ΜΕΡΟΣ Δ Η ΕΥΡΩΠΑΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ-ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ 1809 1827

ΜΕΡΟΣ Δ Η ΕΥΡΩΠΑΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ-ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ 1809 1827 1. Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΣΤΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΕΞΩΤΕΡΙΚΩΝ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ 1.1. Τα πρώτα χρόνια Τον Ιανουάριο του 1809 ο Καποδίστριας έφθασε στην Αγία Πετρούπολη και έζησε εκεί για δυο περίπου χρόνια. Όπως γράφει ο ίδιος στον πατέρα του 1 η υποδοχή που του επιφυλάχθηκε ήταν ιδιαίτερα λαμπρή. Στις 20 Απριλίου 1809 ο Καποδίστριας διορίστηκε Σύμβουλος Επικρατείας προσαρτημένος στο τμήμα Εξωτερικών Υποθέσεων της Ρωσίας με ετήσιο μισθό 3000 ρούβλια. 2 Η μικρή όμως αυτή θέση που κατέλαβε στο Υπουργείο Εξωτερικών δεν του επέτρεψε να αναπτύξει τις πολύπλευρες δυνατότητές του. Για τα χρόνια αυτά ο ίδιος, το1826, γράφει στο Υπόμνημά του, προς τον τσάρο Νικόλαο: «Η πενιχρότης των πόρων μου, η κακή κατάσταση της υγείας μου και έτι μάλλον η αγάπη της μονώσεως και της μελέτης δεν μοι επέτρεπον να επιζητώ τας κοσμικάς εμφανίσεις... διηρχόμην το πλείστον του χρόνου εν τω δωματίω μου μεταξύ βιβλίων...» 3 και αλλού, γράφοντας στον πατέρα του: «Πολύ το κέρδος από τη μελέτη. Μεγάλη τύχη, γιατί έχω στη διάθεσή μου πλούσιες και λαμπρές βιβλιοθήκες...» 4 Οι πρώτες του γνωριμίες δεν ήταν πολλές. «Συνίστανται στο να συχνάζω σε λίγες συντροφιές καλοδιαλεγμένες» 5 Σημειώνουμε την γνωριμία του με τον υπουργό Εξωτερικών Ρομαντζώφ που τον δέχθηκε, την αναστροφή του με το σύμβουλο Επικρατείας και παιδαγωγό των παιδιών του τσάρου Κραφτ, 6 τα αδέρφια Αλέξανδρο και 1 Π. Ενεπεκίδη, Ιωάννης Καποδίστριας. 176 ανέκδοτα γράμματα προς τον πατέρα του, 60,63. (Στο εξής Αλληλογραφία). 2 Ελένη Κούκου, Άνθρωπος - Διπλωμάτης, όπ. παρ., σελ. 33. 3 Μ. Λάσκαρι, Αυτοβιογραφία Ιωάννου Καποδίστρια, Αθήνα 1946, σελ. 22. (Στο εξής Αυτοβιογραφία) 4 Αλληλογραφία, 53. 5 Αλληλογραφία, 57, 59. 6 Ο Κραφτ ήταν μέλος της ρωσικής Ακαδημίας και πρύτανη όλων των λογίων της Πετρούπολης. Ελένη Κούκου, Άνθρωπος - Διπλωμάτης, όπ. παρ., σελ. 32. 120

Ρωξάνδρα Στούρτζα οι οποίοι στη συνέχεια τον γνώρισαν και με άλλα εξέχοντα πρόσωπα της ρωσικής αυλής, τον έμπορο (τραπεζίτη) Ι. Δομπόλη, τον μητροπολίτη Ιγνάτιο που ήταν και πνευματικός του Πατέρας. Την 1 η Αυγούστου 1811 διορίστηκε, κατόπιν αιτήσεώς του ως υπεράριθμος υπάλληλος στη Ρωσική Πρεσβεία της Βιέννης. Αναγγέλοντας ο ίδιος τη νέα του θέση στη Βιέννη θα γράψει στο φίλο του Δ. Μόστρα : «...νομίζω λοιπόν ότι στη Βιέννη θέλω είμαι απράγμων και σχολάζων, δια τούτο προστρέχω εις την υμετέραν φιλίαν, και εις την καλοκαγαθίαν του Πανιερωτάτου ίνα δια γραμμάτων σας συστηθώ εις όλους τους εκεί Γραικούς και μάλιστα εις τον Κον Γαζήν,...ως φιλόπατρις και φίλος ζητώ γουν αυτάς τας συστατικάς επιστολάς, να μοι τας στέλλετε εις την Βιέννην κατ ευθείαν και δια μεγαλυτέραν ασφάλειαν τας οδηγείτε προς τον Κον Σταύρον Ιωάννου...» 7 Όλοι αυτοί, αλλά και άλλοι θα συνεργαστούν αργότερα στην ίδρυση και δράση της Φ.Ε.Βιέννης. Στη Ρωσική Πρεσβεία της Βιέννης έφθασε το Σεπτέμβριο του 1811. Εκεί τα διάφορα Υπομνήματα, που του είχαν αναθέσει να συντάξει, σχετικά με την πολιτική κατάσταση διαφόρων κρατών της Ευρώπης προσέλκυσαν το ενδιαφέρον του τσάρου Αλέξανδρου Α, ο οποίος παρασημοφόρησε τον Καποδίστρια και με διάταγμα, της 8 ης Νοεμβρίου 1812, τον προήγαγε σε «εν ενεργεία κρατικό σύμβουλο». 8 Η θητεία του Καποδίστρια, στη συνέχεια ως αποσπασμένου στο διπλωματικό γραφείο του ναυάρχου Τσιτσαγώφ (Tehitchagoff) του έδωσε την ευκαιρία να παρακολουθήσει πολλές στρατιωτικές επιχειρήσεις, αφού ο ρόλος του ήταν να διαφωτίσει την κοινή γνώμη της Ευρώπης για τα συμβάντα του πολέμου. 9 Η όλη δράση του Καποδίστρια έκανε τον Τσάρο Αλέξανδρο Α να εκφράσει την επιθυμία να τον γνωρίσει, 10 καλύτερα προσωπικά και να του αναθέσει την εμπιστευτική 11 αποστολή του διακανονισμού των προβλημάτων της Ελβετίας. 1.2. Ο Καποδίστριας ρυμιστής της ουδετερότητας της Ελβετίας 7 Ελένη Κούκου, Ο Καποδίστριας και η Παιδεία, όπ. παρ., σελ. 24. 8 Αυτοβιογραφία, σελ. 22. 9 Ελένη Κούκου, Ο Καποδίστριας και η Παιδεία, όπ. παρ., σελ. 25. 10 Η γνωριμία του Καποδίστρια με τον τσάρο Αλέξανδρο Α έγινε στη Φραγκφούρτη μετά τη μάχη της Λειψίας, 16-19 Οκτωβρίου 1813. 11 Η Ντορέτα Πέππα προσθέτει ότι «ο τσάρος τον έστειλε (τον Καποδίστρια) εκεί, όχι επισήμως, όχι ως δικό του διαπιστευμένο, αλλά ως μυστικό. Πράκτορα! Ως απλό ταξιδιώτη. Το ίδιο έκαναν και οι αυστριακοί με το δικό τους...ταξιδιώτη! Έτσι η Ρωσία δεν φαινόταν να ανακατεύεται στα εσωτερικά κανενός». Ντορέτα Πέππα, Ιωάννης Καποδίστριας - Η χάραξη της σύγχρονης Ελληνικής και Διεθνούς Πολιτικής, όπ. παρ., σελ. 144. 121

Το 1813 ο τσάρος Αλέξανδρος Α, με ένα χαρακτηριστικό προοίμιο, ανέθεσε στον Καποδίστρια την υπόθεση της Ελβετίας: «Οι αρχές σας και τα αισθήματά σας μου είναι γνωστά. Αγαπάτε τις δημοκρατίες, κι εγώ επίσης τις αγαπώ. Πρόκειται τώρα να σώσουμε μια απ αυτές, που την υποδούλωσε ο γαλλικός δεσποτισμός... Πρόκειται για την Ελβετία». Όταν το Μάρτιο του 1815 οι μεγάλες δυνάμεις θα υπογράψουν τη δήλωση που κατέστησε επίσημα διαρκή την ελβετική ουδετερότητα, μόνο ο Καποδίστριας μπορούσε να διεκδικήσει την κύρια ευθύνη για τη νέα συνταγματική οργάνωση της ελβετικής ομοσπονδίας. Σχετικά με την αποστολή αυτή, ο Α. Δεσποτόπουλος αναφέρει ότι ο Καποδίστριας, σε μικρό χρονικό διάστημα, «χάρις εις την διορατικότητα, ευρετικότητα και ευτολμίαν, αλλά και παλαιάν εμπειρίαν αυτού περί τας πολιτικάς διενέξεις, να εξευρίσκη πάντοτε τας καλυτέρας εφικτάς λύσεις», 12 πέτυχε τη λύση. «Έκτοτε το όνομα του Καποδίστρια θα παραμείνη εν τη ιστορία της Ελβετίας συνδεδεμένον προς την εσωτερικήν αυτής ειρήνευσιν, την πολιτικήν αποκατάστασιν, την εδαφικήν ακεραίωσιν και την διεθνή αναγνώρισιν της ουδετερότητος αυτής». 13 Σε ένδειξη ευγνωμοσύνης και υψηλής εκτίμησης προς τον Καποδίστρια, για τις παρεχόμενες υπηρεσίες του προς τη χώρα τους, η πόλη της Γενεύης, τα καντόνια του Βω και της Λωζάνης ανεκήρυξαν τον Καποδίστρια «επίτιμον πολίτην» τους. 14 Η εκτίμηση ήταν αμφίδρομη. Χρειαζόταν όμως και τα αποτελέσματα για να κατοχυρωθεί. Ο Καποδίστριας έγραψε τότε σχετικά με την υπόθεση αυτή στον πατέρα του: «Αν δυνηθούν (οι Ελβετοί) εις το μέλλον να είναι ευτυχείς και να απολαύσουν την ανεξαρτησίαν των, θα είπω ότι δεν έχασα τον καιρόν μου και το έργον μου». 15 Οι στενοί δεσμοί που απέκτησε, τότε, ο Καποδίστριας με τους Ελβετούς θα του αποδειχθούν πολύτιμοι στο μέλλον του. Δεν είναι τυχαίο ότι την ελβετική πόλη της Γενεύης θα επιλέξει, αργότερα ως τόπο διαμονής του ο Καποδίστριας, όταν θα νιώσει μεγάλη απογοήτευση από τον τσάρο Αλέξανδρο Α. Αν ζούσε σήμερα ο Καποδίστριας θα 12 Α. Δεσποτόπουλος, Ο Κυβερνήτης Καποδίστριας και η απελευθέρωσις της Ελλάδος, Β έκδοση από το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης,Αθήνα 1996, όπ. παρ., σελ. 9. ( Στο εξής ο Κυβερνήτης) Η Ντορέττα Πέππα γράφει σχετικά ότι ο Καποδίστριας ομολογουμένως τα κατάφερε θαυμάσια σ αυτή την αποστολή....είναι αδιαμφισβήτητο πως επρόκειτο για προσωπική επιτυχία του Καποδίστρια, από το γεγονός και μόνον ότι, επί 19 μήνες, απέφυγε αριστοτεχνικά τις τρικλοποδιές των πρακτόρων του Μέττερνιχ!». Ντορέτα Πέππα, Ιωάννης Καποδίστριας - Η χάραξη της σύγχρονης Ελληνικής και Διεθνούς Πολιτικής, όπ. παρ., σελ. 144. 13 Α. Δεσποτόπουλος, Ο Κυβερνήτης, όπ. παρ., σελ. 9. 14 Ελένη Κούκου, Ο Καποδίστριας και η Παιδεία, όπ. παρ., σελ. 26 και Α. Δεσποτόπουλος, Ο Κυβερνήτης, όπ. παρ., σελ. 9. 15 Αλληλογραφία, 182. 122

έβλεπε περιχαρής φαντάζομαι ότι το επιτελούμενο έργο του στην υπόθεση της Ελβετίας τον δικαίωσε με τον καλύτερο τρόπο. Για την εξήγηση της επιτυχίας αυτής του Καποδίστρια, αξίζει νομίζουμε να θυμηθούμε, ότι με μια παρόμοια αποστολή ο Καποδίστριας είχε εγκαινιάσει την πολιτική του σταδιοδρομία 16 στην Κεφαλλονιά. Σίγουρα η εμπειρία του εκείνη τον βοήθησε σ αυτή τη νέα ρυθμιστική αποστολή, με θεαματικότερα και διαχρονικότερα μάλιστα αποτελέσματα. Ο Καποδίστριας, που καταλάβαινε καλά τη γλώσσα των πολιτικών παθών, μελετώντας επιτόπου τις ιδιαίτερες συνθήκες της Ελβετίας, αρχικά κατάφερε να κινηθεί ανάμεσα στις αντίπαλες παρατάξεις και αφού κέρδισε την εκτίμηση αμφοτέρων, εύκολο στάθηκε μετά και το να τους πείσει να τηρήσουν ουδετερότητα. 17 Η ρύθμιση αυτή απέφερε πολλαπλά οφέλη στον Καποδίστρια. Πέρα από την επαγγελματική του καταξίωση και αναβάθμιση, μπορούμε να προσημειώσουμε εδώ, και τα οφέλη που πήρε ο Καποδίστριας, την εποχή αυτή, από το προωθημένο σύστημα εκπαιδεύσεως της Ελβετίας και που τον βοήθησαν πολύ στη χάραξη της εκπαιδευτικής του πολιτικής. Στα προσωπικά του οφέλη, από την υπόθεση αυτή, εντάσεται, και η αποκάλυψη μιας αλήθειας. Ο Καποδίστριας χάρηκε ιδιαίτερα όταν οι Ελβετοί προσέγγισαν τα πραγματικά του όνειρα. «Οι Ελβετοί με βρίσκουν κάπως συγγενικό στον τρόπο που σκέφτονται και έναν καλό δημοκράτη. Το ξέρετε ότι μπορώ να υποδυθώ το ρόλο του δημοκράτη με μεγαλύτερη ευκολία, είναι ο πραγματικός μου ρόλος», θα γράψει ο Καποδίστριας στη Ρωξάνδρα Στούρτζα. 18 Αυτά ήταν τα πραγματικά όνειρα του Καποδίστρια. Τα αποκάλυψε στην αγαπημένη του Ρωξάνδρα. Τα άλλα τα «κατά συνθήκη όνειρα», ο Καποδίστριας τα υπηρετούσε αναγκαστικά όταν δεν υπήρχε δυνατότητα να υλοποιηθούν άμεσα τα πραγματικά του όνειρα και με σκοπό πάντα να προωθηθούν τα πρώτα. Συνεχίζοντας την αναφορά μας στην επαγγελματική εξέλιξη του Καποδίστρια, αναφέρουμε ότι η μεγάλη αυτή επιτυχία στη διαχείρηση του Ελβετικού ζητήματος, είχε ως αποτέλεσμα αρχικά, να συμπεριληφθεί ο Καποδίστριας στη Ρωσική Αντιπροσωπεία για το Συνέδριο της Βιέννης. 19 Στο Συνέδριο της Βιέννης, που άρχισε την 1 η Νοεμβρίου 16 Με τη ρύθμιση ενός παρόμοιου προβλήματος ως Έκτακτος Προσωρινός Απεσταλμένος της Επτανήσου Πολιτείας στην Κεφαλλονιά. 17 Ιδέ περισσότερα σχετικά Ντορέτα Πέππα, Ιωάννης Καποδίστριας - Η χάραξη της σύγχρονης Ελληνικής και Διεθνούς Πολιτικής, όπ. παρ., σελ. 144. 18 Όπ. παρ. 19 «ήδη από των πρώτων επιτυχών ενεργειών εν Ελβετία είχεν ονομασθή έκτακτος απεσταλμένος και πληρεξούσιος Υπουργός παρά τη Ελβετική Ομοσπονδία, απονεμηθέντος εν συνεχεία εις αυτόν του παρασήμου του Αγίου Βλαδιμήρου β τάξεως». Α. Δεσποτόπουλος, Ο Κυβερνήτης, όπ. παρ., σελ. 10. 123

1814, είχαν συγκεντρωθεί οι Αυτοκράτορες της Ρωσίας και της Αυστρίας, ο Βασιλιάς της Πρωσσίας και όλοι οι Εστεμμένοι και οι εξέχοντες πολιτικοί της Ευρώπης όπου επρόκειτο να συζητήσουν πολύπλοκα ζητήματα, να ικανοποιηθούν πολύπλοκα συμφέροντα και να συμβιβαστούν αντίθετες απόψεις. Ο Καποδίστριας, αν και τρίτος στην ιεραρχία της Ρωσικής Αντιπροσωπείας, γρήγορα αναδείχθηκε σε ένα εκ των πρωταγωνιστών του συνεδρίου. Γνώριζε εξάλλου καλά να χειρίζεται τέτοιες υποθέσεις, το είχε αποδείξει και στο παρελθόν. Όπως σχολιάζει ο Α. Δεσποτόπουλος η συνθήκη της Βιέννης (26 Ιουνίου 1815), καθώς και η συνθήκη των Παρισίων (20 Ιουνίου 1815), οι οποίες αποτέλεσαν σταθμό στην ιστορία της Ευρώπης, «υπήρξον έργον εν πολλοίς του Καποδίστρια. Ούτος είναι ο πραγματικός αρχιτέκτων του δι αυτών εξασφαλισθέντος συστήματος Ευρωπαϊκής ισορροπίας, και ούτω της ειρήνης μεταξύ των Ευρωπαϊκών δυνάμεων, κατά τους ταραχώδεις εκείνους καιρούς». 20 Μέσα από το Συνέδριο της Βιέννης ο Καποδίστριας θα πετύχει και την ίδρυση της Φιλομούσου Εταιρείας Βιέννης για λογαριασμό των Ελλήνων. Με το θέμα αυτό θα ασχοληθούμε εκτενέστερα σε παρακάτω ενότητα. 1.3. Ο Καποδίστριας Υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας Η εξαιρετική αυτή διπλωματική δράση του Καποδίστρια έφερε ως αποτέλεσμα και το διορισμό του ως Υπουργό Εξωτερικών της Ρωσίας. Ο Καποδίστριας, σε ηλικία 39 ετών, γνώριζε την κορύφωση της πολιτικής του ανόδου. «Ήτο η επίστεψις μιας λαμπροτάτης σταδιοδρομίας, και αφετηρία εξ άλλου έτι λαμπροτέρας, συνάμα δε η επιβράβευσις των υπερόχων προσόντων αυτού, του γενναίου ήθους, της ακαταπονήτου εργατικότητος και της ολοψύχου αφοσιώσεως εις το καθήκον». 21 Ο Καποδίστριας θα υπογράψει, για πρώτη φορά, ως Υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας κατά τη συνδιάσκεψη των συμμάχων στο Παρίσι, στις 17 Νοεμβρίου 1815, την ειδική συνθήκη σύμφωνα με την οποία τα Ιόνια νησιά θα αποτελούσαν ελεύθερο και ανεξάρτητο κράτος με την επωνυμία «Ενωμένα Κράτη των Ιονίων Νησιών» κάτω από την άμεση και αποκλειστική προστασία της Μεγάλης Βρεταννίας. Στη συνέχεια θα ζητήσει τετράμηνη άδεια, από τον Τσάρο Αλέξανδρο να επισκεφτεί τους άρρωστους γονείς του στην Κέρκυρα. 1.3.1. Η ευρωπαϊκή πολιτική δράση του Καποδίστρια ως Υπουργού Εξωτερικών της Ρωσίας. 20 Α. Δεσποτόπουλος, Ο Κυβερνήτης, όπ. παρ., σελ. 10. 21 Α. Δεσποτόπουλος, Ο Κυβερνήτης, όπ. παρ., σελ. 14. 124

Ο Καποδίστρας επέστρεψε στην Πετρούπολη, από την οποία είχε αναχωρήσει ως άσημος διπλωματικός υπάλληλος πριν τέσσερα χρόνια, στις αρχές Ιανουαρίου 1816 ως Υπουργός Εξωτερικών. Ο Καποδίστριας διεύθυνε το Υπουργείο Εξωτερικών, 22 Ρωσίας κατά την περίοδο 1816-1822. Την περίοδο αυτή, που συμπίπτει με τη θητεία του Καποδίστρια ως Υπουργού Εξωτερικών, το ηθικό κύρος και η επιρροή της Ρωσίας στην Ευρώπη και πέρα από αυτή, βρισκόταν στον κολοφώνα. Σ αυτό συντέλεσε μέγιστα και ο Καποδίστριας με την εφαρμογή των συνθηκών, την περιφρούρηση της ειρήνης 23 και την προστασία των μικρών κρατών και λαών. 24 Ο Καποδίστριας δούλεψε ιδιαίτερα στον τομέα των ευρωπαϊκών εθνοτήτων και ασχολήθηκε τόσο με την εδαφική υπόσταση τους όσο και την πολιτειακή τους θέσπιση. Η πρώτη ουσιαστική πολιτική επιτυχία του Καποδίστρια, που είχε πραγματοποιηθεί στην Ελβετία, του στάθηκε πολύτιμος οδηγός σ αυτό το έργο. 25 Εκτός από την Ελβετία ο Καποδίστριας ασχολήθηκε με το πρόβλημα της οργάνωσης της γερμανικής ομοσπονδίας, την τύχη της Πολωνίας, την κληρονομιά της Γαλλίας μετά την πτώση του Ναπολέοντα, 26 τη διευθέτηση του ελληνικού πολιτικού προβλήματος και άλλα σχετικά θέματα. Ο Καποδίστριας πήρε μέρος σε πολλά από τα μεγάλα αυτά ευρωπαϊκά συνέδρια που καθόριζαν το μέλλον των ευρωπαϊκής πολιτικής σκηνής. Παρακολουθώντας τις ειρηνευτικές, ενοποιητικές δραστηριότητες των ηγεμόνων των μεγάλων δυνάμεων, εύστοχα διέκρινε, ότι αν και τους πολέμους δεν τους έκαναν πια οι ηγεμόνες αλλά τα έθνη, οι ηγεμόνες, συνήθως με επιχειρηματολογία την ενότητα, ειρήνη, νομιμότητα, σταθερότητα, επικάλυπταν τα «δίκαια των εθνών» και ασχολούνταν με τα συμφέροντά τους όπως παλιά. Ο Καποδίστριας διακήρυττε τότε, ότι η Ευρώπη πρέπει να προστατευθεί τόσο από τους κινδύνους των επαναστάσεων όσο και από την επιβολή 22 Υπήρχαν δύο Υπουργοί Εξωτερικών της Ρωσίας, την εποχή που εξετάζουμε. Μαζί με τον Καποδίστρια ήταν και ο Νέσσελροντε. 23 «Η Αυστρία και ο Μέττερνιχ ενδιαφέροντο κατά πρώτον λόγον για την πρόληψιν των επαναστάσεων. Ο Αλέξανδρος... ευρίσκων εξ άλλου την πρώτην αιτίαν των αναστατώσεων της Ευρώπης εις την Γαλλικήν Επανάστασιν,...εθεώρει τον πόλεμον και τας επαναστάσεις ως αλληλένδητα και απέβλεπεν εις την διατήρησιν του καθεστώτος και της ειρήνης πάση θυσία. Ο Καποδίστριας...αντιθέτως...την περίσωσιν της ειρήνης, ουχί όμως και πάση θυσία, έθετεν ως κύριον μέλημα της ρωσικής πολιτικής, την δε πρόληψιν των επαναστάσεων ως ήσσονα σκοπόν και ιδία ως εκ του κινδύνου δημιουργίας περιπλοκών εξ αυτών και αφορμής γενικού πολέμου. Η Αγγλία εξ άλλου, μη έχουσα δογματικήν άποψιν,...ερρύθμιζε εκάστοτε την στάσιν αυτής καιροσκοπικώς,...» Α. Δεσποτόπουλος, Ο Κυβερνήτης, όπ. παρ., σελ. 15. 24 Ιδέ περισσότερα Α. Δεσποτόπουλος, Ο Κυβερνήτης, όπ. παρ., σελ. 14 κ.ε. και Ελένη Κούκου, Ο Καποδίστριας και η Παιδεία, όπ. παρ., σελ.79-84. 25 Ι. Χασιώτης, «Ο Ιωάννης Καποδίστριας Ευρωπαίος Πολιτικός», Δάφνη στον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, Αθήνα 1978, σελ. 125. 26 Ιδέ σχετικά Ι. Χασιώτη, «Ο Ιωάννης Καποδίστριας Ευρωπαίος Πολιτικός», Δάφνη στον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, όπ. παρ., σελ. 126-135. της 125

του δικαίου του ισχυροτέρου με τη βία. 27 Η νέα τάξη πραγμάτων, έλεγε ο Καποδίστριας είχε ανάγκη βέβαια σημαντικών μεταρρυθμίσεων σε διεθνές επίπεδο αλλά και στα εσωτερικά του κάθε κράτους. Ενδεικτικά θα αναφέρουμε κάποια θέματα με τα οποία ασχολήθηκε ο Καποδίστριας προκειμένου να διαπιστώσουμε το εύρος της προσπάθειάς του. Όπως τονίζει η Ελένη Κούκου, κατά τη διάρκεια του Συνεδρίου της Αίξ Λα Σαπέλ (Aix-la-Chapelle), 8 Οκτωβρίου 1818, ο Καποδίστριας πρότεινε με υπόμνημά του τη διεύρυνση της Τετραπλής Συμμαχίας, με την ένταξη σ αυτή όλων των ευρωπαϊκών κρατών, και να καθιερωθεί η αλληλέγγυος και συνυπεύθυνος συμμαχία που θα εγγυόταν την εσωτερική και εξωτερική ειρήνη και ασφάλεια όλων των κρατών της Ευρώπης. 28 Ο οραματιστής της ενωμένης Ευρώπης Καποδίστριας, ύψωνε από τότε τη φωνή του για λογαριασμό των μικρών λαών. Σε άλλο υπόμνημα του, ο Καποδίστριας ανέπτυσσε σχέδιο δράσης για την ταχεία και αποτελεσματική καταπολέμηση της δουλεμπορίας των μαύρων. Αν και όλοι οι αντιπρόσωποι στο συνέδριο, το 1818, συμφωνούσαν να καταργηθεί το δουλεμπόριο μόνο η εξέλιξη της καταστάσεως του προβλήματος ωρίμασε τις αποφάσεις νεώτερων αγωνιστών. 29 Η πρόταση του Καποδίστρια για τη λειτουργία ειδικού διεθνούς οργανισμού που θα διευθετούσε τα θέματα της Αφρικανικής ηπείρου, έπρεπε να περιμένει για την πραγματοποίησή του, το ευρωπαϊκό Συνέδριο του Βερολίνου (1884-1885) που υλοποίησε την πρόταση με βασική μάλιστα οργάνωση αυτή που πρότεινε ο Καποδίστριας, το 1818. Ο Καποδίστριας προσέγγιζε και τις μυστικές οργανώσεις, στις οποίες απέδιδε μεγάλο μέρος ευθύνης στη μη υλοποίηση των νέων Διαφωτιστικών προοδευτικών ιδεών 30 και τις θεωρούσε ότι εμπόδιζαν την πρόοδο και ευημερία των λαών. Ο Ι. Χασιώτης αναφέρει, ότι παίρνοντας αφορμή ο Καποδίστριας από την αποκάλυψη της μυστικής αγγλο-γαλλοαυστριακής και ως ένα βαθμό και της Πρωσίας συμφωνίας του Ιανουαρίου του 1815 εναντίον της Ρωσίας, σε επίπεδο ηγεμόνων, μίλησε σχετικά και ζήτησε από τον αυτοκράτορα να επιδιώξει με κάθε τρόπο επισημότητα και δημοσιότητα για το μελοντικό 27 Π. Πετρίδης, «Τα πολιτικά σχέδια του Καποδίστρια για μια Νέα Τάξη Πραγμάτων στην Ευρώπη», Δάφνη στον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, Αθήνα 1978, σελ. 180. 28 Ελένη Κούκου, Άνθρωπος - Διπλωμάτης, όπ. παρ., σελ. 80. 29 Ιδέ περισσότερα Ελένη Κούκου, Άνθρωπος - Διπλωμάτης, όπ. παρ., σελ. 84. 30 Πιθανόν και ο ίδιος να μετείχε σε κάποια από αυτές τις μυστικές Εταιρείες. Η Ντορέτα Πέππα που εξέτασε διεξοδικά την αλληλογραφία του Καποδίστρια δέχεται μια τέτοια εκδοχή. Ιδέ περισσότερα σχετικά Ντορέτα Πέππα, Ιωάννης Καποδίστριας η Χάραξη της Σύγχρονης Ελληνικής και Διεθνούς Πολιτικής μέσα από την αλληλογραφία του ως Κυβερνήτης της Ελλάδας, όπ. παρ. 126

σύστημα της Ευρώπης. Το 1820 θα επιστρέψει στο θέμα, καταδικάζοντας ανοιχτά τη μυστική διπλωματία και ζητώντας την κρίση κάθε φορά της κοινής γνώμης. «Δεν βρισκόμαστε πια σε μια εποχή, όπου οι μυστικές και οι υποθετικές συμμαχίες μπορούσαν να σώζουν αυτοκρατορίες. Εκείνο που μπορεί σήμερα να τις προφυλάξει είναι μια γενική συμμαχία, αλλά για να πετύχει κι αυτή η γενική συμμαχία πρέπει να είναι ένα γεγονός δημόσιο και όχι μια υπόθεση και ένα μυστικό». 31 Γιατί «κανένας θεσμός στον κόσμο δεν μπορεί ούτε πρέπει να είναι άμοιρος κριτικής», θα γράψει στον πατέρα του στις αρχές του 1816. Η γενική αναγνώριση του έργου του Καποδίστρια, την εποχή εκείνη, είχε ξεπεράσει τα σύνορα της Ρωσίας, αν και λειτουργούσε ως υπάλληλος. Πολλά ήταν και τα παράσημα που απονεμήθηκαν στον Καποδίστρια, από τα διάφορα κράτη, βραβεύοντας έτσι τους αγώνες του. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι στο Συνέδριο του Aix la Chapelle ( 1818) μόνο, ο τσάρος Αλέξανδρος Α του απένειμε το παράσημο του Αγίου Βλαδίμηρου Α τάξεως, ο βασιλιάς της Πρωσίας το παράσημο του Μέλανος Αετού, ο αυτοκράτορας της Αυστρίας του Αγίου Στεφάνου της Ουγγαρίας, η Γαλλία τον Μεγαλόσταυρο της Λεγεώνος της τιμής, το βασίλειο της Βυτεμβέργης της Πίστεως, η Πολωνία του Λευκού Αετού, η ελεύθερη πόλη της Κρακοβίας τον ανακήρυξε επίτιμο πολίτη της και η Ακαδημία των Επιστημών της Πετρούπολης ανακύρηξε τον Καποδίστρια Εταίρο της. 32 1.3.1.1.Το Συνέδριο του Λαϋμπαχ Η ευρύτητα πνεύματος, η διορατικότητα, η διαχρονικότητα, είναι λίγα για να χαρακτηρίσουν τις προτάσεις του Καποδίστρια για τη διευθέτηση ευρωπαϊκών και άλλων εθνικών και πολιτικών θεμάτων της εποχής. Με σκοπό μας την διαπίστωση των παραπάνω, αλλά και τη σύνδεσή μας με το ελληνικό πολιτικό ζήτημα, και με οδηγό μας την Ιστορία, θα επιχειρήσουμε ένα σύντομο ταξίδι πίσω στο χρόνο, όσο αυτό στέκεται εφικτό, προκειμένου να παρακολουθήσουμε λίγο τα πολιτικά γεγονότα που απασχόλησαν το Συνέδριο του Λάϋμπαχ (1820-1821), και θα επιστρέψουμε στα δικά μας: Στα δύσκολα λοιπόν και αντιδραστικά εκείνα χρόνια της «Ιεράς συμμαχίας», οι τολμηρές σκέψεις του Καποδίστρια, υπεύθυνου φορέα της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής, είχαν ως αποτέλεσμά τους και την όρθωση του δόγματος της άτεγκτης 31 Ι. Χασιώτης, «Ο Ιωάννης Καποδίστριας Ευρωπαίος Πολιτικός», Δάφνη στον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, όπ. παρ., σελ. 126. 32 Ελένη Κούκου, Άνθρωπος - Διπλωμάτης, όπ. παρ., σελ. 81 και Γ. Γερβίνου, Ιστορία της επαναστάσεως και αναγεννήσεως της Ελλάδος, όπ. παρ., σελ. 127. 127

προσηλώσεως στην ισχύουσα νομιμότητα, διατυπωμένης από τον φαινομενικά πανίσχυρο τότε Αυστριακό καγγελάριο Μέττερνιχ. Οπωσδήποτε ο Καποδίστριας δεν ανήκε στη χορεία των ριζοσπαστών που αναζητούσαν στην επαναστατική δράση το μέσο για την επιβολή των δημοκρατικών αξιών, ούτε επικαλούνταν την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας. Ακόμη και αν το ήθελε αυτό δεν θα μπορούσε να το κάνει. Ας μην ξεχνάμε ότι ήταν υπάλληλος του Ρώσου Αυτοκράτορα. Ωστόσο εξέφραζε στην πράξη την ανάγκη «για την απαλλαγή των λαών από τα δεσμά του απολυταρχισμού και την εγκαθίδρυση συνταγματικών καθεστώτων, ικανών να περιστείλουν τόσο την ανεξέλεγκτη κυριαρχία των ηγεμόνων όσο και την επίφοβη τροπή προς την αναρχία». 33 Ο Μέττερνιχ όμως, «προικισμένος με μια σπάνια ικανότητα ευελιξίας και επιβολής, αλλά ανίκανος να συνειδητοποιήσει το βαθύτερο νόημα της επαναστατικής αναταραχής και να εκτιμήσει στο ορθό μέτρο τη δύναμη του εθνικού συναισθήματος», 34 στεκόταν πεισματικά και ζητούσε την εφαρμογή και παγίωση του διεθνούς καθεστώτος και της πολιτειακής τάξεως που είχε εγκαθιδρυθεί στην Ευρώπη του 1815.Η στήριξη όμως αυτού τον έφερε σε κρίσιμη αντιπαράσταση προς τον Ιωάννη Καποδίστρια, διαχειριστή της εξωτερικής πολιτικής του τσάρου. Η σύγκρουση ήταν αναπόφευκτη και εξελίχθηκε σε έντονη προσωπική τους διπλωματική μονομαχία η οποία μοιραία έφερε στο προσκήνιο και τον προϊστάμενο του Καποδίστρια, τσάρο Αλέξανδρο Α. Ο ευθυνόφοβος τσάρος, με πρόσχημα τη διατήρηση της ισχύουσας νομιμότητας, δεν στήριξε, όπως άλλοτε, τις εισηγήσεις του Υπουργού του, και από τότε, όπως σημειώνει ο Καποδίστριας «εις τας διασκέψεις, πάσαι αι αποφάσεις έφερον την σφραγίδα των αυστριακών απόψεων». 35 Πλανεμένοι τότε οι πιο απολυταρχικοί από τη θεαματική σιωπή που πέτυχαν στον Καποδίστρια χρησιμοποίησαν την ίδια τακτική και στα επαναστατικά κινήματα καταδικάζοντάς τα όλα μαζί. Μαζί μαζί τους «Καρμπονάρους» της Δυτικής Ευρώπης βρέθηκαν και οι επαναστατημένοι Έλληνες. Αν και κάτω από την επιρροή πια του Μέττερνιχ ο τσάρος Αλέξανδρος Α θα προσυπέγραφε κάθε απόφαση προσφυγής στην επαναστατική βία, ακόμα και της ελληνικής εξεγέρσεως, ο Μέττερνιχ, παρά την εντυπωσιακή επιβολή του, αποδείχθηκε ανίκανος να εκτιμήσει στο σωστό μέτρο το ελληνικό επαναστατικό φαινόμενο. 33 Κ. Σβολόπουλος, «Ο Καποδίστριας στο Λάυμπαχ, δυο σύγχρονες μαρτυρίες», Δάφνη στον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, Αθήνα 1978, σελ. 136. 34 Όπ. παρ. 35 Κ. Σβολόπουλος, «Ο Καποδίστριας στο Λάυμπαχ, δυο σύγχρονες μαρτυρίες», Δάφνη στον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, όπ. παρ., σελ. 141. 128

«Η αποφυγή κάθε ειδικής αναφοράς στα επαναστατικά γεγονότα της Ελλάδος στο κείμενο των τελικών αποφάσεων» επέτρεψε και τη συνέχεια 36 του ελληνικού αγώνα. 37 Οι σύγχρονοι παρατηρητές, τότε, δεν δίσταζαν να υπογραμίσουν τον θρίαμβο του Μέττερνιχ και τη διασφάλιση της τάξεως και της ειρήνης στον ευρωπαϊκό χώρο. Ο σημερινός μελετητής διακρίνει όμως καθαρά τη φθορά των στοιχείων που συνέθεταν το ευαίσθητο δίκτυο της τότε ευρωπαϊκής ισορροπίας. Η πολιτική διαίσθηση του Καποδίστρια, που αξιολογούσε σωστά τα πολιτικά μηνύματα του καιρού του, εντόπισε τότε την επικείμενη αλλαγή και ζυγίζοντας τα πράγματα προσπάθησε να βρει εφικτές λύσεις ώστε να γίνει πιο ομαλό το πέρασμα. Έστω και αν η τότε εποχή δεν επέτρεπε ούτε τη σκέψη για το όραμα της Ενωμένης Ευρώπης, η σημερινή το δέχεται ως επιτακτική ανάγκη και ψάχνει για εφικτές λύσεις, παίρνοντας μάλιστα για οδηγό της τον πρώτο οραματιστή της Ενωμένης Ευρώπης, Καποδίστρια. Πιστεύοντας ότι νοηματοδοτήσαμε κάπως τις λέξεις: ευρύτητα πνεύματος, διορατικότητα, διαχρονικότητα, σχετικά με τον Καποδίστρια, θα προχωρήσουμε να δούμε και άλλα αποτελέσματα, συνέπεια του Συνεδρίου του Λάϋμπαχ, σχετικά με τον Καποδίστρια και τους αδιαμφισβήτητα αγαπημένους του Έλληνες. Βλέποντας, ο πατριώτης Καποδίστριας ότι και με την επάνοδο στο γνώριμο περιβάλλον της Πετρούπολης, ο τσάρος συνέχισε να κρατάει ουδέτερη και ανενεργό στάση σε ότι αφορούσε το ελληνικό ζήτημα, αθετώντας τις μέχρι τότε προηγούμενες υποσχέσεις του, υποβάλλει, με επιστολή του στις 31 Δεκεμβρίου 1821, την πρώτη παραίτηση του από τη θέση του Υπουργού Εξωτερικών της Ρωσίας η οποία όμως δεν έγινε αποδεκτή. Ο ίδιος θα γράψει, αργότερα, σχετικά με το θέμα: «με έθετε εις το δίλημμα ή να παραβιάσω τα αισθήματά μου και πάντα τα καθήκοντα, 38 τα επιβαλλόμενα υπό της πατρίδος, εις ην ουδέποτε έπαυσα να ανήκω, ή να αθετήσω τα καθήκοντα της προς τον Αυτοκράτορα υπηρεσίας μου». 39 Ο 36 Ιδέ περισσότερα σχετικά με την εξήγηση της δικαιώσεως του Καποδίστρια στο θέμα της συνέχειας του ελληνικού αγώνα Κ. Σβολόπουλος, «Ο Καποδίστριας στο Λάυμπαχ, δυο σύγχρονες μαρτυρίες», Δάφνη στον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, όπ. παρ., σελ. 145. 37 Μπορούμε να δούμε καθαρά εδώ και πως λειτουργούν τα πραγματικά όνειρα και τα «κατά συνθήκη όνειρα» του Καποδίστρια. Ο θερμός πατριώτης Έλληνας Καποδίστριας δεν δίστασε να θυσιάσει εκεί τη σίγουρη και πολλά υποσχόμενη επαγγελματική του εξέλιξη στο βωμό του δικαιώματος ενός πραγματικού του ονείρου, στο βωμό της ελευθερίας. 38 Πιθανόν υπαινίσεται την άρνησή του να αναλάβει την αρχηγία της Φιλικής Εταιρείας. Ιδέ σχετικά τα σχόλια του Α. Δεσποτόπουλος, Ο Κυβερνήτης, όπ. παρ., σσελ. 27-30. Όταν στις αρχές του έτους 1817 ο Καποδίστριας ήρθε σε πρώτη απ ευθείας επαφή με τη Φιλική Εταιρεία, η επιφυλακτική στάση του απέναντι σ αυτή στάθηκε ένας από τους μεγαλύτερους στόχους των επικριτών του. Τα ίδια τα κείμενά του και η συνεχιζόμενη έρευνα στα ρωσικά αρχεία ίσως δώσουν την πιο σωστή απάντηση. 39 Αυτοβιογραφία, όπ. παρ., σελ.119-121. 129

Καποδίστριας παρέμεινε στη θέση του μέχρι τον Αύγουστο του 1822, συνεχίζοντας τις προσπάθειές του να μεταπείσει τον τσάρο να αναλάβει δράση κατά της Τουρκίας, η οποία κατέληξε και σε προσωπική σύγκρουση μεταξύ τους. 40 Κατόπιν αυτού ήταν ασυμβίβαστος η παραμονή του Καποδίστρια στη θέση του Υπουργού Εξωτερικών της Ρωσίας. Ο τσάρος Αλέξανδρος Α, που δεν ήθελε να εμπλακεί στο ελληνικό ζήτημα αλλά ούτε να χάσει τον πολύτιμο συνεργάτη του, τελικά ενέκρινε την αίτηση αναχωρήσεως του Καποδίστρια στο εξωτερικό αλλά με αναρρωτική άδεια αορίστου χρόνου, ελπίζοντας και σε πιθανή επιστροφή του. «...εφ ου είναι ανάγκη ας χωρισθώμεν...θα διατηρήσετε όμως την θέσιν σας» 41 του απάντησε ο τσάρος και αφού τον αγκάλιασε συνέχισε «Θα συναντηθώμεν και πάλιν ή τουλάχιστον θα Μοι δίδετε ειδήσεις σας. Εστέ βέβαιος ότι τα προς υμάς αισθήματά Μου δεν θα μεταβληθούν ποτέ». 42 Για τον Καποδίστρια όμως αυτό ήταν το τέλος της συνεργασίας τους. Έτσι, τον Αύγουστο του 1822 και με αιτία το ελληνικό ζήτημα, έληξε η μεγάλη διπλωματική σταδιοδρομία του Καποδίστρια. Ο ίδιος θα γράψει σχετικά στη Ρωξάνδρα Στούρτζα «Φθάσας δε εις το τελευταίον όριον θα σταματήσω ως το ωρολόγιον, την πορείαν του οποίου αναστέλλει τις, και το οποίον δεν κινείται πλέον, αλλά δια τούτο δεν παύει υπάρχον...». 43 Ως νέο τόπο διαμονής ο Καποδίστριας επέλεξε, για προαναφερόμενους και άλλους λόγους τη Γενεύη. Εκεί αρχικά «διάγει βίο ερημίτη», 44 σ ένα πολύ λιτό σπίτι. Για μικρό χρονικό διάστημα όμως, αφού σύντομα ο Καποδίστριας μετέβαλε το σπίτι του σε αγωνιστικό κέντρο, με μόνο σκοπό την προώθηση της επίλυσης του ελληνικού πολιτικού θέματος, για το οποίο εξάλλου είχε εγκαταλείψει και τον αυτοκράτορα της Ρωσίας. 1.4. Η τυπική αποδέσμευση του Καποδίστρια από το Υπουργείο Εξωτερικών της Ρωσίας Η λύση της επαγγελματικής αποδέσμευσης του Καποδίστρια από τη Ρωσία έμελλε να αργήσει πολύ ακόμη και τελικά διευθυτήθηκε, το 1827, από ένα άλλο τσάρο, το Νικόλαο και στην ώρα ακριβώς που χρειαζόταν για να τακτοποιηθεί ένα άλλο ζήτημα πάλι σχετιζόμενο με τους Έλληνες, πιο επιτακτικό αυτή τη φορά. 40 Α. Δεσποτόπουλος, Ο Κυβερνήτης, όπ. παρ., σελ. 41. 41 Ελένη Κούκου, Ο Καποδίστριας και η Παιδεία, όπ. παρ., σελ. 150. 42 Ελένη Κούκου, Ο Καποδίστριας και η Παιδεία, όπ. παρ., σελ. 151. 43 Ιδέ περισσότερα Ελένη Κούκου, Ο Καποδίστριας και η Παιδεία, όπ. παρ., σελ. 150. 44 Είναι χαρακτηριστικό εξάλλου του Καποδίστρια, όπως είδαμε εξάλλου και στο προηγούμενο μέρος αυτής της μελέτης στην ενότητα «Το τέλος της Επτανήσου Πολιτείας», μετά από μια λαμπρή και πολυτάραχη περίοδο να επιλέγει να αποσυρθεί στη σκιά. 130

Προαισθανόμενος ίσως ο Καποδίστριας, πιθανότερα αξιολογώντας σωστά τα μηνύματα 45 που λάβαινε, θα απευθύνει, στις 12 Δεκεμβρίου 1826, αρχικά μακρύ Υπόμνημα προς τον τσάρο Νικόλαο με τίτλο: «Apercu de ma carriere publique depuis 1798 jusqu a 1822» και θα περιμένει. Η χαρά του θα είναι ιδιαίτερη όταν ο Νέσσελροντε, που παρέμεινε στη θέση αυτή και μετά την αποχώρηση του Καποδίστρια, θα του απαντήσει ότι τα γεγονότα που εμπόδιζαν το ταξίδι του δεν υπήρχαν πια και ο τσάρος Νικόλαος θα τον δεχόταν να συζητήσουν το προσωπικό του πρόβλημα.. 46 Ο Καποδίστριας έφυγε από τη Γενεύη, στις 24 Μαρτίου, με τελικό προορισμό την Πετρούπολη. Εν τω μεταξύ, όμως στις 2 Απριλίου 1827 η Γ Εθνική Συνέλευση των Ελλήνων στην Τροιζήνα εμπιστεύθηκε στον Καποδίστρια 47 τις τύχες της Ελλάδας, «εν ονόματι του ελληνικού έθνους ως Κυβερνήτου της Ελλάδας». 48 Η επίσημη προσκλητική επιστολή του γνωστοποιούσε την εκλογή του και τον καλούσε να αποδεχθεί «τη φωνήν του έθνους του και να ταχύνη την ενταύθα άφιξίν του». 49 Ο Καποδίστριας, συνηθισμένος να υπακούει στη φωνή του καθήκοντος, αποφασίζει να αποδεχθεί, διακρίνοντας μάλιστα 45 Την περίοδο αυτή της διαμονής του στη Γενεύη, από το Φθινόπωρο του 1822 μέχρι την Άνοιξη του 1827, επανειλημμένως έλαβε ο Καποδίστριας εκκλήσεις από τη Ελλάδα να κατέλθει στις επαναστατημένες περιοχές προκειμένου να αναμιχθεί ενεργά στον αγώνα. Οι απαντήσεις του ήταν αρνητικές, εξηγώντας βέβαια και τους λόγους που δεν καθιστούσε αυτό ακόμη δυνατό. Εμφανής είναι οι λόγοι. Ανήκε ακόμη, τυπικά, στο Υπουργείο Εξωτερικών της Ρωσίας Για το σκοπό της απελευθερώσεως των Ελλήνων ο Καποδίστριας διαθέτει και όλα του τα εισοδήματα, περιορίζοντας στο ελάχιστο τα προσωπικά του έξοδα. Ιδέ σχετικά με τα αναφερόμενα Α. Δεσποτόπουλος, Ο Κυβερνήτης, όπ. παρ., σελ. 48. Ιδέ περισσότερα σχετικά σχόλια Σ. Λουκάτος, «Προσπάθειες για κάθοδο του Ιω. Καποδίστρια στην Ελλάδα προ της Εθνοσυνελεύσεως της Τροιζήνας 1822-1825», Δάφνη στον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, Αθήνα 1978, σελ. 148-170. Οι γνώμες του Καποδίστρια σχετικά με το αναστημένο ελληνικό έθνος περικλείονται στην επιστολή του «Προς την Προσωρινήν Κυβέρνησιν της Ελλάδος», στις 12 Δεκεμβρίου 1824, σε απάντηση επισήμου κυβερνητικής προσκλήσεως για κάθοδό του στην Ελλάδα. Ιδέ το κείμενο της επιστολής Α. Δεσποτόπουλος,Ο Κυβερνήτης, όπ. παρ., σελ. 38-39. 46 Ο Nesselrode τον είχε ειδοποιήσει σχετικά με επιστολή του της 5 Δεκεμβρίου 1826. Ελένη Κούκου, Άνθρωπος - Διπλωμάτης, όπ. παρ., σελ. 211. 47 Όπως σχολιάζει ο Γ. Πετρόπουλος προκειμένου να εξασφαλιστεί η καλύτερη διεθνή διευθέτηση του ελληνικού ζητήματος, αναγνωρισμένη ανάγκη ήταν η εκλογή ενός προσώπου με κύρος και επιδεξιότητα. «Η ελληνική πραγματικότητα επιζητούσε ως Κυβερνήτη έναν ισχυρό άντρα από το εξωτερικό, κάποιον με αρκετή ισχύ ώστε να πατάξει την εσωτερική διχόνοια και να ασκήσει ισχυρή εξωτερική πολιτική» Επέλεξαν τον Καποδίστρια. Γ. Πετρόπουλος, Πολιτική και Συγκρότηση Κράτους στο Ελληνικό Βασίλειο (1833-1843), όπ. παρ., σελ. 132. 48 Ο Καποδίστριας πληροφορήθηκε αρκετά αργότερα την εκλογή του, στις 25 Μαϊου 1827, από γράμμα του αδερφού του Βιάρου. Ελένη Κούκου, Άνθρωπος - Διπλωμάτης, όπ. παρ., σελ. 211. 49 Όπως σχολιάζει ο Φίνλεϋ (George Finlay) «Δεν υπήρχε καμιά δυνατότητα να δημιουργηθεί από τα ντόπια στοιχεία κάποιος συνδυασμός αρκετά ισχυρός ώστε να επιβάλει την τάξη και την υπακοή στο γενικό σύστημα διακυβέρνησης». Αναφέρεται στο Γ. Πετρόπουλος, Πολιτική και Συγκρότηση Κράτους (1833-1843), όπ. παρ., σελ. 402. Ο ιστορικός Φίνλεϋ, φιλέλληνας που έφτασε στην Ελλάδα το 1821, έζησε στην Αθήνα μετά το τέλος της επανάστασης. Έγραψε έργα που καλύπτουν όλη την ελληνική ιστορία από την εποχή της ρωμαϊκής κατάκτησης. Σχετικά γι αυτόν αναφέρει και ο Douglas Dakin, H Ενοποίηση της Ελλάδας 1770-1923, όπ. παρ., σελ. 81. 131

ότι τώρα ήταν επιτακτικότερη ανάγκη να διευθετήσει και τυπικά το θέμα της παραιτήσεώς του από το Υπουργείο Εξωτερικών της Ρωσίας με τον τσάρο Νικόλαο. Πήγε αποφασισμένος λοιπόν στην Πετρούπολη να πετύχει την αποδέσμευσή του, διαφορετικά δεν θα μπορούσε να δεχθεί την απεγνωσμένη πρόσκληση της Ελλάδας. Στην Αγία Πετρούπολη έφθασε το βράδυ της 12/24 Μαϊου του 1827 και είναι αλήθεια ότι η αυτοκρατορική οικογένεια τον δέχθηκε με εξαιρετικές τιμές. Το επόμενο πρωινό του το πέρασε στους τάφους του Αλεξάνδρου και της Ελισάβετ. Μετά προχώρησε και στην επιδίωξη της διευθυτήσεως του προβλήματός του. Συνάντησε όμως τη σθεναρή αντίσταση του τσάρου Νικόλαου, ο οποίος τηρούσε αυτή τη στάση αν και γνώριζε γιατί επιθυμούσε ο Καποδίστριας τόσο πολύ την τυπική αποδέσμευσή του από το Υπουργείο Εξωτερικών της Ρωσίας. Για τη στήριξη της θέσης του μάλιστα ο τσάρος Νικόλαος επιστρατεύσε και τη βασιλομήτωρα Μαρία Θεοδώρεβνα. 50 Κατά τη συνάντησή της με τον Καποδίστρια εκείνη θα του πει συμβουλευτικά: «στην Ελλάδα θα διακινδυνεύσετε τη ζωή σας» και ο Καποδίστριας απάντησε: «Εάν δεν δεχθώ την εκλογή μου και η Ελλάς γονατίσει, τι θα πουν για μένα: Να ένας άνθρωπος, που θα μπορούσε να τη σώσει κα προτίμησε μια λαμπρή θέση στη Ρωσία από τη σωτηρία της πατρίδας του και την άφησε να χαθεί. Αφιέρωσα τη νεότητά μου στην υπηρεσία του αειμνήστου μεγαλόψυχου γιού σας. Έτσι μπορώ σήμερα να προσφέρω στην Ελλάδα τη θυσία των γηρατειών μου!». 51 Ήταν 51 ετών. Ο Καποδίστριας παρόμοια θα απαντήσει στον τσάρο Νικόλαο, που προσπαθούσε να τον μεταπείσει: «Η απόφασή μου είναι αμετάκλητη. Πάνω απ όλα ανήκω στη χώρα μου....πιστεύετε, μεγαλειότατε ότι θα εγκατέλειπα μια τόσο λαμπρή θέση, μια τόσο ένδοξη υπηρεσία και μια τέλεια εξασφάλιση στη Ρωσία...εάν δεν ένιωθα ότι με προστάζει η επιτακτική ανάγκη των περιστάσεων της χώρας μου και η έλειψη των ανθρώπων;». Ο τσάρος Νικόλαος, μετά από αυτή την απάντηση, συγκινημένος του είπε ότι όφειλε να εκπληρώσει το χρέος του ακολουθώντας τη μοίρα του. 52 Το ουκάζιο όμως της παραιτήσεώς του υπογράφτηκε, από τον τσάρο Νικόλαο, μόλις στις 1/13 Ιουλίου 1827, στα ανάκτορα του Τσάρκοε Σέλο και δημοσιεύτηκε στις 19/31 Ιουλίου 1827. 53 50 Ο τσάρος Νικόλαος, αντί να εγκρίνει αμέσως την παραίτηση του Καποδίστρια, παρεκάλεσε τη μητέρα του Μαρία Θεοδώρεβνα, που είχε μεγάλη επιρροή στον άλλοτε ευνοούμενο υπουργό του γιου της Αλέξανδρου, να τον πείσει να μην αποδεχθεί την εκλογή του και να ξαναπάρει τη θέση του στο Υπουργείο Εξωτερικών. Ελένη Κούκου, Άνθρωπος Διπλωμάτης,όπ. παρ., σελ. 214. 51 Όπ. παρ. 52 Ελένη Κούκου, Άνθρωπος - Διπλωμάτης, όπ. παρ., σελ. 215-216. 53 Ελένη Κούκου, Άνθρωπος - Διπλωμάτης, όπ. παρ., σελ. 219-220. 132

Κανένας πια επίσημος δεσμός δεν τον συνέδεε με τη Ρωσία. Ο Καποδίστριας έφυγε από την Πετρούπολη στις 15 Ιουλίου. 133

2. Η ΦΙΛΟΜΟΥΣΟΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΒΙΕΝΝΗΣ Αποδεδειγμένο είναι από πολύ παλιά, ότι η Παιδεία κατέχει το κλειδί που απαλλάσει τον άνθρωπο από κάθε μορφή δυνάστευσης. Ο Καποδίστριας, καλός μύστης της εκπαιδεύσεως, το είχε βιώσει και το γνώριζε καλά αυτό. Πίστευε λοιπόν σωστά ότι οι Έλληνες εργαζόμενοι σκληρά στο «στάδιον των γραμμάτων» θα προσέγγιζαν και την, τόσο αδιαπραγμάτευτα ποθητή, πολιτική ελευθερία. Γιαυτό καλούσε και συμβούλευε τους συμπατριώτες του να υπηρετήσουν την Παιδεία: «Αφήσατε να ενεργήσουν αι ισχυραί ταύται κινητήριοι δυνάμεις. Να έχετε εμπιστοσύνην εις τον χρόνον», 54 τους έλεγε συχνά. Η Παιδεία, έστω και αν καθυστερούσε λίγο χρονικά, τελικά, αποδεδειγμένο είναι και αυτό, όχι μόνο θα έφερνε τη λευτεριά αλλά θα φρόντιζε και για τη διατήρηση της. Θεωρώντας μάλιστα ο Καποδίστριας ότι τα χρόνια αυτά ήταν τα κατάλληλα, αφού μέσα στο φως του πνεύματος του Διαφωτισμού κανείς δεν μπορούσε να αρνηθεί το δικαίωμα των Ελλήνων για μόρφωση, καταπιάστηκε και ο ίδιος να δουλέψει, μαζί με άλλους που είχαν την ίδια πίστη με εκείνον. Ενώ παράλληλα φρόντιζε να κινητοποιεί και να ρυθμίζει και άλλους παράγοντες που τελικά θα οδηγούσαν στο επιθυμητό. Με δεδομένη τη σύμφωνη γνώμη, του τσάρου Αλέξανδρου Α, για την εκπαιδευτική προπαρασκευή των Ελλήνων, ο Καποδίστριας προχώρησε στην πραγμάτωση της ελληνικής εκπαιδεύσεως, και φυσικά δέχθηκε και τη στήριξή του. Πολλές φορές ο Καποδίστριας χρησιμοποιούσε δυνατότητες που απέρρεαν από τη θέση του, ως Υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας, για να βοηθήσει τις Ελληνικές Κοινότητες στην ανάπτυξή τους. 55 Παράδειγμα σχετικής του δράσης αποτελεί και η περίπτωση της Μαριανουπόλεως, που αναφέρεται από πολλούς ιστορικούς σχολιαστές. Οι ευεργετημένοι Έλληνες της Μαριανουπόλεως της Χερσώνας για να εκφράσουν την ευγνωμοσύνη τους στον Καποδίστρια του έστειλαν μαζί με τις ευχαριστίες τους και ένα μεγάλο χρηματικό ποσό σαν δώρο. Εκείνος τότε ζήτησε να μάθει αν τα παιδιά τους διατηρούν και ομιλούν την ελληνική γλώσσα. Στην αρνητική απάντησή τους ανταπάντησε: «Τότε δέχομαι το δώρο. Αλλά με τον όρο να καταθέσετε αυτά τα χρήματα σε μια Τράπεζα και με τους τόκους να προσλάβετε στην κοινότητά σας Έλληνα διδάσκαλο, για να σας διδάσκει τη μητρική σας γλώσσα. Γιατί είναι αίσχος, όντας Έλληνες στην 54 Αρχείον Καποδίστρια, 45. 55 Οι Έλληνες που ήταν εγκαταστημένοι στη Ρωσία και στις άλλες χώρες, αλλά και στον κυρίως ελληνικό χώρο διατηρούσαν στενές επαφές με τον Καποδίστρια. 134

καταγωγή και στο φρόνημα, να αγνοείται την ευγενέστερη γλώσσα του κόσμου, που την διδάσκονται τόσοι άλλοι αλλοεθνείς...». 56 Χαρακτηριστικό παράδειγμα της ανιδιοτέλειας και του ενδιαφέροντος με την οποία προσέγγιζε το θέμα της εκπαιδεύσεως των Ελλήνων ο Καποδίστριας, στέκεται και η κατηγορηματική άρνηση του να δεχθεί σημαντικό χρηματικό ποσό που του πρόσφερε ο βασιλιάς της Γαλλίας Λουδοβίκος ΙΗ για τις προσφερόμενες υπηρεσίες του στη διευθέτηση του εθνικού θέματος της Γαλλίας. Στην επιμονή του Λουδοβίκου ζήτησε να του προσφέρουν από ένα αντίτυπο όσων βιβλίων υπήρχαν διπλά στη βιβλιοθήκη των Παρισίων για τις βιβλιοθήκες της Ελλάδας που σκόπευε να δημιουργήσει. 57 Εργαζόμενος στο εκπαιδευτικό επίπεδο ο Καποδίστριας είχε και ως βαθύτερο στόχο του «να ξυπνήσει το ενδιαφέρον των μεγάλων και ισχυρών ανδρών της Ευρώπης για τον υπόδουλο ελληνικό λαό και να τους ενώσει βαθμιαία σαν φίλους της Ελλάδος και υποστηριχτές της ελευθερίας της, όταν θα έφθανε η μεγάλη ώρα». 58 Για την πραγμάτωση αυτού του σκοπού ιδρύθηκε και η Φιλόμουσος Εταιρία Βιέννης στα 1814. Επειδή η ίδρυση της Εταιρείας αυτής, η οργάνωση και η λειτουργία της αποδίδονται στον Καποδίστρια, θα ασχοληθούμε κάπως εκτενέστερα με το θέμα αυτό. 2.1. Η Ίδρυση της Φ. Ε. Βιέννης Στο Συνέδριο της Βιέννης, που άρχισε τις εργασίες του την 1 η Νοεμβρίου 1814, ήταν συγκεντρωμένη όλη η επίσημη Ευρώπη. Οι εφημερίδες της εποχής ανεβάζουν τον αριθμό των ξένων που βρισκόταν τότε στην Βιέννη σε 35.000 και άνω. 59 Ανάμεσά τους βρισκόταν και ο Ιωάννης Καποδίστριας, μοναδικός Έλληνας, εξέχον μέλος της διπλωματικής ρωσικής αποστολής, ο οποίος με «τη διπλωματική μεγαλοφυϊα του», όπως χαρακτηρίζει την παρουσία του στο ημερολόγιό του ο Εϋνάρδος (J. Eynard), 60 σύντομα κατέλαβε μια από τις εξέχουσες θέσεις των πρωταγωνιστών του συνεδρίου. Κατά τη διάρκεια των διαλειμμάτων των συνεδριάσεων, ο Καποδίστριας έβρισκε πάντα τον τρόπο να ανοίγει τη συζήτηση και για το θέμα που τόσο τον πονούσε, την τραγική κατάσταση των Ελλήνων και τη δίψα των νέων Ελλήνων για μόρφωση. Ο Καποδίστριας έγκαιρα διείδε την μεγάλη αξία της φιλελληνικής κινήσεως και τη σημαντική απόδοση την οποία μπορούσε να έχει αυτή, αν οργανώνονταν και 56 Τρ. Ευαγγελίδη, Ιστορία του Ιωάννου Καποδίστρια, όπ. παρ., σελ. 47. 57 Ελένη Κούκου, Άνθρωπος - Διπλωμάτης, όπ. παρ., σελ. 81. 58 Ελένη Κούκου, Άνθρωπος - Διπλωμάτης, όπ. παρ., σελ. 74. 59 Ελένη Koύκου, Άνθρωπος - Διπλωμάτης, σελ. 52. Μονάχα τη ρωσική αντιπροσωπεία την αποτελούσαν 33 μέλη, χωρίς φυσικά τις συζύγους των αντιπροσώπων, τους γραμματείς και το βοηθητικό προσωπικό. 60 Ελένη Koύκου, Άνθρωπος - Διπλωμάτης, σελ. 54. 135

κατευθύνονταν επιδέξια. 61 Το ενδιαφέρον και ο ενθουσιασμός που δημιουργήθηκε υπέρ της Ελλάδας, ως αποτέλεσμα ευρύτερης προσπάθειας, ήταν γενικός. Ποιος εξάλλου μπορούσε να υποστηρίξει τότε, μέσα στο πνεύμα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, ότι οι Έλληνες έπρεπε να μείνουν απολίτιστοι και αμόρφωτοι; αναφέρει η Ρωξάνδρα Στούρτζα. Ο Καποδίστριας κατά την παραμονή του στη Βιέννη ερχόταν σε στενή επαφή και με τους Έλληνες που διέμεναν εκεί. Οι πληροφορίες που έλαβε από τον στενό του φίλο, από το 1811, Άνθιμο Γαζή 62 σχετικά με την ίδρυση Φιλομούσου Εταιρείας στην Αθήνα και τους σκοπούς της και απελπισμένος από το να εξασφαλίσει από τον τσάρο κάτι θετικότερο για την Ελλάδα την περίοδο αυτή, 63 αποφάσισε να στηρίζει την υλοποίηση της επιθυμίας του Γαζή για την ίδρυση Ακαδημίας στη γενέτειρά του στις Μηλιές Θεσσαλίας. 64 Η πρόταση του Καποδίστρια στον τσάρο Αλέξανδρο για ίδρυση και στη Βιέννη μιας εταιρείας, σχετική μ εκείνη που λειτουργούσε ήδη στην Αθήνα από το 1813, 65 φυσικά έγινε δεκτή. Ο Καποδίστριας του είχε πει τότε: «Δυνάμεθα παρά ταύτα, Μεγαλειότατε, χωρίς να εξέλθωμεν της γραμμής ήν εχαράξατε, να πράξωμεν κάτι τι δι αυτούς (τους Έλληνες). Οι Άγγλοι ίδρυσαν ήδη εν Αθήναις εταιρείαν με τον φαινομενικόν σκοπόν της συλλογής και της διατηρήσεως των αρχαιοτήτων. Ας ακολουθήσωμεν το 61 Αλ. Δεσποτόπουλος, Ο Κυβερνήτης, όπ. παρ., σελ. 44. 62 Ο Άνθιμος Γαζής, αρχιμανδρίτης στον ελληνικό ναό του Αγίου Γεωργίου της Βιέννης, τον Ιανουάριο του 1811, είχε αναλάβει να πραγματοποιήσει στην αυστριακή πρωτεύουσα την έκδοση του Λόγιου Ερμή, πρώτου ελληνικού περιοδικού γενικής παιδείας. Την πρόταση για να αποκτήσει ο ελληνισμός «εφημερίδα πολιτικοφιλολογικήν γραμμένην εις την κοινώς λαλούμενην γλώσσαν», είχε διατυπώσει ολίγα χρόνια ενωρίτερα προς το πανελλλήνιο ο Αδαμάντιος Κοραής, υποδεικνύοντας τον Άνθιμο Γαζή ως «επιτηδειότερον εις τοιαύτης εφημερίδας σύνταξιν» και συγχρόνως τη Βενετία ή τη Βιέννη ως τους πλέον κατάλληλους τόπους για την πραγματοποίηση του φιλόδοξου αυτού εγχειρήματος. Ιδέ περισσότερα Αικατερίνη Κουμαριανού, Ο Ελληνικός Προεπαναστατικός Τύπος, όπ. παρ., σελ. 88-129. 63 Ο Καποδίστριας αργότερα «υπολογίζων επί των συναισθημάτων του Αλεξάνδρου υπέρ των Ελλήνων και επί των ρωσικών συμφερόντων εν τη Ανατολή τα οποία διαρκώς και προβάλλει, προσπαθεί να διαχωρίση την Ελληνικήν επανάστασιν από των άλλων εν Ευρώπη επαναστάσεων και να αποδώση ταύτην εις το αφόρητον τουρκικόν σύστημα καταπιέσεως....υποστηρίζει βαθμηδόν, εκμεταλευόμενος και τας τουρκικάς ωμότητας, ότι οι Έλληνες ευρίσκονται εν αμύνη και άρα προς το μέρος αυτών είναι η νομιμότης, ενώ οι Τούρκοι αντιθέτως είναι οι ταραχοποιοί, οι ταράσσοντες την τάξιν και την ησυχίαν της Ευρώπης....επικαλούμενος την αλληλεγγύην της Χριστιανικής πίστεως, ότι δεν πρόκειται περί ενεργειών της Πύλης κατά των υπηκόων αυτής,...αλλά περί πολέμου του Ισλάμ κατά των Χριστιανών, οπότε δικαιολογείται και επιβάλλεται η επέμβασις των Χριστιανικών Δυνάμεων υπέρ των διωκομένων χριστιανικών πληθυσμών». Αλ. Δεσποτόπουλος, Ο Κυβερνήτης, όπ. παρ., σελ. 35. 64 Ε. Πρωτοψάλτη, Νέα στοιχεία περί της εν Αθήναις «Εταιρείας των Φιλομούσων», Αθήνα 1957, σελ. 257. 65 «Τινές των φιλομούσων και φιλοκάλων ανδρών του Ελληνικού γένους εκκεντούμενοι υπό τινός θείου ζήλου εις το να είδωσι τας επιστήμας να επιστρέψωσι πάλιν εις το Λύκειον, και εις την αρχαίαν Ακαδημίαν των, απεφάσισαν να συγκροτήσωσιν εν Αθήναις μίαν ομήγυριν εξ ελλογίμων και ζηλωτών ανδρών, ήν Φιλόμουσον Εταιρείαν εκάλεσαν». Απόσπασμα εκ του κειμένου της αποφάσεως. Λόγιος Ερμής, 1814, σελ.. 97-103. Στη Βιέννη διόρισαν επίτροπο τον αρχιμανδρίτη Άνθιμον Γαζή. Ιδέ Ελένη Κούκου, Ο Καποδίστριας και η Παιδεία, όπ. παρ., σελ. 37. 136

παράδειγμα τούτο, εφαρμόζοντες αυτό ουχί προκειμένου περί του παρελθόντος, αλλά περί του παρόντος και του μέλλοντος, και παρέχοντες βοήθειαν τινά εις τους πτωχούς Έλληνας νέους τους διψώντας παιδείας». 66 Ο κανονισμού της ιδρύσεως του οργανισμού, η «Διαταγή», συνταγμένος από τον Καποδίστρια, έγραφε στο άρθρο Α : «ο Σκοπός της Φιλομούσου Εταιρείας είναι η καταβολή των αναγκαίων χρημάτων δια την έκτασιν της παιδείας εις την Ελλάδα, δια την έκδοσιν των κλασσικών λεγομένων συγγραφέων και βοήθειαν των ενδεών μαθητών, όσοι αφιερούνται εις τας επιστήμας και δια την αναζήτησιν παντός είδους αρχαιοτήτων. Η δε του Πηλίου όρους ομήγυρις συγκροτεί εν σχολείον τακτικόν κατά μίμησιν των Ακαδημιών της Ευρώπης». 67 Ο τσάρος, εγκρίνοντας αμέσως το κείμενο όλου του ιδρυτικού Καταστατικού, γράφτηκε πρώτος στον κατάλογο των μελών-δωρητών με συνδρομή 200 ολλανδικά δουκάτα το χρόνο και η αυτοκράτειρα με 100. 68 Το παράδειγμα του αυτοκράτορα της Ρωσίας μιμήθηκαν και άλλοι ηγεμόνες και ευγενείς, υπουργοί και διπλωμάτες που ήταν συγκεντρωμένοι στη Βιέννη, 69 αλλά και οι σύζυγοι αυτών ή άλλοι ακόλουθοι. 70 Όλα τα μέλη της Φιλομούσου Εταιρείας έφεραν «μετ ιδιαιτέρας τιμής τον χρυσόν δακτύλιον, τον φέροντα εγχάρακτον το όρνεον της Αθηνάς και τον Κένταυρον» όπως αναφέρει η Ρωξάνδρα Στούρτζα. 71 Ακόμη και ο μισέλληνας, όπως χαρακτηρίζεται από την ιστορικό Ελένη Κούκου, αυστριακός υπουργός Εξωτερικών Μέττερνιχ 72 υποχρεώθηκε, από διπλωματική ευγένεια, να εισφέρει κι αυτός σημαντικό χρηματικό ποσό στον έρανο για τη μόρφωση των Ελληνοπαίδων, έστω και αν αργότερα ανέθεσε στην αυστριακή αστυνομία να παρακολουθεί τη δράση της Φιλομούσου Εταιρείας και 66 Αυτοβιογραφία, σελ. 44-45. 67 Ι. Καποδίστρια, Κείμενα, όπ. παρ., σελ. 21-22. 68 Ελένη Κούκου, Ο Καποδίστριας και η Παιδεία, όπ. παρ., σελ. 40. 69 Ο Καποδίστριας με συμβοηθό του τον Αλέξανδρο Στούρτζα, τον οποίο είχε προσλάβει ως Γραμματέα του, εργάστηκαν με μεγάλο ζήλο μεταξύ των ανδρών που συμμετείχαν στο συνέδριο για την επίτευξη του στόχου της Φ.Ε. της Βιένης. Ελένη Κούκου, Ο Καποδίστριας και η Παιδεία, όπ. παρ., σελ. 40. 70 Τους τελευταίους φρόντισε να ενημερώσει σχετικά η Ρωξάνδρα Στούρτζα που συμμετείχε της αποστολής. 71 Ελένη Koύκου, Άνθρωπος - Διπλωμάτης, σελ.54. 72 Ο Μέττερνιχ «ίνα ούτω προσεταιρισθή προς την πολιτικήν αυτού τον Ρώσον αυτοκράτορα, υποστηρίζει, ότι η Ελληνική Επανάστασις δεν προήλθεν εξ ενεργείας εθνικής του ελληνικού λαού και δεν ωφείλετο εις την τουρκικήν καταπίεσιν, αλλ ήτο έργον των διεθνών ανατροπέων, εκμεταλλευομένων απλώς τα αισθήματα του ελληνικού λαού, προς τον σκοπόν, όπως διασπάσωσι τον φοβερόν δι αυτούς σύνδεσμον των Ηγεμόνων, ρίπτοντες δάδα διχονοίας μεταξύ Αυστρίας και Ρωσσίας,... η Ελληνική Επανάστασις... απέναντι βεβαίως του Ρώσσου Αυτοκράτορος παρουσιάζεται αύτη πάντοτε υπό του Μέττερνιχ ως συνομωσία κατά της ησυχίας της Ευρώπης και της Ρωσσοαυστριακής Συμαχίας, ίνα βάσει της ερμηνείας ταύτης ευσταθήση η έκκλησις αυτού εις την αλληλεγγύην των μοναρχικών συμφερόντων...». Αλ. Δεσποτόπουλος, Ο Κυβερνήτης, όπ. παρ., σελ. 34. 137

του ίδιου του Καποδίστρια προσωπικά. 73 Το χρηματικό ποσό που συγκεντρώθηκε από την πρώτες αυτές εγγραφές «διερέθη εις δύο και απεστάλη το μεν ήμισυ εις τους εφόρους των σχολών των Αθηνών το δε έτερον εις τους προτιθεμένους να ιδρύσουν σχολήν εις το Πήλιον». 74 Ο Α. Δεσποτόπουλος αναφέρει ότι ο Καποδίστριας με την πρωτοβουλία της συλλογής χρηματικών συνδρομών για την ίδρυση της Εταιρείας των Φίλων των Μουσών που αποσκοπούσε στην ενίσχυση της παιδείας στην Ελλάδα «απεκόμισε και σημαντικόν πολιτικόν κέρδος από ελληνικής απόψεως, δοθέντος ότι δια πρώτην φοράν εγένετο ενώπιον τοιούτου Συνεδρίου επίσημος υπόμνησις και αναγνώρισις της υπάρξεως του ελληνικού έθνους, διεκδικούντος την πολιτιστικήν θέσιν αυτού μεταξύ των εθνών της Ευρώπης». 75 2.2. Οι Επιστάτες της Φ.Ε. Βιέννης Ο Καποδίστριας όρισε τον Αλέξανδρο Βασιλείου, έμπορο που διέμενε στη Βιέννη και φίλο του Κοραή, ως επιστάτη της Φ.Ε Βιέννης, 76 αποστέλοντάς του και σχετική επιστολή. Ανάμεσα στα άλλα θα του γράψει: «Όλοι ημείς, τέκνα της φιλοστόργου μητρός ημών Πατρίδος, εις ην χρεωστούμεν το παν, ομοφώνως το θεάρεστον τούτο έργον μετ ιδιαιτέρας προσοχής και επιμελείας εξετάσαμεν... Καθ ον λοιπόν καιρόν, όσοι εν Ευρώπη ένδοξοι και περίβλεπτοι, εκ μεγάλων περιστάσεων εις Βιένναν συνήχθησαν, εύλογον εκρίθη όπως, της απροσδοκήτου ταύτης ευκαιρίας δραξάμενοι, πολλώ πλείω ή άλλοτε παρακινήσωμεν ίνα συντρέξωσιν εις το σωτήριον τούτο έργον, όπερ έλαβεν αρχήν εκ τοιαύτης ευτυχούς συγκυρίας, εκ της συστάσεως, λέγω, της Φιλομούσου Εταιρείας». 77 Ο Αλ. Βασιλείου ήταν μαζί με τους ελληνικής καταγωγής, μητροπολίτη Ιγνάτιο προστάτη της Εταιρείας, Άνθιμο Γαζή, Γ. Σταύρου, Γ. Λεβέντη, Γ. Ραζή, Δ. Μόστρα και πολλούς άλλους, 78 μεταξύ των ιδρυτικών 73 Ελένη Koύκου, Άνθρωπος - Διπλωμάτης, όπ. παρ., σελ. 55. 74 Αυτοβιογραφία, σελ. 45. Το χρηματικό ποσό των 372 ολλανδικών φλωρίων, 36 αργυρών φιορινίων και 56 κρεϋτζαρίων, έλαβε ο Άνθιμος Γαζής, ο οποίος όμως δαπάνησε για την αγορά βιβλίων και οργάνων για τον πλουτισμό της βιβλιοθήκης και τη διδασκαλία των μαθητών. Η απογοήτευση του Γρ. Κωνσταντά, ο οποίος περίμενε τα χρήματα για την ανοικοδόμηση και οργάνωση της σχολής, ήταν έκδηλη όταν έφθασε στις Μηλιές το 1816 ο Άνθιμος Γαζής με άδεια τα χέρια. Ιδέ περισσότερα Ελένη Κούκου, Ο Καποδίστριας και η Παιδεία, όπ. παρ., σελ. 48. 75 Αλ. Δεσποτόπουλος, Ο Κυβερνήτης, όπ. παρ., σελ. 24. 76 Τον κανονισμό, την «Διαταγήν» δημοσίευσε πρώτος ο Α. Παπαδόπουλος-Βρετός, έτος 1869, σελ. 228. Ιδέ Γκίνη-Μέξα, Ελληνική Βιβλιογραφία, τ. Α, σελ. 136, 858. 77 Ι. Καποδίστρια, Κείμενα, όπ. παρ., σελ. 20-21. 78 Ελένη Koύκου, Άνθρωπος - Διπλωμάτης, όπ. παρ., σελ.53. Όλους αυτούς θα τους συναντήσουμε και παρακάτω σε πρωταγωνιστικές θέσεις στα θέματα της Φ.Ε.Βιέννης. 138

μελών της Φ.Ε Βιέννης. Με τη συμπλήρωση αργότερα των άρθρων της «Διαταγής», για τη ρύθμιση της εσωτερικής λειτουργία της εταιρείας διορίστηκε «συνεπιστάτης» και έφορος του Γραφείου της Βιέννης και ο Ζηνόβιος Πωπ, σε ίσα δικαιώματα με τον ήδη διορισμένο Αλέξανδρο Βασιλείου. 79 Η Φ.Ε.Βιέννης «φαίνεται όμως ότι κατά τα έτη 1815 και 1816 δεν ανέπτυξε μεγάλη δράσιν, 80 ενώ η φιλότουρκη πολιτική της Αυστρίας συνοδευόμενη και από τις υποψίες και αντιδράσεις του Μέττερνιχ, 81 ανάγκασαν τους ιδρυτές να μεταφέρουν το κεντρικό γραφείο της Εταιρείας, για μικρό χρονικό διάστημα, στο Μόναχο. Στις «23 Απριλίου/5 Μαϊου 1815 συνελθόντα εις συνέλευσιν, συμφώνως τω άρθρω ΙΓ της Διαταγής, τα εν Βιέννη μέλη της Εταιρείας, ήτοι ο μητροπολίτης Ιγνάτιος, ο κόμης Καποδίστριας, ο Αλέξανδρος Στούρτζας, ο Δημ. Μόστρας, ο Άνθιμος Γαζής, ο Ζηνόβιος Πωπ, ο Αλέξ. Βασιλείου, ο Γεώργ. Σταύρου, ο Χριστόφορος Ανδρέου και ο Ζώης Χαραμής απεφάσισαν την οριστικήν μεταφοράν του γενικού γραφείου της Εταιρείας εκ Βιέννης εις Μόναχον 82 και τον διορισμόν ως Επιστάτου αυτού αντί του παραιτηθέντος Αλ. Βασιλείου του Γερμανού φιλλέληνος καθηγητού Μπάαντερ (Baader)». 83 Στη συνέχεια οι ιδρυτές αναγκάστηκαν να μεταφέρουν εκ νέου την έδρα του γενικού γραφείου στη Βιέννη. Ως νέος Επιστάτης ορίστηκε, από τον Καποδίστρια, ο εγκατεστημένος στη Βιέννη έμπορος Γεώργιος Σταύρου, 84 ιδρυτικό μέλος της 79 Ελένη Κούκου, Ο Καποδίστριας και η Παιδεία, όπ. παρ., σελ. 39. 80 Ελένη Κούκου, Ο Καποδίστριας και η Παιδεία, όπ. παρ., σελ. 49. 81 Ο Δ. Βερναρδάκης, συμφωνώντας με τη γνώμη του Bartholdy, χαρακτηρίζει την πάλη ανάμεσα στους δυο άντρες μονομαχία, «διότι εις και μόνον θνητός ετόλμησε να αντιπαλαίση τότε επί παγκοσμίου σκηνής προς τον Metternich, ο Καποδίστριας. Ήτο δε η μονομαχία γιγάντειος...». Ελένη Κούκου, Άνθρωπος - Διπλωμάτης, όπ. παρ., σελ. 50. 82 Ελένη Κούκου, Ο Καποδίστριας και η Παιδεία, όπ. παρ., σελ. 50. Ο ιππότης Φραγκ. Baader καθώς και υπουργοί της βαυαρικής κυβερνήσεως είχαν συγκεντρωθεί κοντά στον φιλλέληνα διάδοχο του βαυαρικού θρόνου Λουδοβίκο. 83 Ο ιππότης Φραγκ. Μπάαντερ, σε απαντητική επιστολή προς το μητροπολίτη Ιγνάτιο που τον παρακαλούσε να αναλάβει την επιστασία της Εταιρείας, γράφει μεταξύ άλλων: «Προπάντων παρακαλώ να πληροφορηθήτε, ότι την εμπιστοσύνην της τε πανιερότητός σας και των προυχόντων μελών της Εταιρείας νομίζω τιμήν και υποχρεούμαι να δώσω την δυνατήν προσοχήν εις το φιλάνθρωπον, θρησκευτικόν και φιλολογικόν, σεμνόν τούτο έργον, και να ανταποκριθώ καθ όσον αι μικραί μου δυνάμεις εξικνούνται εις την ρηθείσαν εμπιστοσύνην. Προσμένω όμως ακόμη έν γράμμα του Μινίστρου δια να αρχίσω δημοσία τας τελεσιουργίας μου και να κάμω τας διακηρύξεις. Επειδή δε κρίνω αναγκαίον να εκθέσω πιστώς προς τους Ευρωπαίους την δυστυχήν κατάστασιν των Γραικών, ώστε να ανοίξω τας καρδίας και τα πουγγία των, παρεκάλεσα την ρηθείσαν κυρίαν Στούρτζα να μοι δώση εγγράφως την ύλην, την οποίαν θέλω εκδώση εις γερμανικήν, γαλλικήν και αγγλικήν γλώσσαν. Νοείται ότι το επιχείρημα πρέπει να γίνη με μεγάλην προσοχήν, δια να μη εξυπνηθή ο κοιμώμενος λέων. Ευθύς οπού αρχίσω τας τελεσιουργίας μου, δεν θέλω λείψη να ειδοποιήσω την πανιερότητά σας, καθώς και εις το εξής να κάμω ειδοποίησιν με επιμέλειαν»ιδέ Ελένη Κούκου, Ο Καποδίστριας και η Παιδεία, όπ. παρ., σελ. 51-52. 84 Υπάρχει πληροφορία ότι ο Γ. Σταύρου μαζί με μερικούς ακόμη ομογενείς φιλομούσους, εγκατεστημένους στη Βιέννη, είχαν πρωτοστατήσει στην ίδρυση μιας άλλης εταιρείας, περί τα τέλη του 1816. Απέστειλαν μάλιστα το κείμενο του Καταστατικού Ίδρυσης στον Καποδίστρια για έγκριση και στη 139