ.) χρώματος (1). Το χρώμα του είναι 10 m Apogon (γαλ.) έντονο κόκκινο ή κόκκινο-πορτοκαλί, Αпогон (ρωσ.) 15 m με τη ράχη και το πάνω μέρος του κεφαλιού πιο σκουρόχρωμα. Χαρακτη- Kardinalfisch (γερμ.) Kardinal balığı (τουρ.) 20 m ριστικά είναι επίσης και τα δύο διακριτά ραχιαία πτερύγια, το πρώτο εκ 30 m 25 m Mediterranean cardinal fish (αγγλ.) Re di triglie (ιταλ.) των οποίων στηρίζεται σε 6 σκληρές 35 m άκανθες (2). Φέρει 2-3 σημάδια, μερικές 40 m φορές ενωμένα, στη βάση του 45 m ουραίου πτερυγίου (3). 50 m Είναι είδος ψαριού που ζει κυρίως σε σπηλιές και σχισμές βράχων. Μερικές φορές κινείται κοπαδιαστά, αλλά συνήθως προτιμά να ζει μοναχικά. Τη νύχτα αφήνει το καταφύγιό του για αναζήτηση τροφής. Τρέφεται με ζωοπλαγκτόν και άλλα μικρά ασπόνδυλα ζώα. Στη Μεσόγειο θάλασσα η περίοδος Γνωρίζετε ότι: αναπαραγωγής του αρχίζει τον Ιούνιο και διαρκεί ως τα τέλη Σεπτεμβρίου. Ο αρσενικός καρδινάλιος επωάζει εισέλθει στο εσωτερικό της αυτό Πρακτικά, δεν έχει καμιά αξία ως τροφή ίσως γι αυτό οι καρδινάλιοι παρα- 6.000 αυγά, τα οποία διατηρεί μεγαλύτερο ψάρι, συνήθως ροφός, ως την τελική τους εκκόλαψη 4.000- αποτελεί ένδειξη ότι ένα πολύ μένουν ακόμα άφθονοι στις μεσογειακές ακτές. πατρική φροντίδα διαρκεί 5-7 Η ετυμολογία της επίσημης μέσα στο στόμα του. Αυτή η ιδιαίτερη σταθμεύει μέσα στη σπηλιά. Τα μέλη της οικογένειας των Απωγωνιδών ολόκληρες μέρες. ονομασίας του είναι ελληνική προτιμούνται στα ενυδρεία Πολλές φορές ο καρδινάλιος και προέρχεται από τη σύνθεση λόγω της εύκολης προσαρμογής τους τριγυρνά ανήσυχος έξω από του στερητικού α- (χωρίς) + πώγων 16 και των όμορφων χρωμάτων τους. τη σπηλιά του, διστάζοντας να (γενειάδα). 17 1 2 3

02 Οικογένεια: Αθερινίδες Atherina boyeri Risso, 1810 Aθερίνα 1 2 3 Μικρό πελαγικό ψάρι, με σώμα ατρακτοειδές και ελαφρά πιεσμένο στα η Atherina boyeri caspia (Eichwald, 1838) Μαύρη και την Αζοφική Θάλασσα και Μήκος: 10 cm πλάγια. Είναι ημιδιαφανές, με μπλεασημί ράχη και ασημί κοιλιά. στην Κασπία. Διακρίνεται από το σχετικά μεγάλο στόμα της, που είναι στραμμένο εγκάρσια προς τα πάνω (1), τα μεγάλα 0 m 5 m 10 m ΚΟΙΝΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ Αθερίνα Атєрінҝа Atherina balığı (ρωσ.) (τουρ.) κυκλικά μάτια (2) και τα δύο αρκετά Athérine (γαλ.) 15 m απομακρυσμένα μεταξύ τους ραχιαία Attarina (ιταλ.) 20 m πτερύγια (3). Big-scale sand smelt (αγγλ.) 25 m Σχηματίζει κοπάδια κοντά στην ακτή, Kleiner Ährenfisch (γερμ.) πάνω από αμμώδεις βυθούς. Ευρύαλο* 30 m Pejerrey (ισπ.) ψάρι, συχνά το βρίσκουμε σε εκβολικά 35 m συστήματα και λιμνοθάλασσες, σε αλυκές και, σπανιότερα, ακόμη και σε γλυκά νερά. Σαρκοφάγο είδος, τρέφεται με μικρά 40 m 45 m 50 m καρκινοειδή*, σκουλήκια, μαλάκια* και λάρβες (νύμφες) ψαριών. Η αθερίνα απελευθερώνει τα αυγά της τρίβοντας την κοιλιά της στα βότσαλα ή στην άμμο. Εξαπλώνεται σε ολόκληρη τη Μεσόγειο και τη Μαύρη Θάλασσα, καθώς Γνωρίζετε ότι: επίσης και κατά μήκος των ακτών του ανατολικού Ατλαντικού ως τις ακτές Η αθερίνα ψαρεύεται με ειδικά ουρές. Ανακατεύονται στη συνέχεια σε της Μαυριτανίας. Ορισμένοι απομονωμένοι πληθυσμοί του είδους έχουν και έχει μεγάλη εμπορική αξία. δίχτυα τα γνωστά αθερινόδιχτα μια λεκάνη με ψιλοκομμένο κρεμμύδι, καθαρισμένη ντομάτα, αλάτι, πιπέρι, βρεθεί πρόσφατα σε βορειότερα γεωγραφικά πλάτη, όπως στις ακτές της ιδιαίτερα για παραγάδι*. Το μίγμα τηγανίζεται σε καυτό λάδι Αποτελεί εξαιρετικό δόλωμα, μαϊντανό, δυόσμο και μπόλικο αλεύρι. 18 Αγγλίας και της Ολλανδίας. Δύο ξεχωριστά υποείδη έχουν ταυτοποιηθεί στα ρωσικά νερά: η Atherina boyeri pontica (Eichwald, 1838) στη Είναι καλός μεζές και συνήθως τρώγεται τηγανητή. Η συνταγή είναι απλή. Τα ψάρια πλένονται καλά και απομακρύνονται τα κεφάλια και οι ελιάς, σχηματίζοντας την αθερινόπιτα. Αν προσθέσουμε και κανένα αυγό, τότε προκύπτει μια παραδοσιακή ψαράδικη ομελέτα! 19

Γλωσσάρι Ασκίδια, τα: Ταξινομική ομάδα υδρόβιων ζώων προσκολλημένων στον πυθμένα. Η ονομασία τους οφείλεται στο σχήμα τους, που θυμίζει ασκό. Βενθικά (είδη) < βένθος, το: Το σύνολο των οργανισμών (φυτικών και ζωικών) που ζουν πάνω, μέσα ή πολύ κοντά στον πυθμένα θαλασσών, λιμνών ή ποταμών. Βιογενή θρύμματα, τα: Σωματίδια προερχόμενα από την αποσύνθεση ή τμήματα νεκρών θαλάσσιων οργανισμών. Βρυόζωα, τα: Ταξινομική ομάδα θαλάσσιων ζώων τα οποία σχηματίζουν αποικίες σαν λεπτές κρούστες πάνω σε βράχια, όστρακα ή και στα ύφαλα πλοίων. Γονοχωριστικό (είδος), το: Είδος με διακριτά αρσενικά και θηλυκά άτομα, τα οποία δεν αλλάζουν φύλο κατά την διάρκεια του κύκλου της ζωής τους. Γρι-γρι, το: Αλιευτικό εργαλείο για την αλιεία πελαγικών ψαριών (π.χ. σαρδέλες, γαύροι). Αποτελείται από ένα μεγάλο κυκλικό δίχτυ, με φελλούς στο πάνω μέρος και βαρίδια στο κάτω, το οποίο κλείνει από κάτω αιχμαλωτίζοντας τα ψάρια. Ευρύαλα (είδη), τα: Είδη που ανέχονται μεγάλες μεταβολές αλατότητας, δηλαδή περιεκτικότητας του νερού σε αλάτι. Ευρύαλα λέμε τα είδη που ζουν τόσο στη θάλασσα όσο και σε νερά γλυκά ή υφάλμυρα (π.χ. εκβολές ποταμών). Εχινόδερμα, τα: Ταξινομική ομάδα θαλάσσιων ζώων στην οποία περιλαμβάνονται οι αχινοί, οι αστερίες, τα ολοθούρια (γνωστά και ως «αγγούρια της θάλασσας») κ.ά. Ζωοτόκα (ψάρια), τα: Τα ψάρια που γεννούν ζωντανά ψαράκια, τα οποία σχηματίζονται τελείως μέσα στην κοιλιά της μητέρας και μπορούν να κολυμπήσουν αμέσως μετά τη γέννησή τους. Θαλάσσια φανερόγαμα, τα: Είδη πολυετών θαλάσσιων φυτών, με φύλλα, ρίζες, διακριτά αρσενικά και θηλυκά άνθη (φανερόγαμα) και καρπούς που σχηματίζουν εκτεταμένα υποθαλάσσια λιβάδια κατά μήκος των ακτών. Στη Μεσόγειο ζουν πέντε συνολικά είδη, με γνωστότερο την Ποσειδώνια (Posidonia oceanica). Καθετή, η: βλ. Πετονιά. Καρκινοειδή, τα: Ταξινομική ομάδα υδρόβιων ζώων, στην οποία περιλαμβάνονται τα καβούρια, οι αστακοί, οι γαρίδες κ.ά. Λιβάδια ποσειδωνίας, τα: βλ. Θαλάσσια φανερόγαμα. Μαλάκια, τα: Ταξινομική ομάδα υδρόβιων και χερσαίων ζώων, στην οποία περιλαμβάνονται τα καλαμάρια, η σουπιά, το χταπόδι, τα μύδια κ.ά. Μηχανότρατα, η: βλ. Τράτα. Παραγάδι, το: Αλιευτικό εργαλείο με χοντρή πετονιά και πολλά αγκίστρια. Η πετονιά συγκεντρώνεται σε ένα ρηχό πανέρι, στο κράσπεδο του οποίου τοποθετείται κυκλικά φελλός, όπου και «καρφώνονται» τα αγκίστρια. Απλώνεται στο βυθό για μερικές ώρες και μαζεύεται συνήθως το πρωί. Πεζόβολο, το: Πανάρχαιο αλιευτικό εργαλείο. Αποτελείται από ένα κυκλικό δίχτυ με βαρίδια στην περιφέρεια και δεμένο στο κέντρο με ένα σκοινί. Ρίχνεται από τον ψαρά στο νερό με μια χαρακτηριστική κίνηση των χεριών του, είτε από βάρκα είτε από τη στεριά. Πεζότρατα, η: βλ. Τράτα. Πελαγική συμπεριφορά, η: Η συμπεριφορά που χαρακτηρίζει είδη ζωικών οργανισμών που σχηματίζουν κοπάδια κοντά στην επιφάνεια του νερού. κα, δηλαδή κατεβάζουμε κατακόρυφα την πετονιά προς το βυθό. Πετρόψαρα, τα: Ψάρια που προτιμούν τους βραχώδεις βυθούς. Συρτή, η: Αλιευτικό εργαλείο που αποτελείται από ένα μακρύ νήμα, στην άκρη του οποίου είναι στερεωμένα ειδικά αγκίστρια. Το εργαλείο αυτό σύρεται με σταθερή ταχύτητα από το αλιευτικό σκάφος είτε κοντά στο βυθό είτε κοντά στην επιφάνεια του νερού, αλιεύοντας μεγάλα ψάρια, συνήθως θηρευτές άλλων ψαριών, που αγκιστρώνονται στην προσπάθειά τους να αρπάξουν το δόλωμα. Τράτα, η: Αλιευτικό σκάφος που ψαρεύει σέρνοντας στο βυθό ένα ειδικό κωνικό αλιευτικό εργαλείο (σάκος) από δίχτυ. Υπάρχουν δύο κύριοι τύποι τράτας: η μηχανότρατα και η πεζότρατα. Η πρώτη σέρνει σταθερά το σάκο με δύο συρματόσκοινα, στις άκρες των οποίων είναι δεμένοι δύο υδραετοί (πόρτες) που ακουμπούν στο βυθό. Η δεύτερη ψαρεύει σε πιο ρηχά νερά. Τα τελευταία χρόνια στη Μεσόγειο έχουν θεσμοθετηθεί αυστηροί περιορισμοί στη χρήση συρόμενων αλιευτικών εργαλείων, διότι προκαλούν σημαντικά προβλήματα στο παράκτιο οικοσύστημα. Ερμαφρόδιτο (είδος), το: Είδος, του Πεταχτάρι, το: Αλιευτικό εργαλείο που οποίου τα άτομα εμφανίζουν χαρακτηριστικά και των δύο φύλων. Τα Λεσσεψιανοί μετανάστες, οι: Θαλάσ- (ορμιά), αγκίστρι και βαρίδι. Το πεστρια και ειδικό βαρίδι στην άκρη. αποτελείται από ανθεκτικό νήμα Τσαπαρί, το: Πετονιά με πολλά αγκί- ερμαφρόδιτα είδη μπορεί να είναι σιοι οργανισμοί τροπικής προέλευσης, οι οποίοι μετά τη διάνοιξη της ιδίως όταν ψαρεύει από τη στεριά, ψαρα (π.χ. κολιούς, σκουμπριά) από ταχτάρι το πετάει μακριά ο ψαράς, Με το τσαπαρί ψαρεύουμε αφρό- πρώτανδρα (δηλαδή να ωριμάζουν αρχικά ως αρσενικά και αργότερα να διώρυγας του Σουέζ (1869) εισβάλλουν στη Μεσόγειο, προκαλώντας βαρίδι και τα δολωμένα αγκίστρια τακόρυφα, γρήγορα και ρυθμικά την στριφογυρνώντας την πετονιά, το τη βάρκα, ανεβοκατεβάζοντας κα- μετατρέπονται σε θηλυκά), πρωτόγυνα (δηλαδή να ωριμάζουν αρχικά ως σημαντικά οικολογικά προβλήματα. πάνω από το κεφάλι του. πετονιά. θηλυκά και αργότερα να μετατρέπονται Η ονομασία τους οφείλεται στον αρ- Πετονιά, η: Λέγεται και καθετή. Αλιευτι- Φυλετικός διμορφισμός, ο: Η ύπαρξη σε αρσενικά) ή σύγχρονα (δηλαχιμηχανικό Φερδινάνδο ντε Λεσσέψ, κό εργαλείο από συνθετικό νήμα, που ευδιάκριτων μορφολογικών διαφο- δή να είναι ταυτόχρονα θηλυκά και υπεύθυνο και οραματιστή της κατασκευής φέρει αγκίστρι και βαρίδι στο άκρο ρών μεταξύ των θηλυκών και αρσενι- 96 αρσενικά). της διώρυγας του Σουέζ. του. Το χρησιμοποιούμε από τη βάρκών ατόμων ενός είδους. 97

Βιβλιογραφία Περιεχόμενα Καρδινάλιος (Apogon imberbis)...16 Encyclopedia of Life. Διαθέσιμη στο http://www.eol.org. Fischer, W., Bauchot, M.L., Schneider, M. (1987): Fiches FAO d identification des espèces pour les besoins de la pêche. (Révision 1). Méditerranée et mer Noire. Zone de pêche 37. Volume II. Vertébrés. FAO, Ρώμη, σσ. 761-1.530. Froese R., Pauly, D. (επιμ., 2011): FishBase. World Wide Web electronic publication. www. Fishbase.org, version (τελευταία επίσκεψη, Ιούνιος 2011). Ghisotti, A. (2001): Snorkeling nel Mediterraneo. Collana: Biblioteca del mare. Mondo sottomarino. Ugo Mursia Editore. Lincoln, R., Boxshall, G., Clark, P. (1998): A dictionary of ecology, evolution and systematics. 2nd edition, Cambridge University Press. Παπαδημητρίου, Ε. (1990): Ψάρια του Αιγαίου. Ευρετήριο. Αθήνα: Εκδοτική Ερμής. Ryan, P. (1994): The snorkeler s guide to the coral reef. From the Red Sea to the Pacific Ocean. Χονολουλού, Χαβάη: University of Hawaii Press. Thompson, D.W. (1936): A Glossary of Greek fishes. Λονδίνο, ΗΒ: Oxford University Press. Whitehead, P.J.P., Bauchot, M.-L., Hureau, J.C., Nielsen, J., Tortonese, E. (επιμ., 1984): Fishes of the North-eastern Atlantic and the Mediterranean. Vols. I, II and III. UNESCO., Μπάνγκεϊ, ΗΒ: Chaucer Press, σσ. 1.473. Εισαγωγικό σημείωμα... 3 Αντί προλόγου: Εξερευνώντας το βυθό... με μάσκα και αναπνευστήρα... 5 Τα «πρέπει» και τα «δεν πρέπει» της κολύμβησης με μάσκα και αναπνευστήρα... 7 ΒIOWATCH: Αναγνωρίζω και καταγράφω θαλάσσιους οργανισμούς στο πεδίο... 8 Οι παράκτιοι βιότοποι της Μεσογείου...11 Γενικές πληροφορίες για τα ψάρια...14 Aθερίνα (Atherina boyeri)...18 Ζαργάνα (Belone belone)... 20 Κεραιοσαλιάρα (Parablennius tentacularis)...22 Γλώσσα (πισί) (Bothus podas)...24 Μαυρογωβιός (Gobius niger)...26 Γαϊτανούρι (Thalassoma pavo)...28 Γύλος (Coris julis)... 30 Κοκκινολαπίνα (Symphodus mediterraneus)...32 Φαγανέλι (Symphodus cinereus)...34 Ταωλαπίνα (Symphodus tinca)...36 Μαυροχειλού (Labrus merula)...38 Κατσούλα (Xyrichtys novacula)... 40 Λαυράκι (Dicentrarchus labrax)...42 Κέφαλος (Mugil cephalus)... 44 Μπαρμπούνι (Mullus surmuletus)... 46 Σμέρνα (Muraena helena)... 48 Καλογριά (Chromis chromis)... 50 Καλκανόβατος (Raja clavata)...52 Σκάρος (Sparisoma cretense)...54 Σκορπίνα (Scorpaena scrofa)...56 Μαυροσκορπιός (Scorpaena porcus)...58 Περκάκι (Serranus hepatus)... 60 Χάνος (Serranus cabrilla)...62 Πέρκα (Serranus scriba)... 64 Ροφός (Epinephelus marginatus)... 66 Αγριόσαλπα (Siganus luridus)... 68 Μουσμούλι (Pagellus acarne)... 70 Σάλπα (Sarpa salpa)...72 Μελανούρι (Oblada melanura)...74 Τσιπούρα (Sparus aurata)...76 Μυτάκι (Diplodus puntazzo)...78 Σπάρος (Diplodus annularis)... 80 Σαργοπαπάς (Diplodus vulgaris)...82 Σαργός (Diplodus sargus sargus)... 84 Μουρμούρα (Lithognathus mormyrus)... 86 Γόπα (Boops boops)... 88 Λούτσος (Sphyraena sphyraena)... 90 Δράκαινα (Trachinus draco)...92 Ιππόκαμπος (Hippocampus guttulatus)... 94 Γλωσσάρι... 96 Βιβλιογραφία... 98 98 Ημερολόγιο καταγραφής ψαριών...100 99

α/α ή κωδικός Ημερομηνία:... Ώρα:... Βάθος:... κατάδυσης Περιοχή:... Θέση:... Β... Α Γεωγρ. Συντεταγμένες (π.χ από Google Earth) Βιότοπος:... Συνολικός αριθμός ειδών περιοχής:... Αριθμός νέων ειδών... α/α ή κωδικός Ημερομηνία:... Ώρα:... Βάθος:... κατάδυσης Περιοχή:... Θέση:... Β... Α Γεωγρ. Συντεταγμένες (π.χ από Google Earth) Βιότοπος:... Συνολικός αριθμός ειδών περιοχής:... Αριθμός νέων ειδών... α/α είδους αριθμός ατόμων μοναδικό λίγα αρκετά άφθονο (1) (2-10) (11-100) (>100) α/α είδους αριθμός ατόμων μοναδικό λίγα αρκετά άφθονο (1) (2-10) (11-100) (>100) α/α είδους αριθμός ατόμων μοναδικό λίγα αρκετά άφθονο (1) (2-10) (11-100) (>100) α/α είδους αριθμός ατόμων μοναδικό λίγα αρκετά άφθονο (1) (2-10) (11-100) (>100) 1 21 1 21 2 22 2 22 3 23 3 23 4 24 4 24 5 25 5 25 6 26 6 26 7 27 7 27 8 28 8 28 9 29 9 29 10 30 10 30 11 31 11 31 12 32 12 32 13 33 13 33 14 34 14 34 15 35 15 35 16 36 16 36 17 37 17 37 18 38 18 38 19 39 19 39 20 40 20 40 Παρατηρήσεις: Παρατηρήσεις: