Η Γέννηση του Λεβιάθαν ή η Θέσµιση της Πολιτικής Κοινότητας στη Σκέψη του Thomas Hobbes Στην αρχική έκδοση του Λεβιάθαν, το 1651, το εξώφυλλο της αποτυπώνει παραστατικά µεγάλο µέρος του επιχειρήµατος του συγγραφέα του. Μια γιγάντια ανθρώπινη µορφή υψώνεται θεόρατη πάνω από την ύπαιθρο και τις πόλεις των ανθρώπων. Στο κεφάλι της έχει ένα στέµµα, στο ένα χέρι κρατά ένα ξίφος στο άλλο ένα σκήπτρο. Το σώµα της αποτελείται από µυριάδες µικρές ανθρώπινες µορφές. Ακριβώς από πάνω αναγράφεται µια φράση από το 41 ο κεφάλαιο του Ιώβ : «εν υπάρχει εξουσία πάνω στη γη που να συγκρίνεται µε την δική του». Αντληµένη από τη βίβλο, η φιγούρα του Λεβιάθαν µετατρέπεται σε πανίσχυρο σύµβολο της κρατικής οργάνωσης της πολιτικής κοινότητας στους νεότερους χρόνους. Η εικονογράφηση της θα προσφέρει όχι µόνο µια επιδραστική πολιτική µεταφορά, αλλά και ένα καλό αφετηριακό σηµείο για την αφήγηση της θέσµισης της πολιτικής κοινότητας σύµφωνα µε τη σκέψη του εισηγητή της. Πράγµατι, πολλά από τα βασικά συστατικά στοιχεία του θεωρητικού διαβήµατος του Hobbes µπορούν να βρεθούν κωδικοποιηµένα στους συµβολισµούς αυτής της αναπαράστασης. Η φυσική κατάσταση, το κοινωνικό συµβόλαιο, η ισχύς του ξίφους, το αδιαίρετο της κυριαρχίας, ο απολυταρχικός χαρακτήρας της πολιτικής εξουσίας, η σχέση µε τη θρησκεία, η σχέση κράτους - κοινωνίας. Πέρα από ένα επιτυχηµένο εξώφυλλο αποτελεί και ένα πολύτιµο οδηγό στη διαδροµή από την προπολιτική φυσική κατάσταση, µέσω του κοινωνικού συµβολαίου, στην κυριαρχία του θνητού θεού, του µεγάλου Λεβιάθαν. α) Φυσική Κατάσταση Η συζήτηση σχετικά µε την πολιτική κοινότητα ξεκινά µε αφετηρία της την φυσική κατάσταση του ανθρώπου, η οποία στηρίζεται σε µια συνεκτικά επεξεργασµένη φιλοσοφική ανθρωπολογία. Πέρα από ότι είναι ήδη πασίγνωστο 1
για το πώς αξιολογούσε ο Hobbes την κατάσταση του ανθρώπου πριν την ίδρυση της πολιτικής κοινότητας, δηλαδή εκείνη την κατάσταση του πολέµου όλων εναντίων όλων όπου «ο ανθρώπινος βίος είναι µοναχικός, ενδεής, βρωµερός, κτηνώδης και βραχύς» 1, η φυσική κατάσταση περιλαµβάνει όλα εκείνα τα στοιχεία που καθιστούν καινοτόµο το επιχείρηµα του Hobbes και θέτουν τους όρους για την σύναψη του κοινωνικού συµβολαίου και την περαιτέρω δηµιουργία του Λεβιάθαν. Αν υπάρχει µια συνθήκη, η οποία να προσδιορίζει την φυσική κατάσταση αυτή είναι η συνθήκη της ισότητας όλων µε όλους. Οι άνθρωποι από την φύση του είναι ίσοι καθότι οι επιµέρους διαφορές τους (σε σωµατικό ή πνευµατικό επίπεδο) αντιρροπούνται και αναχαιτίζονται αµοιβαία, φτάνοντας έτσι στη συνθήκη της γενικευµένης ισότητας. Όµως, είναι αυτή ακριβώς η ισότητα που θα πυροδοτήσει την ζοφερή κατάσταση που περιγράφει η γνωστή ρήση του Hobbes. Εφόσον είµαστε ίσοι, σε περίπτωση που το αντικείµενο της επιθυµίας µας είναι κοινό, τότε επέρχεται η εχθρότητα και η σύγκρουση. Καθώς προσπαθούµε να πραγµατώσουµε τις επιθυµίες µας και να εξασφαλίσουµε την αυτοσυντήρηση µας, οι υπόλοιποι άνθρωποι, καθότι φορείς ίσης ισχύος µε τη δική µας, µετατρέπονται σε εν δυνάµει εχθρούς µας. Όσο και να προσπαθήσουµε δεν θα µπορέσουµε ποτέ να απαλλαγούµε από την ανασφάλεια για τη ζωή και τα υπάρχοντα µας που απορρέει από το γεγονός της ισότητας µας µε όλους τους άλλους. Εν προκειµένω, ο Hobbes διακρίνει στη φύση του ανθρώπου τρεις πρωταρχικές αιτίες διαµάχης : τον ανταγωνισµό, την δυσπιστία και τη δόξα. Εφόσον αυτή είναι η ζοφερή κατάσταση στην οποία ρίχνει τον άνθρωπο η φύση του, τίθεται το ερώτηµα εάν είναι δυνατή η αποµάκρυνση του ανθρώπου από αυτή, εάν είναι εφικτό το ξεπέρασµα της. Η απάντηση του Hobbes είναι θετική, καθώς οργανώνει το πέρασµα στην πολιτική κοινότητα διαµέσου του κοινωνικού συµβολαίου. Η επίτευξη αυτού του ξεπεράσµατος γίνεται µέσα από 1 Τόµας Χοµπς, Λεβιάθαν ή Ύλη, Μορφή και Εξουσία µιας Εκκλησιαστικής και Λαϊκής Πολιτικής Κοινότητας, µτφρ. Γρηγόρης Πασχαλίδης-Αιµίλιος Μεταξόπουλος, εισαγ. Αιµίλιος Μεταξόπουλος, Γνώση, Αθήνα 2006, σ. 196. 2
την ταυτόχρονη επίδραση τόσο ορισµένων ανθρώπινων παθών όσο και του ορθού Λόγου. Τα πάθη που συµβάλλουν προς µια τέτοια κατεύθυνση είναι ο φόβος του θανάτου, η επιθυµία των πραγµάτων που απαιτούνται για µια άνετη διαβίωση και η ελπίδα ότι αυτά θα αποκτηθούν µε εργατικότητα. Από την άλλη, αυτό που υποδεικνύει ανθρώπινος Λόγος είναι οι όροι για την επίτευξη µιας συµφωνίας εξόδου από τον πόλεµο όλων εναντίων όλων, ό,τι θα αποκαλέσει Νόµους της Φύσης. 2 Για το Hobbes ο λόγος του ανθρώπου του υποδεικνύει µια σειρά από νόµους, οι οποίοι ενυπάρχουν στην φυσική κατάσταση, και µπορούν να τον οδηγήσουν την σύναψη συµφωνίας µε τους υπόλοιπους ανθρώπους και στην εξασφάλιση της επιβίωσης και της ειρήνης. Αξίζει να υπογραµµίσουµε ότι δεν πρόκειται για τυπικούς νόµους µε δεσµευτική ισχύ για τα υποκείµενα, µε κάποια υπερβατολογική κανονιστικότητα να τους περιβάλλει. Αντίθετα, οµολογείται ότι αποτελούν συµπεράσµατα ή θεωρήµατα για τον τρόπο επιβίωσης και αυτοπροστασίας των ανθρώπών 3, ή «στοιχειωδώς ορθολογικές υποδείξεις του κοινού νου ως προς τον συµφερότερο τρόπο κατοχύρωσης της επιβίωσης και της ευηµερίας». 4 Επίσης σηµαντικό είναι να τονιστεί ότι αυτοί οι νόµοι της φύσης ανακαλύπτονται µέσω του Λόγου. Η επίκληση της λειτουργίας του Λόγου, µε το ιδιαίτερο περιεχόµενο που λαµβάνει αυτός στη σκέψη του Hobbes, φαίνεται να αίρει την αντίφαση που θα µπορούσε να επισηµάνει κάποιος ανάµεσα σε µια πολεµική και συγκρουσιακή φυσική κατάσταση και την ικανότητα των ίδιων αυτών υποκειµένων να αίρονται από αυτή σταµατώντας τις εχθροπραξίες και συνάπτοντας συµφωνία ειρήνης. Καθώς η λειτουργία της λογικής περιορίζεται σε µια υπολογιστική και εργαλειακή θεώρηση του κόσµου, ζυγίζοντας «τι χάνω και τι κερδίζω», οδηγεί τους ανθρώπους στο συµπέρασµα ότι µε καθαρά ωφελιµιστικά κριτήρια η φυσική κατάσταση δεν µπορεί να συνεχιστεί, οπότε θα πρέπει να αναζητηθεί ένα νέο πρότυπο συνύπαρξης βασισµένο στην σύναψη ειρήνης. Εφόσον το κόστος (ο θάνατος) είναι 2 Αυτ., σ. 198. 3 Αυτ., σ. 228 4 Αιµίλιος Μεταξόπουλος, «Εισαγωγικά στην Ανάγνωση του Hobbes», στο Λεβιάθαν, ό.π., σ. 51. 3
υπερβολικά µεγάλο σε σχέση µε το προσδοκώµενο όφελος (η απόλυτη ελευθερία, νοούµενη αποκλειστικά ως απουσία εµποδίων στην κίνηση) οδηγούµαστε στην έξοδο από τον πόλεµο όλων εναντίον όλων µέσω ορθολογικής επιλογής των κατάλληλων µέσων για τον πάγιο σκοπό της ανθρώπινης ύπαρξης που είναι η επιβίωση και η αυτοσυντήρηση. 5 Πράγµατι, ο πρώτος νόµος της φύσης που αναγνωρίζει ο Λόγος είναι η επιδίωξη και η διατήρηση της ειρήνης. Στη συνέχεια ακολουθεί µια µακρά σειρά νόµων της φύσης, οι οποίοι όµως συνάγονται λογικά από τον πρώτο. Εδώ έχουµε την εφαρµογή της µεθόδου του Hobbes για την γνώση. Άπαξ και γίνει αποδεκτή η πρώτη αρχή, τότε εύκολα µπορεί να αναγνωρίσει και να αποδεχθεί κανείς όσες λογικά απορρέουν από αυτήν. Αν οι νόµοι της φύσης µπορεί να φανούν πολλοί σε αριθµό και δύσκολο να κατανοηθούν και να εφαρµοστούν από τον πολύ κόσµο, ο Hobbes προτείνει µια εύκολη λύση που συνοψίζει το όλο πνεύµα του. Όλοι οι νόµοι µπορούν να συνοψισθούν στην εξής απλή φόρµουλα : «µην κάνεις στους άλλους ό,τι δεν θα έκανες στον εαυτό σου» 6 Για άλλη µια φορά προτάσσεται το υπολογιστικό και ωφελιµιστικό πνεύµα ως το κλειδί που λύνει όλα τα προβλήµατα. Τέλος, αξίζει να αναρωτηθούµε λίγο σχετικά µε την ιστορική πραγµατικότητα της χοµπσιανής φυσικής κατάστασης. Ο Hobbes συζητά το ενδεχόµενο ύπαρξης µιας τέτοιας κατάστασης, αν και ο ίδιος αποκλείει να ίσχυσε ποτέ γενικά και σε όλον τον κόσµο. Παρόλα αυτά, επικαλείται µια σειρά εµπειρικών παραδειγµάτων από την καθηµερινότητα για να υπαινιχθεί ότι µια τέτοια υπόθεση αµοιβαίας εχθρότητας και εγωιστικής σύγκρουσης ίσως να µην είναι τόσο αβάσιµη. 7 Μας φαίνεται ορθό να θεωρήσουµε ότι η αναφορά σε µια συνθήκη πολέµου όλων εναντίον όλων αποτελεί µια φανταστική κατασκευή που επικαλείται ο Hobbes για τις ανάγκες του επιχειρήµατος του. 8 Αυτή η 5 Αυτ., σ. 50 και για το περιεχόµενο του Λόγου βλ. Λεβιάθαν κεφ. V και VII. 6 Λεβιάθαν, σ. 226. 7 Αυτ., σ.196-198. 8 Άρης Στυλιανού, «Η Έννοια του Κοινωνικού Συµβολαίου στην Πολιτική Φιλοσοφία του Χοµπς», Αξιολογικά, τχ. 16, Νοέµβριος 2006. Για την οριστική αποκαθήλωση της χοµπσιανής θεώρησης της ανθρώπινης φύσης ως το αποκορύφωµα του εγωισµού και της αρπακτικότητας από ανθρωπολογική σκοπιά 4
φανταστική κατασκευή συνάδει τόσο προς την φιλοσοφική ανθρωπολογία του όσο και µε την γενική µέθοδο µε την οποία προσεγγίζει την γνώση. Μας ζητάει να τον ακολουθήσουµε σε αυτό το νοητικό και καθαρά θεωρητικό πείραµα. Πώς θα ήταν οι ανθρωπότητα εφόσον δεν υπήρχαν οι νοµικές και οι πολιτικές συµβάσεις ; Εφόσον δεχθούµε αυτήν την υπόθεση τότε µπαίνουµε στο εσωτερικό του συλλογισµού του όπου το κάθε βήµα προκύπτει λογικά από το προηγούµενο έως την συγκρότηση του Λεβιάθαν. Έχοντας λοιπόν αναφερθεί στο πρώτο σηµείο του συλλογισµού του Hobbbes, την φυσική κατάσταση, µπορούµε να εξετάσουµε το αµέσως επόµενο, δηλαδή τη σύναψη του κοινωνικού συµβολαίου. β) Κοινωνικό Συµβόλαιο Ο Hobbes, ο θεµελιωτής της νεότερης θεωρίας του κοινωνικού συµβολαίου, επεξεργάζεται µια ιδιαίτερη µορφή για τον τρόπο σύναψης και λειτουργίας του. Σε αντίθεση µε ότι θα ανέµενε κανείς το κοινωνικό συµβόλαιο που δίνει ζωή στον Λεβιάθαν δεν συνάπτεται µεταξύ ενός σώµατος πολιτών και του κυρίαρχου, ούτε µεταξύ του κάθε ατόµου και του κυρίαρχου, αλλά µεταξύ των αποµονωµένων, ατοµικών και αυτόνοµων υποκειµένων της φυσικής κατάστασης. 9 Εν προκειµένω, δηλαδή, δεν έχουµε την οργάνωση των πολλών και διαφορετικών προσώπων σε ένα πολιτικό σώµα, το οποίο µε τη σειρά του θα δηµιουργήσει την κυρίαρχη αρχή, αλλά αντίθετα συνάπτονται αµοιβαίες συµβάσεις όλων µε όλους. Σε αυτές τις συµβάσεις ανταλλάσσεται η υπόσχεση τήρησης της ειρήνης και παρέχεται η εξουσιοδότηση προς τον κυρίαρχο να ασκεί την ισχύ που του παραχωρείται. Μόνο µετά από αυτές τις πράξεις λαµβάνει χώρα η µετατροπή του πλήθους σε ένα µόνο πρόσωπο. 10 Μόνο µετά από αυτή την αµοιβαία και ταυτόχρονη απεµπόληση του δικαιώµατος αυτοκυβέρνησης όλων προς τον κυρίαρχο γίνεται δυνατή η γέννηση του Λεβιάθαν και η µετατροπή των ανθρώπων της φυσικής κατάστασης σε βλ. Marshal Shalins, Η υτική Ψευδαίσθηση της Ανθρώπινης Φύσης, µτφρ. Νίκος Κούρκουλος, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, Αθήνα 2010. 9 Αιµίλιος Μεταξόπουλος, ό.π., σ. 52. 10 Λεβιάθαν, ό.π., σ. 232 και 241. 5
υπηκόους του θνητού θεού που δηµιούργησαν οι ίδιοι µε τη µεταξύ τους σύµβαση. Η αλληλουχία των συµβατικών δεσµεύσεων δένει κατά τέτοιο τρόπο τους υπηκόους µε τον κυρίαρχο, ώστε κάθε πράξη του τελευταίου να ανάγεται σε αυτή την συµβατική ίδρυση του και έτσι να νοµιµοποιείται απέναντι στους υπηκόους. Έτσι, οι υπήκοοι θεωρούνται αυτεξούσιοι εντολοδότες κάθε πράγµατος που ο κυρίαρχος θα κάνει ή θα πει εξ ονόµατος τους. 11 Κανείς δεν µπορεί να κατηγορήσει τον κυρίαρχο για αδικία ή για παρανοµία ή ακόµη περισσότερο να αντιταχθεί στη βούληση του. Καθώς µε την σύµβαση που συνάπτουν οι πολλοί γίνονται ένας, οι βουλήσεις τους συγχωνεύονται και ανάγονται διαδοχικά στη βούληση του κυρίαρχου, ταυτιζόµενες µαζί του. Έτσι, η σχέση υπηκόων-κυρίαρχου γίνεται µια κυκλική σχέση µε απώτατο σηµείο αναφοράς την µη αναγώγιµη ισχύ της κυριαρχίας. Κάθε προσπάθεια αµφισβήτησης, αντίστασης ή διαµαρτυρίας αντικρούεται µε την αναφορά στο πρωταρχικό συµβόλαιο που δηµιούργησε τον Λεβιάθαν, εκχωρώντας όλη την ισχύ που διέθεταν τα επιµέρους άτοµα προκειµένου να εξασφαλίσουν την επιβίωση και την ειρήνη. Συνεπώς, καθώς µέσω του συµβολαίου, η βούληση του Λεβιάθαν είναι δική τους βούληση, η αντίσταση σε αυτήν θεωρείται παράλογη, αφού γίνεται αντιληπτή ως αντίσταση και διαµαρτυρία των υπηκόων ενάντια στη δική τους βούληση. 12 Ωστόσο, όσο δεσµευτικό και να είναι το συµβόλαιο που δίνει ζωή στον Λεβιάθαν δεν παύει να αποτελεί µία σύµβαση που γνωρίζει και αυτή τα όρια της. Αυτό γίνεται καλύτερα κατανοητό εάν εστιάσουµε στο χαρακτήρα της σύµβασης αυτής. Το κοινωνικό συµβόλαιο δεν είναι µια µονοµερής, εν λευκώ µεταβίβαση όλων των εξουσιών και των δικαιωµάτων των ατόµων του πλήθους της φυσικής κατάστασης. Τα άτοµα δεν απαλλοτριώνονται ριζικά και αµετάκλητα από κάθε αξίωση τους καθώς την εκχωρούν ανεπιστρεπτί στο Λεβιάθαν-προστάτη τους. Αντίθετα, η σύµβαση λαµβάνει τον χαρακτήρα 11 Αυτ., σ. 232-233 και 244. 12 Αυτ., σ. 246, 280. Όπως θα πει χαρακτηριστικά και ο ίδιος ο Hobbes : «Κανείς δεν έχει οποιαδήποτε υποχρέωση που να µην απορρέει από κάποια δική του πράξη, εφόσον όλοι είναι εκ φύσεων ελεύθεροι». 6
εξουσιοδότησης προς τον Λεβιάθαν. 13 Αυτό πρακτικά σηµαίνει ότι µπορεί να συναχθεί κάποιου είδους αξίωση, η οποία εξακολουθεί να παραµένει στους αντισυµβαλλόµενους. Αυτή έχει να κάνει µε τον πρωταρχικό λόγο εξόδου από τη φυσική κατάσταση και την ίδρυση της πολιτικής κοινότητας, δηλαδή µε την εξασφάλιση της επιβίωσης και την προστασία της ζωής. Από τη στιγµή που ο κυρίαρχος δεν κατορθώνει να φέρει σε πέρας την αποστολή για την οποία δηµιουργήθηκε, τότε οι υπήκοοι κινητοποιούνται στη βάση των φυσικών δικαιωµάτων τους και µπορούν να εναντιωθούν στην βούληση του κυρίαρχου. Το ίδιο δικαίωµα έχουν και στην περίπτωση που ο κυρίαρχος απειλεί άµεσα την επιβίωση τους, όπως στην περίπτωση της θανατική ποινής. Φαίνεται δηλαδή να αναγνωρίζεται εκ µέρους του Hobbes ένα περιορισµένο, αλλά υπαρκτό δικαίωµα αντίστασης απέναντι στον κυρίαρχο. 14 Στο βαθµό που ο εντολοδόχος δεν έπραξε σύµφωνα µε τον σκοπό του εντολοδότη του (δηλαδή δεν εξασφάλισε την ειρήνη και την προστασία της ζωής των υπηκόων του), οι υπήκοοι καθώς εξουσιοδοτούν και δεν µεταβιβάζουν απλά την ισχύ τους στον κυρίαρχο, παραµένουν φορείς της εξουσίας αυτής, οπότε παύουν να υποτάσσονται στη βούληση του Λεβιάθαν, νοµιµοποιούµενοι να στραφούν εναντίον του. 15 Συνοψίζοντας, το κοινωνικό συµβόλαιο αποτελεί την κρίσιµη γέφυρα που οδηγεί από την φυσική κατάσταση του πολέµου όλων εναντίον όλων στην δηµιουργία του θνητού θεού, στην ειρηνική πολιτική κοινότητα κάτω από τη σκιά της κυριαρχίας. Ο συµβολαιϊκός χαρακτήρας της θέσµισης του πολιτικού συνάδει απόλυτα προς το γενικότερο γνωσιοθεωρητικό προσανατολισµό του Hobbes, που θέτει ως ρίζα και έσχατο όριο της κοινωνικής πραγµατικότητας τον 13 Αυτ., σ. 241 και 283-284. 14 Άρης Στυλιανού, «Η Έννοια του Κοινωνικού Συµβολαίου στην Πολιτική Φιλοσοφία του Χοµπς», ό.π., Ellen Meiksins Wood- Neil Wood, «A Multitude of Men is Made One Person : The Political Thought of Thomas Hobbes» στο A Trumpet of Sedition. Political Theory and the Rise of Capitalism, 1509-1688, New York University Press, Νεά Υόρκη 1997. 15 Μια τέτοια θέση συµπυκνώνεται και στην φράση «Όταν λοιπόν η ανυπακοή υπονοµεύει τον σκοπό, για τον οποίο εγκαθιδρύθηκε η κυριαρχία, τότε δεν είµαστε ελεύθεροι να µην υπακούσουµε. Σε κάθε άλλη περίπτωση είµαστε ελεύθεροι να µην υπακούσουµε». Στο ίδιο ακριβώς πνεύµα διασφάλισης της αυτοσυντήρησης εντάσσεται και η ακυρότητα κάθε σύµβασης που απαγορεύει την αυτοάµυνα ή κάθε πράξη του κυρίαρχου που οδηγεί τους υπηκόους στην αυτοκατηγορία 7
συµβατικό χαρακτήρα του ανθρώπινου πράττειν. Προϊόν του ωφελιµιστικού υπολογισµού κάθε ατόµου, ο Λεβιάθαν αποτελεί γέννηµα ενός συµβολαίου στο οποίο δεν συµµετείχε και το οποίο δεν τον δεσµεύει παρά µόνο κατ ελάχιστο. Ήταν οι ίδιοι οι άνθρωποι, ίσοι και ελεύθεροι και εξίσου ανασφαλείς στη προπολιτική τους ζωή, που επέλεξαν να γονατίσουν µπροστά σε αυτόν τον θνητό θεό. Εκείνοι του έβαλαν το ξίφος και το σκήπτρο στο χέρι και βάλθηκαν να δώσουν φωνή στα απειράριθµα µικρά ανθρωπάκια που απαρτίζουν το σώµα του στο εξώφυλλό της πρώτης του έκδοσης : «εµείς είµαστε το κράτος!», λένε ξανά και ξανά µεταξύ τους. Και αν βρεθούν εκείνοι που δυσανασχετούν και διαµαρτύρονται, µπερδεύοντας την ελευθερία των µοντέρνων µε αυτή των αρχαίων, τότε προτού επιληφθεί το ξίφος, αντηχεί ως µόνιµη επωδός η αναφορά στη σύναψη του συµβολαίου: «[ ] αν όποιος επιχειρήσει να ανατρέψει τον κυρίαρχο του θανατωθεί ή τιµωρηθεί για τούτο το εγχείρηµα του, είναι ο ίδιος αυτεξούσιος εντολοδότης της τιµωρίας του, εφόσον από τη στιγµή της θέσµισης της πολιτικής κοινότητας έγινε αυτεξούσιος εντολοδότης όλων των πράξεων του κυρίαρχου». γ) Λεβιάθαν Ο Λεβιάθαν παίρνει την µορφή ενός τεχνητού ανθρώπου. Αναλύοντας τα επιµέρους τµήµατα της πολιτείας, ο Hobbes παραλληλίζει διαρκώς κάθε ένα από αυτά µε την βιολογική λειτουργία ενός πραγµατικού ανθρώπου. Οι δηµόσιοι λειτουργοί µοιάζουν µε τα χέρια, τα µάτια και τα αυτιά του Λεβιάθαν, το χρήµα µε το αίµα που κυλά στις φλέβες του, οι τιµωρίες και οι ανταµοιβές που επιβάλλει µε τα νεύρα και τους τένοντες που κινούν τα µέλη και τις αρθρώσεις της πολιτικής κοινότητας. Ωστόσο, το βασικότερο µέρος του τεχνητού δηµιουργήµατος, δηλαδή η ψυχή του, δεν είναι άλλο από την κυριαρχία. Η κυριαρχία είναι η τεχνητή ψυχή που δίνει ζωή σε µία κατά τα άλλα εξ ολοκλήρου ανθρωπογενή δηµιουργία, απόλυτα συµβατή µε το µηχανιστικό κοσµοείδωλο του Hobbes. 16 16 Λεβιάθαν, ό.π., σ. 77. 8
Η πολιτική κοινότητα συγκροτείται διαµέσου και επί της κυριαρχίας. Οποιαδήποτε αµφισβήτηση της εγκυµονεί τον κίνδυνο της αναταραχής και της συνακόλουθης διολίσθησης στην φυσική κατάσταση. Το περιεχόµενο της κυριαρχίας ταυτίζεται µε το περιεχόµενο της εκάστοτε βούλησης του φορέα της µεγαλύτερης ισχύος. Η βούληση του κυρίαρχου, µε τη σειρά της, δεν αναπτύσσεται εν κενώ, αλλά εκφράζει τον ορθό Λόγο. Αυτός υποδεικνύει µε την µορφή βασικών νόµων της φύσης την θεµελιακή ορθολογική αξίωση, δηλαδή την αξίωση της αυτοσυντήρησης και της ειρήνης. 17 Έτσι, η βούληση του κυρίαρχου οφείλει να αρθρωθεί λαµβάνοντας υπόψιν της το περιεχόµενο των νόµων της φύσης και να επιδιώξει την τήρηση τους. Μόνο σε αυτό το πλαίσιο κατανοούνται οι θετικοί νόµοι ως νόµιµες εκφράσεις του κυρίαρχου που επιβάλλουν την υπακοή. Οι βουλήσεις των υπηκόων δεν µπορούν να αναιρέσουν την πρωτοκαθεδρία της κυριαρχίας, αφού και αυτές µε τη σειρά τους ανάγονται και ταυτίζονται, µέσω του κοινωνικού συµβολαίου, µε την βούληση του κυρίαρχου. 18 Βέβαια, αν και στη σκέψη του Hobbes διατηρείται µια ανθρωπολογική και φυσική θεµελίωση-οριοθέτηση της κυριαρχίας, αυτό δεν σηµαίνει ότι αυτή χαίρει την ευρύτητα που συναντάµε στη σκέψη άλλων στοχαστών. Ο Hobbes, αν και αναγνωρίζει την υπεροχή του φυσικού δικαίου έναντι του θετικού, ταυτόχρονα το περιστέλλει δραµατικά στην αξίωση αυτοσυντήρησης της ζωής. Έτσι, ο θετός από τον κυρίαρχο νόµος κατά κάποιο τρόπο µοιάζει να απελευθερώνεται από την µέγγενη των απαράγραπτων αξιώσεων του φυσικού δικαίου αποκτώντας µια οριοθετηµένη µεν, αλλά ιδιαίτερα διευρυµένη ικανότητα παρέµβασης επί της κοινωνίας. 19 Όπως εύκολα µπορεί να γίνει κατανοητό από όσα είπαµε µέχρι τώρα, η παρουσία του Λεβιάθαν ως του υπέρτατου κυρίαρχου µιας πολιτικής κοινότητας αποτελεί εγγύηση του αυταρχικού χαρακτήρα που θα λάβει η οργάνωση του κοινωνικού πεδίου. Εν προκειµένω, οι συνειρµοί αυταρχισµού και καθυπόταξης που πυροδοτεί το άκουσµα του ονόµατος του θνητού θεού επιβεβαιώνονται 17 Αυτ., σ. 198 και Αιµίλιος Μεταξόπουλος, ό.π., σ. 42. 18 Αυτ., σ. 41. 19 Αυτ., σ. 56. 9
απόλυτα. Ο Λεβιάθαν ρυθµίζει µε έναν τρόπο κυριαρχικό τα όσα λαµβάνουν χώρα στο εσωτερικό της πολιτικής κοινότητας, δίχως να ξεχνά ποτέ ότι αυτός που χειρίζεται το δηµόσιο ξίφος είναι ο µόνος που εγγυάται την εφαρµογή όλων των συµβάσεων. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η καταστολή των δηµόσιων συναθροίσεων θεωρείται τις περισσότερες φορές δεδοµένη 20, η λογοκρισία συγγραφέων και έργων απειλητικών για την κυριαρχία πρακτική ρουτίνας 21, ενώ ιδιαίτερη περιποίηση (πέρα από κάθε νοµική πρόβλεψη) απολαµβάνουν όσοι αµφισβητήσουν την κυριαρχία εµπράκτως, εντάσσοντας τον εαυτό τους στην κατηγορία του εσωτερικού εχθρού 22. Εύλογα γεννάται το ερώτηµα ποιος θα κρίνει πότε συντρέχουν όλες αυτές οι περιπτώσεις. Πότε µια δηµόσια συνάθροιση γίνεται απειλητική; ποιες απόψεις θεωρούνται ανατρεπτικές και ποιες πράξεις σε µετατρέπουν σε εξεγερµένο ενάντια στην κυριαρχία; Η απάντηση του Hobbes είναι, όπως αναµένονταν, διαυγής και αξιοζήλευτη ως προς την λιτότητα της : Μα φυσικά το πότε και το ποιος θα το αποφασίσει ο κυρίαρχος! Η απόφαση του κυρίαρχου οφείλει να υπακούει στην γενική λογική της εξασφάλισης της επιβίωσης των υπηκόων και την διατήρηση της κοινωνικής ειρήνης, αλλά οι συγκεκριµένες συνθήκες ερµηνεύονται από τον φορέα της κυριαρχίας. Η όποια αναφορά στο νόµο και τα όσα αυτός προβλέπει είναι περισσότερο από µάταιη. Ο νόµος συνιστά εκείνη την διαταγή που αποτυπώνει την βούληση του κυρίαρχου. Το περιεχόµενο του νόµου δεν δεσµεύει τον κυρίαρχο καθότι αυτός βρίσκεται εκτός της ισχύος των νόµων. Ο κυρίαρχος µονοπωλεί την ισχύ που του δόθηκε στη βάση ενός συµβολαίου από το οποίο αυτός ουδέποτε δεσµεύτηκε. Ο κυρίαρχος, εντός των ορίων του Λόγου, µπορεί και µονοπωλεί τα νοήµατα, µεταβάλλει το περιεχόµενο τους, προσδιορίζει κατά τρόπο συµβατικό ποια είναι και πώς υπάρχει η πραγµατικότητα. Όµως αυτό το πλαίσιο καθαρού πολιτικού αυταρχισµού δεν εξαντλεί τον τρόπο οργάνωσης του κοινωνικού πεδίου. Μας φαίνεται ότι ο Ηobbes αναγνωρίζει την ύπαρξη ενός κοινωνικού χώρου, ο οποίος δεν µονοπωλείται 20 Αυτ., σ. 301-302. 21 Αυτ., σ. 385, 400. 22 Αυτ., σ. 372. 10
από αυτή την κάθετη παρέµβαση του κυρίαρχου. Αυτό προκύπτει από την κατάφαση της αγοραίας συνθήκης του οικονοµικού πεδίου, έστω στα πρωταρχικά στάδια της. Εντός αυτού του χώρου τα υποκείµενα µπορούν να αναπτύσσουν την δική τους δράση, να λαµβάνουν τις δικές του πρωτοβουλίες κοινωνικού και κυρίως οικονοµικού περιεχοµένου. Αξίζει να επισηµάνουµε σε τι συνίσταται η αποδοχή του αγοραίου υποδείγµατος. Η κατάφαση της διευρυµένης χρήσης του χρήµατος και κυρίως της λειτουργίας του ως γενικού ισοδυνάµου, 23 ο προσδιορισµός της αξίας του ανθρώπου αποκλειστικά βάσει της τιµής του στην αγορά, 24 η αποδοχή της κερδοσκοπικής λειτουργίας των εµπορικών εταιρειών, 25 η αναγόρευση της ωφελιµιστικής-υπολογιστικής λογικής ως το περιεχόµενο του ανθρώπινου Λόγου. Την ύπαρξη αυτού του πεδίου σχετικής ελευθερίας των υπηκόων ως ιδιωτών φαίνεται να υποστηρίζει και ο γενικός ορισµός της ελευθερίας ως απουσίας εξωτερικών εµποδίων στην κίνηση. Πράγµατι, ο κυρίαρχος µπορεί να ρυθµίζει µε τρόπο αποκλειστικό µια πληθώρα ζητηµάτων για την εύρυθµη λειτουργία της πολιτικής κοινότητας, αλλά ταυτόχρονα επιφυλάσσεται ένα πεδίο ελεύθερης δράσης των ατόµων βάσει της κρίσης τους σε όλες τις περιπτώσεις που ο νόµος δεν ορίζει διαφορετικά. 26 Οι υπήκοοι είναι ελεύθεροι να κάνουν µόνο ότι δεν διακυβεύει την κυριαρχία, όπως αυτή προσδιορίζεται κάθε φορά. Ταυτόχρονα, βέβαια, ο κυρίαρχος λαµβάνει όλα τα µέτρα αποφυγής της αµφισβήτησης της κυριαρχίας του από ιδιώτες αρκετά πλούσιους ή ισχυρούς. Έτσι, οµολογείται ότι η συσσώρευση του κεφαλαίου σε υπερβολικό βαθµό και η συγκέντρωση του σε χέρια λίγων δύναται να υπονοµεύσει την κυριαρχία, καθώς µέσω αυτής δηµιουργείται ένας δεύτερος πόλος ισχύος που ανταγωνίζεται τον Λεβιάθαν. 27 Εφόσον, η παραπάνω διαπίστωση της αποκρυστάλλωσης δύο, έστω και κατ ελάχιστο διακριτών πεδίων, είναι σωστή (της πολιτικής εξουσίας αφενός 23 Αυτ., σ. 313-314. 24 Αυτ. κεφ. Χ. 25 Αυτ., σ. 293-298. 26 Αυτ., σ. 285 και 402. 27 Αυτ., σ. 389. 11
και της ελεύθερης πρωτοβουλίας των υπηκόων αφετέρου) τότε ο Λεβιάθαν µοιάζει να παραπέµπει περισσότερο στην εκδοχή ενός απολυταρχικού φιλελευθερισµού, παρά σε έναν παραδοσιακό αυταρχισµό πατερναλιστικού τύπου. 28 Εν προκειµένω, η κοινωνική ζωή δεν έχει απορροφηθεί συνολικά από την κρατική ισχύ, δεν ορίζεται κατά τρόπο συνολικό ως προς το θετικό της περιεχόµενο. Το τι είδους µορφές µπορεί να λάβει το κοινωνικό πεδίο µπορεί να συγκαθοριστεί και από τους υπηκόους µέσα στα αυστηρά καθορισµένα όρια που διαγράφει η βούληση του κυρίαρχου. Κατ αυτόν τον τρόπο, ο κυρίαρχος δεν υποκαθιστά τις δυνάµεις των ιδιωτών, ούτε εξασφαλίζει την ευηµερία των υπηκόων του µε τη µορφή κρατικών εγγυήσεων και παροχών. Η αποστολή του περιορίζεται, όχι τόσο ως προς το µέγεθος της ισχύος του όσο ως προς το φάσµα των αρµοδιοτήτων του. Ο Λεβιάθαν µετατρέπεται έτσι σε έναν γενικότερο καθοδηγητή των πράξεων και των αντιλήψεων των υπηκόων του, και όχι σε έναν καθολικό προγραµµατιστή του περιεχοµένου της κοινωνικής ζωής. Τηρώντας πάντα τα όρια που επιβάλει η υποχρέωση παροχής ασφάλειας και προστασίας της ζωής των υπηκόων του, εξασφαλίζει για αυτούς µια πρόνοια γενικού τύπου είτε µέσω της δηµόσιας καθοδήγησης τους είτε µέσω της θέσπισης καλών νόµων. Ως καλοί νόµοι θεωρούνται ακριβώς εκείνοι οι νόµοι που δεν αναιρούν την ικανότητα επιλογής και πράξης των ατόµων, αλλά αποτελούν έναν σύστηµα συντεταγµένων βάσει του οποίου τα µεµονωµένα άτοµα µπορούν να προσανατολίζονται για να ρυθµίζουν µόνα τους τις δικές τους υποθέσεις. 29 Συνεπώς, η θέσµιση της πολιτικής κοινότητας στη σκέψη του Thomas Hobbes φαίνεται να λαµβάνει έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα. Από τη µία πλευρά αναγνωρίζει την πρωτοκαθεδρία της κυριαρχίας ως την αναγκαία προϋπόθεση κάθε κοινωνική ύπαρξης, ενώ από την άλλη αποδέχεται την περιορισµένη, αλλά υπαρκτή δυνατότητα των υπηκόων να πράττουν εντός του ιδιωτικού τους χώρου. Μοιάζει να αποτυπώνει ένα περίεργο κράµα δεσποτισµού και καθοδηγούµενης αυτονοµίας, στιβαρής ακινησίας και διαρκούς κίνησης, 28 Αιµίλιος Μεταξόπουλος, ό.π., σ. 56. 29 Λεβιάθαν, σ. 393 και 404. 12
κρατικής επιβολής και ελευθερίας των οικονοµικών- συναλλαγών. Αυτή η υβριδική σύνθεση ίσως εκφράζει την ειδική ιστορική στιγµή κατά την οποία γράφεται ο Λεβιάθαν. Βρισκόµενος στο µεταίχµιο δύο κόσµων, ανάµεσα στην παραδοσιακή αντίληψη για την κυριαρχία και την νεωτερική-συµβολαιϊκή θεµελίωση της πολιτικής κοινότητας, ο Λεβιάθαν γίνεται ο εκφραστής και των δύο. Καταφάσκει µια παραδοσιακού τύπου κυριαρχία, µακριά από κάθε λόγο περί δικαιωµάτων ή της ιδιότητας του πολίτη την ίδια στιγµή που προϋποθέτει βασικές λειτουργίες αυτού που λίγο καιρό αργότερα θα πάρει την ολοκληρωµένη µορφή της κοινωνία της αγοράς. Χωρίς να ταυτίζεται µε εκείνη την φιλελεύθερη παράδοση που οργανώνει την απολογία της ατοµικής ιδιοκτησίας, των αγοραίων συναλλαγών και του ελέγχου πάνω στην κυβερνητική εξουσία, ο κυρίαρχος Λεβιάθαν σηµατοδοτεί το (ακούσιο;) αφετηριακό της σηµείο, καθώς ενσαρκώνει το παράδοξο συνταίριασµα του παλιού µε το καινούργιο, τη µεθόριο της παράδοσης και της νεωτερικότητας. 13