Αρχαιολογικο Εργο Κρητησ 3

Πανεπιστημιο Κρητησ Τμημα Ιστοριασ και Αρχαιολογιασ ΥΠ.ΠΟ.Α. Εφορεια Αρχαιοτητων Ρεθυμνου Αρχαιολογικο Εργο Κρητησ 3 Πρακτικά της 3ης Συνάντησης Ρέθυμνο, 5-8 Δεκεμβρίου 2013 Επιστημονική Επιμέλεια Παυλίνα Καραναστάση Αναστασία Τζιγκουνάκη Χριστίνα Τσιγωνάκη Τ ό μ ο σ Α Εισηγήσεις Φορέων Ηράκλειο Γενικά Θέματα Εκδοσεισ Φιλοσοφικησ Σχολησ Πανεπιστημιου Κρητησ Εφορεία Αρχαιοτήτων Ρεθύμνου Ρεθυμνο 2015

Οι αρχαιολογικές ερευνες του Πανεπιστημίου Κρήτης την τριετία 2011-2013 Κατερίνα Κόπακα Οι αρχαιολογικές έρευνες ακολουθούν σταθερά τα τριάντα από τα σαράντα περίπου χρόνια ζωής του Πανεπιστημίου Κρήτης. 1 Εγγράφονται στην αρχαιότερη Σχολή του, τη Φιλοσοφική Σχολή, και ειδικά στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας και στον Τομέα Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης. Έχουν πάντα συνδυασμένο ερευνητικό και εκπαιδευτικό χαρακτήρα και αποτελούν προαπαιτούμενο για τη λήψη πτυχίου. Σε αυτές ασκούνται προπτυχιακοί/ές και μεταπτυχιακοί/ές φοιτητές/ τήτριες (εικ. 1) τόσο στις μεθόδους και τις τεχνικές όσο και στις βιωματικές εμπειρίες της ανασκαφής και της επιφανειακής έρευνας, της μελέτης και ενίοτε και της δημοσίευσης των ευρημάτων. Πολλές επιτόπιες πραγματοποιούνται στην Κρήτη, και άλλες στον ευρύτερο αιγαιακό χώρο. Οι ανασκαφές καλύπτουν την Προϊστορία (την Παλαιολιθική έως και την Εποχή του Χαλκού) μέχρι και τους βυζαντινούς χρόνους ενώ οι επιφανειακές επισκοπήσεις, που είναι κατά κανόνα διαχρονικές, ανιχνεύουν και τη νεότερη και τη σύγχρονη περίοδο. Εικ. 1 : Στιγμιότυπο από την ανασκαφή-σχολείο στη Γαύδο. Οι έρευνες πεδίου του Πανεπιστημίου ξεκίνησαν επίσημα το 1984-85, με τις άδειες για την επιφανειακή στο οικόπεδο της μετέπειτα Πανεπιστημιούπολης του Γάλλου στο Ρέθυμνο, και για την ανασκαφή στην Ελεύθερνα 2 και με την ευχή του Υπουργείου Πολιτισμού αυτές να ευοδωθούν και να πολλαπλασιαστούν στο μέλλον. Όπως και έγινε: με τη σταθερή θεσμική και οικονομική στήριξη του Τμήματος και του Ιδρύματος 3 με τη συνεργασία των Εφορειών Προϊστορικών και Κλασικών όσο και Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και, βέβαια, με την κάποτε μακρά αλλά πάντοτε καλή φιλοξενία των τοπικών κοινοτήτων και των προεστών τους στο εκάστοτε πεδίο μας. Τους ευχαριστούμε όλους θερμά και ειλικρινά. Το ίδιο 1 Ευχαριστώ την Οργανωτική Επιτροπή του Α.Ε.Κ. για την πρόσκληση, και τους/τις συναδέλφους μου για τα δεδομένα από τις ερευνές τους. Ιδιαίτερα ευχαριστώ τη Χριστίνα Τσιγωνάκη και την Αριάδνη Γκαζή, για τη βοήθεια στην προετοιμασία της παρουσίασης. Στο κείμενο επιχειρείται μια πρώτη σύνθεση του αρχαιολογικού έργου του Πανεπιστημίου Κρήτης, που ξεπερνά επομένως τα στενά όρια της τελευταίας τριετίας. 2 Με την απόφαση ΥΠΠΕ/ΑΡΧ/Α3/68610 π.ε./1022/25-4-1985 της Διεύθυνσης Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων (Αρχείο Τομέα Αρχαιολογίας & Ιστορίας της Τέχνης/φάκ. Ελεύθερνας ΑΠ 44/9-5-1985). 3 Όπως και με τη συνδρομή, όποτε χρειάζεται, χορηγιών από την Περιφέρεια Κρήτης, το Ινστιτούτο για την Αιγαιακή Προϊστορία (INSTAP) και άλλους δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς. 33

Κατερίνα Κόπακα και τους φοιτητές και τις φοιτήτριες και συνοδοιπόρους μας στα εύκολα και στα δύσκολα των ερευνητικών μας προγραμμάτων. Ας δούμε πώς διαμορφώνονται και προχωρούν οι επιτόπιες αυτές έρευνες με συντομία, εξάλλου για αρκετές θα μιλήσουν πιο αναλυτικά οι υπεύθυνοι/ές τους. Ανασκαφές και επιφανειακές έρευνες του Πανεπιστημίου Κρήτης Η «μητέρα όλων των επιτόπιων ερευνών» μας είναι η ανασκαφή στην Ελεύθερνα Μυλοποτάμου, στους τρεις μεγάλους Τομείς της μακρόβιας και εκτεταμένης ομώνυμης αρχαίας κρητικής πόλης (εικ. 2), που αποτελεί από το 1985 ζωτικό και αναπόσπαστο κομμάτι της επιστημονικής ιστορίας και του κύρους του Τομέα και του Τμήματος και πεδίο εκπαίδευσης μεγάλου αριθμού φοιτητών/τριών τους. Εικ. 2 : Μνημειακή τοπογραφία Ελεύθερνας. Στον Τομέα Ι (εικ. 3), που ανέσκαψε υποδειγματικά και αναδεικνύει με τις δημοσιεύσεις του ο Πέτρος Θέμελης (π.χ. Θέμελης 2000, 2002, 2004 Themelis 2009), συνεχίζει από το 2008/9 ο Νίκος Σταμπολίδης. Πρόκειται για μια πλούσια συνοικία της πόλης των ελληνιστικών, ρωμαϊκών και πρωτοβυζαντινών χρόνων: με δύο συγκροτήματα ρωμαϊκών θερμών, δύο μεγάλες επαύλεις πομπηιανού τύπου, ένα δημόσιο κτήριο και ένα λατρευτικό κτίσμα που προϋπήρξε της επισκοπικής Βασιλικής του Ευφρατά του 5ου αι. μ.χ. Ανασκαφικά έχουν ανιχνευθεί δύο καλά χρονολογημένα στρώματα καταστροφής, στα τέλη της ρωμαϊκής περιόδου και τον 34

Οι αρχαιολογικές έρευνες του Πανεπιστημίου Κρήτης την τριετία 2011-2013 Εικ. 3α-β : Ελεύθερνα. Τομέας I. μεγάλο σεισμό του 365/7 μ.χ., και στο τέλος της πρωτοβυζαντινής περιόδου, στη βασιλεία του Κώνσταντα Β τον 7ο αι. μ.χ. Ο Τομέας Ι έχει αποδώσει πυκνά και σημαντικά αρχιτεκτονικά και κινητά ευρήματα (επιγραφές, γλυπτά, νομίσματα, 35

Κατερίνα Κόπακα ελεφάντινα, μεταλλικά και γυάλινα τέχνεργα). Τα τελευταία χρόνια οι εργασίες επικεντρώνονται στη βασιλική της Αγίας Ειρήνης, ενώ τακτοποιούνται και μελετώνται τα αρχαϊκά έως και πρωτοβυζαντινά αρχιτεκτονικά μέλη που έχουν βρεθεί σε δεύτερη και τρίτη χρήση. Στον Τομέα ΙΙ (εικ. 4), την ανασκαφή του Θανάση Καλπαξή ανέλαβε μετά τη συνταξιοδότησή του, το 2009, η Χριστίνα Τσιγωνάκη, σε συνεργασία με την Παυλίνα Καραναστάση. Εδώ έχουν διερευνηθεί οι δύο ακροπόλεις της αρχαίας πόλης, αυτές στο Πυργί (στο Κεντρικό Πλάτωμα, στην κορυφή της Αγίας Άννας, τις υπόσκαφες δεξαμενές και το υδραγωγείο), και στo Νησί όπου βρίσκονται ο Mεγάλος Περίβολος και ο ελληνιστικός οικισμός. Η έρευνα επικεντρώνεται στο Κεντρικό Πλάτωμα του λόφου Πυργί και είναι ιδιαίτερα σύνθετη, αφού αποκαλύπτει ένα πυκνό παλίμψηστο κτηρίων με μακρά διάρκεια 1500 χρόνων. Ο κεντρικός αυτός θρησκευτικός και πολιτικός αστικός τομέας έχει ως διαχρονικά του τοπόσημα τον αρχαϊκό ναό, ένα δημόσιο ρωμαϊκό λουτρό και μια επιβλητική χριστιανική εκκλησία. Η ασυνήθιστη, τότε, επιλογή Καλπαξή να διατηρηθούν τα κτίσματα όλων των εποχών οδήγησε στην αποκάλυψη μιας από τις ελάχιστες γνωστές πόλεις των «σκοτεινών αιώνων» του Βυζαντίου. Βασικό ζητούμενο της ανασκαφής παραμένει Εικ. 4α-γ : Ελεύθερνα. Τομέας II. η κατανόηση της δυναμικής των χρήσεων της ακρόπολης μέχρι την οριστική εγκατάλειψή της στη βυζαντινή περίοδο. Στη διεθνή προβολή και στις πολλές δημοσιεύσεις των ευρημάτων (π.χ. Καλπαξής κ.ά. 1991, 1994, 2008 Yangaki 2005 Tsigonaki 2007) συμβάλλουν αποφασιστικά οι συνεργασίες με ελληνικά και ευρωπαϊκά ιδρύματα, 4 μια ιδιαιτερότητα 4 Μέσα από προγράμματα διακρατικών επιστημονικών ανταλλαγών και τη μακρά συνεργασία με το Αρχαιολογικό Ινστιτούτο του Saarland και το Institut d Art et d Archéologie του Πανεπιστημίου του Paris I (με υπεύθυνη σήμερα τη Χαρά Προκοπίου-Abbès, Μaître de conférences, Préhistoire, Antiquité), με τη συνεργασία, επίσης, από το 1998 με το Εργαστήριο Γεωφυσικής-Δορυφορικής Τηλεπισκόπησης & Αρχαιοπεριβάλλοντος του Ι.Μ.Σ./Ι.Τ.Ε. (γεωφυσικές διασκοπήσεις στο Πυργί, και το υπό υλοποίηση σύστημα ψηφιακής διαχείρισης των ανασκαφικών δεδομένων) καθώς και με το πρόγραμμα «Οι ανασκαφές του Πανεπιστημίου Κρήτης στην Ελεύθερνα: Η 36

Οι αρχαιολογικές έρευνες του Πανεπιστημίου Κρήτης την τριετία 2011-2013 του ερευνητικού και εκπαιδευτικού μικρόκοσμου του Τομέα ΙΙ. Οι φοιτητές/τήτριές του εξοικειώνονται, εξάλλου, με τη χρήση των νέων τεχνολογιών και συμμετέχουν σε εκπαιδευτικά εργαστήρια περιβαλλοντικής αρχαιολογίας (υπεύθυνη Δήμητρα Μυλωνά) και κεραμικής (υπεύθυνες Αναστασία Γιαγκάκη και Αμαλία Αβραμίδου). Στον Τομέα ΙΙΙ (εικ. 5), με διευθυντή τον Νίκο Σταμπολίδη, αποκαλύπτεται η εντυπωσιακή νεκρόπολη της πρώιμης Εποχής του Σιδήρου στην Ορθή Πέτρα, που εντάχθηκε πρόσφατα στις δέκα πιο σημαντικές ανασκαφές στον κόσμο.5 Στο φως έρχονται πολλές και συχνά πλούσιες και σημαίνουσες ταφές, όπως αυτές στον κτιστό ημιυπόγειο «τάφο των πριγκιπισσών».6 Γίνεται, Εικ. 5α-β : Ελεύθερνα. Τομέας II. συγχρόνως, συστηματική ανθρωπολογική ανάλυση των σκελετικών καταλοίπων, και συντήρηση, μελέτη και δημοσίευση των άφθονων και ποικίλων κινητών ευρημάτων (βλ. π.χ. Σταμπολίδης 1993, 1994, 5 6 ανθρωπολογική προσέγγιση» που σχεδιάζεται (με υπεύθυνη την Ελεάνα Γιαλούρη, επίκουρη καθηγήτρια, Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο). Από το American Institute of Archaeology (Archaeology, Ιαν./Φεβρ. 2010, <http://www.archae ology.org/1001/topten/crete.html> [26.8.2013]). Που ενέπνευσαν πέρυσι (2012) την έκθεση «Πριγκίπισσες της Μεσογείου στην Αυγή της Ιστορίας (11ος-6ος αιώνας π.χ.)» στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης μία από τις πολλές εκθέσεις που έχουν διοργανωθεί με πυρήνα ευρήματα του Τομέα ΙΙΙ στην Ελεύθερνα. 37

Κατερίνα Κόπακα 1996, 2004 Agelarakis 2005 Kotsonas 2008). Πρόκειται για μια σοβαρή συμβολή καταρχήν στη συνολική αρχαιολογική γνώση για την αρχαιότατη ελληνική Κρήτη, αλλά και το Αιγαίο και την ευρύτερη ανατολική και κεντρική Μεσόγειο, μέσα από την κοσμοπολίτικη Ελεύθερνα, που καθρεπτίζεται στο σύμπαν των νεκρών της Ορθής Πέτρας. Με το «πανόραμα των ευρημάτων» από τον ελλαδικό χώρο, τη Μικρά Ασία, την Κύπρο, τη Συρία, τη Φοινίκη, την Αίγυπτο και, βέβαια, με τις διαφορετικές ταφικές πρακτικές, που είναι δείκτες των υλικών, συμβολικών και ιδεολογικών συμπεριφορών της εποχής τους. Ολοκληρώνεται επιπλέον, μέσα από μεγάλα ευρωπαϊκά προγράμματα, το αρχαιολογικό πάρκο Ελευθερναίων Άλσος, με όμορφες διαδρομές στο διαχρονικό τοπίο του Ψηλορείτη. Τελειώνει εξάλλου το Μουσείο Ελεύθερνας, το πρώτο μεγάλο μουσείο αρχαιολογικού χώρου στην Κρήτη, που θα στεγάσει όλα τα ευρήματα της ανασκαφής. Η ανασκαφή στους τρεις Τομείς της Ελεύθερνας αποτελεί μια υποθήκη του Πανεπιστημίου Κρήτης στον τόπο, τους κατοίκους του και τη σημαντική πολιτιστική τους κληρονομιά η αποκάλυψη και η ποιοτική ανάδειξη της οποίας συγκροτούν, συγχρόνως, ένα πρότυπο ήπιας ανάπτυξης του νομού Ρεθύμνου και της Κρήτης εν γένει. Στην ακριτική νήσο Γαύδο, το νοτιοανατολικό σταθερά κατοικημένο άκρο της ευρωπαϊκής ηπείρου, το 1992 ξεκίνησαν, με πρωτοβουλία του Πανεπιστημίου και υπεύθυνη την Κατερίνα Kόπακα, κάποιες καινοτόμες για τα ελληνικά δεδομένα της εποχής τους ερευνητικές και εκπαιδευτικές δράσεις, και ειδικά: α. Συστηματική επιφανειακή έρευνα (1992-2000), σε συνεργασία με την KE Ε.Π.Κ.Α. την αρχαιολόγο Παρασκευή Δροσινού και τον αρχιτέκτονα Γιάννη Χριστοδουλάκο (βλ. π.χ. Kόπακα κ.ά. 1994-1996 Κόπακα 2000). Η έρευνα αποκάλυψε ένα πραγματικό νησί-μουσείο της φύσης και του πολιτισμού, και οδήγησε στη συγκρότηση του πρώτου διαχρονικού αρχαιολογικού του χάρτη όσο και στον εκεί έγκαιρο ορισμό αρχαιολογικών ζωνών από το Yπουργείο Πολιτισμού. Άφθονα παλαιολιθικά εργαλεία ανάμεσα στα ευρήματά της χρονολογούνται έως τουλάχιστον 130.000 χρόνια πριν (Kopaka & Matzanas 2009 Κόπακα & Ματζάνας 2011). Αυτά εγγράφουν τη Γαύδο στους ελάχιστους γνωστούς τόσο πρώιμα κατοικημένους νησιωτικούς χώρους του κόσμου και τεκμηριώνουν τις διά θαλάσσης μετακινήσεις ομάδων ανθρωπίδων ήδη σχετικά ενωρίς στο Πλειστόκαινο. Τα εργαλεία της Γαύδου ενθάρρυναν ουσιαστικά την, παραμελημένη, ιχνηλάτηση της παλαιολιθικής εποχής στη γειτονική Κρήτη. β. Πολυεπιστημονική έρευνα (1993-97), μια συνεργασία με πολλές άλλες ειδικότητες, που κατέγραψε συστηματικά το φυσικό περιβάλλον και τις κοινωνικές δομές στο νησί, εν πολλοίς και στις συναρθρώσεις τους με τα ανθρωπογενή τοπικά μνημεία. Παράλληλη δράση του προγράμματος υπήρξε η δημιουργία του κέντρου-σταθμού του Πανεπιστημίου (1996-97), στο αναπαλαιωμένο παραδοσιακό μετόχι στα Σιόπατα, για τη φιλο ξενία ερευνητικών ομάδων και εργασιών που σχετίζονται με το νησί. γ) Ανασκαφή-σχολείο (2003- ), στην ευρύτερη περιοχή του μετοχιού (π.χ. Κόπακα υπό εκτύπωση, υπό δημο σίευση). Στα ευρήματά της συγκα ταλέγονται 38

Οι αρχαιολογικές έρευνες του Πανεπιστημίου Κρήτης την τριετία 2011-2013 Εικ. 6α : Γαύδος: κτήριο στα Καταλύματα, κάτοψη. μια καλοδιατηρημένη πιθο ταφή του μέσου περ. της 2ης χιλιετίας π.χ. και ένα γειτονικό της μεγάλο και πλούσιο κτηριακό συγκρότημα της Εποχής του Χαλκού στη θέση Κατα λύματα (εικ. 6). Με έκταση 500 και πλέον τ.μ., αυτό εγγράφει αρκετές οικοδομικές φάσεις και μια τουλάχιστον καταστροφή, και έχει αναλογίες με τις (αγρ)επαύλεις στη σύγχρονή του μινωική/ανακτορική Κρήτη. Τις δράσεις από την ανασκαφή έως και τη δημοσίευση των ευρημάτων αναλαμβάνουν κατά κανόνα οι ίδιοι/ες οι φοιτητές/τήτριες, που μυούνται επίσης στην αρχαιοβοτανική από την Ανάγια Σαρπάκη (βλ. και Andonova κ.ά. 2014) και στη ζωοαρχαιολογία από τη Δήμητρα Μυλωνά, στη γεωλογία από τον Απόστολο Αλεξόπουλο, και στην κοινωνική ανθρωπολογία από τον Γιώργο Νικολακάκη. Η Γαύδος υπήρξε η αφετηρία ενός σφαιρικού θεωρητικού προβληματισμού για τους πολιτισμούς των νησιών, στο πλαίσιο και της σύγχρονης νησιωτικής αρχαιολογίας (π.χ. Kopaka & Kossyva 1999 Kopaka 2005 Κόπακα 2009 Κopaka 2011 Kopaka & Cadogan 2012). Στην ίδια κατεύθυνση, το 2010 ξεκίνησε η συστηματική επιφανειακή έρευνα στη μεγάλη ερημόνησο Ντία, 39

Κατερίνα Κόπακα απέναντι από το Ηράκλειο (εικ. 7): μέσα από μια προγραμματική σύμβαση του Πανεπιστημίου με τον δήμο Χερσονήσου (πρώην δήμο Γουβών), με υπεύθυνη τη γράφουσα και συνεργάτιδες τις Στέλλα Μανδαλάκη και Μαρία Μπρεδάκη από την Αρχαιολογική Υπηρεσία (Κόπακα 2012). Ανιχνεύονται έτσι διαχρονικές αρχαιότητες σε όλο το νησί με τους πιο υψηλούς δείκτες μνημείων στην ευρύτερη περιοχή του Αγίου Γεωργίου στα δυτικά, σε μια σχετικά συνεκτική χρονολογική ακολουθία από τη νεολιθική έως την οθωμανική περίοδο και τη σύγχρονη εποχή. Ενδιαφέρον για τους προϊστοριολόγους έχει μια πολιτισμική έμφαση στην 3η χιλιετία, όταν αρχιτεκτονικά υπολείμματα και η εντατική χρήση μηλιακού οψιανού υπογραμμίζουν τις σχέσεις του νησιού και με τις Κυκλάδες. Εικ. 6β-δ : Γαύδος: κτήριο στα Καταλύματα, β. πρόχοι, γ. σφραγίδα, δ. χάντρες. Η συστηματική ανασκαφή στο ιερό κορυφής του Βρύσινα (2004-11) υπήρξε συνεργασία του Πανεπιστημίου, με υπεύθυνη την Ίριδα Τζαχίλη, και της ΚΕ Ε.Π.Κ.Α., με εκπρόσωπο την Ελένη Παπαδοπούλου και πραγματοποιήθηκε με την άδεια του Κωστή Δαβάρα, πρώτου ανασκαφέα του χώρου το 1970 (εικ. 8). Ιερός υψηλός τόπος συγκέντρωσης πιστών στη μεσομινωική περίοδο, ο Βρύσινας απέδωσε πλήθος αναθημάτων: πάνω από 6.000 ευρηματικά ειδώλια και ζώδια ανάμεσά τους και μερικά χάλκινα, λίθινα τέχνεργα και μια τράπεζα προσφορών με επιγραφή στη Γραμμική Α και πλήθος αγγείων (βλ. π.χ. Τzachili 2003 Τζαχίλη 2006, 2011 Παπαδοπούλου & Τζαχίλη 2010, 2011 Κορδατζάκη 2010 Γιοκαριδάκη-Σκανδάλη 2011). Ανασκαφή με κάνναβο περί τη σημερινή εκκλησία του Αγίου Πνεύματος διευκρίνισε τη θέση, την έκταση και τη στρωματογραφία του ιερού, τα χαρακτηριστικά των εκεί τελε τουργικών, και τις σχέσεις του με τα μεγάλα μινωικά κέντρα της Κρήτης. Στην περιοχή πραγματοποιήθηκε συγχρόνως επιφανειακή έρευνα από τον συνεργάτη της έρευνας Κώστα Σμπόνια. Σημαντικό όψιμο εύρημα από τον Βρύσινα υπήρξε μια τετράπλευρη πρισματική σφραγίδα ενεπίγραφη στα κρητικά ιερογλυφικά, το πρώτο δείγμα της πρώιμης αυτής γραφής στη δυτική Κρήτη (Hallager κ.ά. 2012). 40

Οι αρχαιολογικές έρευνες του Πανεπιστημίου Κρήτης την τριετία 2011-2013 Το Πανεπιστήμιο εκπροσωπεί από το 2007 η Ίρις Τζαχίλη και στη διεπιστημονική έρευνα (αρχιτεκτονική, αρχαιο λογική, ανθρωπολογική, αρχειακή...) στη Θηρασία, μια συνεργασία με την ΚΑ Ε.Π.Κ.Α. και το Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου (ερευνητικό πρόγραμμα «Διαχρονικοί Νησιωτικοί Πολιτισμοί: H περίπτωση της Θηρασίας»). Έχει ήδη ολοκληρωθεί επιφανειακή έρευνα στο νησί, το οποίο παραδόξως δεν έχει επηρεαστεί από την ανάπτυξη στη γειτονική του Θήρα, ενώ έχει ξεκινήσει μια συστηματική ανασκαφή από το Πανεπιστήμιο του Ιονίου, με τη συμμετοχή του Πανεπιστημίου μας. Η επιφανειακή διερεύνηση στο εσωτερικό Αρχιπέλαγος του Ιονίου (201012) με υπεύθυνη τη Νένα Γαλανίδου, σε συνεργασία με τη ΛΣΤ Ε.Π.Κ.Α. και την έφορό της Ολυμπία Βικάτου, 41 Εικ. 7α-δ : Νήσος Ντία, α. χάρτης 2012 (Γ.Υ.Σ. 1:20.000), β-δ. το «τείχος Κριτζά/Αλεξίου» το 1976 και σήμερα.

Κατερίνα Κόπακα Εικ. 8α-θ : Ιερό κορυφής του Βρύσινα: α. η κορυφή, β-θ. κινητά ευρήματα. υπήρξε η πρώτη πανεπιστημιακή επιτόπια έρευνα για την παλαιολιθική εποχή στην Ελλάδα (εικ. 9). Περιλαμβάνει τα νησιά Μεγανήσι, Κυθρός, Θηλιά, Πεταλού, Σκορπίδι, Τσόκαρη, Σπάρτη, Αλαφονήσι, Άτοκο και Αρκούδι, και δίνει διεπιστημονική έμφαση στα ανθρωπογενή μνημεία και στο παλαιοπεριβάλλον, 42

Οι αρχαιολογικές έρευνες του Πανεπιστημίου Κρήτης την τριετία 2011-2013 χερσαίο και θαλάσσιο, κατά το Πλειστόκαινο και το Ολόκαινο (Galanidou 2014, υπό εκτύπωση). Τα ευρήματά της τεκμηριώνουν τη διαχρονική κατοίκηση του συμπλέγματος και περιλαμβάνουν: πυκνά παλαιολιθικά και μεσολιθικά εργαλεία σε αποκρούσματα λαξευμένου πυριτόλιθου και κερατόλιθου κεραμική της Νεολιθικής και όλης της Εποχής του Χαλκού, και, με ασυνέχειες, των ύστερων ρωμαϊκών, όψιμων μεσαιωνικών και νεοτέρων χρόνων «παραδοσιακά» μνημεία (στέρνες, ανεμόμυλους, αγροτικές και κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις), που εντάσσονται στην αρχαιολογική και στην ανθρωπολογική έρευνα (υπεύθυνη Δήμητρα Νάζου) και στην εθνοαρχαιολογική μελέτη των τοπικών αγροτοκτηνοτροφικών πρακτικών (υπεύθυνος Ανδρέας Καπετάνιος). Τέλος, την έρευνα στα Ροδαφνίδια στο Λισβόρι Λέσβου, μια εκτεταμένη ηφαιστειογενή υπαίθρια θέση της Κατώτερης και της Μέσης Παλαιολιθικής εποχής, συντονίζει από το 2011 η Νένα Γαλανίδου, που συνεργάζεται με διεθνή ομάδα αρχαιολόγων και γεωεπιστημόνων (εικ. 10 βλ. Γαλανίδου 2013 Galanidou κ.ά. 2013 Galanidou κ.ά. υπό εκτύπωση). Στην επιφάνεια και στις ανασκαφικές τομές συλλέγονται πολλά εργαλεία (χειροπελέκεις, κοπείς κ.ά.), της αχελαίας ήδη παράδοσης, από τοπικούς πυρομβρίτες και απολιθωματοφόρους πυριτόλιθους, με παράλληλα στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική. Αυτά δείχνουν ότι οι ομάδες των ανθρωπιδών που ζούσαν εκεί επέστρεφαν συχνά και ανέπτυσσαν δραστηριότητα στους υγροτόπους των παρυφών του κόλπου της Εικ. 9α-δ : Εσωτερικό Αρχιπέλαγος του Ιονίου, α. χάρτης, β-γ. επιτόπια έρευνα, δ. κινητά ευρήματα. 43

Κατερίνα Κόπακα Εικ. 10α-δ : Ροδαφνίδια Λέσβου, α. ο ανασκαφικός χώρος, β-δ. επιτόπια έρευνα. 44

Οι αρχαιολογικές έρευνες του Πανεπιστημίου Κρήτης την τριετία 2011-2013 Εικ. 10ε : Ροδαφνίδια Λέσβου, κινητά ευρήματα. Καλλονής. Στην περιοχή τούς προσέλκυαν οι λίθινες πρώτες ύλες καλής ποιότητας, οι θερμοπηγές που λειτουργούσαν ως τοπόσημο αλλά μάλλον και ένας μεγάλος όγκος γλυκού νερού απαραίτητου για την επιβίωσή τους. Ερωτήματα που διερευνώνται είναι εάν, και, εάν ναι, πότε στο Πλειστόκαινο η εντυπωσιακή αυτή λεκάνη, που έχει τώρα θαλασσινό νερό, μετατρεπόταν σε μια λίμνη που προσέλκυε θηράματα και ανθρωπίδες. Στη Λέσβο θα έφταναν περπατώντας κατά μήκος γέφυρας ξηράς στο ανατολικό της τμήμα (στο στενό της Μυτιλήνης, η απόσταση από την Ασία είναι σήμερα μικρότερη των 20 χλμ.) κατά τις παγετώδεις περιόδους, όταν το νερό των ωκεανών «κλειδωνόταν» στους παγετώνες και η θαλάσσια στάθμη ταπεινωνόταν. Η μελέτη των βαθυμετρικών χαρτών σε αυτό το στενό και σχετικά ομαλό πέρασμα δείχνει ότι μια υποχώρηση της θαλάσσιας στάθμης κατά 50 μ. θα αρκούσε για να ενωθεί το νησί με τη δυτική Ασία. Με αφορμή τις ανθρώπινες αποκρίσεις στις αλλαγές του τοπίου και των ακτογραμμών στο βορειοανατολικό Αιγαίο, η έρευνα στη Λέσβο ανοίγει ένα παράθυρο και στην πανάρχαιη ιστορία της κλιματικής αλλαγής. Η Αρχαιολογία στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Μια σύνθεση Μερικά βασικά χαρακτηριστικά που συνθέτουν την αρχαιολογική φυσιογνωμία μας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης είναι, πιστεύω, τα ακόλουθα. 1. Η όσμωση στο Τμήμα μεταξύ αρχαιολόγων και ιστορικών διαφορετικών περιόδων, που παράγει μια εγγενή αμφίπλευρη διεπιστημονικότητα και διαχρονία στις αντίστοιχες προσεγγίσεις: όπου οι μεν «αναστοχάζονται» και ερευνούν σχεδόν αυθόρμητα και προς την κατεύθυνση των δε, σε μια σχεδόν μπρωντελιανή 45

Κατερίνα Κόπακα μακρά διάρκεια. 7 Σμιλεύονται έτσι εμφάσεις, για παράδειγμα, στις ανθρωποκεντρικές πτυχές της αρχαιολογίας ακόμη και τις πιο άυλες, όπως είναι οι κοινωνικές ταυτότητες και οι νοοτροπίες των αρχαίων πολιτισμικών συνόλων, στην ιστορία της αρχαιολογικής επιστήμης και το έργο πρωτεργατών της, όπως ο Μίνως Καλοκαιρινός, ο Στέφανος Ξανθουδίδης, ο Σπυρίδων Μαρινάτος. 2. Η συνύπαρξη στο ίδιο το Πανεπιστήμιο Σχολών Φυσικών και Ανθρωπιστικών Σπουδών, που επίσης προάγει μιαν εν δυνάμει διεπιστημονικότητα. Έτσι, για παράδειγμα, σε ένα παλιότερο κοινό Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα των Τμημάτων Ιστορίας & Αρχαιολογίας και Επιστήμης Υπολογιστών δεκάδες αρχαιολόγοι εκπαιδεύτηκαν και ως ικανοί προγραμματιστές, και κάλυψαν ταχύτατα και αποτελεσματικά τις επίκαιρες ανάγκες ηλεκτρονικής οργάνωσης Μουσείων, Εφορειών και άλλων ιδρυμάτων και οργανισμών. 3. Αναλόγως, πολλές συνδυασμένες δράσεις του Τμήματος με το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών στο Ρέθυμνο (Ι.Μ.Σ./Ι.Τ.Ε.), που γεφυρώνουν πρωτότυπες, συχνά πρωτοποριακές έρευνές μας με εφαρμογές κυρίως στον τομέα των προηγμένων τεχνολογιών χάρη στον ευφυή σχετικό οραματισμό του Θανάση Καλπαξή, τ. διευθυντή και εμψυχωτή του Ινστιτούτου, και στη συνεργασία με το Εργαστήριο Γεωφυσικής-Δορυφορικής Τηλεπισκόπησης & Αρχαιοπεριβάλλοντος που εκείνος ίδρυσε, και τον διευθυντή ερευνών του Απόστολο Σαρρή. Καλά παραδείγματα εδώ είναι: Το Πρόγραμμα «Καταγραφή και διάσωση των μουσουλμανικών επιτύμβιων στηλών του Ρεθύμνου» (εικ. 11), με υπεύθυνο τον Αντώνη Αναστασόπουλο, που έχει καταγράψει αναλυτικά, σε συνεργασία με την 28η Ε.Β.Α. 323 τέτοια μνημεία (17ος-αρχές 20ού αι.), ακέραια ή μη, τα περισσότερα ενεπίγραφα. 8 Τα δεδομένα αναρτώνται στην ιστοσελίδα του Ι.Μ.Σ. Ψηφιακή Κρήτη (http://digitalcrete.ims.forth.gr), ενώ έκτυπα των επιγραφών παράγονται και φυλάσσονται στο Ινστιτούτο. Πρόκειται για το πρώτο συστηματικό ερευνητικό πρόγραμμα που ενέπνευσε, μάλιστα, ανάλογες μελέτες και στην υπόλοιπη Ελλάδα για τα σχεδόν άγνωστα ακόμη αυτά μνημεία: που παρέχουν ωστόσο πλούσιες προσωπογραφικές και άλλες μαρτυρίες, στοιχεία για την οικονομική άνεση, την ιδεολογία, την αισθητική, την καλλιέργεια και τις εν γένει αντιλήψεις των ατόμων και των κοινωνικών συνόλων της εποχής τους, η οποία παραμένει επίσης ελάχιστα γνωστή στον τόπο μας. Το Πρόγραμμα «Τα Οθωμανικά Μνημεία της Κρήτης», με υπεύθυνο τον Ηλία Κολοβό (εικ. 12), που μελετά και δημοσιεύει στην ιστοσελίδα Ψηφιακή Κρήτη έναν ανοιχτό ηλεκτρονικό κατάλογο και απεικονίσεις σε χάρτες G.I.S. των εν λόγω μνημείων, τα οποία σώζονται ή δεν σώζονται πλέον στις πόλεις και στην ύπαιθρο στους τέσσερις νομούς της Κρήτης. Η βάση αυτή εμπλουτίζεται διαρκώς με πληροφορίες συναδέλφων αρχαιολόγων, και πολιτών. Δεδομένα της 7 Πρβλ. τον ανήσυχο τίτλο ανακοίνωσης του συναδέλφου ιστορικού Α. Αναστασόπουλου: «Θεέ μου, μήπως γίνομαι αρχαιολόγος; Mε αφορμή τη μελέτη των μουσουλμανικών επιτύμβιων στηλών του Ρεθύμνου» (8η Ε.Σ.Τ.Ι.Α. [Επιστημονική Συνάντηση Τμήματος Ιστορίας & Αρχαιολογίας], Κουτουλουφάρι, 2003). Για το ερευνητικό αυτό πρόγραμμα, βλ. παρακάτω. 8 Πρόσφατα μελετήθηκαν και ετοιμάζονται για δημοσίευση 200 περίπου θραύσματα από επιτύμβιες στήλες που βρίσκονται και στο Ηράκλειο στη Βίλα Αριάδνη στην Κνωσό. 46

Οι αρχαιολογικές έρευνες του Πανεπιστημίου Κρήτης την τριετία 2011-2013 Εικ. 11 : Πρόγραμμα μουσουλμανικών επιτύμβιων στηλών. Εικ. 12 : Πρόγραμμα οθωμανικών μνημείων Κρήτης. έχουν χρησιμοποιηθεί ευρέως στον τόμο του ΥΠΠΟ για τα Οθωμανικά Μνημεία στην Ελλάδα (Αθήνα 2009), καθώς και στην έκθεση Μια Βαλκανική Ιστορία/A Balkan Tale (Ινστιτούτο Γκαίτε, Αθήνα 2011, και Ιστορικό Μουσείο, Ηράκλειο 2013). Στις συνεργασίες με το Ι.Μ.Σ. εγγράφεται και το Πρόγραμμα «Η Δυτική Τέχνη στην Κρήτη», που μελετά βενετικά αρχιτεκτονικά μνημεία, σωζόμενα και μη, και τα επιμέρους μέλη και γλυπτά. Μια παρουσίαση των αποτελεσμάτων του προγράμματος γίνεται στον παρόντα τόμο από την επιστημονική του υπεύθυνη, Όλγα Γκράτζιου. 4. Εμφάσεις στην εκπαιδευτική και την εν γένει ακαδημαϊκή μας στρατηγική, όπως είναι: Η ενίσχυση της εφαρμοσμένης έρευνας, στο πεδίο αλλά και στα εργαστήρια του Τμήματος, δηλαδή τo Εργαστήριo της Προϊστορικής Αρχαιολογίας με τη μικρή εκπαιδευτική του έκθεση με αρχαιολογικό και πειραματικό υλικό το Εργαστήριο Βυζαντινών Σπουδών, μια δημιουργία της Στέλλας Παπαδάκη-Όκλαντ που διηύθυνε για πολλά 47

Κατερίνα Κόπακα χρόνια η Όλγα Γράτζιου, με φωτογραφικό αρχείο και εκπαιδευτική συλλογή μεσαιωνικών και νεότερων οστράκων (βλ. Γιαγκάκη & Γκράτζιου 2012) το Εργαστήριο Εκμαγείων και Εκπαιδευτικών Συλλογών και στην παλιά πόλη του Ρεθύμνου, το πολύτιμο για εμάς Εργαστήριο Συντήρησης των ευρημάτων από τις αρχαιολογικές έρευνες του Τομέα. H σταθερή προτροπή των φοιτητών/τριών μας να αποκτούν αρχαιολογικές εμπειρίες και εκτός του Πανεπιστημίου: στο εξωτερικό, με μεταπτυχιακές σπουδές και μέσα από πολλές συνεργασίες στο πλαίσιο του Δικτύου Έρασμος και στην Ελλάδα, π.χ. σε άλλες ανασκαφές και τα τελευταία χρόνια, μέσα από το πρόγραμμα της Πρακτικής Άσκησης, που συντονίζει ο Κώστας Μουστάκας, σε Εφορείες Αρχαιοτήτων της Κρήτης. Μέσα από τη σταθερή αυτή πολιτική, για παράδειγμα, δύο από τις σημερινές διδάσκουσες και υπεύθυνες αρχαιολογικών ερευνών, η Ν. Γαλανίδου και η Χ. Τσιγωνάκη, είναι παλιές απόφοιτοι του Τμήματος που συνέχισαν τις σπουδές τους σε ευρωπαϊκά ιδρύματα πριν επιστρέψουν στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Η φροντίδα για τη δημοσιοποίηση αρχαιολογικών θεμάτων/ζητημάτων στην ελληνική και την ξένη ακαδημαϊκή και εν γένει επιστημονική κοινότητα, αλλά και στο ευρύ κοινό: στο πλαίσιο της δημόσιας αρχαιολογίας, της διασύνδεσης του Πανεπιστημίου με τις τοπικές κοινωνίες, της διάχυσης της επιστημονικής γνώσης και της συμβολής της στη διαμόρφωση μιας ώριμης κοινωνίας πολιτών. Εδώ εγγράφονται ανακοινώσεις και δημοσιεύσεις για τα ευρήματά μας, διοργανώσεις διαλέξεων, εκθέσεων, διεθνών επιστημονικών συναντήσεων. (Από τα προϊ στορικά συνέδρια, θυμάμαι αυτά για την Αιγαιακή Προϊστορία, τα Μέταλλα και τα Φύλα και από τα αντίστοιχα των ιστορικών χρόνων, εκείνα για την Κρήτη και την Ανατολική Μεσόγειο και πιο πρόσφατα την Αθανασία.) Εξάλλου, οι Εκδόσεις της Φιλοσοφικής Σχολής, και το περιοδικό της «ΑΡΙΑΔΝΗ» μπορούν και εύχονται να φιλοξενούν πρωτότυπες ατομικές και συλλογικές αρχαιολογικές δημοσιεύσεις όπως συμβάλλουν σταθερά και στην έκδοση των Α.Ε.Κ. Επίλογος Το επιτόπιο έργο και οι ποικίλες άλλες αρχαιολογικές δράσεις είναι από τους ισχυρότερους ερευνητικούς και εκπαιδευτικούς πυλώνες του Πανεπιστημίου Κρήτης. Συνέβαλαν αποφασιστικά στη διάκριση του Τμήματος Ιστορίας & Αρχαιολογίας ως «μονάδας διεθνούς επιστημονικής αριστείας» κατά την πρόσφατη εξωτερική του αξιολόγηση, όπου χαρακτηρίζονται «αιχμή του δόρατος» της συνολικής του δραστηριότητας. Στις έρευνες πεδίου του Πανεπιστημίου έχουν εκπαιδευτεί γενιές ολόκληρες αρχαιολόγων, πολλοί/ές από τους/τις οποίους/ες στελεχώνουν σήμερα την Αρχαιολογική Υπηρεσία και γενικά το Υπουργείο Πολιτισμού, διδάσκουν σε ελληνικά και ξένα πανεπιστημιακά ιδρύματα, εργάζονται σε αναπτυξιακά έργα: προετοιμάζεται, δηλαδή, σημαντικό ποσοστό του συνολικού αρχαιολογικού δυναμικού του τόπου. (Μόνο στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα της Προϊστορικής Αρχαιολογίας είναι εγγεγραμμένοι 80 και πλέον φοιτητές.) Οι έρευνες αυτές αποτελούν, εντέλει, έργο και σκοπό ζωής για όλους και όλες εμάς. 48

Οι αρχαιολογικές έρευνες του Πανεπιστημίου Κρήτης την τριετία 2011-2013 Ωστόσο, και η πανεπιστημιακή αρχαιολογική έρευνα και εκπαίδευση απειλείται πολύ σοβαρά στο καθεστώς της βαθιάς ύφεσης που βιώνει το δημόσιο πανεπιστήμιο, μαζί με τη χώρα, και εν πολλοίς τον δυτικό κόσμο. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος για τις ανθρωπιστικές σπουδές είναι, πιστεύω, η έλλειψη διδασκόντων: με πολλούς/ές συναδέλφους πλέον στη σύνταξη και καθόλου νέους, ούτε μόνιμους ούτε συμβασιούχους, προς αντικατάστασή τους στον ορίζοντα. Στην παράλογα καταστροφική σημερινή κρίση, ας συνεχίσουμε να αποκρινόμαστε με ουσιαστική συνεργασία και αλληλεγγύη όλοι οι φορείς που αγωνιζόμαστε, ο καθένας με τα όπλα του, για τον πολιτισμό και τα τοπικά μνημεία. Οι μέχρι τώρα από κοινού δράσεις μας και η ίδια αυτή η συνδιοργάνωση του τρίτου στη σειρά Αρχαιολογικού Έργου Κρήτης δείχνουν ότι μπορούμε να λειτουργούμε συλλογικά και αποτελεσματικά στον κρίσιμο τομέα μας, στην κρίσιμη σημερινή συγκυρία. Βιβλιογραφία Γαλανίδου, Ν., 2013. Αναζητώντας τους πρώτους κατοίκους του Αιγαίου: Η παλαιολιθική ανασκαφή στα Ροδαφνίδια Λισβορίου Λέσβου. Στο: Μ. Αλβανού (επιμ.), Νησιωτικές Ταυτότητες. Η συμβολή της Γενικής Γραμματείας Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής στην έρευνα και ανάδειξη του πολιτισμού του Αρχιπελάγους. Μυτιλήνη, σ. 15-17. Γιαγκάκη, Α. & Γκράτζιου, Ό. (επιμ.), 2012. Εκπαιδευτική Συλλογή Μεσαιω νικής και Νεότερης Κεραμικής: Κατάλογος. Ρέθυμνο: Εκδόσεις Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Κρήτης. Γιοκαριδάκη-Σκανδάλη, Μ., 2011. Σημεία κεραμέως από το Ιερό Κορυφής του Βρύσινα (1972-1973). Στο: Ι Κρητολογικό, τόμ. Α3, σ. 267-291. Θέμελης, Π. (επιμ.), 2000. Ελεύθερνα I.2: Πρωτοβυζαντινή Ελεύθερνα. Ρέθυμνο: Εκδόσεις Πανεπιστημίου Κρήτης. Θέμελης, Π. (επιμ.), 2002. Αρχαία Ελεύθερνα, Ανατολικός Τομέας. Αθήνα: Εκδόσεις Πανεπιστημίου Κρήτης. Θέμελης, Π. (επιμ.), 2004. Ελεύθερνα Ι.1: Πρωτοβυζαντινή Ελεύθερνα. Αθήνα: Εκδόσεις Πανεπιστημίου Κρήτης. Kαλπαξής, Α. & συνεργάτες, 2008. Ελεύθερνα, Τομέας ΙΙ.3. Το Βυζαντινό Σπίτι στην Αγία Άννα (Πυργί Ελεύθερνας). Αθήνα: Εκδόσεις Πανεπιστημίου Κρήτης. Kαλπαξής, A., Furtwängler, A., Schnapp, A., και συνεργάτες, 1994. Eλεύθερνα, Tομέας II.2. Ένα ελληνιστικό σπίτι (Σπίτι A) στη θέση Nησί. Ρέθυμνο: Εκδόσεις Πανεπιστημίου Κρήτης. Kαλπαξής, Α., van Effenterre, H., Πετροπούλου, A. & Σταυριανοπούλου, Ε., 1991. Ελεύθερνα, Τομέας ΙΙ.1. Επιγραφές από το Πυργί και το Νησί. Ρέθυμνο: Εκδόσεις Πανεπιστημίου Κρήτης. Kόπακα, Κ., 2000. Eπιφανειακή έρευνα στη Γαύδο. Προσεγγίσεις ενός οριακού νησιωτικού μικρόκοσμου. Στο: Η Kρητολογικό, τόμ. Α2, σ. 63-80. Kόπακα, K., 2009. Τι είναι νησί; Έννοιες, σημασίες, αμφισημίες των νησιωτικών τόπων. Στο: Χ. Λούκος, Ν. Ξιφαράς & Κ. Πατεράκη (επιμ.), Ubi Dubium Ibi Libertas, Τιμη- 49

Κατερίνα Κόπακα τικός Τόμος για τον Καθηγητή Νικόλα Φαράκλα. Ρέθυμνο: Εκδόσεις Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Κρήτης, σ. 51-71. Kόπακα, Κ., 2012. Επιφανειακή έρευνα στη νήσο Ντία. Προκαταρκτικές εκθέσεις των περιόδων 2010 και 2012. Αριάδνη, 18, σ. 435-468. Κόπακα, Κ., υπό εκτύπωση. Mια μοναχική προϊστορική ταφή: Ένας κρίκος στη συλλογική διαχρονία. Στο: Γ. Νικολακάκης (επιμ.), Το Αβέβαιον του Θανάτου: Μια Διεπιστημονική Προσέγγιση. Διεθνές Συμπόσιο Τμήματος Φιλοσοφικών & Κοινωνικών Σπουδών. Ρέθυμνο, 2/12/2004. Κόπακα, Κ., υπό δημοσίευση. Μικροί τόποι, σημαντικά ζητήματα πολιτισμού. Το αρχαιολογικό παράδειγμα της Γαύδου. Στο: ΙΑ Κρητολογικό. Kόπακα, Κ., Δροσινού, Π. & Χριστοδουλάκος, Γ., 1994-1996. Eπιφανειακή έρευνα στη Γαύδο. Kρητική Eστία, 5, σ. 242-244. Κόπακα, K. & Ματζάνας, Χρ., 2011. Πρώιμα θαλάσσια ταξίδια στο Αιγαίο και την Κρήτη. Σκέψεις με αφορμή τις εργαλειοτεχνίες αποκρουσμένου λίθου από τη νήσο Γαύδο. Στο: Ι Κρητολογικό, τόμ. Α1, σ. 43-82 & πίν. 3-4. Κορδατζάκη, Γ., 2010. Επιφανειακή έρευνα στα ορεινά του Ρεθύμνου. Ενδεικτική ανάλυση κεραμεικής από τον Βρύσινα. Στο: AEΚ, 1, σ. 464-472. Παπαδοπούλου, Ε. & Τζαχίλη, Ί., 2010. Ανασκαφή στο Ιερό Κορυφής του Βρύσινα, Νομού Ρεθύμνης. Στο: ΑΕΚ, 1, σ. 452-463. Παπαδοπούλου, Ε. & Τζαχίλη, Ί., 2011. Συστηματική ανασκαφή στο ιερό κορυφής του Βρύσινα Ν. Ρεθύμνης: Προκαταρκτική παρουσίαση. Στο: Ι Κρητολογικό, τόμ. Α3, σ. 293-312. Σταμπολίδης, Ν. Χ., 1993. Ελεύθερνα, Τομέας ΙΙΙ.1. Γεωμετρικά-Αρχαϊκά χρόνια. Οδηγός στην Έκθεση «Το Γεωμετρικό-Αρχαϊκό Νεκροταφείο της Ορθής Πέτρας». Ρέθυμνο: Εκδόσεις Πανεπιστημίου Κρήτης. Σταμπολίδης, Ν. Χ., 1994. Ελεύθερνα, Τομέας ΙΙΙ.2. Γεωμετρικό-αρχαϊκό νεκροταφείο της Ορθής Πέτρας. Ρέθυμνο: Εκδόσεις Πανεπιστημίου Κρήτης. Σταμπολίδης, Ν. Χ., 1996. Ελεύθερνα ΙΙΙ.3. Αντίποινα. Συμβολή στη μελέτη των ηθών και των εθίμων της γεωμετρικής-αρχαϊκής περιόδου. Ρέθυμνο: Εκδόσεις Πανεπιστημίου Κρήτης (ελλην. - αγγλ.). Σταμπολίδης, Ν. Χ. (επιμ.), 2004 = Ελεύθερνα: Πόλη Ακρόπολη Νεκρόπολη. Τζαχίλη, Ί., 2006. Μεσομινωική κεραμεική από τον Βρύσινα. Πρώτες εκτιμήσεις. Στο: Θ Κρητολογικό, τόμ. Α1, σ. 25-34. Τζαχίλη, Ί., 2011. Βρύσινας Ι. Μινωικά Εικαστικά Τοπία. Τα αγγεία με τις επίθετες πλαστικές μορφές από το Ιερό Κορυφής του Βρύσινα και η αναζήτηση του βάθους. Αθήνα: Εκδόσεις «Τα Πράγματα». Agelarakis, Α. P., 2005. The Anthropology of Tomb A1K1 of Orthi Petra in Eleutherna. A Narrative of the Bones: Aspects of the Human Condition in Geometric-Archaic Eleutherna. Αθήνα: Εκδόσεις Πανεπιστημίου Κρήτης. Andonova, M., Σαρπάκη, Α. & Κόπακα, Κ., 2014. Στατιστικά δεδομένα ποσότητας και χωρικής κατανομής βιοκαταλοίπων στο κτήριο της Εποχής του Χαλκού στα Καταλύματα Γαύδου. Στο: Ν. Ζαχαρίας (επιμ.), Αρχαιολογική Έρευνα και Νέες Τεχνολογίες. Πρακτικά 3ου Συμποσίου ARCH_RNT, Πανεπιστημιακή Σχολή Καλαμά- 50

Οι αρχαιολογικές έρευνες του Πανεπιστημίου Κρήτης την τριετία 2011-2013 τας, 3-6/10/2012. Καλαμάτα: Εκδόσεις Παν/μίου Πελοποννήσου, Ανθρωπιστικές Σπουδές, σ. 83-93. Galanidou, N., 2014. Inner Ionian Sea Archipelago: Archaeological survey. Στο: C. Smith (επιμ.), Encyclopedia of Global Archaeology. New York: Springer, σ. 3882-3888. Galanidou, N., υπό εκτύπωση. Seascape survey on the Inner Ionian Sea Archipelago. Στο: M. Carver, B. Gaydarska & S. Monton-Subias (επιμ.), Field Archaeology from Around the World. Ideas and Approaches. Galanidou, N., Athanassas, C., Cole, J., Iliopoulos, G., Katerinopoulos, A., Maganas, A. & McNabb, J., υπό εκτύπωση. The Acheulean site at Rodafnidia Lisvori on Lesvos, Greece: part I. Στο: K. Harvati & M. Roksandic (επιμ.), Human Evolution in the Southern Balkans. New York: Springer. Galanidou, N., Cole, J., Iliopoulos, G. & McNabb, J., 2013. East meets West: Τhe Middle Pleistocene site of Rodafnidia on Lesvos, Greece. Antiquity, 87/336, <http://antiquity.ac.uk/projgall/galanidou336/> (10.10.2013). Hallager, Ε., Papadopoulou, Ε. & Tzachili, Ι., 2012. VRY S (4/4) 01 The first hieroglyphic inscription from Western Crete. Kadmos, 50, σ. 63-74. Kopaka, K., 2005. Emporoi on the Mediterranean fringe: Τrading for a living on the small islands of Crete. Στο: R. Laffineur & E. Greco (επιμ.), EΜPΟRΙΑ. Aegeans in the Central and Eastern Mediterranean. Proceedings of the 10th International Aegean Conference, Athens, Italian School of Archaeology, 14-18 April 2004. Aegaeum, 25. Liège & Austin: Université de Liège & University of Texas at Austin, τόμ. 1, σ. 91-102. Kopaka, K., 2011. Gozo of Malta Gozo of Crete (Gavdos). Thoughts on a twinned Mediterranean micro-insular toponymy and epic tradition. ΚρητΧρον, 31, σ. 13-32. Kopaka, K. & Cadogan, G., 2012. Two Mediterranean island life modes, two island archaeologies. Crete and Cyprus: Ηow near, how far? Στο: G. Cadogan, M. Iakovou, K. Kopaka & J. Whitley (επιμ.), Parallel Lives: Ancient Island Societies in Crete and Cyprus. International Symposium Organised by the Universities of Crete and Cyprus and the British School at Athens, Nicosia 30 November - 2 December 2006. British School at Athens Studies 20. London: British School at Athens, σ. 17-33. Kopaka, K. & Kossyva, A., 1999. An island s isles: Crete and its insular components. A preliminary approach. Στο: P. Betancourt, V. Karageorghis, R. Laffineur & W.-D. Niemeier (επιμ.), MELETEMATA. Studies in Aegean Archaeology Presented to M.H. Wiener as He Enters his 60th year. Aegaeum, 20. Liège & Austin: Université de Liège & University of Texas at Austin, τόμ. 2, σ. 435-444. Kopaka, K. & Matzanas, C., 2009. Palaeolithic industries from the island of Gavdos, near neighbour to Crete in Greece. Antiquity, 83/321, <http://antiquity.ac.uk/ projgall/kopaka321/> (26.8.2013). Kotsonas, Α., 2008. The Archaeology of Tomb A1K1 of Orthi Petra in Eleutherna. The Early Iron Age Pottery. Αθήνα: Εκδόσεις Πανεπιστημίου Κρήτης. Themelis, P. (επιμ.), 2009. Ancient Eleutherna Sector I, τόμ. 1. Αθήνα: Εκδόσεις Πανεπιστημίου Κρήτης. 51

Κατερίνα Κόπακα Tsigonaki, C., 2007. Les villes crétoises aux VIIe et VIIIe siècles : l apport des recherches archéologiques à Eleutherna. ASAtene, 85, σ. 263-297. Τzachili, Ι., 2003. Quantitative analysis of the pottery from the peak sanctuary of Vrysinas. Στο: K. Polinger Foster & R. Laffineur (επιμ.), METRON. Measuring the Aegean Bronze Age. Proceedings of the 9th International Aegean Conference, New Haven, Yale University, 18-21 April 2001. Aegaeum, 24. Liège & Austin: Université de Liège & University of Texas at Austin, σ. 327-331. Yangaki, A., 2005. La céramique des IVe-VIIIe siècles ap. J.-C. d Eleutherna : sa place eu Crète et dans le bassin égéen. Αθήνα: Εκδόσεις Πανεπιστηµίου Κρήτης. Archaeological research by the University of Crete in 2011-2013 Katerina Kopaka Archaeological research has been progressing steadily since 1984-85 in the life of the University of Crete and its oldest School, the School of Philosophy, and the Department of History and Archaeology. Excavations cover Prehistoric to Byzantine times, while surveys have as a rule a diachronic character. In the field and in the study and publication of our findings we continue to train large numbers of the archaeological manpower of the country, who are also initiated into interdisciplinary methods in archaeology. In this paper a first effort is made to bring together and outline the Department s investigations: on Crete, at Eleutherna (Sectors I-III) and Vrysinas, and its surrounding islands of Gavdos and Dia; but also in the wider Aegean, on Therasia, the Inner Ionian Archipelagos and Lesvos. A synthesis is then drawn of the main features that shape the archaeological profile within the academic environment of the Department and the University. This favours, for example, shared human-centred approaches to the past and novel basic and applied research, and reflects a deep concern to produce and exchange knowledge with our students, Greek and foreign specialists, and the public. 52