Ο ΦΡΑΓΚΙΣΚΟΣ ΑΕΟΝΤΑΡΙΤΗΣ ΚΑΙ Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ Το στίγµα το οποίο άφησε ο Φραγκίσκος Λεονταρίτης στη διαδροµή της µακραίωνης παράδοσης της ελληνικής µουσικής ιστορίας είναι ανεξίτηλο, η σηµασία του όµως µόλις τώρα αρχίζει να γίνεται στο σύνολο της αντιληπτή. Πολύ συχνά, όσοι ασχολήθηκαν µε την αποκατάσταση της συνέχειας της µουσικής και γενικότερα της πολιτιστικής παράδοσης, από την αρχαιότητα µέχρι σήµερα, βρήκαν λογικά επιχειρήµατα και πληροφορίες για να στηρίξουν την ερευνά τους µόνο στη µονόφωνη εκκλησιαστική µουσική της βυζαντινής αυτοκρατορίας και των συγγενών της πολιτισµών των βαλκανικών εθνών. Τους φάνηκε δηλαδή ότι επί πολλούς αιώνες, και όχι µόνον όσο διαρκούσε η τουρκοκρατία, ο ελληνικός µουσικός πολιτισµός (και όχι µόνον) αποτελούσε έναν κόσµο σχεδόν ξένο αναφορικά µε τις πολιτιστικές εξελίξεις της κεντρικής και δυτικής Ευρώπης. Συνεπώς, το ελληνικό πνεύµα, που αποτέλεσε την κινητήρια δύναµη για ο- λόκληρη την ευρωπαϊκή πολιτιστική ανάπτυξη και, κατά τεκµηριωµένη επιστηµονικά άποψη, συνετέλεσε τα µέγιστα κατά τους τελευταίους αιώνες της βυζαντινής αυτοκρατορίας στην πολιτιστική αφύπνιση και στο στερέωµα της Αναγέννησης, αποµονώθηκε τεχνητά από το ευρωπαϊκό πνεύµα, δηλαδή τη φυσική του συνέχεια. Τη στενόκαρδη αυτή αντιµετώπιση αντικρούει δυναµικά η ίδια η πραγµατικότητα, που θέλει πολλούς Έλληνες των τουρκοκρατούµενων ή των βενετοκρατούµενων περιοχών να µεταναστεύουν στην ελεύθερη ύση και, κυρίως, στην Ιταλία, για να αναπνεύσουν τον αέρα της ελευθερίας της έκφρασης αλλά και το άρωµα του ξαναγεννή- µατος της ελληνικής αρχαιότητας µέσα από το ευρωπαϊκό πνεύµα. Κι αν η στροφή πολλών από αυτές τις προσωπικότητες στον καθολικισµό αποτελούσε ενίοτε ένα πρόσχηµα για την απαξίωσή τους, σήµερα είναι πια εύλογο να λάβουν τη θέση που τους αξίζει και κυρίως να αποτελέσουν τη γέφυρα ουσιαστικής πολιτιστικής επανασύνδεσης µε τη ύση, από την οποία ο Ελληνισµός ποτέ, ούτε κατά τη βυζαντινή περίοδο, δεν αποκόπηκε. Κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας, ορισµένα τµήµατα του ελληνικού εδάφους, και η Κρήτη, βρίσκονται υπό βενετική κατοχή. Η Κρήτη, εξαιτίας της µακραίωνης υποτέλειάς της στους Βενετούς, ήλθε κατά την περίοδο αυτή σε στενή επαφή µε τα αισθητικά ρεύµατα της εποχής στη υτική Ευρώπη. Από το τέλος του 15ου αιώνα, αλλά 1

κυρίως κατά τον 16ο, κυριαρχεί στο νησί πνεύµα απάλυνσης των αντιθέσεων και α- ντιπαραθέσεων µε τον αλλόδοξο κατακτητή και υπερκέρασης των πνευµατικών και κοινωνικών στεγανών που άλλοτε τον χώριζαν από το εντόπιο στοιχείο. Το κλίµα αυτό ευνόησε τις στενότερες επαφές µεταξύ Κρητικών και Βενετών, και τις αµοιβαίες αλληλοεπιδράσεις. Ειδικότερα για τη µουσική, η εποχή αυτή συµπίπτει µε τη µέγιστη ακµή της ιταλικής αναγέννησης. Το κλασικό ιταλικό αναγεννησιακό πνεύµα βρίσκεται στον τοµέα της µουσικής στο αποκορύφωµά του, ακτινοβολώντας σε ολόκληρη την Ευρώπη. Η τεχνική της πολυφωνίας, που είχε ξεκινήσει κατά τον ύστερο Μεσαίωνα, φθάνει τώρα στο α- ποκορύφωµά της. Και ως τέτοια εισάγεται πλέον και στην Κρήτη και επηρεάζει το πνευµατικό της κλίµα. Οι έντονες ιταλικές επιδράσεις υπάρχουν, ως γνωστόν, και σε άλλους τοµείς της πνευµατικής δηµιουργίας της Κρήτης, όπως η λογοτεχνία και το θέατρο. Η ανακάλυψη του κρητικού συνθέτη Φραγκίσκου Αεονταρίτη από τις ακάµατες έρευνες του µακαρίτη καθηγητή του Πανεπιστηµίου Κρήτης και διευθυντή του Ελληνικού Ινστιτούτου της Βενετίας Νικολάου Μ. Παναγιωτάκη (1935-1997), και η δηµοσίευση το 1990 του αρχειακού υλικού που αφορά τη ζωή και το έργο του, τοποθέτησε την έναρξη της ελληνικής µουσικής σύνθεσης πάνω σε δυτικά πρότυπα, που µέχρι πρόσφατα νοµίζαµε ότι ξεκινά µε την Επτανησιακή Σχολή τον 19ο αιώνα, τρεις και πλέον αιώνες νωρίτερα. Η έρευνα του Παναγιωτάκη µάς δίνει την πρώτη είδηση για την ύπαρξη δυτικότροπης µουσικής καλλιέργειας στην Κρήτη ήδη το 1474. Τότε φαίνεται ότι ιδρύθηκε ένα είδος οργανωµένης σχολής µουσικής και εκκλησιαστικού οργάνου στον Άγιο Τίτο του Χάνδακα (Ηράκλειο). Υπάρχουν επίσης λίγο µεταγενέστερες πληροφορίες για τα Χανιά και άλλες πόλεις. Εποµένως, στην Κρήτη υπήρχαν ήδη από τα τέλη του 15ου αιώνα όλες οι προϋποθέσεις για την εκτέλεση και τη διδασκαλία έ- ντεχνης ενόργανης δυτικότροπης εκκλησιαστικής µουσικής. Και προφανώς, για τους πιο ταλαντούχους µουσικούς, και εφόσον υπήρχαν οι κατάλληλες προϋποθέσεις, θα δινόταν και η δυνατότητα να τελειοποιήσουν τις σπουδές τους και να κάνουν ενδεχο- µένως και σταδιοδροµία στη µητρόπολη, τη Βενετία, ή σε άλλες µεγάλες ιταλικές πόλεις. Αυτό ακριβώς συνέβη µε τον σηµαντικότερο εκπρόσωπο της κρητικής µουσικής της εποχής αυτής, τον Φραγκίσκο Λεονταρίτη. Χάρις στις πολύχρονες έρευνες του καθηγητή Νικολάου Παναγιωτάκη στα Αρχεία και τις Βιβλιοθήκες της υτικής Ευρώπης γνωρίσαµε πριν από µερικά χρόνια µια ε- 2

ντελώς άγνωστη ώς τότε µορφή του κρητικού πολιτισµού της Αναγέννησης, τον Φραγκίσκο εονταρίτη, έναν άλλο, µουσικό αυτόν, el Greco, που σταδιοδρόµησε αρχικά στην Κρήτη, και αργότερα στη Βενετία, την Πάδοβα και το Μόναχο, και συνεργάστηκε µε δύο από τους διασηµότερους µουσικοσυνθέτες της εποχής του, τον Άντριαν Βίλλαερτ (περίπου 1490-1562) και τον Ορλάντο ντι Λάσσο (1532-1594), προτού επιστρέψει σε ώριµη ηλικία στην πατρίδα του για να περάσει ήσυχα τα τελευταία χρόνια της πολυτάραχης και µυθιστορηµατικής ζωής του. Ο καθηγητής Ν. Μ. Παναγιωτάκης ευτύχησε να ανακαλύψει, εκτός από ένα εντυπωσιακό σε όγκο και σηµασία αρχειακό υλικό για τη ζωή του Φραγκίσκου Λεονταρίτη, 1 και µερικές έντυπες µουσικές συνθέσεις του: λειτουργίες, µοτέτα, µαδριγάλια, ναπολιτάνες. Οι συνθέσεις του αυτές, µεταγραµµένες ατη σύγχρονη µουσική σηµειογραφία, προσελκύουν όλο και περισσότερο το ενδιαφέρον ειδικών µουσικολόγων και διάφορες χορωδίες στην Ελλάδα και το εξωτερικό τις έχουν συµπεριλάβει στο ρεπερτόριο τους. Ωστόσο, θα πρέπει να παραδεχτούµε ότι ο κρητικός µουσικοσυνθέτης και το έργο του παραµένουν εν πολλοίς άγνωστα στο µουσικό φιλο κοινό της χώρας µας. Ο Φραγκίσκος Λεονταρίτης, νόθος γιός του καθολικού ιερέα, κανονικού και θησαυροφύλακα του καθεδρικού ναού του Αγίου Τίτου, Νικολάου Λεονταρίτη, γεννήθηκε το 1518 στον Χάνδακα, την πρωτεύουσα της βενετοκρατούµενης Κρήτης, µε την ανθηρή οικονοµική και πολιτιστική ζωή. Τις βάσεις της µουσικής παιδείας του τις απέκτησε στη γενέτειρά του, στο πλαίσιο των µουσικών δραστηριοτήτων της Λατινικής Αρχιεπισκοπής, δεν αποκλείεται όµως να τις βελτίωσε στην Ιταλία, κατά τη διάρκεια µιας σύντοµης αλλά εξαιρετικά αποδοτικής για τη µουσική του διαµόρφωση παραµονής, που τοποθετείται µε ασφάλεια πριν από το 1535. Ίσως ο νεαρός Φραγκίσκος να βρέθηκε στη Ρώµη και να παρακολούθησε µαθήµατα µουσικής ως σοπράνο στη χορωδία του ναού του Αγίου Ιωάννη του Λατερανού, βικάριος του οποίου ήταν ο επίσκοπος Αρίου Βαρθολοµαίος Αµπράµο (περίπου 1489-1552), πρόσωπο που θα συµβάλει λίγο αργότερα στην οικονοµική και επαγγελµατική του αποκατάσταση στην Κρήτη. Το γεγονός ότι από το 1537 ο Λεονταρίτης ήταν κληρικός, ενισχύει την υπόθεση αυτή: για να χειροτονηθεί κληρικός, χρειαζόταν όχι µόνο να απαλλαγεί από το βάρος του νόθου, αλλά και ει δική άδεια να ιερωθεί, έγγραφες προϋποθέσεις τις οποίες µπορούσε να αποκτήσει 1. Το πρωτογενές αυτό υλικό δηµοσίευσε και σχολίασε λεπτοµερώς ο Ν. Μ. ΓΙαναγιωτάκης στο βιβλίο του Φραγκίσκος Λεονταρίτης. Κρητικός µουσικοσυνθέτης τον δέκατου έκτου αιώνα. Μαρτυρίες για τη ζωή και το έργο του, Βενετία 1990 [Βιβλιοθήκη του Ελληνικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών της Βενετίας, αρ. 12]. 3

µόνο µε παπικές βούλες και µε την παρέµβαση ισχυρών πολιτικών και εκκλησιαστικών παραγόντων της αιώνιας πόλης. Όλα αυτά έγιναν στη Ρώµη, ίσως µε την προσωπική φροντίδα του προστάτη του επισκόπου Αµπράµο. Από το 1536, ο Φραγκίσκος Λεονταρίτης εργάζεται ως έµµισθος οργανίστας στον καθεδρικό ναό του Αγίου Τίτου στον Χάνδακα, όπου διακρίθηκε και ως συνθέτης, και µε το ταλέντο του απέκτησε φήµη µεταξύ των συµπατριωτών του και σεβαστά εισοδήµατα από την κάρπωση διαφόρων προσοδοφόρων αξιωµάτων (κανονικάτα) που του εκχώρησε η Εκκλησία της Κρήτης. Φύση ανήσυχη και δηµιουργική, ο Λεονταρίτης δεν άργησε να θέσει µεγαλύτερους στόχους και να προσβλέψει σε µια σταδιοδροµία έξω από την Κρήτη. εν αποκλείεται να συνέδραµαν σε αυτό και οι ανώτατοι κρατικοί και εκκλησιαστικοί λειτουργοί που παρεπιδηµούσαν στο νησί υπηρετώντας τη θητεία τους και οι οποίοι θα ενεθάρρυναν τη µετακίνησή του στη Βενετία. Το 1544, ο Λεονταρίτης επιχειρεί ένα σύντοµο, διερευνητικού χαρακτήρα ταξίδι στη Βενετία, για να σταθµίσει τα περιθώρια της επιτυχίας αλλά και το µέτρο της επιρροής των εκλεκτών φίλων και προστατών του στην απαιτητική και εκλεπτυσµένη κοινωνία της, η οποία συνέδεε τη µουσική αρµονία µε την κοινωνική συνοχή και την αποτελεσµατικότητα στη διαχείριση των κρατικών υποθέσεων. Στην τελική απόφασή του καθοριστικό ρόλο πρέπει να έπαιξε και ένα άλλο, τραγικό, γεγονός: η καταστροφή από πυρκαγιά του µητροπολιτικού ναού του Αγίου Τίτου, χώρου µουσικής δηµιουργίας και πνευµατικής ανάτασης για τον ίδιον και για την ιταλότροπη γενιά του στην Κρήτη. Αν και οι εργασίες ανέγερσης του ναού είχαν ξεκινήσει, προχωρούσαν µε τέτοια βραδύτητα, ώστε φαινόταν ότι η στιγµή της επαναλειτουργίας του θα αργούσε ακόµη πολύ. Την άνοιξη του 1549, ο Λεονταρίτης άφησε πίσω του τον Χάνδακα µε προορισµό τη φηµισµένη πολιτεία των τεναγών, όπου από τις 4 Ιουνίου του ίδιου χρόνου, χάρις στο προσωπικό ενδιαφέρον του δόγη Φραντσέσκο Ντονάτο, µαρτυρείται να εργάζεται ως µέλος (cantore) της περίφηµης χορωδίας του ναού του Αγίου Μάρκου. Στο περιβάλλον αυτό είχε την ευκαιρία να µυηθεί στα µικρά µυστικά της τέχνης του από τον διάσηµο αρχιµουσικό και διευθυντή της χορωδίας του ναού φλαµανδό Άντριαν Βίλλαερτ. Παράλληλα συµµετείχε και σε πολλές άλλες µουσικές εκδηλώσεις που γίνονταν σε ιδιωτικούς και δηµόσιους χώρους µε την οικονοµική αρωγή βενετών ευγενών και εύπορων αστών της πόλης (λ.χ. του ποιητή Ντοµένικο Βενιέρ και του φιλοµεταρρυθµιστή Αντόνιο Τζαντάνι). Με το ταλέντο του στο τραγούδι και τη µουσική δεξιοτεχνία του δεν άργησε 4

να κατακτήσει και το µουσικόφιλο κοινό της Βενετίας, στο οποίο ήταν γνωστός µε το παρωνύµιο il Greco, και να κερδίσει χρήµατα, φήµη και δόξα. Τί όµως συνέβη, ώστε τον Νοέµβριο του 1552 να τιµωρηθεί µε προσωρινή έκπτωση από το ιερατικό του αξίωµα, δεν είναι γνωστό. Πάντως, η καθηµερινή ζωή µε τις τόσες προκλήσεις για έντονη ζωή φαίνεται πως δεν άφηνε ασυγκίνητο τον ασυγκράτητο στα πάθη όσο και δύστροπο και δύσκολο στο χαρακτήρα κρητικό µουσικοσυνθέτη. Αλλά και οι µεταρρυθµιστικές ιδέες φαίνεται πως δεν τον άφηναν αδιάφορο, όπως συνάγεται από τον ιδεολογικό προσανατολισµό των προσώπων µε τα οποία συναναστρεφόταν στην κατά βάθος αντιπαπική Βενετία, και βέβαια από τις µελλοντικές επιλογές του. Λόγοι οικονοµικοί τον έφεραν το 1557 στη γειτονική πόλη της Πάδοβας µε το περίφηµο πανεπιστήµιο της, όπου συνέρρεαν εκατοντάδες φιλοπερίεργοι νέοι, ρέκτες των γραµµάτων και των τεχνών, από την Ιταλία, την Κεντρική Ευρώπη, αλλά και από την Κύπρο και την Κρήτη, για να παρακολουθήσουν τα µαθήµατα των σηµαντικότερων ακαδηµαϊκών δασκάλων της εποχής και να συµµετάσχουν ενεργά στην ιδεολογική κονίστρα της πανεπιστηµιακής αυτής κοινότητας. Ο Λεονταρίτης εργάστηκε ως χορωδός στον µητροπολιτικό ναό της Πάδοβας µόνο για λίγους µήνες. Εκεί γνωρίστηκε µε µέλη της ισχυρότατης πολιτικά και οικονοµικά βενετικής οικογένειας των Κορνάρο-Πισκόπια, και ανάµεσά τους µε τον φιλόµουσο Αλβίζε Κορνάρο (περίπου 1484-1566), έναν από τους εκλεκτότερους πάτρωνες των τεχνών, διάσηµο βοτανολόγο, βιβλιόφιλο και συγγραφέα. Από τότε χρονολογούνται και οι φιλικές σχέσεις του µε τον φλαµανδό έµπορο αρχαιοτήτων Νικόλαους Στόπιους και µε πολλούς άλλους γερµανούς εµπόρους που εργάζονταν στη Βενετία για λογαριασµό του µεγάλου εµποροτραπεζικού οίκου των Φούγκερ. Μάλιστα, µε τη µεσολάβηση του Γιόχαν Γιάκοµπ Φούγκερ (1516-1575), για τον δεύτερο γάµο του οποίου συνέθεσε το 1560 δύο µοτέτα σε στίχους του Στόπιους, ο Λεονταρίτης πέτυχε το 1561 να προσκληθεί στο Μόναχο από τον φιλότεχνο δούκα της Βαυαρίας Αλβέρτο τον Ε' (1550-1579) και να προσληφθεί ως χορωδός στο παρεκκλήσιο και µουσικός της αυλής του. Κατά την παραµονή του στο Μόναχο, στο Σάλτσµπουργκ και στο Άουγκσµπουργκ, όπου δέσποζαν οι µουσικές προσωπικότητες του Ορλάντο ντι Λάσσο και του Αντρέα Γκαµπριέλι, κυκλοφόρησαν δύο συλλογές µοτέτων του, τις οποίες τύπωσε στη Βενετία το 1564 και το 1566 και τις αφιέρωσε στους υψηλούς προστάτες του. Η θητεία του στη χορωδία της βαυαρικής αυλής ήταν εξαιρετικά γόνιµη, αφού το µεγαλύτερο µέρος του 5

σωζόµενου έργου του χρονολογείται στην περίοδο αυτή: τρεις λειτουργίες, αρκετά µοτέτα και άλλες κοσµικές συνθέσεις, γνωστότερη από τις οποίες ήταν µία που έστειλε στον αυτοκράτορα Μαξιµιλιανό Β' και για την οποία εισέπραξε σαράντα χρυσά νοµίσµατα. Πάντως, και στην πολύβουη και ανταγωνιστική δουκική αυλή του Μονάχου, που έβριθε από καλλιεργηµένους αλλά και καιροσκόπους και φιλόψογους αυλικούς, ο Λεονταρίτης απέκτησε ένθερµους φίλους και θαυµαστές της τέχνης του, δεν απέφυγε όµως και τους εχθρούς, όπως εξάγεται από την προσεκτική ανάλυση του κειµένου των εγκωµιαστικών αφιερώσεων των δύο έντυπων έργων του στον δούκα Αλβέρτο Ε'. Κατά την πεντάχρονη (1562-1566) παραµονή του στο Μόναχο, ο φιλόδοξος και ε- ριστικός Λεονταρίτης υπήρξε αίτιος πολλών και ζωηρών αντιδικιών µε πρόσωπα του αυλικού περιβάλλοντος, µε συνέπεια να κλονιστεί η πάντοτε επισφαλής θέση του και ο ίδιος να πέσει σε παρατεταµένη δυσµένεια. Το γεγονός αυτό τον οδήγησε τελικά στην τολµηρή απόφαση να εγκαταλείψει τη Βαυαρία αφήνοντας πίσω του υποθέσεις σε εκκρεµότητα, υπέρογκα χρέη και φορτικούς δανειστές, και να γυρίσει βιαστικά, και µάλλον κρυφά, στην Ιταλία. Στους επόµενους µήνες (µέσα 1567) µερικές από τις οικονο- µικές υποθέσεις που τον βάρυναν ρυθµίστηκαν µε την παρέµβαση των ισχυρών φίλων του, κυρίως του Νικόλαους Στόπιους, χωρίς όµως και να αναστραφεί το εις βάρος του βαρύ κλίµα. Στο µεγαλόπρεπο περιβάλλον της ηγεµονικής αυλής του Μονάχου δεν θα επιστρέψει ποτέ πλέον, παρά τη συγκατάθεση του µεγαλόψυχου δούκα και την επιθυµία του ίδιου να δοκιµάσει για µία φορά ακόµη την τύχη του εκεί. Επιθυµία που δεν θα αργήσει να γίνει νοσταλγία και θα τον ακολουθεί στα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του. Από τα µέσα του 1567 µαρτυρείται η παρουσία του Λεονταρίτη στη Βενετία και για ένα πολύ µικρό χρονικό διάστηµα στην Κρέµα, πόλη κοντά στο ισπανοκρατούµενο δουκάτο του Μιλάνου, όπου, είναι ενδιαφέρον και κατ' αρχάς περίεργο, φέρεται µπλεγ- µένος σε µια σκοτεινή υπόθεση κατασκοπείας για λογαριασµό των Ισπανών. Η απόφασή του να αποκαλύψει την ταυτότητα του δράστη και να παραδώσει τα σχέδια των οχυρώσεων της πόλης στις βενετικές αρχές αντί στους Ισπανούς, για τους οποίους προορίζονταν, µε την κρυφή ελπίδα να καρπωθεί την πλουσιοπάροχη αµοιβή που στις περιπτώσεις αυτές έδιδε η Γαληνοτάτη, και µε αυτήν να εξοφλήσει τους δανειστές του που τον καταδίωκαν παντού, όχι µόνο δεν έφερε το επιθυµητό αποτέλεσµα αλλά και τον οδήγησε σε πολλές άλλες, το ίδιο ατελέσφορες, ενέργειες: να προσλάβει δικηγόρους για να εισπράξει από τις βενετικές αρχές τη νόµιµη χρηµατική αποζηµίωση, και σωµατοφύ- 6

λακες για την προσωπική του ασφάλεια, να µην εργάζεται για να µην εκθέτει τη ζωή του σε κίνδυνο, να µην κυκλοφορεί την ηµέρα για το φόβο των δανειστών του, κ.ά. Καταχρεωµένος, σωµατικά και ψυχικά ταλαιπωρηµένος και απογοητευµένος από την περιπετειώδη αυτή ζωή, επέστρεψε στον Χάνδακα τον επόµενο χρόνο (1568), ύ- στερα από εικοσάχρονη απουσία, αναζητώντας στην πάτρια γη την ηρεµία και τη γαλήνη που τόσο πολύ του έλειπαν όλον αυτό τον καιρό. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του ο Λεονταρίτης τα πέρασε σε ένα γνώριµο κοινωνικό και θρησκευτικό περιβάλλον, που τον ενέταξε εκ νέου στους κόλπους του ως οργανίστα και δάσκαλο της µουσικής στον νεόκτιστο καθεδρικό ναό του Αγίου Τίτου, αναγνωρίζοντας µε τον τρόπο αυτόν τη µουσική του αυθεντία και τη διεθνή σταδιοδροµία του. Ώριµος πια και προσγειωµένος στις δυνατότητες του τόπου του, µακριά από τις δυσάρεστες οχλήσεις των δανειστών του και τις αντιδράσεις των σκληρόκαρδων α- νταγωνιστών του, αλλά πάντοτε υπό το εξεταστικό βλέµµα των φιλοπαπικών κύκλων της πόλης, αφοσιώθηκε στα νέα του καθήκοντα µε τη σταθερότητα και την προσοχή του ανθρώπου που πολλά είδε και πολλά γνώρισε στην πολύπλαγκτη ζωή του. Στις συναντήσεις του µε τον ιατρό, πτυχιούχο του Πανεπιστηµίου της Πάδοβας, Μανούσο Μαρά, µε νοσταλγία αναπολούσε τις καλές στιγµές της παραµονής του στη Βαυαρία και, όποτε του δινόταν η ευκαιρία, δεν παρέλειπε να επαινεί τον φιλόµουσο δούκα της για τη φιλοξενία, τη γενναιοδιορία και τη φιλοκαλία του («Et Francesco Londarit, musico, il quale vivo et e in Candia, il qual essaltava quelle bande de la et laudava il Duca di Baviera»). Όσο για τις φιλοµεταρρυθµιστικές ιδέες του, αυτές προσπαθούσε να τις κρατά µακριά από το φιλύποπτο καθολικό περιβάλλον του Χάνδακα και να τις µοιράζεται µε τους λιγοστούς οµοϊδεάτες του. Ο Φραγκίσκος Λεονταρίτης πέθανε το 1572 ή λίγο αργότερα, έχοντας γευτεί τις χάρες και τις χαρές µιας πλούσιας σε εµπειρίες και γνώσεις εποχής, κατά την οποία πολλά παίχτηκαν, πολλά χάθηκαν αλλά και πάρα πολλά κερδήθηκαν στον αγώνα για την ανάδειξη της ανθρώπινης προσωπικότητας και της ελεύθερης πνευµατικής και καλλιτεχνικής δηµιουργίας. Η σηµασία της παρουσίας του Φραγκίσκου Λεονταρίτη, όπως και του άλλου µεγάλου οµολόγου του, από την τέχνη του χρωστήρα, του οµίνικου Θεοτοκόπουλου (Ελ Γκρέκο), δεν βρίσκεται στο ότι ήταν ένας ακόµη σηµαντικός έλληνας συνθέτης. Τέτοιοι υπήρξαν και υπάρχουν πολλοί, ακόµη και στη βενετοκρατούµενη Κρήτη. Η σηµασία 7

του έγκειται στο ότι ως συνθέτης µπόρεσε να σταθεί επάξια σε δύο από τα σηµαντικότερα τότε και σήµερα ευρωπαϊκά µουσικά κέντρα, τη Βενετία και το Μόναχο. Η σταδιοδροµία του αποδεικνύει τη στενή σχέση που υπήρχε την εποχή εκείνη, παρά τις δυσκολίες στις µεταφορές και τα ταξίδια, µεταξύ της µητρόπολης Βενετίας και της µακρινής κρητικής επαρχίας, αλλά και ένα αξιοζήλευτο διεθνικό πνεύµα που κυριαρχούσε στον ευρωπαϊκό χώρο, µε πολιτιστικό κέντρο την Ιταλία της Αναγέννησης. Η σηµερινή εποχή, παρ' όλο το πλήθος των διεθνών οργανισµών και των πολιτιστικών ανταλλαγών, απέχει πολύ ακόµη απο τον έντονο κοσµοπολιτισµό του 16ου αιώνα. Όπως ήδη αναφέρθηκε, ο Λεονταρίτης δεν είναι µεµονωµένο φαινόµενο, αλλά προϊόν ενός γενικότερου κλίµατος που κυριαρχούσε στην Κρήτη εκείνη την εποχή. Ση- µαντικά προϊόντα δεν υπάρχουν µάλιστα µόνο στην πλευρά της δυτικότροπης µουσικής παραγωγής: πολύ πιο έντονη µουσική δραστηριότητα υπήρχε γύρω από την ορθόδοξη εκκλησιαστική µουσική. Η κίνηση αυτή ξεκίνησε µε την έλευση σηµαντικών βυζαντινών µελουργών και συνθετών αµέσως µετά την Αλωση της Κωνσταντινούπολης, το 1453, στην Κρήτη. Οι άνθρωποι αυτοί δηµιούργησαν µιαν αξιόλογη µουσική κίνηση και παράδοση, που κρατά ώς την άλωση του Χάνδακα το 1669. Η γνήσια βυζαντινή µουσική παράδοση συνεχίζεται, δηλαδή, κυρίως στην Κρήτη της Βενετοκρατίας. ηµιουργούνται διαρκώς νέες συνθέσεις βυζαντινότροπου µέλους από µελουργούς που γεννήθηκαν ή µετανάστευσαν στην Κρήτη, όπως οι Μανουήλ Χρυσαφής, Ιωάννης Πλουσιαδηνός, Ακάκιος Χαλκιόπουλος, Αντώνιος και Βενέδικτος Επισκοπόπουλοι, Κοσµάς Βαράνης, Ιωάννης Ζαχαρίας και ηµήτριος Ταµίας ή Νταµίας. Το πιο αξιοσηµείωτο µε τους συνθέτες αυτούς είναι ότι έρχονται σε επαφή, επηρεάζονται και υπακούουν στο γενικότερο κλίµα και την ατµόσφαιρα της βενετοκρατού- µενης Κρήτης και εντάσσουν στη µουσική τους, πλάι στα βυζαντινά, δυτικότροπα µουσικά στοιχεία. Εκεί φαίνεται ότι οφείλεται, τουλάχιστον κατά ένα µέρος, το ότι ορισµένοι από τους σηµαντικότερους, όπως ο Μανουήλ Χρυσάφης, θα συνθέσουν πρώτη φορά έργα για δύο φωνές. Ξεφεύγουν έτσι από τον απαράβατο κανόνα που ίσχυε καθ' όλη τη βυζαντινή περίοδο, ότι η εκκλησιαστική µουσική είναι µονόφωνη, και πειραµατίζονται πάνω στα πρότυπα της δυτικής µουσικής που υπάρχει και είναι ζωντανή στην Κρήτη. υστυχώς, η ορθόδοξη εκκλησιαστική µουσική της Κρήτης δεν έχει µελετηθεί σχεδόν καθόλου, ούτε έχει αποκρυπτογραφηθεί η στενογραφική σηµειογραφία της. 8

Συνεπώς, τα συµπεράσµατα ως προς τη µορφή και την ποιότητα της µουσικής αυτής είναι, πολύ περιορισµένα. Υπάρχει ωστόσο ένα γεγονός που επιβεβαιώνει τη στενή σύνδεση της ορθόδοξης εκκλησιαστικής µουσικής της Κρήτης µε τη δυτικότροπη. Ο όρος «κρητική µουσική» που ακούγεται στα Επτάνησα λίγες δεκαετίες µετά την άλωση του Χ άνδακα το 1669, υπονοώντας µια εκκλησιαστική ορθόδοξη µουσική γραµµένη µε βάση δυτικά πρότυπα, που φαίνεται ότι καλλιεργούσαν τότε στις εκκλησίες. Τη µουσική αυτή µεταλαµπάδευσαν, όπως φαίνεται, κρητικοί µετανάστες, που είχαν φύγει µετά την πτώση του Χάνδακα για να εγκατασταθούν σε µιαν άλλη περιοχή της βενετικής (τότε) επικράτειας, τα Επτάνησα. Είναι µάλιστα πιθανόν, η στενή σχέση που είχε πάντοτε η εκκλησιαστική µουσική των Επτανήσων µε τα δυτικά πρότυπα να ξεκινά ήδη από αυτή την πρώιµη εποχή. Για να επανέλθουµε όµως στον Φραγκίσκο Λεονταρίτη, ας σηµειώσουµε ότι η συνθετική δραστηριότητά του που µας είναι γνωστή τοποθετείται χρονικά προς την τελευταία δεκαετία της ζωής του και ειδικότερα στην περίοδο του Μονάχου (µετά το 1560). Τότε εκδόθηκαν οι δυο συλλογές των µοτέτων και στην ίδια περίοδο εντάσσονται και τα περισσότερα από τα γνωστά σήµερα έργα του. Πιθανόν να υπάρχουν ακόµη σε ευρωπαϊκές βιβλιοθήκες ή σε ιδιωτικές συλλογές χειρόγραφα ή εκδόσεις από άλλα άγνωστα έργα του, τα οποία, ελπίζουµε, να έλθουν κάποτε στο φως. Ήδη όµως από το υπαρκτό και προσιτό υλικό µπορεί ο ερευνητής να γνωρίσει και να αποτιµήσει το έργο του Λεονταρίτη. Πρόκειται για σηµαντική µουσική προσωπικότητα, µε βαθιά µουσική παιδεία, την οποία του δόθηκε η ευκαιρία να καλλιεργεί συνεχώς, αφού βρέθηκε στο πλευρό µερικών από τους κορυφαίους µουσικούς της εποχής του. Το µουσικό ύφος και η τεχνική της εποχής του καλλιεργούσε συστηµατικά την τεχνική πληρότητα αλλά και την κλασική λιτότητα στον τρόπο σύνθεσης. Πρόκειται για ιστορική εξέλιξη που θα κορυφωθεί στα συνθετικά επιτεύγµατα των Λάσσο και Παλεστρίνα κατά τις τελευταίες δεκαετίες του αιώνα. Ο Λεονταρίτης κατόρθωσε να αφοµοιώσει πλήρως την τεχνική και το ύφος της εποχής του και να µας παρουσιάσει δείγµατα εφάµιλλα των συνθέσεων κάθε άλλου σύγρχρονού του δηµιουργού. Ανάµεσα όµως στους κύκλους του Βίλλαερτ και του Λάσσο στους οποίους είχε την τύχη να βρεθεί, ο Λεονταρίτης κατόρθωσε επίσης να διατηρήσει το δικό του χαρακτηριστικό ύφος, να θέσει τη δική του προσωπική σφραγίδα στις συνθέσεις του. Όπως είναι αναµενόµενο, το έργο του Λεονταρίτη, αν και είναι αξιόλογο και αξιοµνηµόνευτο, δεν µπορεί να θεωρηθεί από τα κορυφαία της εποχής του. 9

Για να γίνει αυτό, θα έπρεπε ο Λεονταρίτης να είναι το απαύγασµα µιας µακρόχρονης πολυφωνικής δηµιουργίας στην Κρήτη, που να εκπροσωπείται από πολλές εκατοντάδες ελάσσονες συνθέτες, ώστε ο κορυφαίος που θα αναδειχθεί να είναι εφάµιλλος άλλων ανάλογων ευρωπαϊκοίν φαινοµένων. Η µουσική δηµιουργία του Λεονταρίτη είναι σήµερα σε σηµαντικό βαθµό αποκατεστηµένη, χάρις στις προσπάθειες σηµαντικών και πρωτοπόρων ερευνητών. Ο µακαρίτης πια καθηγητής του Πανεπιστηµίου Κρήτης και ιευθυντής του Ελληνικού Ινστιτούτου της Βενετίας Νικόλαος Παναγιωτάκης, ο οποίος µελετώντας ακούραστα το θησαυρό των βενετικών αρχείων ανακάλυψε πρώτα και αποκατέστησε σταδιακά µέσα από τα διάφορα επεισόδια, το νήµα της ζωής του Λεονταρίτη. Ο άγγλος Graham Dixon και ο γερµανός Horst Leuchtmann, µουσικολόγοι, που αποκάλυψαν διάσπαρτες µέσα σε χειρόγραφα και πρώτες εκδόσεις που βρίσκονταν ξεχασµένες στις ευρωπαϊκές βιβλιοθήκες, µελέτησαν τις συνθέσεις και αποκατέστησαν τη µουσική του Λεονταρίτη. Τέλος, µουσικοί όπως ο Samuel Baud-Bovy, ο Αντώνης Κοντογεωργίου, ο Νίκος Κοτροκόης και άλλοι, που µετέγραψαν, εξέδωσαν και εκτέλεσαν µεγάλο µέρος της µουσικής του. Εποµένως, όσα µουσικά έργα του έχουν διασωθεί σε πλήρη µορφή είναι προσιτά στους ενδιαφεροµένους, ορισµένα έχουν µεταγγραφεί σε χρηστική µορφή, (ώστε να µπορούν να εκτελεστούν από σύγχρονους µουσικούς, άλλα δε έχουν τυπωθεί ή ηχογραφηθεί σε ψηφιακό δίσκο. Τα διασωθέντα έργα του Λεονταρίτη εντάσσονται, όπως προαναφέραµε, στη δεκαετία του 1560, που είναι η περίοδος της ωριµότητας και της ποικίλης και θετικά αναγνωρισµένης δηµιουργικής του δραστηριότητας. Το έργο του αποτελείται κατά κύριο λόγο από συνθέσεις θρησκευτικές, δηλαδή λειτουργίες και µοτέτα, σώζονται όµως και κοσµικές συνθέσεις, όπως λίγα µαδριγάλια και δύο ναπολιτάνες. ΝΙΚΟΣ ΜΑΛΙΑΡΑΣ (Πανεπιστήµιο Αθηνών) ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΚΑΚΛΑΜΑΝΗΣ (Πανεπιστήµιο Κρήτης) 1999 10