ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΔΙΚΑΙΟΥ ΤΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΕΡΓΑΣΙΑΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: «ΕΛΑΤΤΩΜΑΤΙΚΕΣ ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ ΑΝΩΝΥΜΗΣ ΕΤΑΙΡΙΑΣ: ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΠΡΟΣΒΟΛΗΣ ΚΑΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ» Γεωργία Τ. Μαρμαρίδου (Α.Μ. 2202/2013) ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: Μιχαήλ Θεόδωρος Δ. Μαρίνος (επιβλέπων καθηγητής) Γεώργιος Δ. Τριανταφυλλάκης Δημήτριος Κ. Αυγητίδης Κομοτηνή, 2016
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα εργασία εκπονήθηκε στα πλαίσια του προγράμματος μεταπτυχιακών σπουδών του Τομέα Δικαίου των Επιχειρήσεων και Εργασιακού Δικαίου του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης και είναι ενημερωμένη έως και τον Ιούλιο του 2016. Η εργασία δομείται ως εξής: Στο εισαγωγικό μέρος τίθεται ο προβληματισμός που επιχειρεί να αναδείξει η εργασία. Στο πρώτο μέρος αναλύονται οι προϋποθέσεις προσβολής των ελαττωματικών αποφάσεων του διοικητικού συμβουλίου της ανώνυμης εταιρίας. Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στη δράση του διοικητικού συμβουλίου, στην έννομη σχέση που συνδέει τα μέλη του με την εταιρία, στις εξουσίες του καθώς και στην υποκατάσταση κατά την άσκηση των εξουσιών του. Γίνεται λόγος για τη νομική φύση της ψήφου, τη νομική φύση της απόφασης καθώς και τις λειτουργίες της τελευταίας. Στο δεύτερο κεφάλαιο περιγράφονται τα ελαττώματα των αποφάσεων. Συγκεκριμένα γίνεται διάκριση μεταξύ των διαδικαστικών ελαττωμάτων και των ελαττωμάτων περιεχομένου και αναφορά στα ελαττώματα που πλήττουν την ψήφο και στην επίδρασή τους στο κύρος της απόφασης. Στο δεύτερο μέρος της εργασίας περιγράφονται οι έννομες συνέπειες της ελαττωματικότητας των αποφάσεων. Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται λόγος για την ελαττωματικότητα των δικαιοπραξιών στο αστικό δίκαιο, ενώ στο δεύτερο κεφάλαιο για την ελαττωματικότητα των αποφάσεων της γενικής συνέλευσης της ανώνυμης εταιρίας. Η ανάλυση αυτή επιλέχθηκε προκειμένου να αναδειχθούν καλύτερα στο τρίτο κεφάλαιο, οι δυο κυρίως θέσεις που έχουν υποστηριχθεί για τις κυρώσεις της ελαττωματικότητας των αποφάσεων του διοικητικού συμβουλίου. Στο κεφάλαιο αυτό επιχειρείται επίσης και μία κριτική των παραπάνω θέσεων, αλλά και των ενδιάμεσων απόψεων που έχουν διατυπωθεί. Στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στα δικονομικά ζητήματα αναγνώρισης της ακυρότητας των ελαττωματικών αποφάσεων - καθώς τη θέση αυτή υιοθετεί η γράφουσα - που αφορούν στη νομιμοποίηση, στην αρμοδιότητα, στο ένδικο βοήθημα και στη διαδικασία, καθώς και στην ενέργεια της δικαστικής απόφασης και στην προσωρινή δικαστική προστασία. Τέλος στις παρατηρήσεις τίθενται τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγει η εργασία. Ευχαριστώ θερμά τον επιβλέποντα καθηγητή μου Μιχαήλ Θεόδωρο Μαρίνο για την ενθάρρυνση και την κατανόηση, όχι μόνο κατά τη διάρκεια εκπόνησης της παρούσας, αλλά και σε όλη τη διάρκεια της φοίτησής μου στο πρόγραμμα μεταπτυχιακών σπουδών. Ευχαριστώ την επί χρόνια αγαπημένη φίλη Ασημίνα Ρακοπούλου, υπεύθυνη της βιβλιοθήκης του Δικηγορικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης για την πολύτιμη βοήθειά της κατά τη συγκέντρωση του βιβλιογραφικού και αρθρογραφικού υλικού που χρησιμοποιήθηκε. Ευχαριστίες οφείλω και στην Καλλιόπη Ψαράκη, υπεύθυνη της βιβλιοθήκης του Τομέα Διεθνών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, η οποία συνέβαλε αποφασιστικά στην ταχεία και απρόσκοπτη εξυπηρέτησή μου, κατανοώντας τις ανελαστικές επαγγελματικές μου υποχρεώσεις. Γεωργία Μαρμαρίδου συμβολαιογράφος Θεσσαλονίκης -II-
-III- Στους γονείς μου, Τηλέμαχο και Άννα, συμπαραστάτες σε κάθε μου προσπάθεια.
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΚΥΡΙΟΤΕΡΕΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ.. 1 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΟΙ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΠΡΟΣΒΟΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΑΤΤΩΜΑΤΙΚΩΝ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ ΤΟΥ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ Εισαγωγικές παρατηρήσεις... 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α : ΟΙ ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ I. Το διοικητικό συμβούλιο γενικά. Α. Η έννοια της διαρκούς και συλλογικής δράσης του διοικητικού συμβουλίου Η εξυπηρέτηση του εταιρικού συμφέροντος... 2 Β. Η έννομη σχέση των μελών του διοικητικού συμβουλίου με την εταιρία 4 Γ. Οι εξουσίες του διοικητικού συμβουλίου. 1) Η περιορισμένη και περιορίσιμη διαχειριστική εξουσία.. 6 2) Η απεριόριστη και μη περιορίσιμη εκπροσωπευτική εξουσία. 7 3) Η έγκριση στις καθ υπέρβαση των εξουσιών πράξεις 9 Δ. Η υποκατάσταση στις εξουσίες του διοικητικού συμβουλίου Η διάκριση της υποκατάστασης από την πληρεξουσιότητα 10 II. Η ψήφος των μελών του διοικητικού συμβουλίου. Α. Το δικαίωμα της ψήφου Περιορισμοί του δικαιώματος 14 1) Η σύγκρουση συμφερόντων του άρθρου 66 Α.Κ.. 14 2) Οι εξωεταιρικές συμφωνίες δέσμευσης ψήφου... 17 Β. Η νομική φύση της ψήφου Η κρατούσα θεωρία... 20 III. Η απόφαση του διοικητικού συμβουλίου. Α. Η νομική φύση της απόφασης. 1) Οι μη δικαιοπρακτικές θεωρίες. 21 2) Οι δικαιοπρακτικές θεωρίες Η κρατούσα θεωρία. 23 Β. Οι λειτουργίες της απόφασης. 1) Ο μηχανισμός του διπλού καταλογισμού. 25 2) Η δεσμευτικότητα 25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β : ΤΑ ΕΛΑΤΤΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ ΤΟΥ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ I. Διαδικαστικά ελαττώματα. Α. Πλημμέλειες που αφορούν στη σύνθεση του διοικητικού συμβουλίου. 1) Ο αριθμός των μελών 26 2) Η εκλογή των μελών από τη γενική συνέλευση ως γενικός κανόνας 27 3) Οι αποκλίσεις από το γενικό κανόνα ως μέσο αντιμετώπισης του ζητήματος του «κολοβού διοικητικού συμβούλιου».. 30 4) Ο διορισμός προσωρινού διοικητικού συμβουλίου κατά το άρθρο 69 Α.Κ.... 33 α) Η έννοια της έλλειψης διοίκησης.. 35 -IV-
β) Η έννοια της σύγκρουσης συμφερόντων 36 γ) Οι εξουσίες του προσωρινού διοικητικού συμβουλίου.. 37 5) Η θητεία των μελών και η παράταση της θητείας τους. 38 6) Η απώλεια της ιδιότητας του μέλους ειδικά η ανάκληση μέλους.. 39 Β. Πλημμέλειες που αφορούν στη σύγκληση του διοικητικού συμβουλίου. 1) Η αρμοδιότητα της σύγκλησης - Η συγκρότηση του διοικητικού συμβουλίου σε σώμα.. 42 2) Η πρόσκληση των μελών 43 Γ. Πλημμέλειες που αφορούν στη συνεδρίαση του διοικητικού συμβουλίου. 1) Ο τόπος και ο χρόνος των συνεδριάσεων.. 45 2) Η δυνατότητα συνεδρίασης με τηλεδιάσκεψη.. 46 3) Τα πρακτικά των συνεδριάσεων 47 Δ. Πλημμέλειες που αφορούν στη λήψη των αποφάσεων. 1) Η προϋπόθεση της απαρτίας.. 48 2) Η προϋπόθεση της πλειοψηφίας... 49 3) Η υπογραφή πρακτικών δια «περιφοράς». 50 II. Ελαττώματα περιεχομένου. Α. Αποφάσεις που παραβιάζουν το νόμο... 50 1) Η αντίθεση στα χρηστά ήθη. 51 2) Οι καταχρηστικές αποφάσεις κατά το άρθρο 281 Α.Κ... 51 3) Οι αποφάσεις του αναρμόδιου διοικητικού συμβουλίου.. 52 Β. Αποφάσεις που παραβιάζουν το καταστατικό και τις σύννομες αποφάσεις της γενικής συνέλευσης 54 III. Ελαττώματα που αφορούν στην ψήφο. Α. Περιπτώσεις ελαττωμάτων - Η επίδραση του ελαττώματος ψήφου στο κύρος της Απόφασης... 54 Β. Η επίδραση της κατά παράβαση εξωεταιρικής συμφωνίας ψήφου στο κύρος της απόφασης 56 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΟΙ ΕΝΝΟΜΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΕΛΑΤΤΩΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ ΤΟΥ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ Εισαγωγικές παρατηρήσεις.. 57 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α : Η ΕΛΑΤΤΩΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΔΙΚΑΙΟΠΡΑΞΙΩΝ ΣΤΟ ΑΣΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ I. Οι ελαττωματικές δικαιοπραξίες. 57 Α. Οι άκυρες δικαιοπραξίες - το πλάσμα δικαίου του άρθρου 180 Α.Κ. 58 1) Η απόλυτη ακυρότητα... 59 2) Η σχετική ακυρότητα 60 3) Άλλες μορφές ακυρότητας 60 Β. Οι ακυρώσιμες δικαιοπραξίες 61 II. Η διάκριση των ελαττωματικών από τις ανυπόστατες και τις ατελείς δικαιοπραξίες. Α. Οι ανυπόστατες δικαιοπραξίες... 62 Β. Οι ατελείς δικαιοπραξίες 63 -V-
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β : Η ΕΛΑΤΤΩΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ ΤΗΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΣΥΝΕΛΕΥΣΗΣ I. Η διάκριση των ελαττωμάτων σε διαδικαστικά ελαττώματα και ελαττώματα ουσίας... 63 II. Οι έννομες συνέπειες της ελαττωματικότητας. Α. Η ακυρωσία του άρθρου 35α Κ.Ν. 2190/1920... 64 Β. Η ακυρότητα του άρθρου 35β Κ.Ν. 2190/1920. 68 III. Το ανυπόστατο του άρθρου 35γ Κ.Ν. 2190/1920... 71 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ : ΤΟ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΚΕΝΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΝΝΟΜΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΕΛΑΤΤΩΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ ΤΟΥ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΛΥΣΕΙΣ I. Η συμπληρωματική εφαρμογή των γενικών διατάξεων του Αστικού Κώδικα για τις δικαιοπραξίες. Α. Η απόλυτη ακυρότητα... 73 Β. Η επικύρωση της άκυρης απόφασης. 76 II. Η αναλογική εφαρμογή των διατάξεων για τις ελαττωματικές αποφάσεις της γενικής συνέλευσης. 78 III. Οι ενδιάμεσες θέσεις. Β. Η σχετική ακυρότητα 79 Α. Η αναλογική εφαρμογή του άρθρου 101 Α.Κ.. 80 IV. Κριτική των παραπάνω θέσεων Η κρατούσα άποψη όπως αποτυπώνεται στο πρόσφατο σχέδιο νόμου για τις ανώνυμες εταιρίες 81 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ : ΤΑ ΔΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗΣ ΤΗΣ ΑΚΥΡΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΕΛΑΤΤΩΜΑΤΙΚΩΝ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ ΤΟΥ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ I. Η νομιμοποίηση Το ένδικο βοήθημα Η αρμοδιότητα Η διαδικασία Η ενέργεια της δικαστικής απόφασης. 85 II. Η προσωρινή δικαστική προστασία.. 87 ΤΕΛΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 88 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ. 90 -VI-
ΚΥΡΙΟΤΕΡΕΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ α.ε. Α.Κ. Α.Π. αρ. περ. άρθρ. Αρμ. βλ. Γ.Ε.ΜΗ. Γνμδ. γνωμ. Γ.Σ. γ.σ. Δ ΔΕΕ Δ.Σ. δ.σ. ΔΦορΝ εδ. ΕΕμπΔ ΕιρΛαμ ΕιρΛαρ ΕλλΔνη επ. ΕπισκΕΔ ΕφΑθ ΕφΔυτΣτερ ΕφΔωδ ΕφΘεσ ΕφΘρ ΕφΛαρ ΕφΠατρ ΕφΠειρ κ.λ.π. Κ.Ν. Κ.Πολ.Δ. ΜΠρΑθ ΜΠρΒολ ΜΠρΓρεβ ΜΠρΘεσ ΜΠρΚαβ ΜΠρΚερκ ΜΠρΚορ ΜΠρΛαμ ανώνυμη εταιρία Αστικός Κώδικας Άρειος Πάγος αριθμός περιθωρίου άρθρο Αρμενόπουλος βλέπε Γενικό Εμπορικό Μητρώο Γνωμοδότηση γνωμοδότηση Γενική Συνέλευση γενική συνέλευση Δίκη Δίκαιο Επιχειρήσεων & Εταιριών Διοικητικό Συμβούλιο διοικητικό συμβούλιο Δελτίο Φορολογικής Νομοθεσίας εδάφιο Επιθεώρηση Εμπορικού Δικαίου Ειρηνοδικείο Λαμίας Ειρηνοδικείο Λάρισας Ελληνική Δικαιοσύνη επόμενα Επισκόπηση Εμπορικού Δικαίου Εφετείο Αθηνών Εφετείο Δυτικής Στερεάς Εφετείο Δωδεκανήσου Εφετείο Θεσσαλονίκης Εφετείο Θράκης Εφετείο Λάρισας Εφετείο Πατρών Εφετείο Πειραιά και λοιπά Κωδικοποιημένος Νόμος Κώδικας Πολιτικής Δικονομίας Μονομελές Πρωτοδικείο Αθηνών Μονομελές Πρωτοδικείο Βόλου Μονομελές Πρωτοδικείο Γρεβενών Μονομελές Πρωτοδικείο Θεσσαλονίκης Μονομελές Πρωτοδικείο Καβάλας Μονομελές Πρωτοδικείο Κέρκυρας Μονομελές Πρωτοδικείο Κορίνθου Μονομελές Πρωτοδικείο Λαμίας -VII-
ΜΠρΛαρ ΜΠρΛιβαδ ΜΠρΞανθ ΜΠρΠειρ ΜΠρΡοδ ΜΠρΡοδοπ ΜΠρΣερ ΜΠρΣυρ ΜΠρΤριπ ΜΠρΧαλκ ΜΠρΧαν Ν. ΝοΒ ΟλΑΠ ό.π. παρ. περ. Ποιν. ΠΠρΑθ ΠΠρΒερ ΠΠρΒόλ ΠΠρΖακυνθ ΠΠρΘεσ ΠΠρΙωαν ΠΠρΠειρ ΠΠρΡοδ ΠΠρΡοδοπ ΠΠρΣαμ πρβλ. Π.Σ.Ε.Δ. π.χ. σ. σελ. ΣτΕ Συμβ. Επιθεώρηση ΤΝΠ υποσ. Φ.Ε.Κ. ΧρΙΔ Μονομελές Πρωτοδικείο Λάρισας Μονομελές Πρωτοδικείο Λιβαδειάς Μονομελές Πρωτοδικείο Ξάνθης Μονομελές Πρωτοδικείο Πειραιά Μονομελές Πρωτοδικείο Ρόδου Μονομελές Πρωτοδικείο Ροδόπης Μονομελές Πρωτοδικείο Σερρών Μονομελές Πρωτοδικείο Σύρου Μονομελές Πρωτοδικείο Τρίπολης Μονομελές Πρωτοδικείο Χαλκιδικής Μονομελές Πρωτοδικείο Χανίων Νόμος Νομικό Βήμα Ολομέλεια Αρείου Πάγου όπου παραπάνω παράγραφος περίπτωση Ποινικό Τμήμα Πολυμελές Πρωτοδικείο Αθηνών Πολυμελές Πρωτοδικείο Βέροιας Πολυμελές Πρωτοδικείο Βόλου Πολυμελές Πρωτοδικείο Ζακύνθου Πολυμελές Πρωτοδικείο Θεσσαλονίκης Πολυμελές Πρωτοδικείο Ιωαννίνων Πολυμελές Πρωτοδικείο Πειραιά Πολυμελές Πρωτοδικείο Ρόδου Πολυμελές Πρωτοδικείο Ροδόπης Πολυμελές Πρωτοδικείο Σάμου παράβαλε Πανελλήνιο Συνέδριο Εμπορικού Δικαίου παραδείγματος χάριν σελίδα σελίδα Συμβούλιο της Επικρατείας Συμβολαιογραφική Επιθεώρηση Τράπεζα Νομικών Πληροφοριών υποσημείωση Φύλλο Εφημερίδας της Κυβέρνησης Χρονικά Ιδιωτικού Δικαίου -VIII-
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα εργασία πραγματεύεται το ζήτημα των ελαττωματικών αποφάσεων του διοικητικού συμβουλίου (εφεξής δ.σ.) της ανώνυμης εταιρίας (εφεξής α.ε.) και ειδικότερα τις προϋποθέσεις προσβολής τους και τις έννομες συνέπειες της ελαττωματικότητάς τους. Το ζήτημα αυτό απασχόλησε ιδιαίτερα την επιστημονική κοινότητα κυρίως λόγω της απουσίας νομοθετικής ρύθμισης στον Κ.Ν. 2190/1920. Η προβληματική του όλου θέματος κινείται μεταξύ δυο κυρίως απόψεων που υποστηρίχθηκαν. Της πρώτης άποψης που προκρίνει τη συμπληρωματική εφαρμογή των γενικών διατάξεων περί δικαιοπραξιών του αστικού δικαίου και η υιοθέτησή της συνεπάγεται την απόλυτη και αυτοδίκαιη ακυρότητα των ελαττωματικών αποφάσεων του δ.σ. ανεξάρτητα από το είδος του ελαττώματός τους. Και της δεύτερης άποψης που προκρίνει την αναλογική εφαρμογή των διατάξεων περί ελαττωματικών αποφάσεων της γενικής συνέλευσης (εφεξής γ.σ.) της α.ε. και η υιοθέτησή της συνεπάγεται την ακυρωσία του άρθρου 35α Κ.Ν. 2190/1920 ή την ακυρότητα του άρθρου 35β Κ.Ν. 2190/1920 ανάλογα με το είδος του ελαττώματος. Τη διχογνωμία αυτή και τη συνακόλουθη ανασφάλεια δικαίου, επιχείρησε να άρει το πρόσφατο νομοσχέδιο για τις α.ε. που ολοκληρώθηκε το Δεκέμβριο του 2014, το οποίο προέβλεψε ειδική ρύθμιση για τις ελαττωματικές αποφάσεις του δ.σ. καλύπτοντας το νομοθετικό κενό. Το νομοσχέδιο αυτό έως και σήμερα δεν αποτελεί νόμο του κράτους. ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΟΙ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΠΡΟΣΒΟΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΑΤΤΩΜΑΤΙΚΩΝ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ ΤΟΥ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ Εισαγωγικές παρατηρήσεις. Οι προϋποθέσεις που πρέπει να συντρέχουν προκειμένου να προσβληθεί μία ελαττωματική απόφαση του δ.σ. α.ε. είναι δυο. Καταρχήν πρέπει να υπάρχει απόφαση υποστατή στο νομικό κόσμο και εν συνεχεία η απόφαση αυτή πρέπει να είναι ελαττωματική, να μην έχουν πληρωθεί δηλαδή όλες οι προϋποθέσεις του κύρους της. Έτσι οι ελαττωματικές αποφάσεις που αποτελούν το αντικείμενο της παρούσας εργασίας διακρίνονται τόσο από τις ανυπόστατες, όσο και από τις ανενεργείς, αυτές δηλαδή που δεν αναπτύσσουν την ενέργειά τους γιατί απουσιάζει κάποιος από τους όρους του ενεργού τους. Τα ελαττώματα των αποφάσεων διακρίνονται σε διαδικαστικά όταν το ελάττωμα αφορά στον τρόπο λήψης της απόφασης και ελαττώματα περιεχομένου όταν το ελάττωμα αφορά στο περιεχόμενό της. Στην απόφαση εμφιλοχωρεί διαδικαστική πλημμέλεια όταν αυτή λαμβάνεται χωρίς να έχουν τηρηθεί οι διατάξεις του νόμου ή του καταστατικού σχετικά με τη νόμιμη σύνθεση του δ.σ., τη νόμιμη σύγκλησή του, την απαρτία και την πλειοψηφία, και πλημμέλεια ουσίας όταν το περιεχόμενο της απόφασης προσκρούει σε διατάξεις αναγκαστικού δικαίου, στις διατάξεις του καταστατικού και στις σύννομες αποφάσεις της γ.σ. Στο κεφάλαιο που ακολουθεί γίνεται λόγος για την πρώτη προϋπόθεση, την απόφαση, και στο επόμενο κεφάλαιο για τη δεύτερη, τα ελαττώματα αυτής. -1-
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΟΙ ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ I. Το διοικητικό συμβούλιο γενικά. Α. Η έννοια της διαρκούς και συλλογικής δράσης του διοικητικού συμβουλίου Η εξυπηρέτηση του εταιρικού συμφέροντος. Το δ.σ. είναι το κύριο διαχειριστικό και εκπροσωπευτικό όργανο της εταιρίας που δρα διαρκώς και συλλογικά με βασική επιδίωξη την προώθηση του εταιρικού σκοπού 1. Η ιδιότητά του ως διαρκούς οργάνου σημαίνει ότι αυτό πρέπει να υφίσταται και να δρα υποχρεωτικά και αδιάλειπτα σε όλη τη διάρκεια «ζωής» της εταιρίας, από την ίδρυσή της έως τη λύση της 2. Η δε συλλογική του δράση σημαίνει ότι όλα τα μέλη του έχουν δικαίωμα συμμετοχής στη δράση αυτή 3. Δε δρουν όμως τυχαία αλλά κατόπιν αποφάσεων του οργάνου που λαμβάνονται όχι υποχρεωτικά με τη σύμπραξη όλων, αλλά με τη συμμετοχή όσων απαιτούνται από το νόμο ή το καταστατικό για την έγκυρη λήψη απόφασης 4. Ο κανόνας λοιπόν της συλλογικής δράσης έχει την έννοια της πλειοψηφικής δράσης και δε συνιστά αναγκαστικό δίκαιο 5. Το δ.σ. δυνάμει καταστατικής πρόβλεψης μπορεί να αναθέτει καθήκοντα σε ένα ή περισσότερα πρόσωπα αποκλίνοντας από τον παραπάνω κανόνα και εισάγοντας ως εξαίρεση την ατομική δράση (άρθρο 22 παρ. 3) 6. Διχογνωμία επικρατεί 1 Μάρκου Ι., Το διοικητικό συμβούλιο της ΑΕ, Ερμηνεία άρθρων 18-24 Ν 2190/1920, Αθήνα 2015, σ. 7, όπου ο εταιρικός σκοπός είναι και ο τελικός σκοπός και η γενεσιουργός αιτία της δράσης Πιτσιρίκος Γ., Η σχέση ΔΣ και διορισθέντος από αυτό Διευθύνοντος Συμβούλου ως διαχειριστικών και εκπροσωπευτικών οργάνων της ΑΕ Σχέση αμοιβαίου αποκλεισμού ή επικουρικότητας; ΔΕΕ 2014, 772 (γνωμ.) Λεβαντής Ε., Ανώνυμες Εταιρίες, Τόμος Πρώτος, 10 η έκδοση, Αθήνα - Κομοτηνή 2000, σ. 589. 2 Μάρκου Ι., Ελαττωματικές αποφάσεις του Δ.Σ. της Α.Ε., σε 4 ο Π.Σ.Ε.Δ. Συνδέσμου Ελλήνων Εμπορικολόγων, Σύγχρονα Ζητήματα του Εταιρικού Δικαίου, Αθήνα - Κομοτηνή 1995, σ. 132 για τη δράση και τις αρμοδιότητες του δ.σ. στην πτώχευση βλ. ΑΠ 374/2011, ΔΕΕ 2012, 35επ. ΑΠ 914/2010, ΔΕΕ 2010, 914επ. ΕφΑθ 5806/2004, ΔΕΕ 2005, 178επ. Μαρίνο Μ. Θ., Αρμοδιότητες οργάνων αε στην πτώχευση, σε Μαρίνο Μ. Θ. (Επιμέλεια), Η ανώνυμη εταιρία μεταξύ εταιρικού και πτωχευτικού δικαίου και δικαίου κεφαλαιαγοράς, Αθήνα 2011, σ. 557-558 Παπαδοπούλου Α. σε Αντωνόπουλο Β./Μούζουλα Σ. (Επιστημονική Διεύθυνση), Ανώνυμες Εταιρίες, Τόμος ΙΙ, Αθήνα Θεσσαλονίκη 2013, άρθρο 18, σ. 22, αρ. περ. 19 - σ. 23, αρ. περ. 21. 3 Λιβαδά Χ. σε Περάκη Ε. (Επιμέλεια), Το Δίκαιο της Ανώνυμης Εταιρίας - Κατ άρθρο ερμηνεία του ΚΝ 2190/1920, Τόμος 1, Γ έκδοση - Ενημέρωση Νομοθεσίας & Νομολογίας, Αθήνα 2013, άρθρο 18, σ. 888, αρ. περ. 9 Μάρκου Ι., Το διοικητικό συμβούλιο της ΑΕ, ό.π. υποσ. 1, σ. 18. 4 ΕφΑθ 2070/2011, ΔΕΕ 2011, 1241επ. Πιτσιρίκος Γ., ό.π. υποσ. 1, σ. 772 (γνωμ.) Σταματάκη Η., Η καταστατική ελευθερία στην ανώνυμη εταιρεία, Αθήνα 2014, σ. 167 Αντωνόπουλος Β., Δίκαιο Α.Ε. & Ε.Π.Ε. - Juris Prudentia, Δ έκδοση, Αθήνα Θεσσαλονίκη 2012, σ. 466 Ρόκας Ν., Εμπορικές Εταιρίες, 7 η έκδοση, Αθήνα 2012, σ. 320 Αντίθετος Μάρκου Ι., Το διοικητικό συμβούλιο της ΑΕ, ό.π. υποσ. 1, σ. 5, 15, 16, 20, 24, όπου η συλλογική δράση προϋποθέτει σύμπραξη όλων των μελών ή δράση ενός ή περισσότερων με συναίνεση των υπολοίπων η οποία δίδεται είτε πριν είτε μετά την πράξη (έγκριση). 5 Παπαδοπούλου Α. σε Αντωνόπουλο Β./Μούζουλα Σ. (Επιστημονική Διεύθυνση), Ανώνυμες Εταιρίες, ό.π. υποσ. 2, άρθρο 18, σ. 21, αρ. περ. 18 Ρόκας Ν., Γνωμοδοτικό σημείωμα, αντί άλλων παρατηρήσεων στην ΕφΑθ 7119/2004, ΕΕμπΔ 2005, 64 Κοτσίρης Λ., Η πλειοψηφική δύναμη στην Α.Ε. υπό τον έλεγχο για καταχρηστικότητα, εγκυρότητα καταστατικών ρητρών περί υποχρεωτικού διορισμού ενός διευθύνοντος συμβούλου και αυξημένης πλειοψηφίας κατά τη λήψη αποφάσεων Δ.Σ. διορισμού και ανάκλησης διευθύνοντος συμβούλου, ΕΕμπΔ 2005, 171 (γνωμ.) Αντίθετος Μάρκου Ι., Το διοικητικό συμβούλιο της ΑΕ, ό.π. υποσ. 1, σ. 20. 6 Μάρκου Ι., Πληρεξούσιος και όργανο Α.Ε. Συλλογική δράση δ.σ. Υποκατάστατος Υπό όρους εφαρμογή του άρθρου 22 1 εδ. β του κ.ν. 2190/1920 Πολυμερής διαιτητική συμφωνία Ενότητα δηλώσεων βουλήσεως Ολική ακυρότητα, ΧρΙΔ 2007, 664 (γνωμ.). -2-
σχετικά με το εάν είναι δυνατή καταστατική πρόβλεψη για υποχρεωτική σύμπραξη όλων των συμβούλων στην επιχείρηση όλων των πράξεων του δ.σ. Κάποιοι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι μία τέτοια πρόβλεψη είναι δυνατή καθώς ο κανόνας της συλλογικής δράσης είναι ενδοτικού δικαίου 7. Η παραδοχή αυτή θεμελιώνεται μεν στην καταστατική ελευθερία, ωστόσο δημιουργεί προβλήματα καθώς το δ.σ. πρέπει να χαρακτηρίζεται από ευελιξία κατά την άσκηση των αρμοδιοτήτων του. Έτσι ορθότερη είναι η αντίθετη άποψη κατά την οποία μία τέτοια πρόβλεψη δεν είναι δυνατή για όλες τις αποφάσεις του δ.σ. καθώς αντιβαίνει στις αρχές οργάνωσης της διοίκησης της εταιρίας 8. Η συλλογική δράση, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, έχει την έννοια της πλειοψηφικής δράσης και όχι της δράσης από κοινού. Η συλλογική ενέργεια του δ.σ. προβλέπεται στο άρθρο 18 παρ. 1 Κ.Ν. 2190/1920 που αναφέρεται στην εκπροσώπηση της εταιρίας. Ωστόσο γίνεται δεκτό ότι αφορά και την εξουσία διαχείρισης για την οποία γίνεται λόγος στο άρθρο 22 παρ. 1 Κ.Ν. 2190/1920 9. Επειδή καμία εξουσία δεν παρέχεται δίχως ευθύνη και καμία ευθύνη δε γίνεται αποδεκτή δίχως εξουσία, κάθε μέλος του δ.σ. ευθύνεται απέναντι στην εταιρία για τη δράση του (άρθρο 22α) 10. Η ευθύνη αυτή δεν υφίσταται σε πράξεις ή παραλείψεις που στηρίζονται σε σύννομες αποφάσεις της γ.σ. ή που αφορούν εύλογες επιχειρηματικές αποφάσεις που λήφθηκαν με καλή πίστη, επαρκείς πληροφορίες και αποκλειστικά για εξυπηρέτηση του εταιρικού συμφέροντος (άρθρο 22α παρ. 2) 11. Το δ.σ. λοιπόν οφείλει να δρα με γνώμονα το εταιρικό συμφέρον προκειμένου να απαλλαγεί από την ευθύνη του. Η σκοπιμότητα που είναι η εξυπηρέτηση του εταιρικού συμφέροντος αποτελεί προϋπόθεση της νομιμότητας της επιχειρηματικής απόφασης 12. Για το περιεχόμενο της αόριστης νομικής έννοιας του εταιρικού συμφέροντος υποστηρίχθηκαν διαφορετικές απόψεις. Κατά μία άποψη το νομικό πρόσωπο δεν έχει δικά του αυτόνομα συμφέροντα, αλλά έχει ιδρυθεί και υφίσταται για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων των μετόχων 13. Ως εκ τούτου οι διοικούντες, εφόσον δεν προβλέπεται κάτι διαφορετικό από το νόμο, οφείλουν να αναπτύσσουν τη δράση τους για την εξυπηρέτηση αυτών των συμφερόντων 14. Η επιχείρηση όμως, που αποτελεί το μέσο για την πραγμάτωση του σκοπού της εταιρίας, περιλαμβάνει και τα συμφέροντα άλλων προσώπων και όχι μόνο των μετόχων 15. Κατά την παραπάνω άποψη το δ.σ. δεν έχει υποχρέωση μέριμνας 7 Κοτσίρης Λ., Η πλειοψηφική δύναμη στην Α.Ε., ό.π. υποσ. 5, σ. 171 (γνωμ.) Ψυχομάνης Σ., Δίκαιο Εμπορικών Εταιριών (μετά το νόμο 4072/2012), Αθήνα Θεσσαλονίκη 2013, σ. 303 για τον προβληματισμό βλ. Παπαδοπούλου Α. σε Αντωνόπουλο Β./Μούζουλα Σ. (Επιστημονική Διεύθυνση), Ανώνυμες Εταιρίες, ό.π. υποσ. 2, άρθρο 18, σ. 21, αρ. περ. 18. 8 Αντωνόπουλος Β., Ανάκληση ΔΣ ανώνυμης εταιρίας και υποκατάστατων οργάνων, ΔΕΕ 2003, 1292 (γνωμ.). 9 Παπαδοπούλου Α. σε Αντωνόπουλο Β./Μούζουλα Σ. (Επιστημονική Διεύθυνση), Ανώνυμες Εταιρίες, ό.π. υποσ. 2, άρθρο 18, σ. 19, αρ. περ. 16. 10 Σταματάκη Η., ό.π. υποσ. 4, σ. 170 για το είδος της ευθύνης βλ. ΑΠ 1698/2013, ΧρΙΔ 2015, 39επ. ΕφΑθ 4860/2006, ΧρΙΔ 2008, 55επ. 11 Για το πότε υπάρχει επιχειρηματική απόφαση βλ. Μαρίνο Μ. Θ., Η «ελεύθερη διάθεση» μετοχών από το ΔΣ μετά το πέρας των προθεσμιών για την άσκηση του δικαιώματος προτιμήσεως (άρθρο 13 παρ. 8 ΚΝ 2190/1920) ως επιχειρηματική απόφαση, ΔΕΕ 2014, 100. 12 Κατσάς Θ., Η υποχρέωση του Διοικητικού Συμβουλίου ανώνυμης εταιρείας προς άσκηση εποπτείας και ελέγχου επί της λειτουργίας της εταιρικής επιχειρήσεως, ΧρΙΔ 2011, 547 Μάρκου Ι., Το διοικητικό συμβούλιο της ΑΕ, ό.π. υποσ. 1, σ. 8. 13 Κοκκίνης Λ., «Εταιρικό συμφέρον» και διοικούντες μη «εισηγμένης» ανώνυμης εταιρίας, ΕΕμπΔ 2003, 570, 580. 14 Κοκκίνης Λ., ό.π. υποσ. 13, σ. 579. 15 Παμπούκης Κ., Το «γενικό εταιρικό συμφέρον» ως ιδέα κεντρική στον θεσμό της εταιρικής διακυβέρνησης, ΕπισκΕΔ 2003, 958 Κοκκίνης Λ., ό.π. υποσ. 13, σ. 571. -3-
όλων των συμφερόντων που αναπτύσσονται στην επιχείρηση 16. Οφείλει να δρα καταρχήν προς όφελος των μετόχων, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υποχρεούται να εξασφαλίσει άμεση κερδοφορία σ αυτούς, και κατ εξαίρεση προς όφελος των λοιπών εξωμετοχικών συμφερόντων 17. Κατά αντίθετη όμως, ορθότερη άποψη, το εταιρικό συμφέρον είναι υπερατομικό, φορέας του είναι το αυτοτελές νομικό πρόσωπο της εταιρίας, και δεν ταυτίζεται ούτε με το ατομικό συμφέρον των μετόχων ούτε με το άθροισμα των κατ ιδίαν συμφερόντων τους 18. Το δ.σ. κατά την άσκηση των καθηκόντων του, οφείλει να λειτουργεί με κριτήριο τη διατήρηση της επιχείρησης ως αυτόνομης και λειτουργικής οικονομικής μονάδας 19. Στις επιδιώξεις του πρέπει να εντάσσεται και η ικανοποίηση των μετοχικών συμφερόντων, όχι όμως μόνον αυτή. Η επιδίωξη ικανοποίησης των συμφερόντων του απασχολούμενου προσωπικού, των πελατών, των δανειστών, του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου, του περιβάλλοντος, αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την καλύτερη προώθηση του σκοπού της εταιρικής επιχείρησης 20. Η έννοια αυτή δίδεται στο εταιρικό συμφέρον και από το άρθρο 2 παρ. 1 Ν. 3016/2002 που αναφέρεται στους κανόνες εταιρικής διακυβέρνησης των εισηγμένων εταιριών. Πρωταρχική υποχρέωση του δ.σ. εταιριών με μετοχές εισηγμένες σε οργανωμένη χρηματιστηριακή αγορά είναι η διαρκής επιδίωξη ενίσχυσης της μακροχρόνιας οικονομικής αξίας της επιχείρησης και η προάσπιση του γενικού εταιρικού συμφέροντος. Η υποχρέωση αυτή μαζί με την υποχρέωση πίστης (άρθρο 22α παρ. 3α και 4) και την υποχρέωση επιμελούς διαχείρισης (άρθρο 22α παρ. 1 και 2) αποτελούν τους άξονες συμπεριφοράς και το μέτρο κρίσης της δράσης του δ.σ. 21. Μία δράση που πρέπει να προσανατολίζεται στη μακροπρόθεσμη διάρκεια και ευημερία της επιχείρησης και όχι στις βραχυπρόθεσμες κερδοσκοπικές επιδιώξεις των μετόχων 22. Γεγονός είναι πάντως ότι η έννοια του εταιρικού συμφέροντος πρέπει να συγκεκριμενοποιείται κάθε φορά ανάλογα με την εταιρία και τις εκάστοτε συνθήκες 23. Β. Η έννομη σχέση των μελών του διοικητικού συμβουλίου με την εταιρία. Κατά την κρατούσα οργανική θεωρία τα όργανα του νομικού προσώπου αποτελούν τους εκφραστές της βούλησης του και οι πράξεις των οργάνων θεωρούνται πράξεις του ιδίου του 16 Κοκκίνης Λ., ό.π. υποσ. 13, σ. 571. 17 Κοκκίνης Λ., ό.π. υποσ. 13, σ. 575, 584, 588. 18 Μήτσου Ά., Η Άσκηση του Δικαιώματος Ψήφου στις Εισηγμένες Εταιρίες, Αθήνα 2009, σ. 14 Κατσάς Θ., Επιχειρηματικός κίνδυνος και ευθύνη του διοικητικού συμβουλίου ανώνυμης εταιρίας, ΔΕΕ 2006, 890. 19 Τριανταφυλλάκης Γ., Το συμφέρον της επιχείρησης ως κανόνας συμπεριφοράς των οργάνων της Α.Ε., Αθήνα- Κομοτηνή 1998, σ. 344. 20 Τριανταφυλλάκης Γ., Το συμφέρον της επιχείρησης ως κανόνας συμπεριφοράς, ό.π. υποσ. 19, σ. 334, 355 Παμπούκης Κ., Το «γενικό εταιρικό συμφέρον», ό.π. υποσ. 15, σ. 967. 21 Μαρίνος Μ. Θ., Ο κανόνας της επιχειρηματικής κρίσεως Συμβολή στην ερμηνεία του άρθρου 22 α παραγρ. 2 κ.ν. 2190/1920, ΧρΙΔ 2009, 109 Μήτσου Ά., ό.π. υποσ. 18, σ. 14 Παμπούκης Κ., Το «γενικό εταιρικό συμφέρον», ό.π. υποσ. 15, σ. 965. 22 Τριανταφυλλάκης Γ., Το συμφέρον της επιχείρησης ως κανόνας συμπεριφοράς, ό.π. υποσ. 19, σ. 355 Λιβαδά Χ., Το ΔΣ της Ανώνυμης Εταιρείας και οι κανόνες Εταιρικής Διακυβέρνησης Η επίδραση του θετικού δικαίου, Αθήνα 2016, σ. 65 Μάρκου Ι., Το διοικητικό συμβούλιο της ΑΕ, ό.π. υποσ. 1, σ. 26-27. 23 Παμπούκης Κ., Το «γενικό εταιρικό συμφέρον», ό.π. υποσ. 15, σ. 969 Δρυλλεράκης Ι., Εκπροσώπηση και Αντιπροσώπευση στην Α.Ε., σε Μνήμη Μιχαήλ Μηνούδη, Αθήνα - Κομοτηνή 2004, σ. 221-222 = ΔΦορΝ 2003, 1126-1127. -4-
νομικού προσώπου (άρθρα 70 και 71 Α.Κ.) 24. Έτσι οι πράξεις που ενεργεί το δ.σ. στα πλαίσια της αρμοδιότητάς του θεωρούνται πράξεις της ίδιας της α.ε. 25. Ως εκ τούτου ανάμεσα στο δ.σ. ως όργανο της εταιρίας και στην ίδια την εταιρία δε μπορεί να υπάρχει έννομη σχέση, αφού το όργανο ταυτίζεται με την εταιρία 26. Έννομες σχέσεις δημιουργούνται μεταξύ των κατ ιδίαν μελών του δ.σ. που αποτελούν τους φορείς της οργανικής ιδιότητας και της εταιρίας 27. Τα μέλη του δ.σ. συνδέονται με την εταιρία ατομικά αφενός με την οργανική σχέση του μέλους του εταιρικού οργάνου και αφετέρου με μία ενοχική συμβατική σχέση 28. Η οργανική σχέση του μέλους δημιουργείται με την εκλογή του προσώπου στη θέση του συμβούλου από τη γ.σ. και την αποδοχή της εκλογής από την πλευρά του 29. Η ενοχική συμβατική σχέση (υποκείμενη σχέση) μπορεί να δημιουργηθεί και αυτή με την εκλογή και την αποδοχή της εκλογής, δεν αποκλείεται όμως να δημιουργηθεί και μεταγενέστερα 30. Αν δεν συμφωνηθεί αμοιβή η ενοχική σχέση αποτελεί σύμβαση εντολής, αν όμως συμφωνηθεί αμοιβή αποτελεί σύμβαση παροχής ανεξαρτήτων υπηρεσιών ή σύμβαση έργου ή σύμβαση εξαρτημένης εργασίας (επιχείρημα από το άρθρο 24 παρ. 3) ανάλογα με τη βούληση των μερών, την καταβαλλόμενη αμοιβή, το μέγεθος της εξάρτησης, τον τρόπο παροχής των υπηρεσιών κ.λ.π. 31. Η οργανική σχέση διέπεται από διατάξεις αναγκαστικού δικαίου, ενώ η υποκείμενη 24 Γασπαρινάτος Γ., Η Αστική Ευθύνη της Διοίκησης των Κεφαλαιουχικών Εταιριών, Αθήνα 2006, σ. 173 Δρυλλεράκης Ι., Εκπροσώπηση, σε Μνήμη Μιχαήλ Μηνούδη, ό.π. υποσ. 23, σ. 221-222 = ΔΦορΝ 2003, 1126-1127. 25 Ρόκας Ν., Εμπορικές Εταιρίες, ό.π. υποσ. 4, σ. 288 βλ. και Γασπαρινάτο Γ., ό.π. υποσ. 24, σ. 173, 175, όπου συνεπεία της οργανικής θεωρίας η αρχή του εμφανούς του άρθρου 211 Α.Κ. δεν εφαρμόζεται ευθέως στους διοικούντες την α.ε. ωστόσο θα πρέπει να γίνει δεκτή η αναλογική εφαρμογή του άρθρου 68 παρ. 2 Α.Κ. 26 Μάρκου Ι., Ο χαρακτήρας της έννομης σχέσης διοίκησης στην ανώνυμη εταιρία - Προσπάθεια ένταξης στο ενοχικό δίκαιο, ΕλλΔνη 2000, 297. 27 Μάρκου Ι., Ο χαρακτήρας της έννομης σχέσης διοίκησης, ό.π. υποσ. 26, σ. 297, 304 Παμπούκης Κ., Παρατηρήσεις στην ΜΠρΒόλου 1672/2001, ΕπισκΕΔ 2001, 1164-1165, όπου έννομες σχέσεις δημιουργούνται και μεταξύ των μελών της εταιρίας. 28 Παπαδοπούλου Α. σε Αντωνόπουλο Β./Μούζουλα Σ. (Επιστημονική Διεύθυνση), Ανώνυμες Εταιρίες, ό.π. υποσ. 2, άρθρο 18, σ. 28, αρ. περ. 29 Ρόκας Ν., Εμπορικές Εταιρίες, ό.π. υποσ. 4, σ. 290-291 Παμπούκης Κ., Παρατηρήσεις στην ΜΠρΒόλου 1672/2001, ΕπισκΕΔ 2001, 1162-1163. 29 ΑΠ 916/2004, ΧρΙΔ 2005, 161επ. ΑΠ 307/2003, ΔΕΕ 2003, 947επ. ΑΠ 1204/2000, ΕΕμπΔ 2000, 726επ. ΕφΑθ 806/2005, ΔΕΕ 2006, 390επ. Παπαδοπούλου Α. σε Αντωνόπουλο Β./Μούζουλα Σ. (Επιστημονική Διεύθυνση), Ανώνυμες Εταιρίες, ό.π. υποσ. 2, άρθρο 18, σ. 28, αρ. περ. 29 βλ. και Μάρκου Ι., Ο χαρακτήρας της έννομης σχέσης διοίκησης, ό.π. υποσ. 26, σ. 294, 297, 306, 307, όπου για τη δημιουργία και της οργανικής σχέσης των μελών δ.σ. απαιτείται ενοχική σύμβαση με αντικείμενο παροχής την οργανική θέση, ήτοι τη διαχείριση των εταιρικών υποθέσεων. 30 Παπαδοπούλου Α. σε Αντωνόπουλο Β./Μούζουλα Σ. (Επιστημονική Διεύθυνση), Ανώνυμες Εταιρίες, ό.π. υποσ. 2, άρθρο 18, σ. 31, αρ. περ. 30. 31 ΑΠ 544/2010, ΕΕμπΔ 2010, 615επ. ΑΠ 87/2009, ΔΕΕ 2009, 990επ. ΑΠ 20/2007, ΕΕμπΔ 2007, 327επ. ΑΠ 907/1998, ΕΕμπΔ 1998, 798επ. ΕφΠειρ 403/2009, ΕλλΔνη 2011, 218επ. ΕφΑθ 7887/2001, ΕλλΔνη 2002, 204επ. ΠΠρΘεσ 15560/2013, ΔΕΕ 2013, 1036επ. ΠΠρΑθ 419/2005, ΕΕμπΔ 2005, 308επ. ΜΠρΡοδ 1099/2001, ΕπισκΕΔ 2002, 877επ. Ψυχομάνης Σ., ό.π. υποσ. 7, σ. 291 Παπαδοπούλου Α. σε Αντωνόπουλο Β./Μούζουλα Σ. (Επιστημονική Διεύθυνση), Ανώνυμες Εταιρίες, ό.π. υποσ. 2, άρθρο 18, σ. 29, αρ. περ. 29 Μαστροκώστας Χ., Η παροχή υπηρεσιών από τα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου προς την ανώνυμη εταιρία με βάση σχέση οργανικής υποκατάστασης ή «ειδική» σχέση μίσθωσης εργασίας ή εντολής (άρθρο 24 3 Ν 2190/1920) Η διάκριση των δύο σχέσεων, σε Τιμητικό Τόμο Νικολάου Κ. Ρόκα, Αθήνα 2012, σ. 503 = ΧρΙΔ 2012, 84 Ρόκας Ν., Εμπορικές Εταιρίες, ό.π. υποσ. 4, σ. 290-291 Μάρκου Ι., Ο χαρακτήρας της έννομης σχέσης διοίκησης, ό.π. υποσ. 26, σ. 305 βλ. Τριανταφυλλάκη Γ., Το συμφέρον της επιχείρησης ως κανόνας συμπεριφοράς, ό.π. υποσ. 19, σ. 330, όπου κατά την παραδοσιακή ατομικιστική προσέγγιση του νομικού προσώπου, τα μέλη του δ.σ. είναι εντολοδόχοι των μετόχων και Klaus J. Hopt, Δίκαιο και Ηθική Η έννοια του εμπιστευματοδόχου με καθήκον πίστης και η αναγκαιότητα ηθικής συμπεριφοράς εκ μέρους μελών εταιρικών οργάνων διοίκησης και επαγγελματιών, ΔΕΕ 2008, 275, όπου είναι κεφαλειώδους σημασίας τα μέλη των οργάνων διοίκησης να ενεργούν ως εντολοδόχοι, καθώς έτσι προστατεύονται μέτοχοι και πελάτες και δημιουργείται η αναγκαία εμπιστοσύνη στο κοινό προκειμένου να εμπιστευθεί τις οικονομίες του σε εταιρίες. -5-
συμβατική σχέση από τις διατάξεις που διέπουν το είδος της σύμβασης 32. Ωστόσο παρά τις διαφορές τους και οι δυο αποτελούν την ίδια έννομη σχέση, αυτή των μελών του δ.σ. με την εταιρία. Γ. Οι εξουσίες του διοικητικού συμβουλίου. 1) Η περιορισμένη και περιορίσιμη διαχειριστική εξουσία. Το δ.σ. είναι αρμόδιο να αποφασίζει για κάθε πράξη που αφορά στη διοίκηση της εταιρίας, στη διαχείριση της περιουσίας της και στην επιδίωξη του εταιρικού σκοπού (άρθρο 22 παρ. 1) 33. Η διαχειριστική εξουσία των μελών του δ.σ. απορρέει από την οργανική τους θέση 34. Λόγω της σωματειακής οργάνωσης της α.ε. η διοίκηση της εταιρίας αφαιρείται από τους μετόχους που αποτελούν τους φορείς της εταιρικής περιουσίας και ασκείται από ένα άλλο όργανο, το δ.σ. 35. Ως εκ τούτου η μετοχική πρωτοβουλία σε διαχειριστικά θέματα περιορίζεται μόνο στις περιπτώσεις εκείνες που ο νόμος (άρθρα 22 παρ. 2 και 33) ή το καταστατικό απαιτούν λήψη απόφασης σε επίπεδο γ.σ. 36. Ωστόσο η ανάμειξη της γ.σ. στην εταιρική διοίκηση αποτελεί συνηθισμένο φαινόμενο κυρίως στις μικρές α.ε. και οδηγεί πολλές φορές σε σημαντικό περιορισμό των εξουσιών του δ.σ. 37. Η διοίκηση πραγματοποιείται μέσω εκτελεστών διαχειριστικών πράξεων που αφορούν στη μέριμνα των εταιρικών υποθέσεων και στην ομαλή λειτουργία της εταιρίας 38. Στις πράξεις αυτές περιλαμβάνονται πράξεις υλικές, όπως είναι π.χ. η τήρηση των λογιστικών βιβλίων, αλλά και πράξεις νομικές, όπως διαθέσεις, μεταβιβάσεις και απαλλοτριώσεις της εταιρικής περιουσίας, εφ' όσον όμως εμπίπτουν στο απαραίτητο για την επίτευξη του εταιρικού σκοπού πλαίσιο και η διενέργεια τους δεν απαγορεύεται από το καταστατικό ή από τις αποφάσεις της γ.σ. 39. Η διαχειριστική εξουσία λοιπόν είναι περιορισμένη και περιορίσιμη. Περιορισμένη γιατί περιορίζεται από τα όρια που θέτει ο εταιρικός σκοπός, όπως αυτός προσδιορίζεται στο καταστατικό και περιορίσιμη γιατί τόσο το καταστατικό με τις διατάξεις του όσο και η γ.σ. με τις αποφάσεις της μπορούν να της θέτουν περιορισμούς 40. Στα πλαίσια του εταιρικού σκοπού γίνεται δεκτό ότι δεν εμπίπτουν πράξεις χαριστικές και πράξεις από 32 Παπαδοπούλου Α. σε Αντωνόπουλο Β./Μούζουλα Σ. (Επιστημονική Διεύθυνση), Ανώνυμες Εταιρίες, ό.π. υποσ. 2, άρθρο 18, σ. 31, αρ. περ. 31. 33 Για τη διαχειριστική εξουσία των δ.σ. ομιλοποιημένων εταιριών βλ. Βαρελά Μ., Η Διαμόρφωση της Εσωτερικής Ευθύνης στους Ομίλους Εταιριών - Η διαχείριση της ομιλοποιημένης Α.Ε., Αθήνα 2007, σ. 206-216. 34 Μάρκου Ι., Η εξουσία του διοικητικού συμβουλίου της ανώνυμης εταιρίας προς διάθεση εταιρικής περιουσίας, ΕλλΔνη 2001, 29. 35 Ετεροδιαχείριση ή αρχή της δοτής διαχείρισης βλ. Σταματάκη Η., ό.π. υποσ. 4, σ. 169 Σε αντίθεση με την αυτοδιαχείριση που ισχύει στις προσωπικές εταιρίες βλ. Ρόκα Ν., Εμπορικές Εταιρίες, ό.π. υποσ. 4, σ. 288. 36 Αθανασίου Λ., Μέτοχοι και εταιρική εποπτεία - Η ενεργός ανάμειξη των μετόχων στις εταιρικές αποφάσεις ως μέσο άσκησης εποπτείας στη διοίκηση της α.ε., Αθήνα 2010, σ. 309 Βαρελά Μ., Σημείωμα στην ΜΠρΠειρ 5826/2006, ΔΕΕ 2007, 453-454. 37 Αντωνόπουλος Β., Δίκαιο Α.Ε. & Ε.Π.Ε., ό.π. υποσ. 4, σ. 464 Αθανασίου Λ., ό.π. υποσ. 36, σ. 309. 38 Μάρκου Ι., Το διοικητικό συμβούλιο της ΑΕ, ό.π. υποσ. 1, σ. 31 Μάρκου Ι., Η εξουσία του διοικητικού συμβουλίου, ό.π. υποσ. 34, σ. 20. 39 Βαρελά Μ., Σημείωμα στην ΜΠρΠειρ 5826/2006, ΔΕΕ 2007, 454 Αντωνόπουλος Β., Δίκαιο Α.Ε. & Ε.Π.Ε., ό.π. υποσ. 4, σ. 410. 40 Σταματάκη Η., ό.π. υποσ. 4, σ. 168-169 Ψυχομάνης Σ., ό.π. υποσ. 7, σ. 304 Αντωνόπουλος Β., Δίκαιο Α.Ε. & Ε.Π.Ε., ό.π. υποσ. 4, σ. 331 Μάρκου Ι., Η εξουσία του διοικητικού συμβουλίου, ό.π. υποσ. 34, σ. 25-26 Τέλλης Ν., Εταιρικός σκοπός και εκπροσωπευτική εξουσία του διοικητικού συμβουλίου ανώνυμης εταιρίας Σκέψεις με αφορμή την ΑΠ 1353/1997, ΕπισκΕΔ 1998, 327. -6-
ελευθεριότητα, όπως είναι η παραίτηση από αξιώσεις της εταιρίας εναντίον τρίτων ή από εμπράγματες ασφάλειες ή η άφεση χρέους, καθώς επίσης δεν εμπίπτει και η εκποίηση ολόκληρης ή σημαντικού μέρους της περιουσίας της εταιρίας 41. Η τελική κρίση όμως για τη συμφωνία ή όχι μίας διαχειριστικής πράξης στον εταιρικό σκοπό γίνεται πάντα κατά τη στιγμή διενέργειάς της. Έτσι ένα μέτρο που επιφέρει ζημία στην εταιρία, μπορεί να κριθεί τελικά θεμιτό αν στοχεύει π.χ. στην επιβίωσή της 42. Η υπέρβαση των ορίων του εταιρικού σκοπού, του καταστατικού και των αποφάσεων της γ.σ. γεννά σε βάρος του δ.σ. υποχρέωση αποζημίωσης της εταιρίας και δεν αντιτάσσεται κατά των καλόπιστων τρίτων (άρθρο 22 παρ. 1 και 2) 43. 2) Η απεριόριστη και μη περιορίσιμη εκπροσωπευτική εξουσία. Ενώ η αρμοδιότητα διαχείρισης του δ.σ. είναι «εσωτερική», ή άλλως λειτουργεί «προς τα μέσα», και σχετίζεται με τη λήψη αποφάσεων που αφορούν στη διοίκηση της εταιρίας, η αρμοδιότητα εκπροσώπησης αποτελεί διαχείριση «προς τα έξω» και αφορά στην εκτέλεση των αποφάσεων είτε με σύναψη δικαιοπραξιών, είτε με διατύπωση μονομερών δηλώσεων βουλήσεως, είτε με αποδοχή δηλώσεων βουλήσεως από τρίτους προς την εταιρία 44. Όπως η διαχειριστική έτσι και η εκπροσωπευτική εξουσία των μελών του δ.σ. απορρέει από την οργανική τους σχέση με την εταιρία 45. Η εκπροσωπευτική εξουσία είναι απεριόριστη και μη 41 ΟλΑΠ 26/1998, ΕΕμπΔ 1998, 553επ. ΑΠ 1353/1997, ΔΕΕ 1997, 1175επ. ΜΠρΠειρ 5826/2006, ΔΕΕ 2007, 452επ. Μηλαθιανάκη Μ., Η κατανομή των εξουσιών μεταξύ της Γενικής Συνέλευσης και του Διοικητικού Συμβουλίου στην Α.Ε. - Συγκριτική μελέτη ελληνικού και γερμανικού δικαίου, Αθήνα 2013, σ. 85 Βαρελά Μ., Σημείωμα στην ΜΠρΠειρ 5826/2006, ΔΕΕ 2007, 454 Μάρκου Ι., Η εξουσία του διοικητικού συμβουλίου, ό.π. υποσ. 34, σ. 22-23 βλ. και Αλικάκο Π., Η απόφαση στις ενώσεις προσώπων και στα νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου, Αθήνα Θεσσαλονίκη 2004, σ. 221, όπου ο εταιρικός σκοπός είναι ο «πολικός αστέρας» για όλα τα μέλη του νομικού προσώπου. 42 Βαρελά Μ., Σημείωμα στην ΜΠρΠειρ 5826/2006, ΔΕΕ 2007, 455-456 Μάρκου Ι., Η εξουσία του διοικητικού συμβουλίου, ό.π. υποσ. 34, σ. 23. 43 Ψυχομάνης Σ., ό.π. υποσ. 7, σ. 304 Αντωνόπουλος Β., Δίκαιο Α.Ε. & Ε.Π.Ε., ό.π. υποσ. 4, σ. 331. 44 Μάρκου Ι., Το διοικητικό συμβούλιο της ΑΕ, ό.π. υποσ. 1, σ. 22-23 Μηλαθιανάκη Μ., ό.π. υποσ. 41, σ. 80-81, 87. 45 Για την εκπροσωπευτική εξουσία του δ.σ. βλ. ΑΠ 737/2015, Αρμ. 2016, 427επ. ΑΠ 664/2014, ΤΝΠ Συμβ. Επιθεώρηση-nomos ΑΠ 1150/2014, ΤΝΠ Συμβ. Επιθεώρηση-nomos ΑΠ 1758/2013, ΧρΙΔ 2014, 526επ. ΑΠ 1913/2013, ΧρΙΔ 2014, 419επ. ΑΠ 704/2010, ΕΕμπΔ 2011, 385επ. ΑΠ 462/2010, Αρμ. 2010, 1541επ. ΑΠ 2107/2009, ΧρΙΔ 2011, 140επ. ΑΠ 1979/2008, ΤΝΠ Συμβ. Επιθεώρηση-nomos ΑΠ 574/2001, ΔΕΕ 2001, 1108επ. ΕφΑθ 3854/2013, ΔΕΕ 2013, 1034επ. ΕφΘεσ 688/2011, ΕΕμπΔ 2011, 1017επ. ΕφΘεσ 2261/2008, ΕΕμπΔ 2009, 166επ. ΜΠρΚορ 2263/2003, ΕλλΔνη 2004, 272επ. ΜΠρΚερκ 503/2001, ΕΕμπΔ 2004, 521επ. Για την εκπροσώπηση σε έγκληση βλ. ΑΠ 859/2010 (Ποιν.), ΤΝΠ Συμβ. Επιθεώρηση-nomos ΑΠ 203/2010 (Ποιν.), ΤΝΠ Συμβ. Επιθεώρηση-nomos ΑΠ 1128/2007 (Ποιν.), ΤΝΠ Συμβ. Επιθεώρηση-nomos ΑΠ 1187/2007 (Ποιν.), ΤΝΠ Συμβ. Επιθεώρηση-nomos ΑΠ 1324/2006 (Ποιν.), ΤΝΠ Συμβ. Επιθεώρηση-nomos ΑΠ 1898/2006 (Ποιν.), ΝοΒ 2007, 160επ. ΑΠ 1653/2006 (Ποιν.), ΤΝΠ Συμβ. Επιθεώρηση-nomos ΑΠ 1631/2006 (Ποιν.), Αρμ. 2006, 1764επ. ΑΠ 573/2006 (Ποιν.), ΤΝΠ Συμβ. Επιθεώρηση-nomos ΕφΘεσ 1216/2001 (Ποιν.), Αρμ. 2002, 447επ. Για την επίδοση στην α.ε. βλ. ΟλΑΠ 16/2000, ΕλλΔνη 2000, 957επ. ΑΠ 1244/2012, ΕΕμπΔ 2012, 935επ. ΑΠ 928/2004, ΧρΙΔ 2004, 995επ. ΑΠ 307/2003, ΔΕΕ 2003, 947επ. ΑΠ 1005/2002, ΕλλΔνη 2006, 138επ. ΑΠ 499/2000, ΤΝΠ Συμβ. Επιθεώρηση-nomos ΑΠ 45/2000, ΤΝΠ Συμβ. Επιθεώρηση-nomos ΑΠ 868/1996, ΕλλΔνη 1997, 587επ. ΑΠ 882/1989, ΝοΒ 1991, 57επ. ΕφΘεσ 149/2012, ΤΝΠ Συμβ. Επιθεώρηση-nomos ΕφΑθ 2488/2011, ΕλλΔνη 2012, 206επ. ΕφΑθ 427/2009, ΤΝΠ Συμβ. Επιθεώρηση-nomos ΕφΑθ 2916/2007, ΤΝΠ Συμβ. Επιθεώρηση-nomos ΕφΑθ 1297/2006, ΕλλΔνη 2007, 278επ. ΕφΑθ 4042/2000, ΕλλΔνη 2001, 201επ. ΕφΔωδ 280/1998, ΕΕμπΔ 1999, 830επ. ΠΠρΑθ 1459/2010, ΤΝΠ Συμβ. Επιθεώρηση-nomos ΠΠρΡοδ 316/2006, ΤΝΠ Συμβ. Επιθεώρηση-nomos ΠΠρΠειρ 20/1995, ΔΕΕ 1995, 617επ. ΜΠρΡοδ 25/2012, ΤΝΠ Συμβ. Επιθεώρηση-nomos ΜΠρΡοδ 208/2006, ΤΝΠ Συμβ. Επιθεώρηση-nomos και στη θεωρία Παπαδοπούλου Α. σε Αντωνόπουλο Β./Μούζουλα Σ. (Επιστημονική Διεύθυνση), Ανώνυμες Εταιρίες, ό.π. υποσ. 2, άρθρο 18, σ. 16, αρ. περ. 12- σ. 17, αρ. περ. 13- σ. 18, αρ. περ. 15. -7-
περιορίσιμη 46. Απεριόριστη γιατί ακόμη και πράξεις εκπροσώπησης που βρίσκονται εκτός του εταιρικού σκοπού δεσμεύουν την εταιρία απέναντι στους καλόπιστους τρίτους (άρθρο 22 παρ. 1 εδ. 2) και μη περιορίσιμη γιατί τυχόν καταστατικοί ή άλλοι περιορισμοί της, ακόμη και αν έχουν υποβληθεί σε διατυπώσεις δημοσιότητας, δε μπορούν να αντιταχθούν απέναντι στους καλόπιστους τρίτους (άρθρο 22 παρ. 2) 47. Το άρθρο 22 παρ. 2 Κ.Ν. 2190/1920 που αναφέρεται στο μη περιορίσιμο της εκπροσωπευτικής εξουσίας δε διακρίνει μεταξύ καλοπιστίας ή κακοπιστίας των τρίτων 48. Ωστόσο γίνεται δεκτό ότι και η διάταξη αυτή αποβλέπει μόνο στην προστασία αυτών που χρήζουν και είναι άξιοι προστασίας, δηλαδή αυτών που αγνοούν δικαιολογημένα τους περιορισμούς που έχουν τεθεί. Το βάρος της απόδειξης το φέρει η εταιρία 49. Για την έκταση της εκπροσωπευτικής εξουσίας των διοικητών νομικού προσώπου έχουν υποστηριχθεί διαφορετικές απόψεις: Σύμφωνα με την αγγλοσαξωνική θεωρία της ultra vires που προσανατολίζεται στην προστασία των συμφερόντων της εταιρίας, η έκταση της εξουσίας των μελών της διοίκησης που προσδιορίζεται από το καταστατικό ισχύει απέναντι σε όλους αδιακρίτως 50. Αντίθετα σύμφωνα με τη γερμανική θεωρία της prokura που προσανατολίζεται στην προστασία των συναλλαγών, οι περιορισμοί στην εξουσία εκπροσώπησης από τον εταιρικό σκοπό, το καταστατικό ή τις αποφάσεις των εταίρων δεν αντιτάσσονται κατά των τρίτων αλλά αναπτύσσουν ισχύ μόνο στις εσωτερικές σχέσεις των μελών μεταξύ τους 51. Η ελληνική νομοθεσία ως προς το δ.σ. της α.ε. ακολούθησε, όπως αποτυπώθηκε παραπάνω, τη δεύτερη θεωρία της prokura, αποκλίνοντας από τη γενική ρύθμιση για τα νομικά πρόσωπα των άρθρων 68 παρ. 1 εδ. 1 και 70 Α.Κ., τα οποία υιοθετώντας τη θεωρία της ultra vires ορίζουν αφενός ότι ο προσδιορισμός της έκτασης της εξουσίας που έχει η διοίκηση από τη συστατική πράξη και το καταστατικό ισχύει και για τους τρίτους (άρθρο 68 παρ. 1 εδ. 1 Α.Κ.) και αφετέρου ότι μόνον οι δικαιοπραξίες που 46 Σταματάκη Η., ό.π. υποσ. 4, σ. 168-169 Ρόκας Ν., Εμπορικές Εταιρίες, ό.π. υποσ. 4, σ. 326 Αλεξανδρίδου Ε., Δίκαιο Εμπορικών Εταιριών, Προσωπικές & Κεφαλαιουχικές Εταιρίες, Δ έκδοση, Αθήνα 2012, σ. 329 Τέλλης Ν., Περιορισμοί της εξουσίας του διοικητικού συμβουλίου ανώνυμης εταιρίας: Αντιτάξιμοι έναντι κακόπιστων τρίτων - Συμβολή στην ερμηνεία του άρθρου 22 παρ. 2 ΚΝ 2190/1920, σε Τιμητικό Τόμο Νικολάου Κ. Ρόκα, Αθήνα 2012, σ. 1050, 1054 = ΔΕΕ 2011, 1100-1101, 1103. 47 Σταματάκη Η., ό.π. υποσ. 4, σ. 168 Τέλλης Ν., Περιορισμοί της εξουσίας του διοικητικού συμβουλίου ανώνυμης εταιρίας σε Τιμητικό Τόμο Νικολάου Κ. Ρόκα, ό.π. υποσ. 46, σ. 1054 = ΔΕΕ 2011, 1103 Τέλλης Ν., Εταιρικός σκοπός και εκπροσωπευτική εξουσία του διοικητικού συμβουλίου ανώνυμης εταιρίας, ό.π. υποσ. 40, σ. 330 Παμπούκης Κ., Συμβολή στη θεωρία της εκπροσώπησης των εταιριών, ΕπισκΕΔ 1996, 792. 48 Τσενέ Χ., Η αναμόρφωση των αρμοδιοτήτων και της λειτουργίας του ΔΣ μετά το Ν. 3604/07, σε 18 ο Π.Σ.Ε.Δ. Συνδέσμου Ελλήνων Εμπορικολόγων, Τάσεις και Προοπτικές του Δικαίου της Ανώνυμης Εταιρίας, Αθήνα 2009, σ. 610. 49 Ψυχομάνης Σ., ό.π. υποσ. 7, σ. 304 Τέλλης Ν., Περιορισμοί της εξουσίας του διοικητικού συμβουλίου ανώνυμης εταιρίας σε Τιμητικό Τόμο Νικολάου Κ. Ρόκα, ό.π. υποσ. 46, σ. 1076 = ΔΕΕ 2011, 1114 Παμπούκης Κ., Εισαγωγικό σημείωμα στην ΕφΘεσ 555/2010, ΕπισκΕΔ 2010, 1158. 50 Παμπούκης Κ., Εκπροσώπηση των εμπορικών εταιριών - Το απεριόριστο και μη περιορίσιμο της εξουσίας εκπροσωπήσεως αυτών, ΕπισκΕΔ 2014, 1 Τέλλης Ν., Περιορισμοί της εξουσίας του διοικητικού συμβουλίου ανώνυμης εταιρίας σε Τιμητικό Τόμο Νικολάου Κ. Ρόκα, ό.π. υποσ. 46, σ. 1050 = ΔΕΕ 2011, 1101 Αντωνόπουλος Β., Δίκαιο Α.Ε. & Ε.Π.Ε., ό.π. υποσ. 4, σ. 468 Αλικάκος Π., ό.π. υποσ. 41, σ. 225. 51 Παμπούκης Κ., Εκπροσώπηση των εμπορικών εταιριών, ό.π. υποσ. 50, σ. 2-3, όπου η εταιρία που είναι κλεισμένη στα όρια του σκοπού της δεν εμπνέει εμπιστοσύνη Τέλλης Ν., Περιορισμοί της εξουσίας του διοικητικού συμβουλίου ανώνυμης εταιρίας σε Τιμητικό Τόμο Νικολάου Κ. Ρόκα, ό.π. υποσ. 46, σ. 1050 = ΔΕΕ 2011, 1101 Αντωνόπουλος Β., Δίκαιο Α.Ε. & Ε.Π.Ε., ό.π. υποσ. 4, σ. 468 Αλικάκος Π., ό.π. υποσ. 41, σ. 225. -8-
επιχειρήθηκαν εντός των ορίων της εξουσίας του οργάνου δεσμεύουν το νομικό πρόσωπο (άρθρο 70 Α.Κ.) 52. 3) Η έγκριση στις καθ υπέρβαση των εξουσιών πράξεις. Η προστασία από τις καθ υπέρβαση των εξουσιών πράξεις του δ.σ. αφορά, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, στους καλόπιστους τρίτους. Η εταιρία δεσμεύεται απέναντι σ αυτούς. Αυτό που δεν προβλέπεται στο νόμο της α.ε. είναι η τύχη των πράξεων όταν ο τρίτος είναι κακόπιστος ή όταν σε συνεργασία με μέλη του δ.σ. ενεργεί με συμπαιγνία προς βλάβη της εταιρίας 53. Εξ αντιδιαστολής προκύπτει ότι στις περιπτώσεις αυτές η εταιρία δε δεσμεύεται. Ωστόσο αμφισβητείται αν πρόκειται για πράξεις απολύτως άκυρες, για πράξεις σχετικά άκυρες υπέρ της εταιρίας ή για πράξεις έγκυρες αλλά ανενεργές 54. Για τη διάκριση μεταξύ απόλυτης, σχετικής ακυρότητας και ανενέργειας των δικαιοπραξιών γίνεται αναλυτικά λόγος στο δεύτερο μέρος της παρούσας. Εδώ αρκεί να αναφερθεί ότι η πλειοψηφία των απόψεων στη θεωρία κλίνει προς την ανενέργεια. Ωστόσο όλες οι απόψεις συγκλίνουν στο ότι ελλείψει ειδικής ρύθμισης στο νόμο της α.ε. εφαρμόζεται η γενική ρύθμιση του άρθρου 68 παρ. 2 Α.Κ., δηλαδή στην περίπτωση που ο τρίτος είναι κακόπιστος, για τις καθ υπέρβαση των εξουσιών πράξεις του δ.σ. αναλογική εφαρμογή έχουν οι διατάξεις περί εντολής και αντιπροσώπευσης και συγκεκριμένα αυτές των άρθρων 229επ. Α.Κ. για τις συμβάσεις και 233επ. Α.Κ. για τις μονομερείς δικαιοπραξίες 55. Οι πράξεις αυτές θεωρείται ότι ενεργήθηκαν χωρίς αντιπροσωπευτική εξουσία, από ψευδοαντιπρόσωπο, και η τύχη τους εξαρτάται από την έγκριση της εταιρίας. Σύμφωνα με τη γενική θεωρία του δικαίου, η έγκριση αφορά σε όλων των ειδών τις δικαιοπραξίες, πλην των μονομερών μη απευθυντέων δικαιοπραξιών και αυτών που λόγω της φύσης τους δεν επιτρέπεται να εκτελούνται από αντιπρόσωπο, όπως είναι π.χ. οι 52 Τέλλης Ν., Περιορισμοί της εξουσίας του διοικητικού συμβουλίου ανώνυμης εταιρίας σε Τιμητικό Τόμο Νικολάου Κ. Ρόκα, ό.π. υποσ. 46, σ. 1050 = ΔΕΕ 2011, 1101 Τέλλης Ν., Εταιρικός σκοπός και εκπροσωπευτική εξουσία του διοικητικού συμβουλίου ανώνυμης εταιρίας, ό.π. υποσ. 40, σ. 330 βλ. Παμπούκη Κ., Εκπροσώπηση των εμπορικών εταιριών, ό.π. υποσ. 50, σ. 6, όπου σε μελλοντική αναθεώρηση θα πρέπει να προσαρμοσθούν και οι διατάξεις αυτές του Α.Κ. 53 Τέλλης Ν., Εταιρικός σκοπός και εκπροσωπευτική εξουσία του διοικητικού συμβουλίου ανώνυμης εταιρίας, ό.π. υποσ. 40, σ. 331. 54 Για τον προβληματισμό βλ. Τέλλη Ν., Εταιρικός σκοπός και εκπροσωπευτική εξουσία του διοικητικού συμβουλίου ανώνυμης εταιρίας, ό.π. υποσ. 40, σ. 331 Υπέρ της ακυρότητας ΑΠ 603/2013, ΤΝΠ Συμβ. Επιθεώρηση-nomos ΑΠ 1659/2005, ΔΕΕ 2006, 173επ. ΑΠ 1193/2001, ΕλλΔνη 2002, 748επ. ΕφΘεσ 2980/2006, ΕπισκΕΔ 2007, 425 ΕφΑθ 9223/2001, ΧρΙΔ 2002, 64επ. ΑΠ 877/1999, ΤΝΠ Συμβ. Επιθεώρησηnomos ΑΠ 1353/1997, ΔΕΕ 1997, 1175επ. ΕφΘρ 484/1995, ΕπισκΕΔ 1995/824επ. και στη θεωρία Αλικάκος Π., ό.π. υποσ. 41, σ. 220, 230, ο οποίος εντάσσει τον εταιρικό σκοπό στις προϋποθέσεις του κύρους της απόφασης Λεβαντής Ε., ό.π. υποσ. 1, σ. 591 Υπέρ της ανενέργειας Γεωργιάδης Α., Ο κρίσιμος χρόνος για την ύπαρξη εξουσίας διαθέσεως στο πρόσωπο του εγκρίνοντος εκποιητική δικαιοπραξία (συμβολή στην ερμηνεία των ΑΚ 229 και 239), ΧρΙΔ 2014, 481 Παπαδοπούλου Α. σε Αντωνόπουλο Β./Μούζουλα Σ. (Επιστημονική Διεύθυνση), Ανώνυμες Εταιρίες, ό.π. υποσ. 2, άρθρο 18, σ. 15, αρ. περ. 9 Αντωνόπουλος Β., Δίκαιο Α.Ε. & Ε.Π.Ε., ό.π. υποσ. 4, σ. 470-471 Ρόκας Ν., Εμπορικές Εταιρίες, ό.π. υποσ. 4, σ. 328-329 Αλεξανδρίδου Ε., ό.π. υποσ. 46, σ. 332 Παμπούκης Κ., Παρατηρήσεις στην ΑΠ 877/1999, ΕπισκΕΔ 1999, 121 Τέλλης Ν., Εταιρικός σκοπός και εκπροσωπευτική εξουσία του διοικητικού συμβουλίου ανώνυμης εταιρίας, ό.π. υποσ. 40, σ. 332, 336 Μαστροκώστας Χ., Η έκταση της εξουσίας εκπροσώπησης των οργάνων διοίκησης της Α.Ε. και της Ε.Π.Ε. - Τα όρια του εταιρικού σκοπού και του αντικειμένου της εταιρικής δραστηριότητας και η υπέρβασή τους, Αθήνα - Κομοτηνή 1995, σ. 318-319 Καρύμπαλη Τσίπτσιου Γ., Η έγκριση των δικαιοπραξιών - Συμβολή στην ερμηνεία των ΑΚ 236 και 238, Θεσσαλονίκη 1990, σ. 68, 99, 169. 55 Μάρκου Ι., Το διοικητικό συμβούλιο της ΑΕ, ό.π. υποσ. 1, σ. 19, 22. -9-
δικαιοπραξίες του οικογενειακού και του κληρονομικού δικαίου 56. Η δήλωση της έγκρισης πρέπει να είναι οριστική και βέβαιη και να μην εξαρτάται από αίρεση ή προθεσμία, διαφορετικά θα παρατείνονταν η αβεβαιότητα που ήδη υπάρχει στη δικαιοπραξία 57. Η έγκριση έχει κατά κανόνα αναδρομική ενέργεια, ανατρέχει στο χρόνο επιχείρησης της υπό έγκριση δικαιοπραξίας (άρθρο 238 παρ. 1 Α.Κ.) και είτε την ισχυροποιεί, θεραπεύει την ακυρότητά της, είτε συνεπάγεται την παραγωγή των εννόμων αποτελεσμάτων της έγκυρης αλλά ανενεργούς δικαιοπραξίας, ανάλογα με την άποψη που υιοθετεί ο καθένας 58. Αν οι πράξεις επιχειρήθηκαν από υποκατάστατο του δ.σ. όργανο, αρμόδιο να τις εγκρίνει είναι το δ.σ. ενεργώντας συλλογικά 59. Αν οι πράξεις επιχειρήθηκαν από το δ.σ. ενεργώντας συλλογικά, αρμόδιο να τις εγκρίνει είναι το ανώτατο όργανο της εταιρίας, η γ.σ. 60. Σε περίπτωση που η έγκριση καθυστερεί, ο τρίτος που συναλλάχθηκε με την εταιρία δικαιούται να της τάξει εύλογη προς έγκριση προθεσμία κατά τα οριζόμενα στο άρθρο 229 παρ. 2 Α.Κ. και στο άρθρο 230 Α.Κ. Δ. Η υποκατάσταση στις εξουσίες του διοικητικού συμβουλίου Η διάκριση της υποκατάστασης από την πληρεξουσιότητα. Εξαίρεση από τον κανόνα της συλλογικής δράσης του δ.σ. αποτελεί η δυνατότητα υποκατάστασης στην άσκηση τόσο της εκπροσωπευτικής όσο και της διαχειριστικής του εξουσίας 61. Το άρθρο 22 παρ. 3 Κ.Ν. 2190/1920 κατ αναλογία προς το άρθρο 67 παρ. 2 Α.Κ. ορίζει ότι δυνάμει καταστατικής πρόβλεψης το δ.σ. μπορεί να αναθέτει τις εξουσίες του σε ένα ή περισσότερα πρόσωπα, μέλη του ή όχι 62. Η καταστατική πρόβλεψη μπορεί να είναι είτε αφηρημένη είτε συγκεκριμένη 63. Αν ο υποκατάστατος είναι μέλος του δ.σ. συνήθως αποκαλείται «διευθύνων σύμβουλος» ενώ αν είναι τρίτος «διευθυντής» ή «γενικός διευθυντής» 64. Για το διορισμό υποκατάστατων προσώπων λοιπόν θα πρέπει να υπάρχει 56 Καρύμπαλη Τσίπτσιου Γ., ό.π. υποσ. 54, σ. 24-25. 57 Καρύμπαλη Τσίπτσιου Γ., ό.π. υποσ. 54, σ. 24-25. 58 Γεωργιάδης Α., Ο κρίσιμος χρόνος για την ύπαρξη εξουσίας διαθέσεως, ό.π. υποσ. 54, σ. 481 Λεβαντής Ε., ό.π. υποσ. 1, σ. 591 Καρύμπαλη Τσίπτσιου Γ., ό.π. υποσ. 54, σ. 68-69. 59 ΑΠ 603/2013, ΤΝΠ Συμβ. Επιθεώρηση-nomos ΑΠ 1659/2005, ΔΕΕ 2006, 173επ. ΑΠ 1193/2001, ΕλλΔνη 2002, 748επ. ΕφΘεσ 2980/2006, ΕπισκΕΔ 2007, 425 ΕφΑθ 9223/2001, ΧρΙΔ 2002, 64επ. 60 Τέλλης Ν., Εταιρικός σκοπός και εκπροσωπευτική εξουσία του διοικητικού συμβουλίου ανώνυμης εταιρίας, ό.π. υποσ. 40, σ. 336, 339, 342, όπου μόνο στις διαρκείς αποκλίσεις από το καταστατικό απαιτείται τροποποίησή του προκειμένου να εγκρίνει η γ.σ. Αντίθετος Μαστροκώστας Χ., Η έκταση της εξουσίας εκπροσώπησης των οργάνων διοίκησης της Α.Ε. και της Ε.Π.Ε., ό.π. υποσ. 54, σ. 323, 327-328, ο οποίος λόγω της αυστηρής κατανομής των εξουσιών μεταξύ των εταιρικών οργάνων που υιοθετεί, θέτει γενικά ως προϋπόθεση της έγκρισης από τη γ.σ. την τροποποίηση του καταστατικού. 61 Λιβαδά Χ. σε Περάκη Ε. (Επιμέλεια), Το Δίκαιο της Ανώνυμης Εταιρίας, ό.π. υποσ. 3, άρθρο 18, σ. 889, αρ. περ. 10 Μπεχλιβάνης Α., Παρατηρήσεις στην ΑΠ 704/2010, Αρμ 2011, 1177. 62 Για την υποκατάσταση βλ. ΑΠ 603/2013, ΤΝΠ Συμβ. Επιθεώρηση-nomos ΑΠ 1827/2012, Αρμ 2013, 1870επ. ΑΠ 470/2006, ΧρΙΔ 2006, 638επ. ΑΠ 1510/2006, ΤΝΠ Συμβ. Επιθεώρηση-nomos ΑΠ 693/2006, ΕλλΔνη 2008, 1062επ. ΑΠ 1121/2006, ΕΕμπΔ 2007, 836επ. ΑΠ 573/2006, ΕΕμπΔ 2007, 318επ. ΑΠ 1659/2005, ΔΕΕ 2006, 173επ. ΑΠ 456/2005, ΧρΙΔ 2005, 743επ. ΑΠ 1193/2001, ΕλλΔνη 2002, 748επ. ΑΠ 169/2000, ΔΕΕ 2000, 863επ. ΑΠ 1275/1999, ΤΝΠ Συμβ. Επιθεώρηση-nomos ΑΠ 395/1998, ΔΕΕ 1998, 711επ. ΑΠ 525/1978, ΝοΒ 1978, 559επ. ΕφΑθ 2189/2010, ΔΕΕ 2011, 53επ. ΕφΘεσ 2980/2006, ΕπισκΕΔ 2007, 425 ΕφΘεσ 1910/2004, ΕΕμπΔ 2005, 551επ. ΕφΑθ 3023/2003, ΕΕμπΔ 2004, 314επ. ΕφΑθ 9223/2001, ΧρΙΔ 2002, 64επ. ΕφΠειρ 416/1999, ΕΕμπΔ 2000, 85επ. ΜΠρΣυρ 490/1997, ΔΕΕ 1998, 852επ. 63 Παμπούκης Κ., Παρατηρήσεις στην ΕφΛαρ 263/2002, ΕπισκΕΔ 2002, 801. 64 Μπεχλιβάνης Α., Παρατηρήσεις στην ΑΠ 704/2010, Αρμ 2011, 1177. -10-