ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΩΝ ΟΡΕΙΝΩΝ ΚΑΙ ΜΕΙΟΝΕΚΤΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ : Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΟΡΕΙΝΗΣ ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑΣ

Βασίλης Πατρώνης *, Α. Παπαδόπουλος ** ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΩΝ ΟΡΕΙΝΩΝ ΚΑΙ ΜΕΙΟΝΕΚΤΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ : Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΟΡΕΙΝΗΣ ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑΣ Εισαγωγή: Η ανάγκη εξέτασης των ορεινών περιοχών Οι ορεινές περιοχές στη χώρας μας κατέχουν πάνω από το 42% του εδάφους, ενώ συγκεντρώνουν κάτι παραπάνω από το 9% του πληθυσμού της χώρας (1991). Όταν αναφερόμαστε στις ορεινές περιοχές μιλάμε βασικά για αγροτικές περιοχές που έχουν δική τους κοινωνική και οικονομική ταυτότητα. Η τελευταία βέβαια δεν μπορεί να θεωρηθεί ως μια ξεχωριστή ταυτότητα από το οικονομικοκοινωνικό σύστημα που επικρατεί, αλλά μπορεί να επικεντρώσει κανείς στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του και να επισημάνει τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι ορεινές περιοχές. Απέναντι στις όποιες δεσμεύσεις και τους καταναγκασμούς που επιβάλλονται από τις γεωγραφικές συνθήκες (υψόμετρο, κλίμα, έδαφος), οι κάτοικοι των ορεινών περιοχών διαμόρφωσαν στο παρελθόν δικούς τους τρόπους ζωής, προσαρμόζοντας τις καλλιεργητικές και κτηνοτροφικές τους τεχνικές και πρακτικές και εν γένει την κοινωνική και οικονομική οργάνωσή τους κατά τρόπο που [επιτρέπει] την καλύτερη δυνατή εκμετάλλευση των φυσικών πόρων (Καυτατζόγλου 1997, σελ. 24). Ο ελληνικός ορεινός χώρος έχει αναπτύξει ιστορικά μια σειρά απαντήσεων στις δημογραφικές πιέσεις και τις γεωγραφικο-περιβαλλοντικές συνθήκες διαμορφώνοντας και συνδυάζοντας έναν αριθμό εναλλακτικών πρακτικών ανεύρεσης εισοδημάτων και απασχολήσης. Πιο συγκεκριμένα, χωρίς να εγκαταλείπουν την καλλιέργεια των φτωχών εδαφών τους, οι κάτοικοι των ορεινών περιοχών συνδύασαν στο παρελθόν την κτηνοτροφία με τη προσφυγή σε εποχικές μετακινήσεις προς ανεύρεση εργασίας όπως και την ανάπτυξη βιοτεχνικής παραγωγικής δραστηριότητας. Αυτού του είδους οι πρακτικές εντείνονταν ή * Λέκτορας του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Πατρών. ** Λέκτορας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1

ατονούσαν ανάλογα με τη δημογραφική ή οικονομική συγκυρία. Όπως και νά χει, ο συνδυασμός αυτών των δραστηριοτήτων διαμόρφωσε σε μεγάλο βαθμό έναν τρόπο ζωής, αλλά και την κοινωνική μορφολογία των ορεινών πληθυσμών (Καυταντζόγλου 1997, σελ. 25). Η εξέταση του κοινωνικού μετασχηματισμού των ορεινών αγροτικών περιοχών δείχνει ότι κατά τη μεταπολεμική περίοδο οι αλλαγές πραγματοποιήθηκαν σε ορισμένα μόνο επίπεδα και κάτω από συγκεκριμένες μορφές (Collard 1981, σελ. 220). Συγκριτικά με την προ-πολεμική περίοδο, το βιοτικό επίπεδο των ορεινών περιοχών είναι γενικά υψηλότερο και ο πληθυσμός παράγει λιγότερο και έχει περισσότερα. Όπως σημειώνει η Collard, οι ίδιοι οι παράγοντες που οδήγησαν σε αυτές τις αλλαγές αναγκάζουν το [ορεινό] χωριό να επιβιώνει με έναν όλο και πιο περιθωριακό και μειονεκτικό τρόπο. Για να αναπαράγουν τον τρόπο ζωής τους, οι άνθρωποι θα πρέπει να στηριχθούν στην μετανάστευση, την πατρωνεία και σε άλλες πηγές εισοδήματος που ταυτόχρονα λειτουργούν έτσι ώστε να τους κρατούν φτωχούς. Δεν κάνουν τίποτα για να αλλάξουν τον τρόπο παραγωγής τους (σελ. 220). Παράλληλα, πρέπει να υπογραμμίσει κανείς τη σύζευξη των παραδοσιακών και των μοντέρνων στοιχείων στις ορεινές αγροτικές περιοχές. Γιατί σε αυτές κυρίως τις περιοχές αναζήτησαν οι κοινωνικοί επιστήμονες κατά τις δεκαετίες του 1960 και 1970 τη διατήρηση κάποιων παραδοσιακών μορφών κοινωνικής οργάνωσης, εκείνων δηλαδή οι αστικές και πεδινές περιοχές είχαν προ καιρού απωλέσει. Ενδεικτικά, μπορεί να αναφερθεί η ανάλυση της du Boulay, η οποία επέλεξε ένα ορεινό και απομακρυσμένο χωριό της Εύβοιας για τον τρόπο που επήλθε η κοινωνική αλλαγή σε αυτό. Δηλαδή, για το βαθμό που η παραδοσιακότητα επιβίωνε ακόμα και όταν συνυπήρχε με μια αξιοπρόσεκτη τάση προς το μοντέρνο, προσφέροντας έτσι ένα καλό παράδειγμα μιας σύγχρονης αγροτικής κοινότητας στην οποία παρόλα αυτά το παλιό και το καινούριο δεν είχαν ακόμα συγχωνευθεί με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι αδιαχώριστα (Du Boulay 1994, σελ. 6). Σήμερα, παραιτούμενοι σε μεγάλο βαθμό από την αναγνώριση του παραδοσιακού μέσα στο μοντέρνο, οι κοινωνικοί επιστήμονες έχουν αναγνωρίσει την ανάγκη επιβίωσης των ορεινών περιοχών είτε μέσα από την αξιοποίηση των συγκριτικών τους πλεονεκτημάτων, όπως τα γεωμορφολογικά τους χαρακτηριστικά (οροσειρές, λίμνες, χαράδρες κτλ.) που τις έχουν μετατρέψει σε περιοχές φυσικού κάλλους, με αυξημένη βιοποικιλότητα και σε φορείς ιστορικής και πολιτιστικής κληρονομιάς, είτε μέσω της αντιμετώπισης των αδυναμιών τους με την ανάπτυξη και σχεδίαση στρατηγικών και πολιτικών εξειδικευμένων και προσαρμοσμένων στις 2

ανάγκες των ορεινών περιοχών, υιοθετώντας ολοκληρωμένες και πολυτομεακές προσεγγίσεις (βλ. Ευστράτογλου 1997, σελ. 9). Τα παλαιά ερωτήματα σχετικά με το χαρακτήρα και το βαθμό ανάπτυξης των ορεινών περιοχών έχουν υποκατασταθεί από πρακτικά ζητήματα εφαρμογής πολιτικών συγκράτησης του πληθυσμού στις περιοχές αυτές και οικονομικής διαφοροποίησης των τοπικών κοινωνιών με την ανάπτυξη εναλλακτικών ή συμπληρωματικών δραστηριοτήτων. Στο επόμενο τμήμα της εισήγησης θα περιγράψουμε το κοινωνικοοικονομικό προφίλ του Νομού Αιτωλοακαρνανίας επιζητώντας να δώσουμε το πλαίσιο για την ανάδειξη των ιδιαίτερα έντονων ζητημάτων (προβλημάτων) κοινωνικής αναπαραγωγής και επιβίωσης των οικογενειακών εκμεταλλεύσεων στην ορεινή Αιτωλοακαρνανία. Ακολούθως, θα προχωρήσουμε σε μια πιο συγκεκριμένη ανάλυση των δημογραφικών τάσεων και της διάρθρωσης της γεωργίας και της γεωργικής απασχόλησης στις ορεινές περιοχές του νομού Αιτωλοακαρνανίας. Τέλος, στα συμπεράσματα υπογραμμίζεται η ανάγκη εφαρμογής μέτρων για τη διαφοροποίηση της ορεινής οικονομίας και τη στήριξη του εισοδήματος των ορεινών περιοχών στα πλαίσια της Agenda 2000. Το Κοινωνικοοικονομικό Προφίλ της Αιτωλοακαρνανίας Ο Νομός Αιτωλοακαρνανίας καταλαμβάνει το δυτικότερο τμήμα της Στερεάς Ελλάδας και βρέχεται προς δυσμάς από το Ιόνιο πέλαγος και προς νότον από τον Πατραϊκό κόλπο. Προς βορράν βρέχεται από τον Αμβρακικό κόλπο και συνορεύει με το Νομό Άρτας, ενώ προς ανατολάς οριοθετείται από τους νομούς Ευρυτανίας, Φωκίδας και Φθιώτιδας. Είναι ο μεγαλύτερος σε έκταση νομός της χώρας και παρότι καταλαμβάνει την έκτη θέση από άποψη μεγέθους πληθυσμού, θεωρείται αρκετά αραιοκατοικημένος (43 κατ/τετ.χιλ. έναντι 80 κατ/τετ.χιλ. του εθνικού μέσου όρου). Οι ορεινές περιοχές καταλαμβάνουν το 45% περίπου και τα δάση το 22,5% της συνολικής έκτασης του νομού. Σε ότι αφορά στους ρυθμούς ανάπτυξης καταλαμβάνει μια από τις τελευταίες θέσεις στο σύνολο των νομών της χώρας. Ο υψηλός δείκτης βροχοπτώσεων στη περιοχή έχει συντελέσει στη δημιουργία σημαντικών υδροβιοτόπων, που είναι ίσως και το χαρακτηριστικότερο περιβαλλοντικό στοιχείο στο νομό. Πράγματι ο νομός Αιτωλοακαρνανίας είναι ένας από τους πλουσιότερους από άποψη φυσικού 3

περιβάλλοντος, με υδάτινο δυναμικό οκτώ λιμνών, δύο λιμνοθαλασσών και τριών ποταμών. Ο πληθυσμός του νομού στη διάρκεια της δεκαετίας 1981-91 αυξήθηκε κατά 3,7%, ποσοστό μικρότερο αυτού της επικράτειας (5,3%). Φαίνεται όμως ότι στη διάρκεια αυτής της δεκαετίας κατάφερε να αναπληρώσει τον πληθυσμό που έχασε στη περίοδο 1961-81 εξ αιτίας της μετανάστευσης. Σε ότι αφορά τη σύνθεση του πληθυσμού διαπιστώνονται αξιοσημείωτες μεταβολές: Η εξέταση κατά ηλικιακές ομάδες φανερώνει ότι ο παραγωγικός πληθυσμός είναι μικρότερος ενώ ο νεανικός και ο γεροντικός πληθυσμός μεγαλύτεροι από τους αντίστοιχους εθνικούς μέσους όρους. Το σημαντικό βάρος των ηλικιών άνω των 65 ετών συμπληρώνεται από το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο, αφού περισσότερο από τα 2/3 του πληθυσμού (68%) ήταν ή απόφοιτοι στοιχειώδους εκπαίδευσης ή χωρίς καμία εκπαίδευση. (Το αντίστοιχο μέσο ποσοστό της χώρας δεν ξεπερνάει το 54%). Το ποσοστό συμμετοχής του εργατικού δυναμικού στο συνολικό πληθυσμό μειώθηκε κατά 3,4% μεταξύ 1981 και 1991, ενώ το ποσοστό της ανεργίας αυξήθηκε περισσότερο από 2,5 φορές, φθάνοντας στο 9,6%, αρκετά πάνω από τον εθνικό μέσο όρο (8,1%). Ο νομός Αιτωλοακαρνανίας είναι κατ εξοχήν αγροτικός. Το πλούσιο υδάτινο δυναμικό ευνοεί κυρίως τις πεδινές περιοχές, που αν και αποτελούν μόλις το ένα πέμπτο της συνολικής έκτασης του νομού συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο τμήμα του όγκου της αγροτικής παραγωγής χάρη στα εύφορα εδάφη και στη μεγάλη έκταση των αρδευόμενων εκτάσεων (που καλύπτουν το 53% της συνολικής γεωργικής γης του νομού έναντι 22% του μέσου όρου της χώρας). Οι περιοχές Άνω και Κάτω Αχελώου, Βόνιτσας-Μοναστηρακίου, οι παραλίμνιες ζώνες της Τριχωνίδας, Λυσιμαχίας, Οζερού και Αμβρακίας, οι περιοχές Αμφιλοχίας-Λουτρού και οι εκβολές του Ευήνου είναι οι κυριότερες ζώνες της γεωργικής παραγωγής. Το 54% της καλλιεργούμενης έκτασης καταλαμβάνουν οι ετήσιες καλλιέργειες και το 23% οι δενδρώδεις. Οι σημαντικότερες καλλιέργειες είναι ο Καπνός, που καταλαμβάνει το 15% της γεωργικής γης, το Καλαμπόκι 13,2%, Μηδική-Τριφύλλια 10,8%, Βαμβάκι 6,5%, Εσπεριδοειδή 1,8% και οι Ελαιοκαλλιέργειες με 22% στο σύνολο της γεωργικής γης. Ο καπνός είναι η παραδοσιακή καλλιέργεια του νομού και από τις αρχές του αιώνα αποτέλεσε το προϊόν στο οποίο στηρίχθηκε η τοπική οικονομία. Παρά τους περιορισμούς που επέβαλλε τα τελευταία χρόνια η ΚΑΠ στην παραγωγή του προϊόντος, ο καπνός εξακολουθεί και σήμερα να στηρίζει το εισόδημα ενός μεγάλου μέρους του αγροτικού πληθυσμού του νομού. 4

Παράλληλα, η μορφολογία του νομού Αιτωλοακαρνανίας, η αφθονία των βοσκοτόπων, που καλύπτουν περισσότερο από το 45% των εκτάσεων του νομού και το είδος των παραγομένων προϊόντων (καλαμπόκι, μηδική) ευνοούν σημαντικά την ανάπτυξη της κτηνοτροφίας. Οι πεδιάδες του Ευήνου και του Κάτω Αχελώου, όπου εκτρέφονται κυρίως βοοειδή και αιγοπρόβατα, αποτελούν τις βασικότερες ζώνες εντατικής κτηνοτροφίας του νομού, ενώ η εκτατική κτηνοτροφία δεν είναι ιδιαίτερα ανεπτυγμένη, παρά το γεγονός ότι οι αυτοφυείς βοσκότοποι παρουσιάζονται αρκετά ισοκατανεμημένοι, κυρίως στις ορεινές και ημιορεινές ζώνες του νομού, και μπορούν να στηρίξουν μια δυναμική ανάπτυξη εκτατικής κτηνοτροφίας σε όλες τις επιμέρους περιοχές του. Ας σημειωθεί επίσης, ότι σε αντίθεση με την αιγοπροβατοτροφία και τη βοοτροφία που στηρίζονται σε μικρές οικογενειακού τύπου μονάδες, η χοιροτροφία συγκεντρώνεται σε οργανωμένες χοιροτροφικές εγκαταστάσεις, ενώ σημαντική είναι και η παρουσία δεκάδων τυροκομικών μονάδων. Τέλος, η Αιτωλοακαρνανία εκμεταλλευόμενη το συγκριτικό πλεονέκτημα που της δίνει η ύπαρξη μεγάλου και ποιοτικά υψηλού δυναμικού επιφανειακών υδάτων είναι σήμερα ο 1 ος νομός της χώρας στη παραγωγή ψαριών εσωτερικών υδάτων. Η περιοχή διαθέτει ένα σημαντικό δυναμικό υδατοκαλλιεργειών που συνίσταται σε φυσικά ιχθυοτροφεία λιμνοθαλασσών, θαλάσσιες και χερσαίες ιχθυοκαλλιέργειες καθώς και ιχθυογεννητικούς σταθμούς. Η μεταποιητική δραστηριότητα δεν είναι ιδιαίτερα ανεπτυγμένη στο νομό Αιτωλοακαρνανίας. Κυριαρχούν οι μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις, κυρίως ειδών διατροφής, ζωοτροφών, ειδών συσκευασίας κ.λ.π., οι οποίες είναι συγκεντρωμένες στην περιοχή του Αγρινίου και δευτερευόντως στον άξονα Ναυπάκτου-Μεσολογγίου. Κατά την τελευταία 15ετία μάλιστα, η βιομηχανική δραστηριότητα του νομού έχει πληγεί σημαντικά εξαιτίας της μεταφοράς των μονάδων επεξεργασίας και αποθήκευσης καπνών από την περιοχή του Αγρινίου σε άλλες περιοχές της Ελλάδας (κυρίως στην Αττική και στη Κεντρική Μακεδονία). Σύμφωνα με τα στοιχεία της απογραφής καταστημάτων της ΕΣΥΕ, από τις 14 επιχειρήσεις μεταποίησης καπνού που λειτουργούσαν στο νομό το 1978 με μέση ετήσια απασχόληση 650 ατόμων, το 1988 είχαν μειωθεί στις 4 με μέσο αριθμό απασχολουμένων 51 άτομα. Το 1991 σε ενεργό πληθυσμό 85.693 οι άνεργοι ανέρχονταν στους 8.225 (ποσοστό 9,6%). Μετά το 1992 έκλεισαν τα καπνεργοστάσια Γεωργιάδη, Κεράνη και Παπαστράτου, προσθέτοντας εκατοντάδες άνεργους στους ήδη υπάρχοντες. Έτσι το 1995, και σε ενεργό πληθυσμό σαφώς μικρότερο (82.000), οι άνεργοι αυξήθηκαν στους 12.000 και το ποσοστό της ανεργίας στο 15%. Η μεγαλύτερη έξαρση της ανεργίας σημειώνεται στη περιοχή του Αγρινίου, όπου, σύμφωνα με τα στοιχεία του ΟΑΕΔ, σε ενεργό πληθυσμό 15.000 καταγράφονται 4.000 άνεργοι και ποσοστό ανεργίας μεγαλύτερο του 26%. 5

Η κρίση του βασικού προϊόντος του νομού, του καπνού, δεν επηρεάζει μόνο τις μονάδες μεταποίησής του και την απασχόληση σε αυτές. Έχει σημαντικότατες συνέπειες στο σύνολο της οικονομικής ζωής της περιοχής, τη στιγμή μάλιστα που δεν φαίνεται να αναπτύσσονται νέες εναλλακτικές οικονομικές δραστηριότητες στο νομό. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε, ότι σε πρόσφατη μελέτη του ΚΕΠΕ ο νομός Αιτωλοακαρνανίας εμφανίζεται να κατέχει την 50ή θέση ανάμεσα στους 51 νομούς της χώρας σε ότι αφορά τους ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης. Επίσης, αν αξιολογήσουμε τους μέσους ετήσιους ρυθμούς μεταβολής του ΑΕΠ για τη δεκαετία 1981-1991, διαπιστώνουμε υστέρηση του νομού, τόσο έναντι της περιφέρειας Δ. Ελλάδας, όσο και έναντι του συνόλου της χώρας. Έτσι, ενώ στη διάρκεια αυτής της δεκαετίας το ΑΕΠ της χώρας αυξάνονταν με μέσο ετήσιο ρυθμό 2% και της περιφέρειας Δ. Ελλάδας με 1,12%, στη περιοχή της Αιτωλοακαρνανίας μειώνονταν με 0,02% κατά μέσο όρο ετησίως. Στο δευτερογενή τομέα του νομού μάλιστα, εμφανίζεται ένα εντυπωσιακά αρνητικός ρυθμός μεταβολής του ΑΕΠ, ύψους 3,83%, που οφείλεται ασφαλώς στο κλείσιμο των μονάδων επεξεργασίας και αποθήκευσης καπνών στη περιοχή του Αγρινίου. Αρνητικά επίσης εξελίσσεται το κατά κεφαλή ΑΕΠ για το νομό, αφού υπολείπεται σημαντικά του εθνικού μέσου όρου, εμφανίζοντας μείωση 4,1% κατά τη δεκαετία 1981-91, έναντι αύξησης 2,9% για τη περιφέρεια Δ. Ελλάδας και 14,5% για το σύνολο της χώρας. Έτσι, παρά το μεγάλο φυσικό πλούτο και τις αναμφισβήτητες δυνατότητες του νομού, οι χαμηλές αναπτυξιακές του επιδόσεις σε συνδυασμό με την απουσία σύγχρονης υποδομής στους τομείς της εκπαίδευσης, της υγείας, των τηλεπικοινωνιών κ.λ.π., το κακό οδικό και το ανύπαρκτο σιδηροδρομικό και ακτοπλοϊκό δίκτυο, η απομόνωση από τις άλλες περιοχές της Ελλάδας, συνθέτουν για την Αιτωλοακαρνανία την εικόνα ενός νομού προβληματικού και από τους λιγότερο ανεπτυγμένους της χώρας. Είναι φανερό ότι οι αναπτυξιακές αδυναμίες του νομού Αιτωλοακαρνανίας στο σύνολό του, επηρεάζουν άμεσα και την οικονομία των ορεινών περιοχών του νομού, επιτείνοντας τα προβλήματα κοινωνικής αναπαραγωγής και επιβίωσης των οικογενειακών εκμεταλλεύσεων στην ορεινή Αιτωλοακαρνανία. Πίνακας 1. Βασικοί κοινωνικο-οικονομικοί δείκτες ανάπτυξης Δείκτες Αιτωλοακαρνανία Δυτ. Ελλάδα Σύνολο χώρας Πληθυσμός (1991) 228,180 703,192 10,259,900 Πληθυσμός (1981) 219,968 651,815 9,739,589 % μεταβολής πληθυσμού 91/81 3.7 7.9 5.3 6

Εργατικό δυναμικό (1991) 85,693 264,645 3,886,157 Εργατικό δυναμικό (1981) 88,688 252,484 3,543,797 % μεταβολής εργατικού δυναμικού 91/81-3.4 4.8 9.7 % συμμετοχής στο εργατικό δυναμικό (1991) 37.6 37.1 37.9 % συμμετοχής στο εργατικό δυναμικό (1981) 40.3 38.2 36.4 Ποσοστό ανεργίας (1991) (%) 9.6 9.3 8.1 Ποσοστό ανεργίας (1981) (%) 3.8 3.8 4.4 Απασχολούμενοι στον πρωτογενή (1991) (%) 48.2 34.7 19.6 Απασχολούμενοι στον δευτερογενή (1991) (%) 15.6 20.0 25.4 Απασχολούμενοι στον τριτογενή (1991) (%) 36.2 45.3 55.0 Απασχολούμενοι στον πρωτογενή (1981) (%) 62.9 47.8 29.2 Απασχολούμενοι στον δευτερογενή (1981) (%) 16.1 23.0 30.5 Απασχολούμενοι στον τριτογενή (1981) (%) 21.0 29.3 40.4 % μεταβολής στην απασχ. του πρωτογ. 91/81-30.3-28.2-29.0 % μεταβολής στην απασχ. του δευτερογ. 91/81-12.1-13.8-12.1 % μεταβολής στην απασχ. του τριτογ. 91/81 56.4 53.0 43.6 ΑΕΠ κατά κεφαλή το 1991 (δραχμές) 35,034 38,592 49,148 ΑΕΠ κατά κεφαλή το 1981 (δραχμές) 36,521 37,492 42,942 % μεταβολής του ΑΕΠ κατά κεφαλή 91/81-4.1 2.9 14.5 % συμμετοχής πρωτογενούς στο ΑΕΠ (1994) 27.8-14.9 % συμμετοχής δευτερογενούς στο ΑΕΠ (1994) 16.4-25.0 % συμμετοχής τριτογενούς στο ΑΕΠ (1994) 55.8-60.0 Πίνακας 2. Έκταση και Πληθυσμιακή Πυκνότητα Δείκτες Αιτωλοακαρνανία Δυτική Ελλάδα Σύνολο χώρας Έκταση (σε τετρ. χλμ.) 5.461 11.350 131.957 Πληθυσμός το 1997 234.745 734.631 10.486.595 Πυκνότητα (κάτ./τετρ.χλμ.) 43,0 64,7 79,5 Έκταση πεδινών περιοχών 1.105 (20,2%) 3.300 (29,1%) 37.893 (28,7%) Έκταση ημιορεινών περιοχών 1.925 (35,2%) 2.931 (25,8%) 38.306 (29,0%) Έκταση ορεινών περιοχών 2.431 (44,5%) 5.120 (45,1%) 55.758 (42,3%) Πυκνότητα πεδ. περ. (κάτ./τετρ.χλμ.), 1991 103,1 153,5 186,9 Πυκνότητα ημιορ. περ. (κάτ./τετρ.χλμ.), 1991 40,1 37,4 58,4 Πυκνότητα ορειν. περ. (κάτ./τετρ.χλμ.), 1991 15,2 17,9 16,9 Πηγή: Στατιστική Επετηρίδα της Ελλάδος 1996, σελ. 192. ΕΠΙΛΟΓΗ, Οι Νομοί της Ελλάδος 1998. Η Γεωγραφική Διαφοροποίηση του Νομού Η Αιτωλοακαρνανία αν και κατέχει το μισό περίπου (48%) της έκτασης της Περιφέρειας Δυτ. Ελλάδος, συγκεντρώνει μόλις το ένα τρίτο των πεδινών εκτάσεων, τα δύο τρίτα των ημιορεινών περιοχών και το μισό περίπου (47%) των ορεινών περιοχών. Οι πεδινές περιοχές αποτελούν μόλις το ένα πέμπτο της συνολικής έκτασης του Νομού, ενώ στη Δυτική Ελλάδα και το σύνολο της χώρας οι πεδινές περιοχές καλύπτουν το 29% περίπου της έκτασης. Αντίστοιχα οι ορεινές 7

περιοχές στην Αιτωλοακαρνανία καλύπτουν το 45% της συνολικής έκτασης του νομού (υπερβαίνοντας κάπως το μέσο όρο της χώρας). Όσον αφορά στις χρήσεις γης κατά τύπο περιοχής, στην Αιτωλοακαρνανία σύμφωνα με την Απογραφή Γεωργίας-Κτηνοτροφίας του 1991, η καλλιεργούμενη γη αποτελεί μόλις το 22% της έκτασης (ενώ στο σύνολο της χώρας φθάνει το 30%). Στις ορεινές περιοχές 1 του νομού η καλλιεργούμενη έκταση αποτελεί μόλις το 8,6% της έκτασής τους (έναντι 12,8% στο σύνολο της χώρας). Αντίστοιχα, οι βοσκότοποι αποτελούν το 50%, και τα δάση το 36% της συνολικής έκτασης των ορεινών περιοχών του Νομού (υπερβαίνουν κάπως το μέσο όρο της χώρας). Η πληθυσμιακή πυκνότητα στις ορεινές περιοχές του νομού αποτελεί σχεδόν το ένα τρίτο αυτής του συνόλου του Νομού, και είναι μικρότερη της πληθυσμιακής πυκνότητας στις ορεινές περιοχές του συνόλου της χώρας. Η πληθυσμιακή μεταβολή στο νομό διαφοροποιείται σημαντικά μεταξύ ορεινών και πεδινών περιοχών. Συγκεκριμένα, το 1991 οι πεδινές περιοχές συγκέντρωναν το μισό πληθυσμό του νομού ενώ το 1971 το αντίστοιχο ποσοστό δεν ξεπερνούσε το 42%. Οι ημιορεινές και ορεινές περιοχές του νομού καταλαμβάνουν το 34% και 16% αντίστοιχα, παρουσιάζοντας σημαντική μείωση του πληθυσμού τους. 1 Οι ορεινές περιοχές με βάση τον ορισμό της ΕΣΥΕ είναι εκείνες των οποίων η επιφάνεια είναι κατ εξοχήν κεκλιμένη και ανώμαλη, διακόπτεται από χαράδρες ή καλύπτεται από απότομους ορεινούς όγκους, οι οποίοι δημιουργούν στο έδαφος βαθιές και πολλαπλές πτυχώσεις με υψομετρικές διαφορές σημείων μέσα στην κοινότητα άνω των 400 μέτρων, καθώς και περιοχές με υψόμετρο άνω των 800 μέτρων. 8

Πίνακας 3. Κατανομή του Πληθυσμού κατά τύπο περιοχής, 1971-1991 Πεδινός Ημιορεινός Ορεινός Περιοχή 1971 1981 1991 1971 1981 1991 1971 1981 1991 Κατανομή Πληθυσμού Αιτωλοακαρνανία 98.047 105.517 113.924 86.076 76.432 77.225 44.866 37.815 37.031 Δυτική Ελλάδα 413.685 455.627 506.676 119.500 106.866 109.600 100.719 92.769 91.411 Σύνολο χώρας 5.939.058 6.712.870 7.083.706 1.781.689 2.085.574 2.236.351 1.037.894 941.973 939.843 Ποσοστιαία Κατανομή Αιτωλοακαρνανία 42,8 48,0 49,9 37,6 34,8 33,8 19,6 17,2 16,2 Δυτική Ελλάδα 65,3 69,5 71,6 18,9 16,3 15,5 15,9 14,2 12,9 Σύνολο χώρας 67,7 68,9 69,0 20,3 21,4 21,8 12,0 9,7 9,2 Πληθυσμιακή Μεταβολή 1981/71 1991/81 1991/71 1981/71 1991/81 1991/71 1981/71 1991/81 1991/71 Αιτωλοακαρνανία 7,6 8,0 16,2-11,2 1,0-10,3-15,7-2,1-17,5 Δυτική Ελλάδα 10,1 11,2 22,5-10,6 2,6-5,8-7,9-1,5-9,2 Σύνολο χώρας 13,0 5,5 19,3 17,1 7,2 25,5-9,2-0,2-9,4 Πηγή: Απογραφές Πληθυσμού, 1971, 1981, 1991. 9

Η μείωση αυτή αφορά κυρίως τη δεκαετία 1971-1981 οπότε και σημειώθηκε μείωση, της τάξης του 11% για τις ημιορεινές περιοχές και 16% περίπου για τις ορεινές περιοχές. Στην πρώτη περίπτωση, η μείωση αυτή είναι αντίστροφη της σημαντικής αύξησης του πληθυσμού στις ημιορεινές περιοχές στο σύνολο της χώρας, ενώ στη δεύτερη περίπτωση η μείωση του πληθυσμού είναι σχεδόν διπλάσια του εθνικού μέσου όρου. Για παράδειγμα, μπορεί να αναφερθεί ότι η εξωτερική μετανάστευση της περιόδου 1961-1977 έφθασε τα 14.240 άτομα, αποψιλώνοντας την περιοχή από ένα σημαντικό τμήμα του παραγωγικού της δυναμικού. Βέβαια, θα πρέπει να σημειωθεί ότι η εσωτερική μετανάστευση αποτέλεσε ένα σημαντικότερο παράγοντα πληθυσμιακής μείωσης στο νομό και ιδιαίτερα όσον αφορά στη μετακίνηση από τις ορεινές και ημιορεινές περιοχές είτε προς τις πεδινές περιοχές του νομού είτε προς τα μεγάλα αστικά κέντρα της χώρας. Παρόλα αυτά, πρέπει να σημειωθεί ότι ακόμα και σήμερα ο μισός πληθυσμός του νομού διαμένει στις ημιορεινές και ορεινές περιοχές, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό στο σύνολο της χώρας δεν ξεπερνά το 32%. Από την άλλη πλευρά, ο πληθυσμός των περιοχών αυτών εμφανίζεται γηρασμένος, αφού και στο σύνολο του νομού το ποσοστό των άνω των 65 ετών ξεπερνά το μέσο της χώρας (14,4 έναντι 13,7%). Αλλά ακόμα περισσότερο οι ορεινές περιοχές εμφανίζουν στο σύνολο της χώρας σημαντική πληθυσμιακή γήρανση αφού το 33% του πληθυσμού τους είναι άνω των 65 ετών. Επίσης, αν αναλογισθεί κανείς ότι το μεγαλύτερο ποσοστό του εργατικού δυναμικού στο νομό απασχολείται στον πρωτογενή τομέα (46% έναντι 19% στο σύνολο της χώρας), τα στοιχεία της Έρευνας Γεωργικών Διαρθρώσεων για το 1993 δείχνουν ότι το 46% περίπου των απασχολούμενων στην οικογενειακή τους εκμετάλλευση στις ορεινές περιοχές της Αιτωλοακαρνανίας είναι άνω των 55 ετών. Να σημειωθεί ότι στις πεδινές περιοχές του νομού το αντίστοιχο ποσοστό δεν ξεπερνά το 35%. Αν μάλιστα λάβουμε υπόψη και το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο του νομού εύκολα συνάγεται ότι οι ορεινές περιοχές συγκεντρώνουν ένα εργατικό δυναμικό απασχολούμενο κυρίως στη γεωργία-κτηνοτροφία, γηρασμένο, χαμηλής εκπαίδευσης και με μειωμένες δυνατότητες αναπαραγωγής του. Οι ορεινές περιοχές της Αιτωλοακαρνανίας (όπως και στο σύνολο της χώρας) περιλαμβάνουν το 22% των οικογενειακών εκμεταλλεύσεων και το 19% της καλλιεργούμενης έκτασης στο νομό. Το μέσο μέγεθος εκμετάλλευσης στις περιοχές αυτές είναι μόλις 24 στρέμματα έναντι 33 στις πεδινές περιοχές, ενώ αποτελεί μόλις το 63% του μέσου μεγέθους εκμετάλλευσης στο σύνολο της χώρας. Το μικρό μέγεθος εκμετάλλευσης στις ορεινές περιοχές του νομού 10

συνδέεται με το μικρό βαθμό εντατικοποίησης της γεωργίας σε αυτές τις περιοχές και την αυξημένη σημασία της κτηνοτροφίας. Πίνακας 4. Κατανομή των εκμεταλλεύσεων και της έκτασής τους κατά περιοχή, 1991 Τύπος Περιοχής Αιτωλοακαρνανία Αριθμός εκμεταλλεύσεων % επί του συνόλου Έκταση των εκμεταλλεύσεων % επί του συνόλου Μέσο μέγεθος εκμετάλλευσης Πεδινές Περιοχές 13.011 38,6 425.458 43,6 32,7 Ημιορεινές περιοχές 13.150 39,0 367.456 37,6 27,9 Ορεινές περιοχές 7.521 22,3 183.184 18,8 24,4 Σύνολο 33.682 100,0 976.098 100,0 29,0 Σύνολο χώρας Πεδινές περιοχές 452.721 52,5 17.987.816 53,7 39,7 Ημιορεινές περιοχές 223.136 25,9 9.040.104 27,0 40,5 Ορεινές περιοχές 185.766 21,6 6.486.135 19,4 34,9 Σύνολο 861.623 100,0 33.514.055 100,0 38,9 Πηγή: Απογραφή Γεωργίας-Κτηνοτροφίας, 1991. Παρόμοια συμπεράσματα σχετικά με το μέσο μέγεθος εκμετάλλευσης προκύπτουν και από την ανάλυση των στοιχείων της Έρευνας Διαρθρώσεων Γεωργικών Εκμεταλλεύσεων, όπου οι ορεινές περιοχές εμφανίζουν σημαντικά μικρότερο μέσο μέγεθος εκμετάλλευσης τόσο σε σχέση με τις πεδινές περιοχές του νομού όσο και σε σχέση με τον εθνικό μέσο. 11

Πίνακας 5. Κατανομή της χρησιμοποιούμενης έκτασης κατά ομάδες καλλιεργειών και τύπους περιοχών, 1993 Χρήσεις γης Αιτωλοακαρνανία Σύνολο χώρας Σύνολο Πεδινές Ορεινές Προβληματικές Σύνολο Πεδινές Ορεινές Προβληματικές Αροτραίες καλλιέργειες 564.291 (45,5%) 349.109 (54,8%) 137.110 (34,5%) 78.072 (38,0%) 18.894.176 (49,9%) 7.917.925 (63,0%) 3.697.677 (25,3%) 7.278.574 (67,8%) Αγραναπαύσεις 59.679 (4,8%) 29.759 (4,7%) 23.635 (6,0%) 6.285 (3,1%) 1.248.973 (3,3%) 220.550 (1,8%) 686.843 (4,7%) 341.580 (3,2%) Οικογενειακοί λαχανόκηποι 7.300 (0,6%) 3.389 (0,5%) 3.173 (0,8%) 738 (0,4%) 132.512 (0,3%) 36.539 (0,3%) 66.928 (0,5%) 29.045 (0,3%) Λιβάδια, βοσκότοποι και άγον. βοσκότοποι 266.022 (21,5%) 65.645 (10,3%) 123.612 (31,1) 76.765 (37,4%) 5.030.659 (13,3%) 446.796 (3,6%) 3.913.260 (26,8%) 670.603 (6,3%) Δενδρώδεις καλλιέργειες 270.797 (21,9%) 146.140 (23,0%) 90.021 (22,7%) 34.636 (16,9%) 8.879.869 (23,4%) 2.949.818 (23,5%) 4.176.397 (28,6%) 1.753.654 (16,3%) Αμπέλια 5.472 (0,4%) 2.137 (0,3%) 2.943 (0,7%) 392 (0,2%) 1.200.690 (3,2%) 408.021 (3,2%) 539.747 (3,7%) 252.922 (2,4%) Ακαλλιέργητη γη 36.352 (2,9%) 17.410 (2,7%) 12.680 (3,2%) 6.262 (3,0%) 1.516.148 (4,0%) 335.860 (2,7%) 955.416 (6,5%) 224.872 (2,1%) Δασικές εκτάσεις 1.030 (0,1%) 130 (0,0%) 20 (0.0%) 880 (0,4%) 363.806 (1,0) 35.959 (0,3%) 275.999 (1,9%) 51.848 (0,5%) Λοιπές εκτάσεις 28.251 (2,3%) 22.940 (3,6%) 4.000 (1,0%) 1.311 (0,6%) 630.564 (1,7%) 207.385 (0,2%) 298.243 (2,0%) 124.936 (1,2%) Σύνολο 1.239.194 (100.0%) 636.659 (51,4%) 397.194 (32,0%) 205.341 (16,6%) 37.897.397 (100,0%) 12.558.853 (33,1%) 14.610.510 (38,6%) 10.728.034 (28,3%) Πηγή: Έρευνα Διάρθρωσης Γεωργικών Εκμεταλλεύσεων, 1993. Σημείωση: Οι λοιπές εκτάσεις περιλαμβάνουν: άλλες εκτάσεις, δευτερεύουσες διαδοχικές καλλιέργειες, συγκαλλιέργειες, μανιτάρια και σύνολο θερμοκηπίων. Πίνακας 6. Κατανομή της χρησιμοποιούμενης έκτασης κατά μορφή κτήσης και είδος περιοχής, 1993. 12

Κατανομή κατά Αιτωλοακαρνανία Σύνολο χώρας μορφή κτήσης Σύνολο Πεδινές Ορεινές Προβληματικές Σύνολο Πεδινές Ορεινές Προβληματικές Ιδιόκτητη γη 829.798 (70,7%) 388.084 (65,1%) 323.805 (85,1%) 117.909 (59,9%) 26.620.537 (75,2%) 8.775.392 (73,3%) 10.404.188 (79,5%) 7.440.957 (72,1%) Νοικιασμένη 332.667 (28,3%) 198.430 (33,3%) 56.108 (14,7%) 78.129 (39,7%) 8.482.061 (24,0%) 3.078.727 (25,7%) 2.572.251 (19,7%) 2.831.083 (27,4%) Μεσιακή 11.096 (0,9%) 9.665 (1,6%) 581 (0,2%) 850 (0,4%) 284.281 (0,8%) 125.530 (1,0%) 104.413 (0,8%) 54.338 (0,5%) Σύνολο 1.173.561 (100,0%) 596.179 (50,8%) 380.494 (32,4%) 196.888 (16,8%) 35.386.879 (100,0%) 11.979.649 (33,9%) 13.080.852 (37,0%) 10.326.378 (29,2%) Εκμεταλλεύσεις 33.910 (100,0%) 17.980 (53,0%) 12.580 (37,1%) 3.350 (9,9%) 816.170 (100,0%) 329.760 (40,4%) 291.360 (35,7%) 195.050 (23,9%) Μέσο μέγεθος εκμετάλλευσης (μαζί με τους βοσκότοπους) 34,6 33,2 30,2 58,8 43,4 36,3 44,9 52,9 Πηγή: Έρευνα Διάρθρωσης Γεωργικών Εκμεταλλεύσεων, 1993. Σημείωση: Η χρησιμοποιούμενη έκταση στο παρόν πίνακα περιλαμβάνει εκτός της χρησιμοποιούμενης γεωργικής γης και τους άγονους βοσκότοπους. 13

Ο συνολικός αριθμός των εκμεταλλεύσεων στο Νομό εμφανίζεται να παραμένει σχεδόν σταθερός (33.682 το 1991 έναντι 33.910 το 1993), γεγονός που υποδηλώνει ότι δεν σημειώνεται εγκατάλειψη των οικογενειακών εκμεταλλεύσεων ούτε και κάποια σημαντική τάση συγκέντρωσης γης. Αντίθετα, στο σύνολο της χώρας εμφανίζεται μια αξιόλογη μείωση του αριθμού των εκμεταλλεύσεων κατά 5,3% μεταξύ 1991 και 1993. Οι βασικές κατηγορίες χρήσεων γης στην ορεινή Αιτωλοακαρνανία αφορούν κυρίως: α) στις αροτραίες καλλιέργειες (σιτηρά, κτηνοτροφικά φυτά) κατά 35%, μικρότερο κατά δέκα ποσοστιαίες μονάδες του αντίστοιχου στο σύνολο του νομού, β) στα λιβάδια-βοσκοτόπια κατά 31%, μεγαλύτερο κατά δέκα ποσοστιαίες μονάδες του αντίστοιχου στο σύνολο του νομού, και γ) στις δενδρώδεις καλλιέργειες (ελαιόδενδρα) κατά 23%, χωρίς ουσιαστική απόκλιση από το σύνολο του νομού. Είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι δεν σημειώνεται σημαντική εντατική γεωργική παραγωγική δραστηριότητα στην ορεινή Αιτωλοακαρνανία, αλλά αντίθετα οι οικογενειακές εκμεταλλεύσεις περιορίζονται στην καλλιέργεια σιτηρών λόγω της εισοδηματικής στήριξης από την Ε.Ε. (βλ. εξισωτικές αποζημιώσεις), κτηνοτροφικών φυτών για τις ανάγκες της κτηνοτροφικής τους παραγωγής και της ελιάς η οποία αποτελεί μια παραδοσιακή καλλιέργεια που στοχεύει στην αυτοκατανάλωση και που ταυτόχρονα απολαμβάνει στήριξης. Όσον αφορά στη σχέση ιδιόκτητης - νοικιασμένης γης στο επίπεδο της οικογενειακής εκμετάλλευσης, η ορεινή Αιτωλοακαρνανία διαθέτει ένα αρκετά μεγάλο ποσοστό ιδιόκτητης γης (85%) πολύ υψηλότερο τόσο σε σύγκριση με τις πεδινές περιοχές του νομού, όσο και σε σύγκριση με το σύνολο των ορεινών περιοχών της χώρας. Αντίστοιχα, το ποσοστό της νοικιασμένης γης στην ορεινή Αιτωλοακαρνανία κυμαίνεται συγκριτικά σε χαμηλά επίπεδα, γεγονός που αποτελεί ένδειξη του μικρού βαθμού συγκέντρωσης και αξιοποίησης της γης σε αυτές τις περιοχές. Επιπρόσθετα, αξίζει να σημειωθεί ότι η ένταση της εργασίας στις οικογενειακές εκμεταλλεύσεις της Αιτωλοακαρνανίας είναι υψηλότερη από ότι στο σύνολο της χώρας (119 ημέρες ανά απασχολούμενο στην Αιτωλοακαρνανία έναντι 102 ημερών ανά απασχολούμενο στο σύνολο της χώρας). Αυτή η διαπίστωση φαίνεται να συνδέεται με τις αυξημένες απαιτήσεις της κτηνοτροφικής παραγωγής σε εργασία. Ιδιαίτερα στις ορεινές περιοχές του νομού η ένταση της 14

εργασίας παρουσιάζεται ακόμα υψηλότερη (146 ημέρες), τόσο απέναντι στο μέσο όρο του νομού όσο και στον μέσο της χώρας. Να υπογραμμισθεί ότι ο κάτοχος της εκμετάλλευσης προσφέρει σε σχέση με κάθε ένα από τα υπόλοιπα μέλη του νοικοκυριού την περισσότερη εργασία μέσα στην εκμετάλλευση. Ωστόσο, επιπλέον στην Αιτωλοακαρνανία περισσότερα από τα μισά ημερομίσθια προσφέρονται στην οικογενειακή εκμετάλλευση από τα λοιπά μέλη του νοικοκυριού. Αυτό το γεγονός αποτελεί ένδειξη του σχετικά μεγάλου αριθμού μελών ανά εκμετάλλευση σε σχέση με το σύνολο της χώρας. Πίνακας 7. Δείκτες για την ένταση και τη σημασία της γεωργικής εργασίας στην οικογενειακή εκμετάλλευση Ημέρες απασχ. ανά εκμ/ση Ημέρες απασχ. ανά απασχ/νο Ημέρες απασχ. ανά κάτοχο Ημέρες απασχ. ανά λοιπά μέλη % ημερομ. κατόχου στα συνολικά ημερομ. Αιτωλοακαρνανία 315,8 118,9 148,0 101,3 46,9 Πεδινές 277,8 100,0 123,9 85,2 44,6 Ορεινές 354,7 146,1 176,6 124,7 49,8 Προβληματικές 373,2 138,2 170,1 119,4 45,6 Σύνολο χώρας 223,1 101,6 120,0 86,2 53,8 Πεδινές 194,1 88,1 104,2 74,6 52,2 Ορεινές 250,7 114,8 134,2 98,4 53,5 Προβληματικές 231,0 105,1 125,6 88,0 54,4 Πηγή: ΕΣΥΕ, Έρευνα Διαρθρώσεων Γεωργικών Εκμεταλλεύσεων, 1993. Πίνακας 8. Ποσοστό αποκλειστικής και δευτερεύουσας απασχόλησης στην εκμετάλλευση του κατόχου Απασχολούμενοι στην εκμετάλλευση του κατόχου Αποκλειστικά Κύρια Δευτερευόντως Αιτωλοακαρνανία 86,8 3,5 9,8 Δυτική Ελλάδα 82,4 3,4 14,2 Σύνολο χώρας 78,5 4,1 17,4 Πηγή: Απογραφή Γεωργίας-Κτηνοτροφίας 1991. Στην Αιτωλοακαρνανία, οι απασχολούμενοι στη γεωργία φαίνεται ότι δεν έχουν σημαντική εξωγεωργική απασχόληση. Πιο συγκεκριμένα, στο νομό το ποσοστό των απασχολούμενων αποκλειστικά στην αγροτική τους εκμετάλλευση είναι υψηλότερο από τον εθνικό μέσο όρο. 15

Στις ορεινές περιοχές του νομού, η εξω-γεωργική απασχόληση είναι αρκετά περιορισμένη. Το ποσοστό των οικογενειακών εκμεταλλεύσεων με εξω-γεωργική απασχόληση μόλις φθάνει το 27%, ενώ στις πεδινές περιοχές του νομού ξεπερνά το 44%. Ακόμα και σε σύγκριση με τις ορεινές περιοχές στο σύνολο της χώρας, η ορεινή Αιτωλοακαρνανία υπολείπεται κατά 12 εκατοστιαίες μονάδες. Αντίστοιχα συμπεράσματα μπορούν να εξαχθούν και για την εξωγεωργική απασχόληση των κατόχων των οικογενειακών εκμεταλλεύσεων. Μπορεί κανείς να συνάγει εύκολα τις μειωμένες ευκαιρίες απασχόλησης του γεωργικού εργατικού δυναμικού των ορεινών περιοχών του νομού εκτός της εκμετάλλευσής τους, γεγονός που εντείνει τα προβλήματα αναπαραγωγής και επιβίωσης των μικρών οικογενειακών εκμεταλλεύσεων που κυριαρχούν σε αυτές. Πίνακας 9. Χωρική κατανομή του ποσοστού των νοικοκυριών και των κατόχων των αγροτικών εκμεταλλεύσεων ποσοστών με εξω-γεωργική απασχόληση Σύνολο εκμ/σεων κατά περιοχή % νοικοκ. Με διπλή απασχόλ. Νοικοκυριά % νοικοκ. Με άλλη κύρια απασχόλ. % κατό-χων με διπλή απασχόλ. Κάτοχοι % κατό-χων με άλλη κύρια απασχόλ. Αιτωλοακαρνανία 33.910 35,9 27,4 24,1 17,2 Πεδινές 17.980 44,0 33,8 28,3 19,4 Ορεινές 12.580 27,0 20,0 19,6 14,3 Προβληματικές 3.350 25,4 20,9 18,8 16,7 Σύνολο χώρας 819.030 42,1 35,8 29,6 24,3 Πεδινές 330.760 45,2 39,2 33,0 27,9 Ορεινές 292.580 39,0 32,2 27,0 21,2 Προβληματικές 195.690 41,5 35,4 27,9 22,6 Πηγή: ΕΣΥΕ, Έρευνα Διαρθρώσεων Γεωργικών Εκμεταλλεύσεων, 1993. Επίσης, όσον αφορά στην πρόσληψη εποχικού εργατικού δυναμικού, στην Αιτωλοακαρνανία μόλις το 20% των εκμεταλλεύσεων προσλαμβάνουν εποχικούς εργάτες με μέσο όρο 50 ημερομίσθια ανά εκμετάλλευση (έναντι 29% στο σύνολο της χώρας με 49 ημερομίσθια ανά εκμετάλλευση). 16

Πίνακας 10. Ποσοστιαία κατανομή των μελών που απασχολούνται στη γεωργική εκμετάλλευση με βάση το ποσοστό του χρόνου που απασχολούνται σε αυτή <25% 25%-<50% 50%-<75% 75%- 100% <100% Αιτωλοακαρνανία 41,0 23,7 16,5 9,3 9,5 Πεδινές 47,9 24,5 15,7 7,2 4,7 Ορεινές 32,0 22,3 16,7 12,9 16,1 Προβληματικές 32,7 24,4 20,0 9,2 13,7 Σύνολο χώρας 51,9 20,7 11,7 6,3 9,4 Πεδινές 57,2 20,3 10,7 5,4 6,4 Ορεινές 46,5 22,0 12,4 6,9 12,3 Προβληματικές 50,9 19,7 12,3 7,1 10,0 Πηγή: ΕΣΥΕ, Έρευνα Διαρθρώσεων Γεωργικών Εκμεταλλεύσεων, 1993. Συμπεράσματα Η διατήρηση των οικογενειακών εκμεταλλεύσεων στις ορεινές περιοχές γίνεται ολοένα και δυσκολότερη λόγω των μειωμένων ευκαιριών των μελών του αγροτικού νοικοκυριού για απασχόληση εκτός της εκμετάλλευσής τους. Παράλληλα, η αναθεώρηση της κοινής αγροτικής πολιτικής ωθεί στη ένταση των προβλημάτων που συνδέονται με την επιβίωση των οικογενειακών εκμεταλλεύσεων σε περιοχές μειονεκτικές, γεωγραφικά αποκλεισμένες ή καθυστερημένες σε ανάπτυξη. Η κοινωνική αναπαραγωγή της οικογενειακής γεωργίας γίνεται όλο και δυσκολότερη στις ορεινές περιοχές στις οποίες φαίνεται ότι η πολυαπασχόληση και η επιχειρηματικότητα εμφανίζονται σημαντικά μειωμένες και όπου η δημογραφική γήρανση, η εγκατάλειψη της υπαίθρου και η ανέχεια φαίνονται να επικρατούν. Όπως είδαμε τα ζητήματα αυτά είναι αρκετά οξυμένα στην ορεινή Αιτωλοακαρνανία, η οποία αποτελεί μιά από τις φτωχότερες και λιγότερο ανεπτυγμένες ζώνες στη χώρα, και η οποία διατηρεί σημαντικά χαμηλότερους δείκτες από τον εθνικό μέσο όρο στη γεωργία, την οικονομική ανάπτυξη, τις υποδομές, την ευημερία και το επίπεδο εκπαίδευσης. Επιχειρήσαμε να επικεντρώσουμε στην κοινωνική αναπαραγωγή των οικογενειακών εκμεταλλεύσεων και τις δυσκολίες επιβίωσης της οικογενειακής γεωργίας ιδιαίτερα στις ορεινές περιοχές της Αιτωλοακαρνανίας, τις οποίες οι μηχανισμοί της οικονομίας της αγοράς αποκλείουν 17

σε μεγάλο βαθμό από την απασχόληση και την ανάπτυξη και όπου τα μέτρα περιφερειακής ανάπτυξης μπορούν να αποτελέσουν τη μόνη εναλλακτική διέξοδο για την εφαρμογή μιας - ταυτόχρονα - αναπτυξιακής και κοινωνικής πολιτικής η οποία να αφορά τον ορεινό αγροτικό χώρο. Οι δείκτες οικονομικής ανάπτυξης οι οποίοι συνδέονται με την ανταγωνιστικότητα, την παραγωγικότητα και την επιχειρηματικότητα των οικογενειακών εκμεταλλεύσεων στις ορεινές περιοχές αποδεικνύονται ότι είναι λιγότερο σημαντικοί αν συγκριθούν με τις ανάγκες της κοινωνικής αναπαραγωγής και επιβίωσης των κατοίκων του ορεινού χώρου που ήδη διατηρούνται σε μια κατάσταση απλής ή φθίνουσας αναπαραγωγής και οι οποίοι ως σήμερα έχουν κατορθώσει μέσω εξω-ορθολογιστικών, ή και εξω-οικονομικών, πρακτικών να αποφύγουν την κοινωνική και οικονομική περιθωριοποίηση. Αλλά οι διέξοδοι φαίνονται να περιορίζονται με τις ανερχόμενες τάσεις οικονομικού ορθολογισμού, εκσυγχρονισμού και παγκοσμιοποίησης οι οποίες επιβάλλονται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο μέσα από την εθνική κρατική πρακτική και την Ευρωπαϊκή Κοινοτική πολιτική. Η επίκληση της κοινωνικής και οικονομικής συνοχής ως υπέρτατου στόχου της ΚΑΠ έχει σημασία για τις ορεινές περιοχές στο βαθμό που εξασφαλίζεται ένα επαρκές βιοτικό επίπεδο για αυτές μέσα από την ενίσχυση της σταθερότητας του αγροτικού εισοδήματος, τη δημιουργία συμπληρωματικών ή εναλλακτικών ευκαιριών εισοδήματος και απασχόλησης για τους αγρότες και τις οικογένειές τους και την ανάπτυξη του ρόλου των αγροτών στη διαχείριση των φυσικών πόρων (περιβάλλον) και τη διατήρηση του τοπίου (βλ. ΕΕ 1997, σελ. 32). Η ανάγκη επίκλησης της σημασίας του ορεινού χώρου ως κοινωνική και πολιτισμική οντότητα πέρα από μια απλή τοπική ή/και περιφερειακή οικονομία γίνεται όλο και πιο επιτακτική σε μια περίοδο που η πολυπολιτισμικότητα υπογραμμίζεται ως αντίδοτο της πολιτισμικής ομογενοποίησης και του πολιτισμικού ιμπεριαλισμού που προωθείται μέσα από τις φαινομενικά ανεξέλεγκτες δυνάμεις της παγκοσμιοποίησης που τείνουν να ευνοούν τις ανεπτυγμένες περιοχές σε βάρος των καθυστερημένων και μειονεκτικών περιοχών μέσα σε μια ολοένα και πιο ενσωματωμένη (integrated) οικονομία και κοινωνία. 18

Βιβλιογραφία Ελληνική Ε.Ε. (1997) Πρόγραμμα Δράσης 2000. Για μιά ισχυρότερη και ευρύτερη Ευρώπη. Λουξεμβούργο. ΕΣΥΕ, Απογραφή Πληθυσμού, 1991. ΕΣΥΕ, Απογραφή Γεωργίας-Κτηνοτροφίας, 1991. ΕΣΥΕ, Έρευνα Διαρθρώσεων Γεωργικών Εκμεταλλεύσεων, 1993. ΕΣΥΕ, Στατιστική Επετηρίδα της Ελλάδος 1996. Ευστράτογλου, Σ. (1997) Η κοινωνικο-οικονομική ταυτότητα των ορεινών περιοχών και η πρόκληση για την ανάπτυξή τους. Κείμενο που παρουσιάστηκε στη διεθνή συνάντηση για την καθιέρωση πολιτικής ανάπτυξης των ορεινών περιοχών: Τα Βαλκανικά Βουνά. Ινστιτούτο Ορεινής Αγροτικής Οικονομίας. Καρπενήσι, 16-18 Μαϊου 1997. Καυταντζόγλου, Ρ. Λ. (1997) Συγγένεια και Οργάνωση του Οικιακού Χώρου: Συρράκο, 1898-1930. Αθήνα: ΕΚΚΕ. Νομαρχία Αιτωλοακαρνανίας (1988) Αιτωλοακαρνανία: Παρόν και Μέλλον. Μελέτη του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Μεσολόγγι: Νομαρχία Αιτωλοακαρνανίας. Ξένη Collard, A. (1981) The inequalities of change in a Greek mountain village (Sterea Hellas: Evritania). The Greek Review of Social Research, Special Number, pp. 208-220. Du Boulay, J. (1994) Portrait of a Greek Mountain Village. [first published in 1975]. Limni: Denise Harvey (Publisher). 19