ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΕΛΠ 41. Ασπασία Δελαπόρτα ΕΛΠ 41 Σελίδα 1

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΕΛΠ 41 Ασπασία Δελαπόρτα ΕΛΠ 41 Σελίδα 1

Πίνακας περιεχομένων Το αντικείμενο της λαογραφίας...4 Η μέθοδος της λαογραφίας...5 Συγκλίσεις και αποκλίσεις...6 Η γερμανική λαογραφία...7 Η θεωρία των επιβιώσεων του E. Tylor...8 Ελληνική λαογραφία: ως εθνική επιστήμη...9 Β. Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ...11 1.3.1 Η «πρόκληση» Φαλλμεράιερ και οι απαρχές της ελληνικής λαογραφίας...11 Η συμβολή του Ν. Πολίτη, του Στ. Κυριακίδη και του Γ. Μέγα...12 1.3.3 Η ελληνική λαογραφία μετά τον Β Παγκόσμιο πόλεμο...14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ο...17 ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΑΜΟ...17 Προξενιά, αρραβώνας...17 Γ. ΘΑΝΑΤΟΣ...19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 6. Παραδοσιακή διατροφή και λαϊκό εορτολόγιο...21 ΆΡΤΟΣ ΚΑΙ ΟΙΝΟΣ...22 Γ. Ο άρτος και ο οίνος στα διαβατήρια ταφικά έθιμα...24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9...25 Α. ΙΣΤΟΡΙΚΗ, ΔΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ...25 ΛΙΑΤΑ ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ...28 ΤΟ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ...28 Β τόμος...33 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2...33 ΣΥΝΤΕΧΝΙΕΣ...33 ΑΣΔΡΑΧΑΣ ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ...36 ΟΙ ΣΥΝΤΕΧΝΙΕΣ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ...36 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ο...40 3.2 Η στοιχειωδέστερη μορφή αρχιτεκτονικής παρέμβασης στο χώρο...40 Γ 1.1 Προφορική παράδοση και προφορική λογοτεχνία...42 Ορισμοί & συσχετίσεις- χαρακτηριστικά...42 Χαρακτηριστικά & Είδη Της προφορικής λογοτεχνίας...43 Μηχανισμοί μετάδοσης και αλληλεπιδράσεις μεταξύ ειδών της προφορικής λογοτεχνίας...44 Τρόποι διάδοσης των προφορικών κειμένων...45 Ζητήματα επιτόπιας έρευνας...46 Οι πρώτες συλλογές παραμυθιών στην Ελλάδα...47 Η επιτόπια έρευνα...48 ΕΝΟΤΗΤΑ 1.2...49 ΤΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ...49 θεωρίες για τη γένεση και τη διάσωση των παραμυθιών...49 1.2.2 Κατηγορίες και είδη παραμυθιών...58 1. Μύθοι ζώων:...58 2. Τα καθαυτό παραμύθια...59 Γ. Ο παραμυθιακός λόγος...61 Χαρακτηριστικά του παραμυθιού...61 A. Olrik επικοί νόμοι...62 Ασπασία Δελαπόρτα ΕΛΠ 41 Σελίδα 2

Υφολογικά γνωρίσματα του ευρωπαϊκού παραμυθιού Ο Max. Luthi...63 1.2.3.2 Το ελληνικό παραμύθι...66 1.3 Ορισμός και χαρακτηριστικά των παραδόσεων...67 Παράδοση:...67 Διαφορές με Παραμύθι...68 ΠΑΡΑΜΥΘΙ- ΠΑΡΑΔΟΣΗ-ΜΥΘΟΣ...69 Η ΠΑΡΟΙΜΙΑ...70 ΑΙΝΙΓΜΑ...73 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ...76 Α. Πως γεννιέται το τραγούδι. Οι παραλλαγές...76 Οι κατηγορίες των δημοτικών τραγουδιών...77 Δ. Η γλώσσα του δημοτικού τραγουδιού, η τεχνική, η μουσική, ο χορός...79 Ε. Ομοιότητες και διαφορές στα τραγούδια των λαών...80 Στ. Οι συλλογές...81 ΑΛΕΞΗΣ ΠΟΛΙΤΗΣ ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ...81 Η δημιουργία της συλλογής δημοτικών τραγουδιών του Fauriel...81 Το δημοτικό τραγούδι από το 1830-1852...82 ΚΥΡΙΑΚΙΔΟΥ-ΝΕΣΤΟΡΟΣ /ΝΤΑΤΣΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ...84 Η χρήση των εννοιών λαός-έθνος στη συγκρότηση της ελληνικής λαογραφίας...84 Ασπασία Δελαπόρτα ΕΛΠ 41 Σελίδα 3

Το αντικείμενο της λαογραφίας Η λαογραφία είναι η επιστήμη που μελετά τον παραδοσιακό ή λαϊκό πολιτισμό. Βασικές κατηγορίες της λαογραφικής επιστήμης είναι ο παραδοσιακός πολιτισμός και ο λαός. Παραδοσιακός πολιτισμός: από τον 19 ο αι. μέχρι τα μέσα του 20 ου ο παραδοσιακός πολιτισμός θεωρούνταν στατικό και αμετάβλητο σώμα, του οποίου οι εκδηλώσεις παρέμεναν αναλλοίωτες στο χρόνο και στις εξελίξεις της σύγχρονης κοινωνίας, γι αυτό τον αναζητούσαν στον αγροτικό χώρο. Αντίθετα τις τελευταίες δεκαετίες ο παραδοσιακός πολιτισμός θεωρείται δυναμικός και τα στοιχεία του αλληλεπιδρούν, μεταλλάσσονται και μετασχηματίζονται σε σχέση με τις κοινωνικές εξελίξεις. Λαός : Για πολλές δεκαετίες η έννοια του λαού ταυτιζόταν με την έννοια του έθνους και μάλιστα με την παραδοσιακή του μορφή την αγροτική. Υποστηρίχθηκε η άποψη για το ενιαίο του κάθε λαού και την ομοιογένεια των εκδηλώσεων του παραδοσιακού πολιτισμού. Αυτό το γεγονός περιόρισε το αντικείμενο μελέτης σε ορισμένες εκφάνσεις του πολιτισμού. Ακόμη είχε αποτέλεσμα να αγνοηθούν οι διαφορετικές παραδόσεις που εκδηλώνονταν στο πλαίσιο του ίδιου πολιτισμού. Σήμερα αναγνωρίζεται ότι ο λαός είναι μια αναλυτική κατηγορία κοινωνικοπολιτισμική και όχι υπερ-ιστορική, όπως αυτή του έθνους. Επομένως τα κριτήρια με τα οποία πρέπει να εξετάζεται η έννοια του λαού είναι πολιτισμικά, δηλαδή κοινωνικά. Στην ίδια κοινωνία αναπτύσσονται διάφορα πολιτισμικά μορφώματα που επηρεάζονται από διάφορους παράγοντες. Υποχωρεί η εθνοκεντρική λογική και έχουμε βαθμιαία εγκατάλειψη της θέσης που υποστήριζε την ομοιογένεια του παραδοσιακού πολιτισμού. Αναγνωρίζεται η ετερότητα του πολιτισμού τόσο στον αγροτικό χώρο όσο και στον αστικό. Έτσι αναπτύσσεται η αστική λαογραφία και οδηγείται σε θεματική ανανέωση η επιστήμη της λαογραφίας. Δραστηριότητα 1 σ. 26. Λαός παραδοσιακός πολιτισμός σύγκριση Οι λαογραφικές σπουδές μέχρι πρόσφατα και έως τον Β ΠΠ παραδέχονταν την ταύτιση του λαού με το έθνος και του παραδοσιακού πολιτισμού με τον αγροτικό. Η ταύτιση του λαού με το έθνος σήμαινε για τους παλαιότερους λαογράφους ότι ο λαός ήταν εθνικά και κοινωνικά ομοιογενής. Υποστηρίχθηκε ότι ο παραδοσιακός Ασπασία Δελαπόρτα ΕΛΠ 41 Σελίδα 4

πολιτισμός ήταν στατικός και ότι οι εκδηλώσεις του παρέμεναν αναλλοίωτες στο χρόνο και στις εξελίξεις της σύγχρονης κοινωνίας και αναζητήθηκαν στον αγροτικό χώρο. Αντίθετα οι σύγχρονες τάσεις στο χώρο των λαογραφικών σπουδών αντιμετωπίζουν τον παραδοσιακό πολιτισμό ως ένα φαινόμενο δυναμικό, του οποίου τα στοιχεία μεταλλάσσονται, προσαρμοζόμενα στις ευρύτερες κοινωνικές εξελίξεις. Επιπλέον υποστηρίζεται ότι τόσο ο αγροτικός όσο και ο αστικός χώρος δεν είναι πολιτισμικά ομοιογενής στο εσωτερικό του. Ενίοτε διαμορφώνονται διαφορετικά και άλλοτε ανταγωνιστικά πολιτισμικά μορφώματα που αντιστοιχούν σε κοινωνικά διακριτές ομάδες. Η ετερότητα ενός πολιτισμού εντοπίζεται τόσο στον αγροτικό όσο και στον αστικό χώρο. Η μέθοδος της λαογραφίας Σκοπός της λαογραφίας είναι ο εντοπισμός, η καταγραφή και η ερμηνεία των εκδηλώσεων του παραδοσιακού πολιτισμού. Η μέθοδος των λαογράφων είναι η επιτόπια έρευνα ή έρευνα πεδίου. Η επιτόπια έρευνα μπορεί να οργανωθεί θεματολογικά ή τοπικά και διεξάγεται σε μια κοινότητα τοπικά ορισμένη. Θεματολογικά : αναφέρεται στη συλλογή στοιχείων από διαφορετικές περιοχές με βάση την ίδια θεματολογική ενότητα. Τοπικά : αναφέρεται σε εξαντλητική καταγραφή του συνόλου των στοιχείων του παραδοσιακού πολιτισμού μιας τοπικά συγκεκριμένης κοινότητας. Πολλές φορές ο λαογράφος λαμβάνει υπόψη του προηγούμενες έρευνες με την προϋπόθεση ότι πληρούν τα επιστημονικά κριτήρια. Άλλοτε κρίνεται σκόπιμη η μελέτη παλαιότερων εργασιών να προηγείται της διεξαγωγής της επιτόπιας έρευνας, ώστε να εντοπιστούν πλευρές που δεν έχουν μελετηθεί και έτσι να συμπεριληφθούν στον σχεδιασμό της έρευνας. Η λαογραφία στο στάδιο της ερμηνείας των στοιχείων του παραδοσιακού πολιτισμού χρησιμοποιεί τα συμπεράσματα και των άλλων επιστημών. Μέσα από το διεπιστημονικό πρίσμα δίνονται αρτιότερες απαντήσεις στα ερωτήματα που αφορούν τη διαχείριση του επιστημονικού (λαογραφικού υλικού) και που αφορούν την ιστορία την κοινωνική ανθρωπολογία τη φιλολογία. Ασπασία Δελαπόρτα ΕΛΠ 41 Σελίδα 5

Το λαογραφικό υλικό αφορά : 1. Την αναζήτηση των συνθηκών εκδήλωσης των λαογραφικών φαινομένων & του τρόπου διαμόρφωσης και επικράτησης των εκδηλώσεων του παραδοσιακού πολιτισμού. 2. Τη μορφή τους των λαογραφικών φαινομένων τον τρόπο διάδοσης και τις μεταλλαγές που συντελούνται κατά τη διάδοσή τους. 3. Την προσαρμογή των παραδοσιακών πολιτισμικών φαινομένων στην κίνηση και στις αλλαγές της κοινωνίας στην οποία εκδηλώνονται. Η Κυριακίδου-Νέστορος είπε χαρακτηριστικά: Η λαογραφία είναι επιστήμη φιλολογική γιατί χρησιμοποιεί φιλολογικές μεθόδους, ιστορική.. ιστορικές μεθόδους, κοινωνιολογική κοινωνιολογικές μεθόδους, εθνολογική εθνολογικές μεθόδους. Πάνω απ όλα ανθρωπιστική γιατί αντικείμενό της είναι ο λαϊκός άνθρωπος και ο πολιτισμός του. Συγκλίσεις και αποκλίσεις της λαογραφίας με την ιστορία, την κοινωνιολογία και την κοινωνική ανθρωπολογία. Οι επιστήμονες λαογράφοι κατά την άσκηση της εργασίας των αι στο στάδιο ερμηνείας των ευρημάτων που απέδωσε η επιτόπια έρευνα οδηγούνται σε κοινωνιολογική, ιστορική και ανθρωπολογική συνεξέταση. Η συνεξέταση (τα σημεία σύγκλισης με τις άλλες επιστήμες) θεωρείται επιβεβλημένη. Η σύγκλιση της λαογραφίας με τις άλλες επιστήμες δεν σημαίνει ότι επισκιάζεται από τις άλλες επιστήμες, αντιθέτως έχει το δικό της γνωστικό αντικείμενο. 1.Λαογραφία και ιστορία: σημείο σύγκλισης και απόκλισης αποτελεί η διάσταση του χρόνου. Η λαογραφία εξετάζει συγχρονικές όψεις του πολιτισμού, ενώ η ιστορία ενδιαφέρεται αποκλειστικά για τι παρελθόν. Η διάσταση του χρόνου αποτελεί και σημείο σύγκλισης. Η λαογραφία εφόσον εξετάζει θέματα που σχετίζονται με την παράδοση ερευνά και τον συγχρονικό και τον διαχρονικό άξονα. 2.Η λαογραφία έρχεται κοντά με την κοινωνιολογία, καθώς χρησιμοποιεί το αντικείμενο της κοινωνιολογίας. Η κοινωνιολογία όπως και η λαογραφία οργανώνει το αντικείμενό της τόσο στο συγχρονικό όσο και στο διαχρονικό άξονα. Η λαογραφία όμως πρέπει να προσαρμόσει τα μεγέθη στη δική της μικρότερη κλίμακα. 3. Η λαογραφία και η κοινωνική ανθρωπολογία έχουν πολλά κοινά σημεία σε επίπεδο θεωρίας, μεθοδολογίας και αντικειμένου. Οι αποκλίσεις είναι ελάχιστες. Και οι δυο μελετούν τον παραδοσιακό πολιτισμό και χρησιμοποιούν την επιτόπια έρευνα. Ασπασία Δελαπόρτα ΕΛΠ 41 Σελίδα 6

Σημείο διαφοράς: η κοινωνική ανθρωπολογία μελετά λαούς χωρίς γραπτή ιστορία, πρωτόγονους ή μη ιστορικούς. Αντίθετα η λαογραφία ενδιαφέρεται για ιστορικούς λαούς και επικεντρώνεται στη μελέτη ενός και μόνο λαού. Τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται άνοιγμα της ανθρωπολογίας και σε σύγχρονους ιστορικούς λαούς με αποτέλεσμα τα όρια μεταξύ των δυο επιστημών να είναι δυσδιάκριτα και πολλές φορές παύουν σχεδόν να υπάρχουν. Η γερμανική λαογραφία Η γερμανική λαογραφία θεωρείται ο διαπρεπέστερος εκπρόσωπος του γερμανικού ρομαντισμού. Ο ρομαντισμός γεννήθηκε στα μέσα του 17 ου αι. και κυριάρχησε σε όλη την Ευρώπη μέχρι το τέλος του 19 ου αι. Είναι κίνημα που προβάλλει έντονα το συναίσθημα και έρχεται σε αντίθεση με τον ορθό λόγο του διαφωτισμού. Η γερμανική λαογραφία επηρεάστηκε στη συγκρότησή της από τον ρομαντισμό. Γεννιέται στο κλίμα του ρομαντισμού. Ο γερμανικός ρομαντισμός ανέδειξε την ιδέα του έθνους ως στοιχείο συνοχής και πολιτικής σταθερότητας του κράτους. Στο πλαίσιο του έθνους διαμορφώνεται η αίσθηση του συνανήκειν που εκφράζεται από την «ψυχή του λαού». Η «ψυχή του λαού» είναι στοιχείο οντολογικό και υπερ-ιστορικό και παραμένει στοιχείο ανεπηρέαστο στις όποιες εξελίξεις (κοινωνικές, πολιτικές), αποτελεί την ουσία του έθνους (Συμπυκνώνει την ουσία του έθνους)και εντοπίζεται μόνο μέσω των εκδηλώσεών της που είναι οι παραδοσιακές εκδηλώσεις του λαϊκού πολιτισμού. Σύμφωνα με τις αντιλήψεις της εποχής η «ψυχή του λαού» εντοπιζόταν στον αγροτικό χώρο και στον αγροτικό πολιτισμό. Η λαογραφία θα αναζητήσει στα ήθη και στα έθιμα και στις συμπεριφορές του αγροτικού πληθυσμού την «ψυχή του λαού» την αναλλοίωτη ουσία που διακρίνει το κάθε έθνος και το διαφοροποιεί από τα άλλα. Σκοπός της γερμανικής λαογραφίας είναι να καλλιεργήσει στον γερμανικό λαό την εθνική συνείδηση. Η έννοια του έθνους Το έθνος στο γερμανικό ρομαντισμό: θα πρέπει να διαπερνά την πολιτική εξουσία και να ανακλάται στο κράτος. Πρόκειται για εθνικό κράτος, ένα κράτος εθνικά Ασπασία Δελαπόρτα ΕΛΠ 41 Σελίδα 7

ομοιογενές που εκφράζει το έθνος και την «ψυχή του λαού». Οι νόμοι και η πολιτική του κράτους θα πρέπει να συμβαδίζει με τις ανάγκες της «ψυχής του λαού». Ο ρόλος της λαογραφίας ως εθνικής επιστήμης. Η λαογραφίας αποκτά χαρακτήρα εθνικής επιστήμης. Από τη μια θα πρέπει να βοηθήσει την πολιτική επιστήμη και τον τρόπο διακυβέρνησης έτσι ώστε να ικανοποιήσει της ανάγκες της γερμανικής «ψυχής», ενώ από την άλλη ο λαός θα πρέπει να διαθέτει αυτεπίγνωση ώστε να αναγνωρίζει μια πολιτική ως εθνική, όποιος και αν είναι ο χαρακτήρας της ακόμη κι αν είναι επαχθής. Έργο της λαογραφίας θα πρέπει να είναι η διαπαιδαγώγηση του λαού, καλύτερα η χειραγώγησή του. Οι αναζητήσεις αυτές μαζί με τη γερμανική εκδοχή της μεσσιανικής ιδεολογίας για τον περιούσιο λαό οδήγησε στις θεωρίες της άριας φυλής. 1 Η θεωρία των επιβιώσεων του E. Tylor Στην Αγγλία και Γαλλία η επιστήμη της λαογραφίας και η θεωρία του E. Tylor επηρεάστηκαν από το πνεύμα του Διαφωτισμού και την εξελικτική θεωρία του Δαρβίνου, η οποία προσαρμόστηκε στις κοινωνικές επιστήμες. Προσέγγισαν διαφορετικά από τη γερμανική λαογραφία τις εκδηλώσεις του παραδοσιακού πολιτισμού. Ανέπτυξαν μια θεωρία της οποίας επίκεντρο είναι η ιδέα της προόδου δηλ. της ανοδικής πορείας του ανθρώπινου είδους από κατώτερες μορφές κοινωνικής οργάνωσης σε ανώτερες μορφές. Στη βάση αυτής της θεωρίας βρίσκεται η παραδοχή ότι στην ανώτερη βαθμίδα βρίσκονται οι ευρωπαϊκές κοινωνίες του 19 ου αι. και οι πρωτόγονοι λαοί βρίσκονται σε προγενέστερα στάδια του πολιτισμού. Η βάση της θεωρίας: Στη βάση αυτής της παραδοχής θεωρήθηκε ότι οι ευρωπαϊκές κοινωνίες του 19 ου αι. βρίσκονταν στην υψηλότερη, ανώτερη βαθμίδα πολιτισμού, έχοντας διανύσει όλα τα στάδια της παγκόσμιας διαδικασίας κοινωνικής εξέλιξης. Αντίθετα οι πρωτόγονοι λαοί βρίσκονται σε προγενέστερο στάδιο πολιτισμού και δεν είχαν εξελιχθεί ιδιαίτερα. Σε αυτό το πλαίσιο συγκροτήθηκαν ταξινομιστικά σχήματα που τοποθετούσαν τους πολιτισμούς σε μια εξελικτική σειρά, στην οποία αποτυπωνόταν η διαδρομή από τους κατώτερους στους ανώτερους. Στην κορυφή αυτής της διαδρομής (εξελικτικής σειράς) βρισκόταν ο σύγχρονος δυτικός πολιτισμός. Αυτή η θεώρηση μαζί με τη θεωρία του E. Tylor επηρέασε τις λαογραφικές σπουδές. 1 Δραστηριότητα 2, σ. 7. Ασπασία Δελαπόρτα ΕΛΠ 41 Σελίδα 8

Θεωρία του E. Tylor. Ο Tylor ανέπτυξε μια λαογραφική θεωρία που βασίζεται σε αυτή τη θεώρηση. Ο πολιτισμός έχει πλευρές που είναι επιβιώσεις προγενέστερων σταδίων της εξέλιξης, τα επιβιώματα, που εντοπίζονται στα κατώτερα κοινωνικά στρώματα και στον αγροτικό χώρο. Διατηρήθηκαν χάρη της συνήθειας. Η μελέτη τους μπορεί να γίνει μόνο εφόσον τοποθετηθούν στο κατώτερο στάδιο στο οποίο ανήκουν και όχι στο στάδιο στο οποίο βρίσκονται. Σκοπός του Tylor είναι να ανακαλύψει νόμους που διέπουν την παγκόσμια εξέλιξη, νόμοι που είναι κοινοί για όλη την ανθρωπότητα και που θα βοηθήσουν όλους τους λαούς να προοδεύσουν και να ανέλθουν στα ανώτερα στάδια πολιτισμού που έχει κατακτήσει ο δυτικός πολιτισμός. Προκρίνει τη σύγκριση των επιβιώσεων που εντοπίζονται στην ανώτερη βαθμίδα εξέλιξης με σύγχρονους πολιτισμούς που τοποθετούνται σε προγενέστερα στάδια εξέλιξης. (στην παιδική ηλικία της ανθρωπότητας) Γερμανικός ρομαντισμός προκρίνει την αναγωγή στο παρελθόν, στοχεύει στην ανακάλυψη του καταγωγής και της καθαρής μορφής των επιβιωμάτων που θα οδηγήσουν στην ανακάλυψη της υπερβατικής και αναλλοίωτης «ψυχής του λαού». Σχέσεις Γερμανικής και ελληνικής λαογραφίας: Η ελληνική λαογραφία επηρεάστηκε από την γερμανική χωρίς να αποτελέσει πιστό αντίγραφό της. Η ελληνική λαογραφία υιοθέτησε στοιχεία ρομαντισμού και εθνοκεντρισμού, αλλά ενσωμάτωσε στοιχεία από άλλες θεωρίες όπως αυτή του Tylor. Θεωρία Tylor και ελληνική λαογραφία : Ο Ν. Πολίτης, θεμελιωτής της ελληνικής επιστημονικής λαογραφίας, χρησιμοποίησε τη συγκριτική μέθοδο του Tylor. Τα επιβιώματα στα οποία έστρεψε την ελληνική λαογραφία είχαν ενδιαφέρον ως προς την ιστορική τους καταγωγή και συγκεκριμένα αναγνωρίζονταν μόνο όσα μαρτυρούσαν την καταγωγή από τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Αυτό συνδέθηκε με τον απώτερο σκοπό της ελληνικής λαογραφίας που ήταν η απόδειξη της καταγωγής των νεοελλήνων από τους αρχαίους. Ως επιβιώματα αναγνωρίζονται μόνο εκείνα τα στοιχεία που η καταγωγή τους μπορούσε να αναχθεί στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, χωρίς δάνεια άλλων λαών. Ο προσανατολισμός της ελληνικής λαογραφίας που τη φέρνει κοντά στη γερμανική συνδέεται με τις ιδιομορφίες κατά τη συγκρότησή της. Ασπασία Δελαπόρτα ΕΛΠ 41 Σελίδα 9

Ελληνική λαογραφία: ως εθνική επιστήμη Έρχεται κοντά με τη γερμανική λαογραφία. Υπήρξε εθνική επιστήμη με επίκεντρο το ελληνικό έθνος. Αρχικός σκοπός της ήταν η εξεύρεση στοιχείων που να επιβεβαιώνουν την καταγωγή των νεοελλήνων από την αρχαία Ελλάδα και όχι να βρει την καθαρή και αναλλοίωτη διαχρονική του ουσία, όπως ήθελε η γερμανική λαογραφία. Στην περίπτωση των Ελλήνων αυτή η ουσία η ψυχή του λαού- ήταν γνωστή και παρέπεμπε στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Εκείνο που έπρεπε να βρεθεί ήταν τα στοιχεία που αποδείκνυαν την αρχαιοελληνική καταγωγή την εποχή που αμφισβητείτο όπως συνέβαινε με τη θεωρία του Fallmerayer. ΑΥΤΟΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ3 σ. 32. 1. Η Γερμανική λαογραφική Σχολή έθεσε σκοπό της λαογραφίας την ανάπτυξη της αυτοσυνειδησίας του γερμανικού λαού. 2.Η ανάπτυξη της αυτεπίγνωσης του γερμανικού λαού θα οδηγούσε στη σύσφιγξη των σχέσεων με τους άλλους λαούς. 3. Η Γερμανική λαογραφική Σχολή συνέβαλε στη διάδοση των ιδεών περί ανωτερότητας της γερμανικής φυλής Σύμφωνα με τη Γερμανική λαογραφική Σχολή κάθε έθνος/λαός έχει ορισμένα χαρακτηριστικά που τον διαφοροποιούν από τα άλλα έθνη και που παραμένουν αναλλοίωτα. Συνάμα πίστευαν ότι η εθνική αυτεπίγνωσης του γερμανικού λαού είχε ατονήσει εξαιτίας των επαφών του με άλλους λαούς. Γι αυτό γερμανική λαογραφία αναζήτησε στον γερμανικό παραδοσιακό πολιτισμό τα στοιχεία εκείνα που θα ανέπτυσσαν την αυτοσυνειδησία του. Έτσι όμως τονίζονταν οι διαφορές του γερμανικού έθνους με τα άλλα έθνη. Θεωρούσαν ότι αυτά τα διακριτά χαρακτηριστικά στοιχεία αποδείκνυαν την ανωτερότητά του γερμανικού έθνους. Δραστηριότητα 3 σ. 34. Σημαντικά σημεία διαφοράς της θεωρίας του Tylor. λαογραφική Σχολή από τη Γερμανική 1.Ο Tylor προκρίνει τη συγκριτική μέθοδο (σύγκριση επιβιώσεων), ενώ η Γερμανική λαογραφική Σχολή ακολούθησε τη διαχρονική/ιστορική. 2. Για τη Γερμανική λαογραφική Σχολή σκοπός ήταν η εθνική αυτογνωσία. Ο Tylor αναζήτησε τους καθολικούς νόμους που διέπουν την εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού. 3. Ο Tylor δεν υιοθέτησε την εθνοκεντρική οπτική της Γερμανικής λαογραφίας που την χαρακτηρίζει έως τον Β ΠΠ. Ασπασία Δελαπόρτα ΕΛΠ 41 Σελίδα 10

4. Στη Γερμανική λαογραφική Σχολή η σύγκριση του παραδοσιακού πολιτισμού διαφορετικών λαών αποβλέπει στο να τονιστούν οι διαφορές τους. Στον Tylor αναζητούνται οι ομοιότητες. Αυτές καθίστανται αντικείμενο μελέτης με στόχο την εύρεση καθολικών νόμων που θα οδηγήσουν την πορεία του ανθρώπινου πολιτισμού στην πρόοδο. 5. Η θεωρία του Tylor έλκει την καταγωγή της από το Διαφωτισμό, ενώ η Γερμανική λαογραφική Σχολή από το ρομαντισμό. Δραστηριότητα 2, σ. 31. Πως ορίζονται οι έννοιες έθνος- λαός στο πλαίσιο της Γερμανικής λαογραφικής Σχολής Το έθνος νοείται ως μια οντότητα που τα βασικά της χαρακτηριστικά μένουν αναλλοίωτα στο χρόνο και στις προσμείξεις με τους άλλους λαούς. Τα χαρακτηριστικά αυτά δίνουν στο έθνος μια υπερβατική/υπεριστορική διάστασηταυτότητα, καλούνται «ψυχή του λαού». Ως σκοπός της γερμανικής λαογραφίας τέθηκε η «ψυχή του λαού» που αναζητήθηκε στον παραδοσιακό πολιτισμό. Οι Γερμανοί λαογράφοι πίστεψαν ότι η γνώση της «ψυχής του λαού» θα οδηγήσει στην εθνική αυτογνωσία. Β. Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ 1.3.1 Η «πρόκληση» Φαλλμεράιερ και οι απαρχές της ελληνικής λαογραφίας Ο Φαλλμεράιερ υποστήριξε ότι ο αρχαίος ελληνικός κόσμος είχε πάψει να υπάρχει από τα μέσα της πρώτης μετά Χριστόν χιλιετηρίδας εξαιτίας της εγκατάστασης Σλάβων και Αλβανών σε περιοχές της κλασικής Αρχαιότητας. Ακολούθησε η νόθευση της ελληνικής φυλής, ο εξαλβανισμός και ο εκσλαβισμός της ίδιας και του πολιτισμού της. Συνεπώς, οι κάτοικοι του νέου ελληνικού κράτους δεν είχαν καμία φυλετική συγγένεια /σχέση με τους αρχαίους Έλληνες. Πλήττονταν έτσι ένα καίριο στοιχείο της νεοελληνικής ταυτότητας, στοιχείο που είχε προβληθεί στο πλαίσιο του ελληνικού Διαφωτισμού αλλά πολύ περισσότερο από τις επαναστατικές διακηρύξεις του 1821. Τότε που οι χριστιανικοί πληθυσμοί της βαλκανικής διεκδίκησαν την πολιτική τους ανεξαρτησία στη βάση των ιστορικών τους δικαιωμάτων ως απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων. Ακόμη το ρεύμα του Ασπασία Δελαπόρτα ΕΛΠ 41 Σελίδα 11

φιλελληνισμού γοητεύονταν από τη δημιουργία ενός κράτους στα εδάφη που άκμασε ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός από ανθρώπους που μιλούσαν την ίδια γλώσσα και θεωρούνταν απόγονοι των αρχαίων και κληρονόμοι του πολιτισμού τους. Η ανάγκη διατράνωσης της αδιάσπαστης συνέχειας του ελληνισμού από την Αρχαιότητα μέχρι και τον 19 ο αι. στάθηκε αφορμή για την σύσταση των επιστημών της ιστορίας και της λαογραφίας. Το κλίμα της «εθνικής σταυροφορίας» που επικρατούσε συνέβαλε στο να καταστούν εξαρχής εθνικές επιστήμες. Αυτό είχε συνέπεια να προσδιορίσει και να περιορίσει τα ενδιαφέροντά τους προς αυτήν την κατεύθυνση. Ο Ζαμπέλιος και ο Παπαρρηγόπουλος κινήθηκαν σε αυτό το κλίμα και έβαλαν τις βάσεις για την ιστορική επιστήμη. Με το έργο τους υποστήριξαν την ιστορική συνέχεια και ανέδειξαν το Βυζάντιο ως συνδετικό κρίκο ανάμεσα στην ελληνική αρχαιότητα και στο νεοελληνικό κράτος. Είναι η σειρά της λαογραφίας να αποδείξει την πολιτισμική συνέχεια του νεοελληνικού κράτους. Η συμβολή του Ν. Πολίτη, του Στ. Κυριακίδη και του Γ. Μέγα H ελληνική λαογραφία εμφανίστηκε στα τέλη του 19 ου αι. με σκοπό να αντικρούσει την άποψη ότι ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός έπαψε να υπάρχει και συνακόλουθα ο νεοελληνικός δεν ήταν συνέχειά του. Η λαογραφίας συνέβαλε στην ανασκευή αυτής της θέσης και απέδειξε την αρχαιοελληνική καταγωγή του νεοελληνικού πολιτισμού. Πιστοποίησε το αυθεντικό του πολιτισμού των σύγχρονων Ελλήνων, ενώ στηρίχθηκε στον αγροτικό πολιτισμό που θεωρήθηκε ως παραδοσιακός σύμφωνα με τις επικρατούσες επιστημονικές θεωρίες της εποχής. Θεωρούνταν ότι ο παραδοσιακός πολιτισμός επιζούσε μόνο στον αγροτικό χώρο, ο οποίος δεν είχε νοθευτεί από τον σύγχρονο πολιτισμό των αστικών κέντρων. Στην Ελλάδα ο αγροτικός χώρος στα τέλη του 19 ου και τις αρχές του 20 ου αιώνα θεωρούνταν (θύλακας) / εστία αντίστασης της παραδοσιακής ελληνικής κοινωνίας απέναντι στις δυτικές επιδράσεις που αλλοτρίωναν τη ζωή στα αστικά κέντρα. Οι παραδοσιακές εκδηλώσεις του νεοελληνικού βίου τέθηκαν στο κέντρο του ενδιαφέροντος της επιστήμης της λαογραφίας με σκοπό τη διακρίβωση και πιστοποίηση της συνέχειας του ελληνικού πολιτισμού στην ιστορική του πορεία. Αυτό το έργο το ανάλαβε ο Πολίτης. Ασπασία Δελαπόρτα ΕΛΠ 41 Σελίδα 12

Ο Ν. Πολίτης είναι ο θεμελιωτής της επιστημονικής λαογραφίας στην Ελλάδα. Για τον Ν. Πολίτη ο ελληνικός παραδοσιακός πολιτισμός συνιστά ένα σύνολο επιβιώσεων «εγκαταλειμμάτων», που έλκουν την καταγωγή τους από τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Προκρίνει τη συγκριτική μέθοδο του Τυλόρ. Σκοπός της λαογραφίας για τον Ν. Πολίτη ήταν η καταγραφή, συλλογή και μελέτη αυτών των επιβιώσεων, ώστε να διατρανωθεί η αρχαιοελληνική τους προέλευση. Πρώτος έδωσε τον ορισμό της λαογραφίας : είναι η επιστήμη που εξετάζει τις κατά παράδοσιν λόγου πράξεων ή ενεργειών του ψυχικού, κοινωνικού και υλικού βίου. Διέκρινε το υλικό της λαογραφίας σε: α. ζώντα μνημεία λόγου Μνημεία λόγου (δημοτικά τραγούδια, μύθοι, παραμύθια), β. Κατά παράδοση πράξεις και ενέργειες (κατοικία, τροφή, ένδυση, ήθη, έθιμα) ότι προσδιορίζεται ως κοινωνικός και υλικός βίος. Ο Πολίτης τοποθετεί την ελληνική λαογραφία πιο κοντά στη γερμανική παρόλο που δεν μελετά συνολικά τον παραδοσιακό πολιτισμό, αλλά εκδηλώσεις του. Ακριβέστερα οι εκδηλώσεις εκείνες που με βάση το κριτήριο καταγωγής μπορούν να χαρακτηριστούν παραδοσιακές. Και σύμφωνα με το πνεύμα της εποχής παραδοσιακές ήταν οι εκδηλώσεις εκείνες που η διακρίβωση της καταγωγής τους οδηγούσε στην ελληνική αρχαιότητα. Στ. Κυριακίδης: Στο ίδιο πνεύμα θα κινηθεί στα χρόνια του μεσοπόλεμου ο διαπρεπέστερος μαθητής του Ν. Πολίτη Στ. Κυριακίδης. Αντικείμενο της λαογραφίας γι αυτόν είναι ο ίδιος ο παραδοσιακός πολιτισμός, η ουσία του και όχι ορισμένες εκδηλώσεις του, οι οποίες έχουν ως κριτήριο ομαδοποίησης την κοινή καταγωγή. Οι «εθνικές ψυχικές δυνάμεις» όπως τις αποκαλούσε δηλ. οι δυνάμεις της εθνικής ψυχής είναι αυτές που συνέχουν τον ελληνικό πολιτισμό ανά τους αιώνες. Με τον Στίλπωνα Κυριακίδη ο λαός/έθνος τίθεται στο επίκεντρο του λαογραφικού ενδιαφέροντος. Προώθησε τη διαχρονική προσέγγιση στη μελέτη της λαογραφικής επιστήμης και θα επεκτείνει τους προσανατολισμούς της ελληνικής λαογραφίας σε νέες θεματικές (υλικός βίος), οι οποίες είχαν επισημανθεί από τον Ν. Πολίτη, αλλά παρέμεναν στο περιθώριο της λαογραφικής έρευνας. Θέτει την ελληνική λαογραφία ακόμη πιο κοντά στη γερμανική. Ταυτίζει τον λαϊκό/παραδοσιακό πολιτισμό με τον εθνικό πολιτισμό. Ο όρος εθνική ψυχή θυμίζει την ψυχή του λαού. Χρησιμοποιεί την ιστορική μέθοδο σε βάρος της συγκριτικής μεθόδου που αναπτύσσεται στο πλαίσιο των εξελικτικών θεωριών. Αυτό το γεγονός επιβεβαιώνει τον γενικότερο προσανατολισμό της ελληνικής λαογραφίας και την Ασπασία Δελαπόρτα ΕΛΠ 41 Σελίδα 13

φέρνει πιο κοντά στη γερμανική. Διέκρινε τα λαογραφικά θέματα σε α. Φυσικές, β. Πνευματικές και γ. Κοινωνικές εκδηλώσεις. Γ. Μέγας: μαθητής και αυτός του Πολίτη. Προτείνει ένα αρτιότερο χωρισμό της λαογραφικής ύλης από εκείνους που είχαν εισηγηθεί ο Πολίτης και ο Κυριακίδης. Στη διάκριση του υλικού χρησιμοποιεί ως κριτήριο την ίδια την εκδήλωση και εισάγει την διαίρεση της λαογραφικής ύλης σε α. Υλικό, β. Πνευματικό και γ. Κοινωνικό βίο. Αυτό το τριμερές σχήμα αποτελεί μέχρι σήμερα κοινά αποδεκτό τόπο. Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν προταθεί νέα ταξινομιστικά σχήματα που ανταποκρίνονται καλύτερα στη θεματική ανανέωση που γνώρισε η ελληνική Λαογραφία μετά το Β ΠΠ. Δραστηριότητα 4, σ. 38. Σημεία σύγκλισης της ελληνικής προς τη γερμανική λαογραφία Επικράτηση της διαχρονικής προσέγγισης και όχι της συγκριτικής μεθόδου στη μελέτη του παραδοσιακού ελληνικού πολιτισμού. Ως αντικείμενο λαογραφικής σπουδής τίθεται συνολικά ο παραδοσιακός πολιτισμός και όχι ορισμένες μόνο εκδηλώσεις του. Η αναζήτηση των ειδοποιών χαρακτηριστικών του ελληνικού έθνους. Η χρήση παρόμοιων όρων : εθνική ψυχή «εθνικές ψυχικές δυνάμεις» παραπέμπουν στη «ψυχή του λαού» της γερμανικής λαογραφίας. 1.3.3 Η ελληνική λαογραφία μετά τον Β Παγκόσμιο πόλεμο Οι νέες θεωρητικές αναζητήσεις και η θεματολογική ανανέωση είναι έργο των νεότερων λαογράφων. Του Λουκάτου, του Ήμελλου, της Κυριακίδου- Νέστορος και του Μερακλή. Δ. Λουκάτος: προτείνει εθνογραφικό τρόπο μελέτης με βάση την επιτόπια έρευνα. Μέχρι τότε η συλλογή και η καταγραφή του λαογραφικού υλικού διεξαγόταν από ερασιτέχνες. Κυρίως από δασκάλους γενικά από εκπαιδευτικούς που αγνοούσαν το θεωρητικό και μεθοδολογικό πλαίσιο που χρησιμοποιούσε η επιστήμη της λαογραφίας. Συγκέντρωναν το υλικό που πίστευαν ότι αναγόταν στο αρχαιολογικό παρελθόν. Ο Λουκάτος Ασπασία Δελαπόρτα ΕΛΠ 41 Σελίδα 14

τονίζει την ανάγκη για άρτια μεθοδολογική έρευνα που θα οδηγήσει σε έγκυρα συμπεράσματα. Εισάγει την διάκριση της λαογραφικής ύλης σε α. Φιλολογική και β. Εθιμική. Διευρύνει τη θεματική της λαογραφίας στρέφοντας το ενδιαφέρον του στον αστικό χώρο και τα πολιτιστικά φαινόμενά του. Οι έννοιες του λαού και του παραδοσιακού πολιτισμού τυγχάνουν νέας επεξεργασίας. Πρόσφυγες, εσωτερικοί μετανάστες και η προσαρμογή των στο αστικό περιβάλλον τίθεται στο μικροσκόπιο της λαογραφικής έρευνας. Στ. Ήμελλος: είναι ο εισηγητής (προκρίνει) της χαρτογραφικής μεθόδου. Δεν ενδιαφέρεται για την καταγωγή των λαογραφικών φαινομένων αλλά το ενδιαφέρον του στρέφεται στους τόπους εμφάνισης / εκδήλωσης των λαογραφικών φαινομένων και στη γεωγραφική τους διάδοση. Για το λόγο αυτό δημιουργούνται χάρτες (λαογραφικοί άτλαντες) τόσο σε εθνικό επίπεδο όσο και σε ευρύτερες πολιτισμικές ενότητες. Άλκη Κυριακίδου-Νέστορος: από τα μέσα του 1960 ενδιαφέρθηκε για τη δομή της παραδοσιακής κοινωνίας. Στο έργο της επεκτείνει το λαογραφικό αντικείμενο και στρέφεται από τη μελέτη των εκδηλώσεων του παραδοσιακού πολιτισμού στην αναζήτηση των λειτουργιών του. Στο έργο της μελετά τις πολιτικές εκδηλώσεις σε σχέση με τις κοινωνικές δομές. Δεν ενδιαφέρθηκε για την ανάδειξη του αστικού χώρου. Με εξαίρεση την καταγραφή προφορικών μαρτυριών των Μικρασιατών προσφύγων, τις οποίες μελέτησε σε σχέση με την προφορική ιστορία. Μ. Μερακλής: στράφηκε στον αστικό χώρο όχι βέβαια αποκλειστικά. Μελετά τις πολιτισμικές εκδηλώσεις που δεν θεωρούνταν και βρίσκονταν έξω από το πλαίσιο ενδιαφέροντος της λαογραφίας. δίνονει έμφαση στον κοινωνικό χαρακτήρα των πολιτισμικών φαινομένων. Διαιρεί την λαογραφική ύλη σε: α. Κοινωνική συγκρότηση β. Ήθη και έθιμα και γ. Λαϊκή τέχνη. Προώθησε την ανάπτυξη της κοινωνικής λαογραφίας, η οποία στρέφεται στις κοινωνικές δομές, τις οποίες θεωρεί υπεύθυνες για την διαμόρφωση και διάδοση των πολιτισμικών φαινομένών. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 5 Δυο τρία σημεία που ανανεώνουν θεματολογικά την ελληνική λαογραφία Ασπασία Δελαπόρτα ΕΛΠ 41 Σελίδα 15

Μετά τον Β ΠΠ οι Έλληνες λαογράφοι ακολουθούν την μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας. Προκρίνονται νέες θεωρητικές προσεγγίσεις στις έννοιες λαός και παραδοσιακός πολιτισμός, οι οποίες διευρύνουν θεματικά το αντικείμενο της λαογραφίας. Η ανάπτυξη της χαρτογραφικής μεθόδου και της αστικής λαογραφίας είναι συνέπειες αυτών των προσεγγίσεων. Ακόμη η προσέγγιση της λαογραφίας με τις κοινωνικές επιστήμες οδήγησε στην ανάπτυξη της κοινωνικής λαογραφίας. Ασπασία Δελαπόρτα ΕΛΠ 41 Σελίδα 16

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ο ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΑΜΟ. Προξενιά, αρραβώνας Ο γάμος σηματοδοτεί την μετάβαση δύο ατόμων διαφορετικού φύλου από μια θέση και κατηγορία, κοινωνική και οικονομική, προς μια άλλη. Όλα αλλάζουν για το νέο ζευγάρι. Ιδιότητες που επιδοκιμάζονται στο πλαίσιο του γάμου είναι η ομορφιά και αγνότητα της νύφης, η λεβεντιά του γαμπρού, η οικονομική κατάσταση, οι σχέσεις με το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον και κυρίως η γονιμότητα. Εθιμική τελετουργία: ο φόβος για την τύχη του νέου ζευγαριού και η αγωνία για την τεκνογονία ενισχύουν και προωθούν έθιμα, δοξασίες, μαγικές ενέργειες, τελετές, συμβολικές πράξεις και δοξασίες. Προξενιά: ο γάμος ξεκινά με τα προξενιά και τελειώνει με τα επιστρόφια. Οι γονείς αποφάσιζαν για την ένωση των παιδιών τους και κινούσαν τις διαδικασίες με τη βοήθεια της προξενήτρας, η οποία μεταμφιεζόταν, κρατούσε φανάρι. Στα «μιλήματα» κανόνιζαν την προίκα που θα έπαιρνε η νύφη (κινητά και ακίνητα, νομίσματα, ρούχα, χωράφια, ζώα, σπίτια,...). Κατά τα «τελειώματα» αντάλλασσαν δώρα (σημάδια) και διέδιδαν το γεγονός στην κοινότητα κυρίως με πυροβολισμούς. Το συνοικέσιο (αγγελίες στα ΜΜΕ, κά) επιβιώνει ακόμη και σήμερα στις κοινωνίες αποξένωσης. Αρραβώνας: επικυρώνει την υπόσχεση του γάμου και δίνει την ευκαιρία για καλύτερη γνωριμία των μνηστευμένων. Ανταλλάσσονταν ευχές και δώρα (έεδνα του Ομήρου) και ακολουθούσε γλέντι. Μέσω τραγουδιών μεταδίδονταν μηνύματα στη νύφη, στο γαμπρό, στους συγγενείς. Σε όλες τις τελετές η νύφη ήταν σιωπηλή «σιωπή νύφης», «βουβαμάρα». Η διάλυση του αρραβώνα ήταν ταπεινωτική κυρίως για το κορίτσι. Ο γάμος και οι τελετές του Οι εθιμικές τελετουργίες του γάμου είναι κυρίως θρησκευτικού, μαγικού και συμβολικού χαρακτήρα. Περιχαράκωναν το ζευγάρι από το φθόνο τόσο των ανθρώπων όσο και των ελλοχευόντων κακοποιών πνευμάτων. Ακόμη οι δοξασίες αποσκοπούσαν : α. Στην ένωση του νέου ζευγαριού και των οικογενειών τους. β. Στην πολυτεκνία και αρρενογονία. Ασπασία Δελαπόρτα ΕΛΠ 41 Σελίδα 17

γ. Στην οικονομική ευμάρεια. Εκδηλώσεις της εβδομάδας πριν το γάμο: 1.Τα καλέσματα στον γάμο, καλέσματα στη χαρά με ζαχαράτα, κανίσκια με καρπούς, κου-λούρες, κεριά παλαιότερα, μπομπονιέρες και γραπτά προσκλητήρια στα νεότερα χρόνια σήμερα. 2.Τα γαμήλια ψωμιά. Το ζύμωμα ακολουθούσε συγκεκριμένο τελετουργικό και γινόταν από κορίτσια αμφιθαλή, πρωτοστέφανες και αρρενογονικά καταξιωμένα για να επιτευχθεί ομοιοπαθητικά η ευδοκίμηση του ζευγαριού. 3.Φλάμπουρο: συμβόλιζε τον ερωτισμό, την καρπερότητα και την θαλερότητα. Στόλιζαν και κρεμούσαν φλάμπουρο στα σπίτια των μελλόνυμφων. 4.Έκθεση και μεταφορά της προίκας: συμβόλιζε την εργατικότητα, την προκοπή και την καλαισθησία της νύφης. 5.Στολισμός του νυφικού κρεβατιού («νυφοστόλι», «παστός»)από ανύπαντρα κορίτσια αλλά και από γυναίκες μονοστέφανες άπικρες (δεν είχαν βιώσει θάνατο προσφιλούς προσώπου). Η ημέρα του γάμου Γάμοι γίνονταν συνήθως Κυριακή, ενώ η επιλογή του μήνα συνδεόταν με τις γεωργικές εργασίες. Η μέρα αυτή ήταν συναισθηματικά φορτισμένη και περιλάμβανε το ξύρισμα και το ντύσιμο του γαμπρού, το ντύσιμο και το στόλισμα της νύφης, χορούς, τραγούδια και αντιβάσκανες ενέργειες/ προ-φυλάξεις. Η γαμήλια πομπή ήταν επίσημη και μεγαλόπρεπη. Με πανηγυρικό τρόπο γινόταν η παραλαβή της νύφης από το γαμπρό (νυφόπαρμα). Στην πομπική γαμήλια πορεία συμμετείχε όλη η κοινότητα ρίχνοντας ρύζι, άνθη, φύλλα λεμονιάς, κουφέτα, κέρματα. Η στιγμή της «διάβασης» της νύφης προς την καινούργια ζωή γινόταν με τραγούδια περιπατητικές, περιπαικτικά ή ηρωικού περιεχομένου. Στέψη: ακολουθεί εκκλησιαστικό τυπικό. Η εκκλησία έχει υιοθετήσει εθιμικές λαϊκές τελετουργίες, ειδωλολατρικά έθιμα αρχαϊκής προέλευσης, όπως είναι: 1.η ανταλλαγή δαχτυλιδιών: δεσμός υποταγής και σύμβολο αμοιβαίας πίστης. 2.τα γαμήλια στέφανα, σύμβολα νίκης, παρθενίας και ζωτικότητας. 3.ο χορός του Ησαΐα. 4.τα καταχύσματα (ρύζι, άνθη, κουφέτα), σύμβολα αγαθών και ευτυχίας. 5.προσφορά κρασιού από τον ιερέα στο ζευγάρι και τον κουμπάρο, σύμβολο σταθερού δεσμού, κοινής δύναμης και καλής ζωής. Η πομπή προς το σπίτι του γαμπρού Ασπασία Δελαπόρτα ΕΛΠ 41 Σελίδα 18

«Εισόδια»: η πεθερά υποδέχεται τη νύφη με διάφορες συμβολικές πράξεις, όπως το μέλωμα, το πάτημα σε υνί ή σίδερο, το αγκάλιασμα αγοριού, το σπάσιμο ροδιού, η είσοδος της νύφης στο «παστό», τα επαινετικά τραγούδια στο ζευγάρι κ.λ.π. Οι περισσότερες από αυτές τις πράξεις έχουν αρχαϊκή καταγωγή. Την εθιμική διαδικασία επισφράγιζε το γαμήλιο συμπόσιο. Μεταγαμήλιες τελετές Μετά το γάμο ακολουθούσαν και άλλες εθιμικές πράξεις με συμβολικό και μαγικολατρευτικό χαρακτήρα. «Παραξύπνημα»: γινόταν το πρωί της Δευτέρα μετά το γάμο με επιθαλάμια τραγούδια και ελεγχόταν η αγνότητα της νύφης γεγονός εξαιρετικής σημασίας για την ανδροκρατούμενη κοινωνία και πιστοποιητικό τιμιότητας για τη νύφη. Τη Δευτέρα συνήθως επισκεπτόταν η νύφη την κεντρική βρύση. Μια πράξη που προκαλούσε συνειρμική σκέψη, όπως τρέχει το νερό να τρέξουν τα καλά στους νιόπαντρους. «Πιστρόφια»: γίνονταν 8 μέρες μετά το γάμο, όταν το ζευγάρι επισκεπτόταν τους γονείς της νύφης. Πρόκειται για επίσημη προσωρινή φιλοξενία. «Παρείσακτα έθιμα»: έχουν υιοθετηθεί από ξενιτεμένους, μετανάστες και πρόσφυγες. Σκοπός γαμήλιων εθίμων: η προστασία του νέου ζευγαριού από «μαγικά» ή «δαιμονικά» η εξασφάλιση ευγονίας και ευτυχίας η οικονομική ευρωστία Η εθιμική τελετουργία στηρίζεται στον αναλογικό αρχαϊκό τρόπο σκέψης. Η διατήρηση του τελετουργικού στα σημερινά χρόνια εξηγείται από τη γοητεία που ασκεί αυτό καθαυτό το τελετουργικό. Τέλος στη σύγχρονη κοινωνία κάποια έθιμα έχουν ατονήσει και άλλα επαναπροσδιορίζονται (π. χ. γαμήλια τούρτα που είναι μεταβίωμα της γαμήλιας κουλούρας). Ακλόνητος παραμένει ο θεσμός του θρησκευτικού γάμου, παρόλο που από το 1982 θεσπίστηκε ο πολιτικός. Γ. ΘΑΝΑΤΟΣ Η στάση του ανθρώπου απέναντι στο θάνατο Με το θάνατο κλείνει ο κύκλος ζωής του ανθρώπου. Ο απλός άνθρωπος βλέπει το θάνατο με αντιθετική διάθεση: ενώ θεωρεί το θάνατο φυσιολογικό γεγονός, αρνείται Ασπασία Δελαπόρτα ΕΛΠ 41 Σελίδα 19

να αποδεχτεί τα συνεπακόλουθά του. Η αγροτική κοινωνία αντιμετωπίζει τον θάνατο συλλογικά μέσα από τα μοιρολόγια. Η σκοπιμότητα των εθίμων και των τελετουργιών του θανάτου 1.αποβλέπουν στο να βοηθήσουν την ψυχή του νεκρού στην πορεία της από τη ζωή προς το θα-νάτο (θρήνοι, μοιρολόγια, κηδεία, ταφή, μνημόσυνο), ώστε να συνυπάρξει ειρηνικά με τις άλλες ψυχές. 2. επιδιώκουν να εξασφαλίσουν τη θεϊκή συγχώρεση για κάθε ανθρώπινη αμαρτία με μνημόσυνα και ελεημοσύνη. 3.προστατεύουν τους ζωντανούς από την πιθανή εχθρότητα ή εκδικητικότητα του νεκρού, ο ο-ποίος κάποτε γίνεται νεκροδαίμονας, βρικόλακας. Το τυπικό 1.η εξομολόγηση και κοινωνία του ετοιμοθάνατου 2.εθιμικές πράξεις και φροντίδες για το σώμα του νεκρού: κλείσιμο βλεφάρων και στόματος, σταύρωμα χεριών, πλύσιμο σώματος με νερό, κρασί και λάδι, σαβάνωμα, ντύσιμο, ευχή, λιβάνι-σμα, διαλάλημα του θανάτου. 3.μοιρολόγια: λειτουργούν λυτρωτικά και επαινούν το νεκρό. Οι θρήνοι σταματούν τη νύχτα. 4.νεκρώσιμη ακολουθία 5.ταφή περιλάμβανε σημαντικές εθιμικές ενέργειες :θραύση πιάτου για να σταματήσει το κακό, πομπή προς την εκκλησία δια μέσου των κεντρικών δρόμων, όπου με την συμμετοχή του κόσμου από οικογενειακή υπόθεση λαμβάνει κοινωνικό χαρακτήρα. 6.«παρηγοριά»: γεύμα, καφές («κεράσματα παρηγοριάς») 7.μνημόσυνα (τρίμερα, εννιάμερα, σαράντα, χρόνια, τρίχρονα,..): τελούνται για την ανακούφιση της ψυχής του νεκρού. Τα κόλλυβα συνδέονται με την «αρχέγονη πανσπερμία» και είχαν σημασία γονιμική και αναγεννητική. Σε εποχές λοιμού γεμίζανε πιάτα με κόλλυβα για να χορτάσει ο κόσμος. Είναι μαγική αντιβασκάνεια προσπάθεια εξουδετέρωσης του φθόνου των νεκρών για τα επίγεια αγαθά των ζωντανών. Ασπασία Δελαπόρτα ΕΛΠ 41 Σελίδα 20

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 6. Παραδοσιακή διατροφή και λαϊκό εορτολόγιο Ειδικές τροφές και φαγητά: είναι ενσωματωμένες σε συγκεκριμένες στιγμές της ανθρώπινης ζωής σε τελετουργίες με συμβολικό χαρακτήρα, γονιμικό, αποτρεπτικό, φυλακτικό. Ειδικότερα αυτό γίνεται σε διάφορους σταθμούς της ζωής (γέννηση, γάμος, θάνατος) ή στις εναρκτήριες διαβατήριες στιγμές του χρόνου (Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά, Λαμπρή). Οι τροφές και τα γεύματα (εορταστικά φαγητά) που συνδέονται με διαβατήριες γιορτές ή αρκτικές περιόδους ή μεταβατικούς σταθμούς στη ζωή είναι πλούσια ακόμη και για τους φτωχούς. Διότι μέσω αυτών θα επιδιωχθεί η ευετηρία, η καλή σοδειά, η αύξηση της παραγωγής, η υγεία, ο πλούτος. Χαρακτηριστική είναι η ευχή «πάντα τέτοια να χουμε». Το εορταστικό και ευωδιαστό φαγητό κατο-χυρώνει την ύπαρξη της οικογένειας στην κοινότητα. Είναι επιβεβαίωση της δύναμης της οικογέ-νειας και δίνει κουράγιο στα μέλη της, αφού τα ενισχύει ψυχολογικά και χρησιμεύει ως αντίδοτο στα πνεύματα που επιβουλεύονταν την παραγωγή, την υγεία και την κοινωνική υπόσταση της οικογένειας. Γιορτές: πολλές γιορτές χαρακτηρίζονται από συγκεκριμένες διατροφικές συνήθειες και πολλές χαρακτηρίζονται από αυτές (Τσικνοπέμπτη, Τυρινή Εβδομάδα, τ Αϊ-Γιαννιού του Νηστευτή). Τα (εορταστικά φαγητά) υποδηλώνουν την επίγνωση του λαϊκού ανθρώπου για τις μεταβατικές πε-ριόδους και τις εποχικές μεταβολές που τις συνδέουν. Έτσι του Αγίου Φιλίππου: η υποχρεωτική τροφή ήταν το κρέας, καθώς η παράδοση θέλει τον άγιο να σφά-ζει το μοναδικό του βόδι για να αποκρέψει η οικογένειά του και οι φτωχοί συγγενείς του. Σαράντα μέρες νηστεία πριν τα Χριστούγεννα, οπότε το εορταστικό τραπέζι γεμίζει με συμβολικά φαγητά και γλυκίσματα που έχουν χαρακτήρα εξευμενιστικό, αντιβάσκανο, και αποσκοπούν στην αφθονία, στην ευημερία, στην πληρότητα (λαχανοντολμάδες) αλλά και στην προφύλαξη του οργανισμού από την προηγηθείσα νηστεία. Κότα βραστή ήταν το βασικό φαγητό των Χριστουγέννων. Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά, Πάσχα είναι απαραίτητοι οι εορταστικού άρτοι :Χριστόψωμο, βασιλόπιτα, αυγοκουλούρα από καθάριο αλεύρι, από σιτάρι, μυρουδικά, μέλι και σουσάμι. Έφεραν πάνω διακοσμήσεις που γίνονταν από ζυμάρι Ασπασία Δελαπόρτα ΕΛΠ 41 Σελίδα 21

διάφορα σφραγίσματα και με καρπούς, αυγά σύκα και ήταν «φορτισμένα» με διάφορους συμβολισμούς. Οι κατά τόπους δοξασίες, η λατρευτική συμπεριφορά και ειδικά η νηστεία προσδιορίζουν το είδος της τροφής και καθορίζουν τον τρόπο παρασκευής της, κατανάλωσης και συντήρησης. Η κατανάλωση ορισμένης τροφής σε περίοδο νηστείας θεωρείται υποχρεωτική και προσδιορίζει την τροφή της μέρας (π. χ την Κυριακή των Βαΐων τρώνε ψαρικό). Οι δοξασίες επιβάλλουν τη βρώση ή την αποχή από ορισμένα φαγητά π.χ. του Αϊ Γιαννιού του Νηστευτή δεν τρώνε φρούτα ή κηπευτικά με κόκκινο χρώμα γιατί θυμίζουν αίμα. Μεταπολεμικά αλλάζουν οι διατροφικές συνήθειες καθώς αυξάνεται η κατανάλωση βιομηχανικών αγαθών. ΆΡΤΟΣ ΚΑΙ ΟΙΝΟΣ Αποτελούν τα βασικά στοιχεία της καθημερινής διατροφής των κατοίκων της Μεσογείου. Ο Ευριπίδης εξυμνεί τα δώρα της Δήμητρας και του Βάκχου ως τα πρώτα αγαθά του ανθρώπινου γένους. Κατά τους αρχαίους στον άρτο και στον οίνο έγκειται η ισχύς του ανθρώπου. Πέρασαν στο θρησκευτικό τελετουργικό ωε λειτουργικά και συμβολικά στοιχεία της θρησκείας και παρουσιάζονται πολλές φορές από κοινού στα διάφορα έθιμα που σηματοδοτούν σταθμούς στη πο-ρεία της ζωής μας (γέννηση, γάμος, θάνατος, γιορτές). Α. Άρτος Συμβολίζει το καλό Ιερότητα του προζυμιού και αρωματικά φυτά Ο άνθρωπος της παραδοσιακής κοινωνίας πίστευε πως το ψωμί είναι ιερό. Ποτέ δεν το πετούσε ούτε το έριχνε στους σκύλους. Ενώ όταν έπεφτε κάτω το σταύρωνε και το φιλούσε. Ο σεβασμός προς το άρτο προκύπτει από το γεγονός ότι : το προζύμι: «πιανόταν» δηλ. παρασκευαζόταν μια φορά το χρόνο, την ημέρα του Σταυρού (14 Σεπτεμβρίου) & φυλασσόταν στο πήλινο προζυμολόι ή και παραμονή και ανήμερα των Χριστουγέννων για την παρασκευή του Χριστόψωμου. Ειδικά για το προζύμι του Σταυρού της (14 Σεπτεμβρίου η νοικοκυρά έβαζε 3 κλαράκια βασιλικού στο προζύμι (που με αυτά είχε κάνει το σημείο του σταυρού στην εικόνισμα της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού ). Το βασιλικό καθιστούσε το προζύμι Ασπασία Δελαπόρτα ΕΛΠ 41 Σελίδα 22

αγιασμένο. Στη Σάμο υπάρχουν μαρτυρίες ότι το έφτιαχνε ο ίδιος ο ιερέας στη γιορτή της Σταυροπροσκυνήσεως. Ασπασία Δελαπόρτα ΕΛΠ 41 Σελίδα 23

αρωματικά φυτά μυρωδικά: μεγάλη ποικιλία και συμβολική αξία. Τα μυρωδικά δεν χρησιμοποιούνταν μόνο για τη γεύση αλλά ενείχαν συμβολισμούς. Βασιλικό, δάφνη, δυόσμος, γλυκάνισο, μαστίχα, μαχλέπι, μοσχοκάρυδο, άνηθος, μαϊντανός, ρίγανη, κύμινο, θυμάρι,...υπάρχουν διάφορα είδη προζυμιού για την παρασκευή συγκεκριμένων άρτων όπου χρησιμοποιούσαν αρωματικά φυτά όπως ο επτάζυμος άρτος. Υπάρχει ουσιώδης διαφορά ανάμεσα στη λειτουργία του άρτου στην παραδοσιακή και σύγχρονη κοινωνία: στη σύγχρονη κοινωνία το ζητούμενο για τους καταναλωτές σε σχέση με τον άρτο είναι η ικανοποίηση της γεύσης, ενώ στην παραδοσιακή κοινωνία ο άρτος είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με την παράδοση. Πολλά από τα έθιμα που σχετίζονται με τη διατροφή έχουν περάσει στη σύγχρονη ζωή όπως το χριστόψωμο, η βασιλόπιτα, η λαγάνα, αλλά έχουν χάσει τη δύναμη των συμβολισμών τους. Το χριστόψωμο, η βασιλόπιτα, η λαγάνα είναι τα τρία πιο γνωστά είδη άρτου που η κατανάλωση γίνεται τη συγκεκριμένη μέρα του χρόνου και έχει περάσει το έθιμο στην αστική ζωή. Β. Οίνος Έχει καθαρτήρια & εξαγνιστική δύναμη Πλήθος αρχαιολογικών ευρημάτων ή πηγών καταδεικνύουν τη σημασία του οίνου στη ζωή του τόπου. Αμπελουργία: έχει παράδοση στην Ελλάδα και συνδέεται με τη διονυσιακή λατρεία. Αποτελεί γεωργική τεχνική και η παρασκευή του οίνου απαιτεί συλλογική εμπειρία και δεξιότητα. Καθορίζεται από τον χώρο καθώς απαιτείται κατάλληλο έδαφος, αλλά επιπλέον καθορίζει και τον «σημαδεύει» τον χώρο με τα (αμπέλια, πατητήρια, κτίσματα που στεγάζουν τις δραστηριότητες παραγωγής του κρασιού. Η αμπελουργική δραστηριότητα, πέρα από τις εμπορικές συναλλαγές που διαμορφώνει, έχει και κοινωνικές προεκτάσεις. Είναι μια παραγωγική διαδικασία με προεκτάσεις στην καθημερινή ζωή, σε έθιμα, στις γιορτές, στα τραγούδια, στις οικογενειακές και προσωπικές σχέσεις. Συμβολισμός: η άμπελος στα Ευαγγέλια συμβολίζει την κίνηση, τη ζωή, τη χαρά, τον ίδιο το Χριστό. Το κρασί συνδέεται με την Αποκριά και με διονυσιακές Ασπασία Δελαπόρτα ΕΛΠ 41 Σελίδα 24

γιορτές. Σημαντικός είναι ο ρόλος του στα διαβατήρια ταφικά έθιμα εξαιτίας της καθαρτήριας και εξαγνιστικής δύναμης που πίστευαν ότι είχε. Γ. Ο άρτος και ο οίνος στα διαβατήρια ταφικά έθιμα Τα ελληνικά ταφικά έθιμα βοηθούν τους ανθρώπους να διατηρούν στη μνήμη τους νεκρούς τους. Αυ-τό επιτυγχάνεται γιατί ο άρτος και ο οίνος στο πλαίσιο αυτών των εθίμων διαμορφώνουν ένα συμβολικό σύστημα. Αυτό το σύστημα βασίζεται όχι μόνο στην χριστιανική πίστη αλλά και στις προχριστιανικές δοξασίες για τον Κάτω Κόσμο. Προσπαθεί να διασφαλίσει την ομαλή μετάβαση από τη ζωή στο θάνατο αλλά και σε τακτικά χρονικά διαστήματα τη διαμεσολάβηση ανάμεσα στη ζωή και στο θάνατο (μνημόσυνα, έκτακτες περιστάσεις όπου πιστεύεται ότι ο νεκρός είναι ανήσυχος). Ο άρτος και ο οίνος από κοινού χρησιμοποιούνται στα δρώμενα που διασφαλίζουν την επιτυχή μετάβαση του νεκρού στον κόσμο στον οποίο πλέον ανήκει. Φάσεις διαβατήριων εθίμων: Στάδιο αποχωρισμού: περιλαμβάνει την προετοιμασία του νεκρού, του τάφου και την ταφή. Κατά την προετοιμασία του νεκρού άρτος και οίνος προσφέρονται στο νεκρό που ψυχομαχεί. Με κρασί πλένεται και το πρόσωπο του νεκρού. Κατά την εκφορά, της πομπής προηγείται μια γυναίκα, που φέρει άρτους, κόλλυβα ή παξιμάδια. Κατά την προετοιμασία του τάφου, ραντίζουν το μέρος όπου θα ανοιχτεί με κρασί. Μετά την τοποθέτηση του νεκρού ο ιερέας χύνει κρασί σταυρωτά τρεις φορές. Τέλος το κρασί και το ψωμί ενώνονται σε ένα μείγμα το ύψωμα- για να προσφερθούν κατά το τρισάγιο στους πενθούντες και στον ιερέα. Το κρασί είναι κατά κανόνα λευκό και έχει το ίδιο καθαρτήριο συμβολισμό με το νερό της βάπτισης. Γι αυτό το κρασί μπορεί να αντικατασταθεί με νερό ή να συνυπάρχουν και τα δύο. Στάδιο περιθωριακής ή μεταβατικής κατάστασης: άρτος και οίνος προσφέρονται στη ψυ-χή του νεκρού και στους πενθούντες, το σώμα είναι τώρα απών. Στη θέση που ξεψύχησε ο νεκρός ανάβουν κερί και δίπλα του τοποθετούν κρασί, ψωμί ή πρόσφορο. Στην περιοχή της Δράμας δίνεται τραπέζι πάνω στο μνήμα μετά την ταφή όπου ακουμπούν ένα λαγήνι με κρασί και ζυμωτό ψωμί. Σε άλλα μέρη της Ελλάδας σπάνε το λαγήνι μετά για να μη πιεί κανείς. Σε κάθε περίπτωση το κρασί και το ψωμί αναλίσκονται κυριολεκτικά από τους πενθούντες και συμβολικά από τον νεκρό. Ο άρτος και ο οίνος αποτελούν διαμεσολαβητικά στοιχεία ανάμεσα στον κόσμο των ζωντανών και στον κόσμο των νεκρών. Και τα μνημόσυνα εντάσσονται στην Ασπασία Δελαπόρτα ΕΛΠ 41 Σελίδα 25

περιθωριακή κατάσταση. Οι συγγενείς προσφέρουν πρόσφορα στην εκκλησία για να ευλογηθούν και μετά να μοιραστούν στους πιστούς. Στάδιο ενσωμάτωσης: περιλαμβάνει τη διαδικασία ανακομιδής των οστών. Κατά τον τρίτο ή έβδομο χρόνο ανοίγουν τον τάφο και πλένουν τα οστά με κρασί. Και εδώ το κρασί λειτουργεί ως καθαρτήριο στοιχείο. Τα οστά μένουν στην εκκλησία ένα βράδυ μαζί με τον οίνο και με κόλλυβα. Την επομένη τα ξαναθάβουν. Πάλι ο ιερέας θα σηκώσει ύψωμα και θα λάβουν τέ-λος μια σειρά τελετουργιών που άρχισαν την παραμονή της κηδείας. Είναι η τελική φορά που θα επέλθει ο εξαγνισμός του νεκρού με κρασί, ενώ ο άρτος θα συνεχίσει να δίνεται με τη μορφή του πρόσφορου στα τακτικά & έκτακτα μνημόσυνα. Δ. Τον θάνατο ακολουθεί η ανάσταση: τα «Λαζαράκια» Στις αγροτικές κοινωνίες πολλά έθιμα που διαδραματίζονται την άνοιξη συνδέονται με το χριστιανικό Πάσχα. Αυτά τα έθιμα και συμβολίζουν τον χειμερινό θάνατο και την εαρινή ανάσταση της φύσης. Ο Λάζαρος όπως πιστεύουν οι χριστιανοί πέθανε και έμεινε στον Άδη τρεις μέρες και αναστήθηκε μετά από θαύμα του Χριστού. Οι νοικοκυρές στη μνήμη του Λαζάρου ζυμώνουν ψωμάκια σε σχήμα ανθρώπου σαβανωμένου με δύο μοσχοκαρφιά στη θέση των ματιών. Τα φτιάχνουν μία φορά το Σάββατο πριν το Σάββατο του Λαζάρου (κουφά: χωρίς γέμιση) και έπειτα ανήμερα του Λαζάρου (γεμίζονται με σταφίδες και σουσάμι). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 Α. ΙΣΤΟΡΙΚΗ, ΔΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ Ο τόπος, ως οικιστήριο ανθρώπων, αποτελεί μια γεωγραφική και πολιτισμική ενότητα μέσα στην οποία εξελίσσεται ένας συγκεκριμένος τρόπος ζωής ο οποίος προσεγγίζεται μέσα από την μελέτη της κοινότητας, της περιοχής και της περιφέρειας. Η έννοια της κοινότητας έχει διπλή ερμηνεία: α. Αποτελεί συσσωμάτωση ανθρώπων, οι οποίοι αποφασίζουν να ζουν από κοινού σε ένα χώρο τον οποίο επιλέγουν & διαμορφώνουν δομώντας τον και στον οποίο σταδιακά αναπτύσσουν παραγωγικές, κοινωνικές και πολιτικές σχέσεις. β. Είναι ιστορικό μόρφωμα, το οποίο διαμορφώθηκε εξελικτικά στην πορεία του ελληνικού έθνους κάτω από ορισμένες ιστορικές συνθήκες. Αναπτύχθηκε ιδιαίτερα Ασπασία Δελαπόρτα ΕΛΠ 41 Σελίδα 26

κατά την Οθωμανική Αυτοκρατορία ως σύστημα εκπροσώπησης των τοπικών ελληνικών κοινωνιών. Όμως η κοινότητας υπήρξε σημείο αναφοράς & συσπείρωσης του ελληνικού στοιχείου & εξασφάλισης της αυτόνομης λειτουργίας της κοινότητας στο πλαίσιο της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η ελληνική παράδοση & ο ελληνικός παραδοσιακός πολιτισμός αποτελεί γέννημα της κοινοτικής ζωής όπως αυτή διαμορφώθηκε κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας. Η κοινότητα έχει μεγάλη σημασία για τον Έλληνα (κάλλιο κακός αδελφός παρά κακός γείτονας). Κοινό σημείο αναφοράς για τους Έλληνες είναι η τόπος καταγωγής, ενώ π.χ. στους Σέρβους το οικογενειακό όνομα. Γι αυτό ρωτάμε από πού είσαι. Η απάντηση μας δίνει στοιχεία όχι μόνο για την εντοπιότητα, αλλά και κατατάσσει τον συνομιλητή σε ένα τύπο της ελληνικής τοπικής χαρακτηριολογίας που έλκει την καταγωγή της από την αρχαιότητα, δηλ. αν είναι πονηρός, γενναίος κά. Ρόλος κοινότητας : το κοινοτικό σύστημα χρησιμοποιήθηκε από τους Τούρκους για τη συλλογή φόρων, όμως από τη μεριά των Ελλήνων βοήθησε στη φορολογική αλληλεγγύη των Ελλήνων έναντι της αυθαιρεσίας της κεντρικής εξουσίας, αλλά στηρίχθηκε σε πολλές περιπτώσεις ένα προνομιακό καθεστώς για κάποιες κοινότητες, π.χ. νησιωτικές όπως τα μαστιχοχώρια. Η κοινότητα αποτέλεσε θεσμό που διαμόρφωσε ιστορικά ορισμένες αξίες που γίνονται κατανοητές μόνο σε σχέση με τους θεσμούς. Αυτές οι αξίες ερμηνεύουν το πνεύμα της κοινότητας ως σύνολο κανόνων (νόμων) και προσδοκιών. Η κοινότητα ως φυσικός χώρος: αρχικά η δημιουργία των οικισμών εξυπηρετούσε τη θεμελιώδη ανάγκη προστασίας των ανθρώπων από τους φυσικούς καταναγκασμούς. Ο οικισμός είναι ένας πολυσύνθετος οργανισμός που ενσωματώνει τις οικονομικές, κοινωνικές, πολιτισμικές και πολιτικές λειτουργίες των ανθρώπων που τον συγκροτούν. Το φυσικό τοπίο φιλοξενεί μια κοινωνία ανθρώπων προσφέροντάς τους είτε ποιότητα ζωής είτε δυσκολίες, που καλούνται να αντιμετωπίσουν. Οι περιορισμοί που θέτει το φυσικό περιβάλλον ονομάζονται φυσικοί καταναγκασμοί. Ο άνθρωπος επεμβαίνει στη φύση μετατρέποντας το φυσικό περιβάλλον σε πολιτισμικό. Η οργάνωση του φυσικού χώρου εξαρτάται από 3 παράγοντες: 1. τις δυνατότητες που παρέχει το φυσικό περιβάλλον, 2. το επίπεδο του πολιτισμού τους, τις παραδοσιακές τεχνολογικές δεξιότητες, Ασπασία Δελαπόρτα ΕΛΠ 41 Σελίδα 27

3. την προοδευτικότητά τους, που ορίζεται ως τάση αναζήτησης νέων δυνατοτήτων και ως κινητικότητα για την αναζήτηση λύσεων. Η σχέση ανθρώπου-αντικειμένου από παραγωγική θα μετατραπεί σε κοινωνική. Η οριοθέτηση του χώρου γίνεται με τελετουργίες (ίδρυση 4 ξωκλησιών, ο κύκλος ως σύμβολο απο-τροπής του κακού, γκαινίασμα χώρου με όργωμα, θυσία ζώων κά. Η κοινότητα ως κοινωνικός χώρος: σημαντικές παράμετροι: 1. η κοινότητα αποτελεί μονάδα παραγωγής, 2. τα μέλη της κοινότητας αναπτύσσουν κοινωνικές σχέσεις, 3. η κοινότητα συγκροτεί σύστημα αξιών, κανόνων και προσδοκιών. Η κοινότητα ως παραγωγική μονάδα δημιουργεί παραγωγικές σχέσεις και κατά συνέπεια κοινωνικές σχέσεις. Πολλές είναι οι κοινωνικές σχέσεις που αναπτύσσονται στη διάρκεια της εργασί-ας ή στην καθημερινή ζωή ή από τις δομές της οικογένειας. Μια μορφή κοινωνικών σχέσεων είναι η κοινοτική αλληλεγγύη που αναπτύσσεται σε διάφορες εργασίες, όπως οι αγροτικές, αλλά και στον αστικό χώρο με τη μορφή συντεχνιών. Ισχυροί δεσμοί συνδέουν τα μέλη μιας παραδοσιακής κοινότητας. Η κοινότητα ως πολιτισμικός χώρος: αποτελεί τη βάση της κοινωνικής οργάνωσης και του τρόπου ζωής ενός συνόλου ανθρώπων, στην οποία συναιρούνται όλες οι δραστηριότητες των ανθρώπων του συγκεκριμένου χώρου. Η ζωή του παραδοσιακού ανθρώπου εξελίσσεται στον πολιτισμικό χώρο της κοινότητας, μέσα στον οποίο διαμορφώνονται αξίες, κανόνες και προσδοκίες. Ο κοινός πολιτισμικός χώρος είναι στοιχείο συνοχής της κοινότητας και δημιουργίας του αισθήματος του ανήκειν στην συγκεκριμένη κοινότητα. Ο αποχωρισμός των Ελλήνων από την κοινότητα που μεγάλωσαν και που αισθάνονται ότι λειτουργούν τους αποκόπτει από το σύστημα αναφοράς τους. Έτσι οργανώνονται πάλι σε κοινότητες στα κράτη ή στις πόλεις που εγκαθίστανται, τις παροικίες. Η κοινοτική λειτουργία είναι αυτή που διαφοροποιεί τα χωριά, τους οικισμούς και τις πόλεις και τους εξασφαλίζει δεσμούς συνοχής. Ο Ν. 1833/34 περί Δήμων, διέλυσε το κοινοτικό σύστημα και αντικατέστησε την κοινοτική αλληλεγγύη με πελατειακές σχέσεις, που ενθαρρύνουν τον ατομικισμό και τις τάσεις για προσωπική ανάδειξη. Το αποτέλεσμα των όσων προαναφέρθηκαν ήταν η χωρική και κοινωνική κινητικότητα με μετακίνηση πληθυσμού στην πόλη. Η Αθήνα στις δεκαετίες του 50, 60 και 70 αποτέλεσε μεγάλο κοινωνικό εργαστήριο και αντικείμενο εξαστισμού. Δημιουργείται Ασπασία Δελαπόρτα ΕΛΠ 41 Σελίδα 28