ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΑ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΑ ΠΟΡΤΡΕΤΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΩΝ ΑΝΤΩΝΙΝΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΕΙΡΗΝΗ Ν. ΧΙΩΤΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΑ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΑ ΠΟΡΤΡΕΤΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΩΝ ΑΝΤΩΝΙΝΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012

ΕΙΡΗΝΗ Ν. ΧΙΩΤΗ ΘΕΜΑ ΔΙΑΤΡΙΒΗΣ (ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΑ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΑ ΠΟΡΤΡΕΤΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΩΝ ΑΝΤΩΝΙΝΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ) ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Υποβλήθηκε στο Τμήμα Ιστορίας & Αρχαιολογίας Τομέας: Αρχαιολογίας Ημερομηνία Προφορικής Εξέτασης: 12 Ιουνίου 2012 Εξεταστική Επιτροπή Καθ. Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου Καθ. Εμμ. Βουτυράς Αν. Καθ. Π. Νίγδελης Καθ. Σ. Πινγιάτογλου, εξεταστής Καθ. B. Schmidt-Δούνα, εξεταστής Λέκτ. Η. Σβέρκος, εξεταστής Λέκτ. Ε. Παπαγιάννη, εξεταστής

ΕΙΡΗΝΗ Ν. ΧΙΩΤΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΑ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΑ ΠΟΡΤΡΕΤΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΩΝ ΑΝΤΩΝΙΝΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ISBN «Η έγκριση της παρούσης Διδακτορικής Διατριβής από το Τμήμα Ιστορίας & Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωμών του συγγραφέως» (Ν. 5343/1932, άρθρο 202, παρ. 2)

Στον Ηλία, που ξεκινήσαμε μαζί αυτό το ταξίδι και στην Αλεξία Μαρκέλλα, που ήρθε για να το τελειώσουμε

«The marble is still Pentelic and the hand that holds the chisel is still Athenian. The tradition, though degenerate, is unbroken and the confidence born of long familiarity with his tools and his material seems to have given the average Athenian sculptor a freedom that his Roman counterpart lacked». E. B. Harrison, The Athenian Agora I. Portrait Sculpture

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος...Ι Βιβλιογραφία...ΙΙΙ Εισαγωγή..1 I. Αυτοκρατορικά πορτρέτα Α. Ανδρικά πορτρέτα...9 1. Αντωνίνος Ευσεβής...9 2. Μάρκος Αυρήλιος.17 3. Λούκιος Βήρος..34 4. Κόμμοδος..44 5. Αίλιος Βήρος.50 Β. Γυναικεία Πορτρέτα 1. Φαυστίνα πρεσβύτερη...55 2. Φαυστίνα νεότερη...60 3. Κρισπίνα 66 4. Πριγκιπικά πορτρέτα.68 II. Ιδιωτικά πορτρέτα Α. Πορτρέτα γενειοφόρων ανδρών.71 1. Πορτρέτα γενειοφόρων με κόμμωση από δρεπανόσχημους βοστρύχους.74 2. Πορτρέτα γενειοφόρων με κόμμωση από σγουρούς βοστρύχους...90 3. Άλλα πορτρέτα..103 Β. Νεανικά και παιδικά πορτρέτα...113 1. Πορτρέτα επηρεασμένα από αυτοκρατορικούς νεανικούς εικονιστικούς τύπους...113 α. Πορτρέτα επηρεασμένα από την εικονογραφία του νεαρού Μάρκου Αυρηλίου...113 β. Πορτρέτα επηρεασμένα από την εικονογραφία του νεαρού Λουκίου Βήρου 116 γ. Πορτρέτα επηρεασμένα από την εικονογραφία του νεαρού Κομμόδου.118 2. Πορτρέτα επηρεασμένα από την εικονογραφία του Πολυδεύκη..122 3. Πορτρέτα με κομμώσεις παλαιότερες της εποχής των Αντωνίνων...127 4. Πορτρέτα με μακριά κόμη.129 5. Πορτρέτα νηπίων.131 Γ. Γυναικεία πορτρέτα...137 1. Πορτρέτα με αδριάνεια στοιχεία...137 2. Πορτρέτα επηρεασμένα κυρίως από την εικονογραφία της Φαυστίνας της πρεσβύτερης... 141 3. Πορτρέτο επηρεασμένο από τον πρώτο εικονιστικό τύπο της Φαυστίνας της νεότερης..144 4. Πορτρέτο επηρεασμένο από τον τρίτο εικονιστικό τύπο της Φαυστίνας της νεότερης 145 5. Πορτρέτα επηρεασμένα από τον τέταρτο εικονιστικό τύπο της Φαυστίνας της νεότερης...146

6. Πορτρέτα επηρεασμένα από τον πέμπτο εικονιστικό τύπο της Φαυστίνας της νεότερης ή/και τον δεύτερο τύπο της Λουκίλλας.149 7. Πορτρέτα επηρεασμένα από τον έκτο εικονιστικό τύπο της Φαυστίνας της νεότερης.157 8. Πορτρέτα επηρεασμένα από τον έβδομο εικονιστικό τύπο της Φαυστίνας της νεότερης 161 9. Πορτρέτα επηρεασμένα από τον όγδοο εικονιστικό τύπο της Φαυστίνας της νεότερης..163 10. Πορτρέτα επηρεασμένα από τον πρώτο εικονιστικό τύπο της Λουκίλλας...166 11. Πορτρέτο επηρεασμένο από τον πρώτο εικονιστικό τύπο της Κρισπίνας 168 12. Πορτρέτα επηρεασμένα από τον δεύτερο εικονιστικό τύπο της Κρισπίνας.169 13. Πορτρέτα με κότσο και κυματιστούς βοστρύχους γύρω από το μέτωπο.. 170 14. Πορτρέτα με πεπονοειδή κόμμωση...172 15. Πορτρέτα με τα μαλλιά χωρισμένα στο κέντρο του μετώπου και άγνωστη διαμόρφωση στο πίσω μέρος της κεφαλής.174 III. Ζητήματα εργαστηρίων..177 IV. Η απεικόνιση των μελών της δυναστείας των Αντωνίνων στον ελληνικό χώρο με βάση τα σωζόμενα πορτρέτα και τις ενεπίγραφες βάσεις...197 Α. Η συχνότητα εμφάνισης πορτρέτων των μελών της δυναστείας των Αντωνίνων στον ελληνικό χώρο.197 Β. Οι μαρτυρίες για τα αυτοκρατορικά συντάγματα..217 Συμπεράσματα...229 Κατάλογοι Α. Κατάλογος πορτρέτων...233 Β. Κατάλογος ενεπίγραφων βάσεων...373 Παράρτημα.397 Α. Πορτρέτα του Ηρώδη Αττικού 397 Β. Πορτρέτα Κοσμητών..398 Γ. Πορτρέτα του Πολυδεύκη...398 Δ. Πορτρέτα της Αθηναΐδας 401 Προέλευση φωτογραφιών....403 Πίνακες

Αυτοκρατορικά και ιδιωτικά πορτρέτα της εποχής των Αντωνίνων Πρόλογος Όταν ξεκίνησα τις μεταπτυχιακές σπουδές μου, δεν φανταζόμουν ότι το μάθημα της ρωμαϊκής αρχαιολογίας θα είχε τόσο καταλυτική επίδραση στην εξέλιξή τους. Μέσα από τα μαθήματα της καθηγήτριας Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου ανακάλυψα έναν κόσμο πολύ μακριά από τα μέχρι τότε ενδιαφέροντά μου, άγνωστο σε μεγάλο βαθμό για μένα αλλά πολύ γοητευτικό. Για τον κόσμο αυτό εγκατέλειψα τη μεγάλη μου αγάπη, την κεραμική και αποφάσισα να ασχοληθώ με την πλαστική και πιο συγκεκριμένα με τα πορτρέτα της εποχής των Αντωνίνων. Η παρούσα διατριβή δεν θα είχε ολοκληρωθεί χωρίς την παρότρυνση, τις υποδείξεις και τις συμβουλές της καθηγήτριας Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου. Της οφείλω τις πιο θερμές μου ευχαριστίες για τη βοήθειά της, για τις συζητήσεις γύρω από τα προβλήματα και τις δυσκολίες της εργασίας, για τον χρόνο και την προσοχή που αφιέρωσε σε κάθε στάδιο της εργασίας αυτής και για την προθυμία της να μου παράσχει συγγράμματα για τη βιβλιογραφική μου ενημέρωση και φωτογραφίες των πορτρέτων από το προσωπικό της αρχείο. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω επίσης και στα άλλα δύο μέλη της τριμελούς επιτροπής, τον καθηγητή Εμμ. Βουτυρά και τον αναπλ. καθηγητή Π. Νίγδελη, για τις συμβουλές τους και τις γόνιμες συζητήσεις μας, οι οποίες υπήρξαν για μένα πολύτιμες. Για την άδεια μελέτης των πορτρέτων θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τη Διεύθυνση και το προσωπικό του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου της Αθήνας, του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης, την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο καθώς και τις Διευθύνσεις και το προσωπικό των Α, Ε, Ζ και ΛΖ Εφορειών Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. Για την άδεια φωτογράφησης των πορτρέτων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου ευχαριστώ ιδιαίτερα τον διευθυντή του κ. Ν. Καλτσά και τον φωτογράφο K.- V. von Eickstedt για τις εξαιρετικές φωτογραφίες του. Για την προμήθεια φωτογραφιών ευχαριστώ επίσης τη Διεύθυνση του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτο της Αθήνας και το Φωτογραφικό Αρχείο γλυπτών του Μουσείου Εκμαγείων της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ, τη Διεύθυνση του οποίου ευχαριστώ επίσης διότι κάλυψε τις δαπάνες για τις φωτογραφίες που χρειάστηκα. Για τις φωτογραφίες της αδημοσίευτης γυναικείας κεφαλής από το Δίον ευχαριστώ θερμά την καθηγήτρια Σ. Πινγιάτογλου. I

Πρόλογος Στη συνάδελφο Ματίνα Γκεϊβανίδου είμαι βαθύτατα ευγνώμων για τη βοήθειά της σε πρακτικά ζητήματα και κυρίως για τις συζητήσεις μας. Ήταν πάντα κοντά όταν τη χρειαζόμουν, πρόθυμη να ακούσει τους προβληματισμούς μου και να με ενθαρρύνει να συνεχίσω την προσπάθειά μου. Ένα μεγάλο «ευχαριστώ» οφείλω στους γονείς μου για την ηθική αλλά και την οικονομική τους συμπαράσταση που μου επέτρεψε να καλύψω τα έξοδα των ταξιδιών και των βιβλίων που χρειάστηκα. Χωρίς τη δική τους βοήθεια σε πρακτικά ζητήματα ιδιαίτερα κατά το τελευταίο διάστημα η εργασία αυτή δεν θα είχε ολοκληρωθεί. Τις πιο θερμές μου ευχαριστίες τις χρωστώ στον σύζυγό μου Ηλία Ευαγγέλου που στάθηκε δίπλα μου σε κάθε στάδιο της εργασίας αυτής, με ενθάρρυνε, μοιράστηκε τις σκέψεις και τους προβληματισμούς μου, με συντρόφευσε στα ταξίδια μου και με βοήθησε με κάθε δυνατό τρόπο, ώστε να ολοκληρώσω τη διατριβή μου. Τέλος, πρέπει να ζητήσω συγγνώμη από την κόρη μου, Αλεξία Μαρκέλλα, για όλες εκείνες τις φορές που της είπα: «Όχι τώρα. Η μαμά έχει δουλειά». II

Αυτοκρατορικά και ιδιωτικά πορτρέτα της εποχής των Αντωνίνων ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Στις υποσημειώσεις χρησιμοποιούνται οι συντομογραφίες του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου, όπως καθιερώθηκαν από τον Ιανουάριο του 2006. Εκτός από αυτές χρησιμοποιούνται και οι ακόλουθες: Άγαλμα Δ. Παντερμαλής Μ. Τιβέριος Ε. Βουτυράς (επιμ.), Άγαλμα. Μελέτες για την αρχαία πλαστική προς τιμήν του Γιώργου Δεσπίνη (Θεσσαλονίκη 2001) ΑΔ Αρχαιολογικό Δελτίο ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη ΑΕφημ Αρχαιολογική Εφημερίς Albertson, Portraits F. C. Albertson, The Sculptured Portraits of Lucius Verus and Marcus Aurelius (A.D. 161-180): Creation and Dissemination of Portrait Types (Bryn Mawr 1980) Albertson, Lucius Verus F. C. Albertson, A Bust of Lucius Verus in the Ashmolean Museum, Oxford and its Artist, AJA 87, 1983, 153-163 Albertson, Portrait Types F. C. Albertson, The Creation and Dissemination of Roman Imperial Portrait Types: The Case of Marcus Aurelius Type IV, JdI 119, 2004, 259-306 Alexandridis, Frauen A. Alexandridis, Die Frauen des römischen Kaiserhauses. Eine Untersuchung ihrer bildlichen Darstellung von Livia bis Iulia Domna (Mainz am Rhein 2004) Αλεξίου, Οδηγός Στ. Αλεξίου, Οδηγός Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου (Αθήνα 1968) Ameling, Die Kinder W. Ameling, Die Kinder des Marc Aurel und die Bilnistypen der Faustina Minor, ZPE 90, 1992, 147-166 Amelung, Sculpturen W. Amelung, Die Sculpturen des Vaticanischen Museums I (Berlin 1903) III

Βιβλιογραφία Antiken im Albertinum K. Knoll H. Protzmann I. Raumschüssel M. Raumschüssel, Die Antiken im Albertinum. Staatliche Kunstsammlungen Dresden. Skulpturensammlung (Mainz 1993) Αρχαία ελληνική γλυπτική Αρχαία ελληνική γλυπτική. Αφιέρωμα στη μνήμη του γλύπτη Στέλιου Τριάντη, Μουσείο Μπενάκη, Παράρτημα 1, 2002 Bergmann, Studien M. Bergmann, Studien zum römischen Porträt des 3. Jahrhunderts n. Ch., Antiquitas 3, Abhandlungen zur Vor- und Frühgeschichte, zur klassischen und provinzial-römischen Archäologie und zur Geschichte des Altertums (Bonn 1977) Bergmann, Marc Aurel M. Bergmann, Marc Aurel. Liebighaus Monographie 2 (Frankfurt am Main 1978) Blümel, Römische Bildnisse C. Blümel, Staatliche Museen. Katalog der Skulpturen. Römische Bildnisse (Berlin 1933) Bol, Nymphäum R. Bol, Das Statuenprogramm des Herodes-Atticus- Nymphäums, OF 15 (Berlin 1984) Bonanno-Aravantinos, Ritratto di sacerdotessa M. Bonanno-Aravantinos, Un ritratto di sacerdotessa da una casa sull Areopago, στο: L. Bacchielli M. Bonanno-Aravantinos (επιμ.), Scritti di antichità in memoria di Sandro Stucchi, Studi Miscellanei 29, I, 1996, 339-350 Bonanno-Aravantinos, Ritratti M. Bonanno-Aravantinos, Due ritratti di età antoniniana nel museo archeologico di Tebe, στο: J. Bouzek I. Ondřejova (επιμ.), Roman Portraits Artistic and Literary. Acts of the Third International Conference on Roman Portraits, Prague 25-29 September 1989 (Mainz 1997) 57-61 Bonanno-Aravantinos, Ritratti M. Bonanno-Aravantinos, Ritratti di età romana della della Beozia Beozia, στο: Γ Διεθνές Συνέδριο Βοιωτικών Μελετών, Θήβα 4-8 Σεπτεμβρίου 1996, Επετηρίς της Εταιρείας Βοιωτικών Μελετών Γ 2000, 764-815 IV

Αυτοκρατορικά και ιδιωτικά πορτρέτα της εποχής των Αντωνίνων Boschung von Hesberg Linfert, Skulpturen Budde Nicholls, Catalogue Calza, Ritratti Ι Calza, Ritratti IΙ Casson, Catalogue Clinton, Eleusis I Clinton, Eleusis II Comstock Vermeule, Sculpture Danguillier, Untersuchungen Ντάτσουλη-Σταυρίδη, Εικονιστικά Ντάτσουλη-Σταυρίδη, Μουσείο Ηρακλείου D. Boschung H. von Hesberg A. Linfert, Die antiken Skulpturen in Chatsworth sowie in Duhham Massey und Withington Hall, CSIR Great Britain 3, 8 = MAR 26 (Mainz 1997) L. Budde R. Nicholls, A Catalogue of the Greek and Roman Sculpture in the Fitzwilliam Museum Cambridge (Cambridge 1964) R. Calza, Scavi di Ostia V. I ritratti I. Ritratti Greci e Romani fino al 160 D.C. (Roma 1964) R. Calza, Scavi di Ostia ΙΧ. I ritratti IΙ. Ritratti Romani dal 160 circa alla metà del III secolo D.C. (Roma 1978) S. Casson, Catalogue of the Acropolis Museum II. Sculpture and Architectural Fragments (Cambridge 1921) K. Clinton, Eleusis, The Inscriptions on Stone. Documents of the Sanctuary of the Two Goddesses and Public Documents of the Deme I (Athens 2005) K. Clinton, Eleusis, The Inscriptions on Stone. Documents of the Sanctuary of the Two Goddesses and Public Documents of the Deme IΙ (Athens 2008) M. B. Comstock C. V. Vermeule, Sculpture in Stone. The Greek, Roman and Etruscan Collections of the Museum of Fine Arts Boston (Boston 1976) C. Danguillier, Typologische Untersuchungen zur Dichter und Denkerikonographie in römischen Darstellungen von der mittleren Kaiserzeit bis in die Spätantike, BAR International Series 977 (Oxford 2001) Α. Ντάτσουλη-Σταυρίδη, Εικονιστικά Β, ΑΔ 30, 1975, Α Μελέται, 185-192 Α. Ντάτσουλη-Σταυρίδη, Τα ρωμαϊκά πορτρέτα του Μουσείου Ηρακλείου, στο: Πεπραγμένα του Δ V

Βιβλιογραφία Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Ηράκλειο, 29 Αυγούστου 3 Σεπτεμβρίου 1976 (Aθήνα 1981), Α2 577-599 Ντάτσουλη-Σταυρίδη, Α. Ντάτσουλη-Σταυρίδη, Πορτραίτα της εποχής των Πορτραίτα Αντωνίνων Αντωνίνων στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών, ΑΕφημ 1982, 215-226 Ντάτσουλη-Σταυρίδη, Πορτρέτα Α. Ντάτσουλη-Σταυρίδη, Ρωμαϊκά πορτρέτα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας (Αθήνα 1985) Ντάτσουλη-Σταυρίδη, Μουσείο Σπάρτης Α. Ντάτσουλη-Σταυρίδη, Ρωμαϊκά πορτραίτα στο μουσείο της Σπάρτης (Αθήνα 1987) Ντάτσουλη-Σταυρίδη, Γλυπτά Α. Ντάτσουλη-Σταυρίδη, Γλυπτά από τη Θυρεάτιδα Κυνουρίας (Αθήνα 1993) Deppmeyer, Kaisergruppen K. Deppmeyer, Kaisergruppen von Vespasian bis Konstantin. Eine Untersuchung zu Aufstellungskontexten und Intentionen der statuarischen Präsentation kaiserlicher Familien, Schriftenreihe Antiquitates 47 (Hamburg 2008) Δεσπίνης, Ακρόλιθα Γ. Δεσπίνης, Ακρόλιθα (Αθήναι 1975) Dontas, Portraits G. S. Dontas, Les portraits attiques au Musée de l Acropole, CSIR Grèce, 1, 1 (Athènes 2004) Φατούρου, Αντιμάχεια Κ. Χ. Φατούρου, Κεφάλι της Φαυστίνας της νεώτερης από την Αντιμάχεια της Κω, ΑΔ 20, 1965, Α Μελέται, 171-180 Felletti Maj, Ritratti B. M. Felletti Maj, Museo Nazionale Romano. I ritratti (Roma 1953) Fittschen, Erbach K. Fittschen, Katalog der antiken Skulpturen in Schloß Erbach (Berlin 1977) Fittschen, Bildnistypen K. Fittschen, Die Bildnistypen der Faustina Minor und die Fecunditas Augustae AbhGöttingen (Folge 3) 126 (Göttingen 1982) Fittschen, Μουσικός ανήρ K. Fittschen, Zum Bildnis eines Römers in Thera, στο: O. Brehm S. Klie (επιμ.), Μουσικός ανήρ. Festschrift VI

Αυτοκρατορικά και ιδιωτικά πορτρέτα της εποχής των Αντωνίνων Fittschen, Prinzenbildnisse Fittschen, Werkstatt Fittschen Zanker I Fittschen Zanker III Fittschen Zanker II Flisi, Questioni Gesichter Giuliano, Museo Nazionale Glories of the Past für M. Wegner zum 90. Geburtstag (Bonn 1992) 115-118 K. Fittschen, Prinzenbildnisse antoninischer Zeit, BeitrESkAr 18 (Mainz am Rhein 1999) K. Fittschen, Eine Werkstatt attischer Porträtbildhauer im 2. Jh. n. Chr., στο: C. Reusser (επιμ.), Griechenland in der Kaiserzeit. Kolloquium zum 60. Geburtstag von Prof. Dietrich Willers, Bern 12.-13. Juni 1998, HASB 4. Beih. (Bern 2001) 71-77 K. Fittschen P. Zanker, Katalog der römischen Porträts in der Capitolinischen Museen und den anderen kommunalen Sammlungen der Stadt Rom I (Mainz am Rhein 1985) K. Fittschen P. Zanker, Katalog der römischen Porträts in der Capitolinischen Museen und den anderen kommunalen Sammlungen der Stadt Rom III (Mainz am Rhein 1983) K. Fittschen P. Zanker P. Cain, Katalog der römischen Porträts in der Capitolinischen Museen und den anderen kommunalen Sammlungen der Stadt Rom II, BeitrESkAr 4 (Berlin 2010) E. Flisi, Questioni di ritrattistica antoniniana. Dalla collezione del Palazzo Ducale di Mantova (Firenze 1989) H. Jucker D. Willers (επιμ.), Gesichter. Griechische und römische Bildnisse aus Schweizer Besitz. Ausstellung im Bernischen Historischen Museum von 6. November 1982 bis 6. Februar 1983 (Bern 1982) A. Giuliano (επιμ.), Museo Nazionale Romano. Le Sculpture I, 9,2 (Roma 1988) D. von Bothmer (επιμ.), Glories of the Past. Ancient Art from the Shelby White and Leon Levy Collection (New York 1990) VII

Βιβλιογραφία Goette, Bildnis H. R. Goette, Zum Bildnis des Polydeukion, Stiltendenzen athenischer Werkstätten im 2. Jahrhundert n. Chr., στο: P. Noelke (επιμ.), Romanisation und Resistenz in Plastik, Architektur und Inschriften der Provinzen des Imperium Romanum. Neue Funde und Forschungen. Akten des VII. Internationalen Kolloquiums über Probleme des provinzialrömischen Kunstschaffens, Köln 2. bis 6. Mai 2001 (Mainz am Rhein 2003) 549-557 Gounari, Sculpture Emm. Gounari, The Sculpture of the Christian City of Filippoi, στο: R. Harreither Ph. Pergola R. Pillinger A. Pülz (επιμ.), Akten des XIV. Internationalen Kongresses für Christliche Archäologie (Wien 2006) 419-424 Graindor, Les cosmètes P. Graindor, Les cosmètes du Musée d'athènes, BCH 39, 1915, 241 401 Grazia, Sculpture C. de Grazia, Excavations of the American School of Classical Studies at Corinth: The Roman Portrait Sculpture (Ph.D. diss. Columbia University 1973) Greek Renaissance S. Walker A. Cameron (επιμ.), The Greek renaissance in the Roman empire. Papers from the Tenth British Museum Classical Colloquium, London 1986, BICS Supplement 55 (London 1989) Hannestad, Aelius Caesar N. Hannestad, The Portraits of Aelius Caesar, AnalRom 7, 1974, 67-100 Harrison, Agora E. B. Harrison, The Athenian Agora I. Portrait Sculpture (Princeton 1953) Harrison, Portraits E. B. Harrison, Ancient Portraits from the Athenian Agora. Excavations of the Athenian Agora. Picture Book no. 5 (Princeton 1960) Hekler, Die Bildniskunst A. Hekler, Die Bildniskunst der Griechen und Römer (Stuttgart 1912) Hiller von Gaertringen, Thera Ι F. Frhr. Hiller von Gaertringen, Die Insel Thera in VIII

Αυτοκρατορικά και ιδιωτικά πορτρέτα της εποχής των Αντωνίνων Altertum und Gegenwart I (Berlin 1899) Inan Alföldi-Rosenbaum, J. Inan E. Alföldi-Rosenbaum, Römische und Porträtplastik frühbyzantinische Porträtplastik aus der Türkei. Neue Funde (Mainz am Rheim 1979) Inan Rosenbaum, Sculpture J. Inan E. Rosenbaum, Roman and Early Byzantine Portrait Sculpture in Asia Minor (London 1966) Invernizzi, Ritratti R. Invernizzi, Alcuni ritratti di età antoniniana dalla Grecia, ASAtene 57/58, 1979/1980, 343-360 Johansen, Portraits F. Johansen, Catalogue Roman Portraits II, Ny Carlsberg Glyptotek (Copenhagen 1995) Jucker, Blätterkelch H. Jucker, Das Bildnis im Blätterkelch. Geschichte und Bedeutung einer römischen Porträtform (Olten 1961) Καστριώτης, Γλυπτά Π. Καστριώτης, Γλυπτά του Εθνικού Μουσείου, Περιγραφικός Κατάλογος (Aθήναις 1908) Καββαδίας, Γλυπτά Π. Καββαδίας, Γλυπτά του Εθνικού Μουσείου, Κατάλογος Περιγραφικός (Αθήναις 1890-1892) Κατάκης, Επίδαυρος Σ. Ε. Κατάκης, Επίδαυρος. Τα γλυπτά των ρωμαϊκών χρόνων από το ιερό του Απόλλωνα Μαλεάτα και του Ασκληπιού (Αθήναι 2002) Κατάλογος Ι Γ. Δεσπίνης Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου Εμμ. Βουτυράς, Κατάλογος Γλυπτών του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης Ι (Θεσσαλονίκη 1997) Κατάλογος ΙΙ Γ. Δεσπίνης Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου Εμμ. Βουτυράς, Κατάλογος Γλυπτών του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης ΙΙ (Θεσσαλονίκη 2003) Κατάλογος ΙΙΙ Γ. Δεσπίνης Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου Εμμ. Βουτυράς, Κατάλογος Γλυπτών του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης ΙΙΙ (Θεσσαλονίκη 2011) Κλασική παράδοση Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου Π. Καραναστάση Δ. Δαμάσκος (επιμ.), Κλασική παράδοση και νεωτερικά στοιχεία στην πλαστική της ρωμαϊκής Ελλάδας, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, Θεσσαλονίκη 7-9 Μαΐου 2009 (Θεσσαλονίκη 2012) IX

Βιβλιογραφία Kersauson, Catalogue K. de Kersauson, Musée du Louvre, Catalogue des portraits romains II. De l année de la guerre civile (68-69 après J.-C.) à la fin de l Empire (Paris 1996) Kreikenbom, Kolossalporträts D. Kreikenbom, Griechische und römische Kolossalporträts bis zum späten ersten Jahrhundert nach Christus, JdI 27. Ergänzungsheft (Berlin 1992) Kruse, Gewandstatuen H. J. Kruse, Römische weibliche Gewandstatuen des 2. Jahrhunderts n. Chr. (Göttingen 1975) Lagogianni-Georgakarakos, Porträts M. Lagogianni-Georgakarakos, Die römischen Porträts Kretas I. Bezirk Heraklion, CSIR Griechenland 6, 1 (Athen 2002) Lagogianni-Georgakarakos, Creta romana M. Lagogianni-Georgakarakos, Γλυπτές «εικόνες» από τη Χερσόνησο, στο: M. Livadiotti I. Simiakaki (επιμ.), Creta romana e protobizantina. Atti del Congresso internazionale, Iraklion, 23-30 Settembre 2000 (Padova 2005) ΙΙΙ 2, 1065-1082 Lattanzi, I ritratti E. Lattanzi, I ritratti dei cosmeti nel Museo Nazionale di Atene (Roma 1968) Luca, Palazzo Corsini G. de Luca, I monumenti antichi di Palazzo Corsini in Roma (1976) Mattingly, BMC IV H. Mattingly, Coins of the Roman Empire in the British Museum IV. Antoninus Pius to Commodus 2 (London 1968) Mattingly Sydenham, Coinage Milčeva, Bildnis Milčeva, Porträts H. Mattingly E. A. Sydenham, The Roman Imperial Coinage III. Antoninus Pius to Commodus 3 (London 1972) R. Milčeva, Bildnis des Marc Aurel, στο: Stephanos Archaeologicos in honorem Professoris Ludmili Getov, Studia Archaeologica Universitatis Serdicensis Suppl. 4, 2005, 500-503 R. Milčeva, Antike Skulptur in Bulgarien I: Römische Porträts im Archäologischen Nationalmuseum Sofia (Langenweissbach 2005) X

Αυτοκρατορικά και ιδιωτικά πορτρέτα της εποχής των Αντωνίνων Munk Højte, Statue Bases J. Munk Højte, Roman Imperial Statue Bases. From Augustus to Commodus, Aarhus Studies in Mediterranean Antiquity VII, Acta Jutlandica 80:2 = Humanities Series 78 (Aarhus 2005) Museo Chiaramonti B. Andreae (επιμ.), Bildkatalog der Skulpturen des Vatikanischen Museums I. Museo Chiaramonti 2 (Berlin 1995) Ναλπάντης, Ανασκαφή Δ. Ναλπάντης, Ανασκαφή στο οικόπεδο του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη. Ταφές και ευρήματα (Αθήνα 2003) ΠΑΕ Πρακτικά της Αρχαιολογικής Εταιρείας Παπαδημητρίου, Εικονιστικά I. Παπαδημητρίου, Εικονιστικά, ΑΕφημ 1937 ΙΙ, 694-704 Papaspiridi, Guide S. Papaspiridi, Guide du Musée National. Marbres, bronzes et vases (Athènes 1927) Πετράκου, Μαραθών Β. Χ. Πετράκου, Μαραθών (Αθήνα 1995) Φάκλαρης, Κυνουρία Π. Φάκλαρης, Αρχαία Κυνουρία, Ανθρώπινη δραστηριότητα και περιβάλλον (Αθήνα 1990) Platon, Guide N. Platon, A Guide to the Archaeological Museum of Heraklion 5 (Heraklion 1964) Portale, Ritratti E. Ch. Portale, Due ritratti nel museo di Hierapetra (Hierapytna), Creta, ASAtene 70/71, 1992/1993, 339-354 Portale, Gortina III I. Romeo E. C. Portale, Gortina III. Le sculture, MSAtene 8 (Padova 1998) Poulsen, Portraits V. Poulsen, Les portraits romains II. De Vespasien à la basse-antiquité (Copenhague 1974) Robertson, Coins A. S. Robertson, Roman Imperial Coins in the Hunter Coin Cabinet II. Trajan to Commodus (London 1971) Römisches Porträt Römisches Porträt. Wege zur Erforschung eines gesellschaftlichen Phänomens, Wissenschaftliche Konferenz 12.-15. Mai 1981, WissZBerlin 2/3, 1982 Ρωμιοπούλου, Γλυπτά Κ. Ρωμιοπούλου, Ελληνορωμαϊκά γλυπτά του Εθνικού XI

Βιβλιογραφία Αρχαιολογικού Μουσείου (Αθήνα 1997) Ρωμιοπούλου, Συλλογή Κ. Ρωμιοπούλου, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Συλλογή ρωμαϊκών γλυπτών (Αθήνα 1997) Rosenbaum, Catalogue E. Rosenbaum, A Catalogue of Cyrenaican Portrait Sculpture (London 1960) RURP N. Bonacasa G. Rizza (επιμ.), Ritratto ufficiale e ritratto privato. Atti della II Conferenza Internazionale sul Ritratto Romano. Roma, 26-30 Settembre 1984 (Roma 1988) Sande, Portraits S. Sande, Greek and Roman Portraits in Norwegian Collections, Acta ad archaeologiam et artium historiam pertinentia 10 (Roma 1991) Sanders, Crete I. F. Sanders, Roman Crete. An archaeological Survey and Gazetteer of late Hellenistic, Roman and early Byzantine Crete (Warminster 1982) Schmidt, Mars-Venus-Gruppe E. Schmidt, Die Mars-Venus-Gruppe im Museo Capitolino, AntPl 8 (Berlin 1968) 85-94 Schröder, Katalog S. F. Schröder, Katalog der antiken Skulpturen des Museo del Prado in Madrid I. Die Porträts (Mainz am Rhein 1993) Soechting, Porträts D. Soechting, Die Porträts des Septimius Severus (Bonn 1972) Σπυρόπουλος, Η έπαυλη Γ. Σπυρόπουλος, Η έπαυλη του Ηρώδη Αττικού στην Εύα/Λουκού Κυνουρίας (Αθήνα 2006) Stais, Marbres V. Stais, Marbres et bronzes du Musée National (Athenes 1910) Stavridis, Untersuchungen A. Stavridis, Untersuchungen zu den Kaiserportäts in Griechenland. Augustus bis Caracalla (Berlin 1970) Stemmer, Marc Aurel K. Stemmer (επιμ.), Kaiser Marc Aurel und seine Zeit. Das römische Reich im Umbruch (Berlin 1988) Strack, Untersuchungen P. L. Strack, Untersuchungen zur römischen Reichsprägung des 2. Jahrhunderts III. Die Reichsprägung zur Zeit des Antoninus Pius (Stuttgart 1937) XII

Αυτοκρατορικά και ιδιωτικά πορτρέτα της εποχής των Αντωνίνων Sturgeon, Sculpture M. C. Sturgeon, Corinth 9, 3. Sculpture. The Assemblage from the Theater (Princeton 2004) Sybel, Katalog L. von Sybel, Katalog der Skulpturen zu Athen (Marburg 1881) Szaivert, Münzprägung W. Szaivert, Die Münzprägung der Kaiser Marcus Aurelius, Lucius Verus und Commodus (161-192), DenkschrWien 187 = Moneta Imperii Romani 18 (Wien 1986) 1986 Θυρεάτις Γη Ι. Κουσκουνάς Κ. Χασαπογιάννης Ι. Κακαβούλιας (επιμ.), Θυρεάτις Γη, Ιστορία Αρχαιολογία Λαογραφία (Αθήναι 1981) Thompson, Agora H. A. Thompson, The Athenian Agora, A Guide to the Excavations and Museum (Athens 1976) Tobin, Herodes Attikos J. Tobin, Herodes Attikos and the City of Athens. Patronage and Conflict under the Antonines (Amsterdam 1997) Traversari, Venezia G. Traversari, Museo Archeologico di Venezia. I ritratti (Roma 1968) Treu, Olympia G. Treu, Die Bildwerke von Olympia in Stein und Thon (Berlin 1897) Trummer, Denkmäler R. Trummer, Die Denkmäler des Kaiserkults in der römischen Provinz Achaia (Graz 1980) Varner, Damnatio Memoriae E. R. Varner, Mutilation and Transformation. Damnatio Memoriae and Roman Imperial Portraiture, Monumenta Graeca et Romana 10 (Leiden 2004) Vermeule, RIA C. C. Vermeule, Roman Imperial Art in Greece and Asia Minor (Cambridge 1968) Villa Albani III P. C. Bol (επιμ.), Forschungen zur Villa Albani. Katalog der antiken Bildwerke III (Berlin 1992) Wegner, Herrscherbildnisse M. Wegner, Die Herrscherbildnisse in antoninischer Zeit. Das römische Herrscherbild II 4 (Berlin 1939) Wegner, Hadrian M. Wegner, Hadrian. Das römische Herrscherbild II 3 (Berlin 1956) XIII

Βιβλιογραφία Wegner Unger, Verzeichnis I M. Wegner R. Unger, Verzeichnis der Kaiserbildnisse von Antoninus Pius bis Commodus I, Boreas 2, 1979, 87-181 Wegner Unger, Verzeichnis M. Wegner R. Unger, Verzeichnis der II Kaiserbildnisse von Antoninus Pius bis Commodus II, Boreas 3, 1980, 12-116 Weski Frosien-Leinz, Antiquarium E. Weski H. Frosien-Leinz, Das Antiquarium der München Residenz (München 1987) Wiggers Wegner, Caracalla H. B. Wiggers M. Wegner, Caracalla, Geta, Plautilla. Macrinus bis Balbinus. Das römische Herrscherbild III 1 (Berlin 1971) Winkes, Imago R. Winkes, Clipeata Imago. Studien zu einer römischen Bildnisform (Bonn 1969) Wrede, Consecratio H. Wrede, Consecratio in Formam Deorum. Vergöttlichte Privatpersonen in der römischen Kaiserzeit (Mainz am Rhein 1981) Zanker, Kaiserporträts P. Zanker, Provinzielle Kaiserporträts. Zur Rezeption der Selbstdarstellung des Princeps, AbhMünchen (Neue Folge) 90 (München 1983) Zanker, Die Maske P. Zanker, Die Maske des Sokrates. Das Bildnis des Intellektuellen in der antiken Kunst (München 1995) XIV

Αυτοκρατορικά και ιδιωτικά πορτρέτα της εποχής των Αντωνίνων Εισαγωγή Η έρευνα των ρωμαϊκών πορτρέτων στην Ελλάδα ξεκίνησε στα τέλη του 19 ου αιώνα από δυτικοευρωπαίους μελετητές κυρίως, οι οποίοι ήταν εξοικειωμένοι με τα πορτρέτα από τη Ρώμη και τις άλλες πόλεις της ιταλικής χερσονήσου, καθώς στη δυτική Ευρώπη η μελέτη της ρωμαϊκής τέχνης είχε ξεκινήσει ήδη από την Αναγέννηση 1. Πρώτος ο L. von Sybel συνέταξε έναν κατάλογο των γλυπτών των αρχαιολογικών συλλογών της Αθήνας (Katalog der Skulpturen zu Athen, Marburg 1881), αλλά περιορίστηκε σε σύντομες περιγραφές των πορτρέτων. Λίγο αργότερα ο G. Treu (Die Bildwerke von Olympia in Stein und Thon, Berlin 1897) περιέγραψε πιο αναλυτικά τα γλυπτά από το Νυμφαίο του Ηρώδη του Αττικού στην Ολυμπία χωρίς να υπεισέλθει όμως σε ειδικότερα προβλήματα των πορτρέτων. Από ελληνικής πλευράς πρώτος ο Π. Καββαδίας και έπειτα ο Π. Καστριώτης περιέλαβαν στον κατάλογο των γλυπτών του Εθνικού Μουσείου που δημοσίευσαν και τα ρωμαϊκά πορτρέτα (Γλυπτά του Εθνικού Μουσείου, Κατάλογος Περιγραφικός, Αθήναις 1890-1892 και Γλυπτά του Εθνικού Μουσείου, Περιγραφικός Κατάλογος, Aθήναις 1908 αντίστοιχα). Οι περιγραφές των πορτρέτων ωστόσο είναι σύντομες και περιορίζονται σε διατυπώσεις του τύπου «εἰκονιστική κεφαλή ἀνδρός τέχνης ρωμαϊκῶν χρόνων ἀξιολόγου 2» ή ενίοτε αναφέρονται σε δύο ή περισσότερα πορτρέτα «εἰκονιστικαί κεφαλαί ἀνδρῶν καὶ γυναικῶν ἡ τέχνη ρωμαϊκῶν χρόνων 3». Η πρώτη συστηματική προσπάθεια χρονολόγησης και μελέτης των στιλιστικών χαρακτηριστικών των ελληνικών πορτρέτων πραγματοποιήθηκε το 1915 από τον P. Graindor και αφορούσε τα πορτρέτα των κοσμητών (Les cosmètes du Musée d'athènes, BCH 39, 1915, 241-401). Στα επόμενα χρόνια εμφανίστηκαν οι πρώτες δημοσιεύσεις πορτρέτων από Έλληνες αρχαιολόγους 4 και έγιναν προσπάθειες ταύτισης με αυτοκρατορικά πορτρέτα. Το 1939 εκδόθηκε η μελέτη του M. Wegner για τα πορτρέτα των Αντωνίνων (Die Herrscherbildnisse in antoninischer Zeit. Das römische Herrscherbild II 4, Berlin 1939), στο πλαίσιο της οποίας δημοσιεύθηκαν τα μέχρι τότε γνωστά ελληνικά αυτοκρατορικά πορτρέτα και διαπιστώθηκαν διαφορές από τα μητροπολιτικά έργα. 1 Βλ. Wegner, Herrscherbildnisse 7. Ζητήματα της μελέτης της ρωμαϊκής τέχνης από την Αναγέννηση ως τον 20 ο αιώνα πραγματεύεται ο O. Brendel, Prolegomena to the Study of Roman Art (New Haven 1979). 2 Καββαδίας, Γλυπτά 249 αρ. 356. 3 Καστριώτης, Γλυπτά 78 αρ. 439-449. 4 Βλ. ενδεικτικά Σπ. Μαρινάτος, Ενάτη και δεκάτη αρχαιολογική περιφέρεια Κρήτης, ΑΔ 15, 1933-1935 Παράρτημα 61-69. I. Παπαδημητρίου, Εικονιστικά, ΑΕφημ 1937 ΙΙ, 694-704. 1

Εισαγωγή Η χρονιά σταθμός όμως για τη μελέτη των ρωμαϊκών πορτρέτων από την Ελλάδα ήταν το 1953, όταν δημοσιεύτηκε η πρώτη μονογραφία αφιερωμένη αποκλειστικά σε ένα σύνολο πορτρέτων από την Αθήνα. Πρόκειται για τη δημοσίευση των 64 πορτρέτων που βρέθηκαν στην αρχαία Αγορά της Αθήνας (The Athenian Agora I. Portrait Sculpture, Princeton 1953), τα οποία μελέτησε η E. B. Harrison. Εκτός από τις λεπτομερείς περιγραφές των πορτρέτων η Harrison, πραγματεύτηκε επιμέρους τυπολογικά και στιλιστικά ζητήματα και έκανε παρατηρήσεις για τα χαρακτηριστικά των αττικών πορτρέτων, τα οποία κατέταξε σε επιμέρους χρονολογικές περιόδους. Στα πορτρέτα των κοσμητών επανήλθε το 1968 η E. Lattanzi (I ritratti dei cosmeti nel Museo Nazionale di Atene, Roma 1968), ενώ την ίδια χρονιά ο C. C. Vermeule στο έργο του Roman Imperial Art in Greece and Asia Minor (Cambridge 1968) παρουσίασε μεταξύ άλλων και τα αυτοκρατορικά πορτρέτα από την Ελλάδα και τη Μικρά Ασία. Ο Vermeule δεν ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την τυπολογία των πορτρέτων, με αποτέλεσμα στους καταλόγους που παραθέτει να περιέχονται και πολλά ιδιωτικά πορτρέτα. Η πρώτη Ελληνίδα που ασχολήθηκε επί σειρά ετών με τη μελέτη των ρωμαϊκών πορτρέτων ήταν η Α. Ντάτσουλη-Σταυρίδη, η οποία ολοκλήρωσε το 1970 τη διδακτορική της διατριβή με θέμα τα ανδρικά αυτοκρατορικά πορτρέτα στην Ελλάδα (Untersuchungen zu den Kaiserportäts in Griechenland. Augustus bis Caracalla, Diss. Berlin), που παρέμεινε αδημοσίευτη. Στην εργασία της οι περιγραφές των πορτρέτων είναι αναλυτικές, ενώ γίνονται τυπολογικές και στιλιστικές συγκρίσεις με άλλα μητροπολιτικά έργα και διαπιστώνονται οι διαφορές και οι ομοιότητες των ελληνικών με τα πορτρέτα της Ρώμης. Στα επόμενα χρόνια η Α. Ντάτσουλη-Σταυρίδη δημοσίευσε πλήθος εργασιών στις οποίες παρουσιάζονται κυρίως πορτρέτα του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου 5. Το 1974 η C. de Grazia εκπόνησε επίσης τη διδακτορική διατριβή της για τα ρωμαϊκά πορτρέτα που βρέθηκαν στις ανασκαφές της Κορίνθου (Excavations of the American School of Classical Studies at Corinth: The Roman Portrait Sculpture, Columbia University 1973). Στην εργασία αυτή γίνεται λεπτομερής περιγραφή των πορτρέτων, καθώς και προσπάθειες ταύτισης και απόδοσης σε εργαστήρια. Στο πλαίσιο 5 Βλ. ενδεικτικά Α. Ντάτσουλη-Σταυρίδη, Eικoνιστική κεφαλή της Πλαυτίλλης εις τo Eθνικóν Aρχαιoλoγικóν Moυσείoν Aθηνών, ΑΑΑ 7, 1974, 396-406. Α. Ντάτσουλη-Σταυρίδη, Εικονιστικά Α, ΑΔ 29, 1974, Α Μελέται, 187-193. Α. Ντάτσουλη-Σταυρίδη, Εικονιστικά Β, ΑΔ 30, 1975, Α Μελέται, 185-192. Α. Ντάτσουλη-Σταυρίδη, Άγαλμα της επoχής Aντωνίνων στo Eθνικó Aρχαιoλoγικó Moυσείo, ΑΑΑ 12, 1979, 280-286 εικ. 1-7. Α. Ντάτσουλη-Σταυρίδη, Παιδικά και νεανικά πορτραίτα της ρωμαιοκρατίας στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών, ΑΑΑ 13, 1980, 319-350. 2

Αυτοκρατορικά και ιδιωτικά πορτρέτα της εποχής των Αντωνίνων της συνθετικής μελέτης των πορτρέτων του 3 ου αι. μ.χ. η M. Bergmann (Studien zum römischen Porträt des 3. Jahrhunderts n. Ch., Bonn 1977) ασχολήθηκε πάλι με τους κοσμητές και άλλα ιδιωτικά πορτρέτα της εποχής αυτής από την Ελλάδα. Λίγα χρόνια αργότερα, η R. Invernizzi (Alcuni ritratti di età antoniniana dalla Grecia, ASAtene 57/58, 1979/1980, 343-360) δημοσίευσε κάποια πορτρέτα της εποχής των Αντωνίνων με αναλυτικές περιγραφές, καθώς και με τυπολογικές και στιλιστικές συγκρίσεις με μητροπολιτικά έργα. Το 1983 ο P. Zanker στο βιβλίο του για τα επαρχιακά αυτοκρατορικά πορτρέτα (Provinzielle Kaiserporträts. Zur Rezeption der Selbstdarstellung des Princeps, AbhMünchen Neue Folge 90, München 1983) αφιερώνει ένα κεφάλαιο στα πορτρέτα από την Ελλάδα και την Κυρήνη και αναφέρεται στα στοιχεία εκείνα που τα διακρίνουν από τα μητροπολιτικά υποδεικνύοντας μία μέθοδο προσέγγισης των επαρχιακών πορτρέτων. Περιστασιακές αναφορές στα ελληνικά πορτρέτα και στις διαφορές τους από τα μητροπολιτικά έργα έγιναν επίσης από τους F. C. Albertson, The Sculptured Portraits of Lucius Verus and Marcus Aurelius (A.D. 161-180): Creation and Dissemination of Portrait Types (Bryn Mawr 1980), K. Fittschen, Die Bildnistypen der Faustina Minor und die Fecunditas Augustae AbhGöttingen (Folge 3) 126 (Göttingen 1982) και K. Fittschen P. Zanker, Katalog der römischen Porträts in der Capitolinischen Museen und den anderen kommunalen Sammlungen der Stadt Rom III (Mainz 1983) και I (Mainz 1985). Στη δεκαετία του 1980 η Α. Ντάτσουλη-Σταυρίδη ασχολήθηκε εκ νέου με τα πορτρέτα του Εθνικού Μουσείου (Υστερoρωμαϊκά πoρτραίτα 2oυ - 5oυ μ.χ. αιώνα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών, ΑΕφημ 1981, 127-138, Πορτραίτα της εποχής των Αντωνίνων στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών, ΑΕφημ 1982, 215-226), καθώς και με τα ρωμαϊκά πορτρέτα του Μουσείου του Ηρακλείου (Πεπραγμένα του Δ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Ηράκλειο, 29 Αυγούστου 3 Σεπτεμβρίου 1976, Aθήνα 1981, Α2 577-599), του Μουσείου των Χανίων (Römische Porträts im Archäologischen Museum von Chania, Boreas 1985, 105-110) και του Μουσείου της Σπάρτης (Ρωμαϊκά πορτραίτα στο μουσείο της Σπάρτης, Αθήνα 1987). Με αυτές τις δημοσιεύσεις γνωστοποίησε στην επιστημονική κοινότητα πολλά αδημοσίευτα έως τότε πορτρέτα και έθεσε τις προϋποθέσεις για τη μελέτη της τοπικής παραγωγής κάθε περιοχής. Με αφορμή μία προτομή του Λουκίου Βέρου από τον Μαραθώνα ο F. C. Albertson (A Bust of Lucius Verus in the Ashmolean Museum, Oxford and its Artist, AJA 87, 1983, 153-163) απέδωσε ορισμένα αττικά πορτρέτα σε έναν μόνο γλύπτη με 3

Εισαγωγή βάση τις στιλιστικές τους ιδιαιτερότητες. Με τα χαρακτηριστικά του αττικού εργαστηρίου ασχολήθηκε και η R. Bol (Das Statuenprogramm des Herodes-Atticus- Nymphäums, OF 15, Berlin 1984), η οποία δημοσίευσε τα γλυπτά από το Νυμφαίο του Ηρώδη Αττικού στην Ολυμπία. Το 1985 η Α. Ντάτσουλη-Σταυρίδη δημοσίευσε τον πρώτο αναλυτικό αλλά όχι πλήρη κατάλογο των πορτρέτων του Εθνικού Μουσείου (Ρωμαϊκά πορτρέτα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας, Αθήνα 1985). Στον κατάλογο εκτός από τις εκτενείς περιγραφές των πορτρέτων γίνεται και προσπάθεια χρονολόγησης με τυπολογικά και στιλιστικά κριτήρια. Από το 1990 και εξής η μελέτη των ρωμαϊκών πορτρέτων στην Ελλάδα έγινε πιο εντατική και εμφανίστηκαν πολλές δημοσιεύσεις πορτρέτων από διάφορες περιοχές της χώρας, όπως για παράδειγμα από τη Βοιωτία (M. Bonanno-Aravantinos, Ritratti di età romana della Beozia, στο: Γ Διεθνές Συνέδριο Βοιωτικών Μελετών, Θήβα 4-8 Σεπτεμβρίου 1996, Επετηρίς της Εταιρείας Βοιωτικών Μελετών Γ 2000, 764-815). Από τις δημοσιεύσεις για τα πορτρέτα της Αθήνας ξεχωρίζει το άρθρο της M. Bonanno-Aravantinos, Un ritratto di sacerdotessa da una casa sull Areopago [στο: L. Bacchielli M. Bonanno-Aravantinos (επιμ.), Scritti di antichità in memoria di Sandro Stucchi, Studi Miscellanei 29, I, 1996, 339-350], ενώ με αφορμή την επανέκθεση των ρωμαϊκών πορτρέτων στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο δημοσιεύτηκαν από την Κ. Ρωμιοπούλου δύο σύντομοι κατάλογοι (Ελληνορωμαϊκά γλυπτά του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, Αθήνα 1997 και Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Συλλογή ρωμαϊκών γλυπτών, Αθήνα 1997). Παρατηρήσεις για ένα χαρακτηριστικό των προτομών του αττικού εργαστηρίου έκανε ο K. Fittschen [Eine Werkstatt attischer Porträtbildhauer im 2. Jh. n. Chr., στο: C. Reusser (επιμ.), Griechenland in der Kaiserzeit. Kolloquium zum 60. Geburtstag von Prof. Dietrich Willers, Bern 12.-13. Juni 1998, HASB 4. Beih., Bern 2001, 71-77], ενώ τις στιλιστικές τάσεις των αττικών εργαστηρίων τον 2 ο αιώνα μ.χ. μελέτησε ο H. R. Goette [Zum Bildnis des Polydeukion, Stiltendenzen athenischer Werkstätten im 2. Jahrhundert n. Chr. στο: P. Noelke (επιμ.), Romanisation und Resistenz. Akten des VII. Internationalen Colloquiums über Probleme des provinzialrömischen Kunstschaffens, Köln 2.-6. Mai 2001 (2003), 549-557]. Τέλος, το 2004 στο πλαίσιο της σειράς Corpus Signorum Imperii Romani πραγματοποιήθηκε από τον Γ. Δοντά η δημοσίευση μίας σημαντικής συλλογής, δηλαδή των πορτρέτων του Μουσείου Ακροπόλεως (G. S. Dontas, Les portraits attiques au Musée de l Acropole, CSIR Grèce, 1, 1, Athènes 2004). 4

Αυτοκρατορικά και ιδιωτικά πορτρέτα της εποχής των Αντωνίνων Από την Πελοπόννησο η Α. Ντάτσουλη-Σταυρίδη δημοσίευσε τα πορτρέτα στο Μουσείο της Τρίπολης (Πορτραίτα στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Τρίπολης, Αθήνα 1991) καθώς και τα γλυπτά από τη Θυρεάτιδα Κυνουρίας (Αθήνα 1993) και την Τεγέα (Τα γλυπτά του Μουσείου Τεγέας. Περιγραφικός κατάλογος, Αθήνα 1996). Λίγα χρόνια αργότερα ακολούθησε η δημοσίευση των ρωμαϊκών γλυπτών της Επιδαύρου (Σ. Ε. Κατάκης, Επίδαυρος. Τα γλυπτά των ρωμαϊκών χρόνων από το ιερό του Απόλλωνα Μαλεάτα και του Ασκληπιού, Αθήναι 2002) και της Κορίνθου (M. C. Sturgeon, Corinth 9, 3. Sculpture. The Assemblage from the Theater, Princeton 2004). Τέλος, για τα πορτρέτα από την έπαυλη του Ηρώδη στη Λουκού έχουμε μία πρώτη παρουσίαση από τον Γ. Σπυρόπουλο (Η έπαυλη του Ηρώδη Αττικού στην Εύα/ Λουκού Κυνουρίας, Αθήνα 2006). Οι πρώτες δημοσιεύσεις πορτρέτων από τη Μακεδονία εμφανίστηκαν ήδη από τη δεκαετία του 1970 (D. Pandermalis, ein Bildnis des Severus Alexander in Thessaloniki, AA 1972, 128-145, Γ. Δεσπίνης, Το αντίγραφο της Αθηνάς Medici του Μουσείου Θεσσαλονίκης, στο: Αρχαία Μακεδονία 2, Ανακοινώσεις κατά το Δεύτερο Διεθνές Συμπόσιο Θεσσαλονίκη, 19-24 Αυγούστου 1973, Θεσσαλονίκη 1977, 95-102) και συνεχίστηκαν την επόμενη δεκαετία (Μ. Λαγογιάννη, Πορτραίτα σε ταφικά μνημεία της Μακεδονίας κατά την περίοδο της ρωμαιοκρατίας, αδημ. διδακτ. διατριβή, Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης 1983, Κ. Τσάκαλου-Τζαναβάρη, Δύο γυναικείες εικονιστικές κεφαλές από τη Βέροια, ΑΕφημ 1985, 119-129). Από τη δεκαετία του 1990 ξεκινάει η δημοσίευση των γλυπτών και των πορτρέτων του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης (Γ. Δεσπίνης Θ. Στεφανίδου- Τιβερίου Εμμ. Βουτυράς, Κατάλογος Γλυπτών του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης Ι, Θεσσαλονίκη 1997, ΙΙ Θεσσαλονίκη 2003 και ΙΙΙ Θεσσαλονίκη 2011), ενώ δημοσιεύονται τα πορτρέτα από τα ταφικά ανάγλυφα της Μακεδονίας (M. Lagogianni-Georgakarakos, Die Grabdenkmäler mit Porträts aus Makedonien. CSIR Griechenland 3, 1, Athens 1998). Στα επόμενα χρόνια το ενδιαφέρον για τη μελέτη των πορτρέτων αυξάνεται και εμφανίζονται πολλές μελέτες (Δ. Παντερμαλής, Imperator Nerva Trajanus Caesar Augustus Germanicus IIII consul, Εμμ. Βουτυράς, Προτομή σοφιστή στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου, Εξαίρετον πορτρέτο εκ Ποτιδαίας, στο: Δ. Παντερμαλής Μ. Τιβέριος Ε. Βουτυράς [επιμ.], Άγαλμα. Μελέτες για την αρχαία πλαστική προς τιμήν του Γιώργου Δεσπίνη, Θεσσαλονίκη 2001, 410-418, 441-450 και 451-462 αντίστοιχα. Th. Stephanidou- Tiveriou, Une tête colossale de Titus au forum de Thessalonique, BCH 125, 2001, 389-5

Εισαγωγή 411. Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου Δύο πορτρέτα της εποχής των Σεβήρων από εργαστήριο της Θεσσαλονίκης, Εγνατία 6, 2001-2002, 239-250). Κάποια πορτρέτα από την Κρήτη δημοσιεύτηκαν σε σποραδικά άρθρα (E. Ch. Portale Due ritratti nel museo di Hierapetra [Hierapytna], Creta, ASAtene 70/71, 1992/1993, 339-354, M. Lagogianni-Georgakarakos, Γλυπτές «εικόνες» από τη Χερσόνησο, στο: M. Livadiotti I. Simiakaki [επιμ.], Creta romana e protobizantina. Atti del Congresso internazionale, Iraklion, 23-30 Settembre 2000, Padova 2005, ΙΙΙ 2, 1065-1082, Εμμ. Βουτυράς, Ένας Κρητικός στη Φλωρεντία, στο: Αρχαία ελληνική γλυπτική. Αφιέρωμα στη μνήμη του γλύπτη Στέλιου Τριάντη, Μουσείο Μπενάκη, Παράρτημα 1, 2002, 323-332). Πολύ σημαντική για την έρευνα των πορτρέτων στην Κρήτη και για τη σύγκρισή τους με έργα αττικών κυρίως εργαστηρίων είναι η δημοσίευση των πορτρέτων της Γόρτυνας (I. Romeo E. C. Portale, Gortina III. Le sculture, MSAtene 8, Padova 1998) και των πορτρέτων της περιοχής του Ηρακλείου (M. Lagogianni-Georgakarakos, Die römischen Porträts Kretas I. Bezirk Heraklion. CSIR Griechenland 6, 1, Athen 2002). Όλες σχεδόν οι δημοσιεύσεις ρωμαϊκών πορτρέτων που έχουν γίνει μέχρι σήμερα εστιάζουν στην παρουσίαση ενός η περισσότερων πορτρέτων μίας περιοχής κατά τη διάρκεια των ρωμαϊκών χρόνων. Απουσιάζει όμως μία συνολική θεώρηση των πορτρέτων, αυτοκρατορικών και ιδιωτικών, που έχουν βρεθεί στην ελληνική επικράτεια και ανήκουν σε συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Το κενό αυτό επιχειρεί να καλύψει η παρούσα διατριβή, όσον αφορά τα αυτοκρατορικά και ιδιωτικά πορτρέτα που χρονολογούνται την περίοδο της δυναστείας των Αντωνίνων (138-192 μ.χ.) και προέρχονται από την Ελλάδα. Στόχος της εργασίας είναι: 1. να συγκεντρώσει τα γλυπτά πορτρέτα της εποχής των Αντωνίνων, αυτοκρατορικά και ιδιωτικά, ανδρικά, γυναικεία και παιδικά, τα οποία προέρχονται από όλη τη σημερινή ελληνική επικράτεια. 2. να διαπιστώσει κατά πόσο τα αυτοκρατορικά πορτρέτα ακολουθούν την τυπολογία των μητροπολιτικών έργων, να τα εντάξει στους επίσημους εικονιστικούς τύπους και να τα χρονολογήσει. 3. να μελετήσει τον βαθμό εξάρτησης των ιδιωτικών πορτρέτων από τα αυτοκρατορικά και να τα χρονολογήσει. 4. να διαπιστώσει τις ομοιότητες και τις διαφορές των πορτρέτων που προέρχονται από ελληνικά εργαστήρια σε σχέση με τα μητροπολιτικά έργα, καθώς και να διακρίνει τα χαρακτηριστικά των ελληνικών εργαστηρίων. 6

Αυτοκρατορικά και ιδιωτικά πορτρέτα της εποχής των Αντωνίνων 5. να διαπιστώσει την παρουσία αυτοκρατορικών πορτρέτων μέσα από τις σωζόμενες ενεπίγραφες βάσεις και να συγκεντρώσει στοιχεία για τα αυτοκρατορικά συντάγματα. Για την επίτευξη των στόχων αυτών η εργασία οργανώνεται σε τέσσερα κεφάλαια. Το πρώτο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στα αυτοκρατορικά πορτρέτα και χωρίζεται σε δύο επιμέρους ενότητες που αφορούν στα ανδρικά και στα γυναικεία πορτρέτα. Στο κεφάλαιο αυτό μελετώνται τα πορτρέτα του Αντωνίνου Ευσεβούς, του Μάρκου Αυρηλίου, του Λουκίου Βήρου και του Κομμόδου. Μαζί τους εξετάζεται και το μοναδικό πορτρέτο του Αιλίου Βήρου από την Ελλάδα. Ο Αίλιος Βήρος δεν ανήκει στη δυναστεία των Αντωνίνων, αλλά περιλαμβάνεται στην εργασία, καθώς είναι ο πατέρας του Λουκίου Βήρου. Από τα γυναικεία αυτοκρατορικά πορτρέτα εξετάζονται τα πορτρέτα της Φαυστίνας της πρεσβύτερης, της Φαυστίνας της νεότερης και της Κρισπίνας, καθώς και δύο παιδικά πορτρέτα, των θυγατέρων του Μάρκου Αυρηλίου. Δεν μελετώνται τα πορτρέτα της Λουκίλλας, επειδή μέχρι τώρα δεν έχει βρεθεί κανένα πορτρέτο της στην Ελλάδα. Στο δεύτερο κεφάλαιο εξετάζονται σε τρεις ενότητες τα ιδιωτικά πορτρέτα. Στην πρώτη ενότητα μελετώνται τα πορτρέτα των γενειοφόρων ανδρών, στη δεύτερη τα εφηβικά και παιδικά πορτρέτα και στην τρίτη ενότητα τα γυναικεία πορτρέτα. Για την καλύτερη μελέτη τους τα πορτρέτα χωρίστηκαν σε ομάδες με κριτήριο την ομοιότητα της κόμμωσης με κάποιον αυτοκρατορικό τύπο. Σε περιπτώσεις που δεν ακολουθείται η αυτοκρατορική τυπολογία τα πορτρέτα διακρίνονται σε ομάδες οι οποίες παρουσιάζουν ομοιότητες ως προς τη μορφή της κόμμωσης και του γενιού, όταν αυτό υπάρχει. Στην εργασία δεν εξετάζονται τα πορτρέτα του Ηρώδη Αττικού, του τρόφιμου Πολυδευκίωνα και της κόρης του Αθηναΐδας, καθώς έχουν μελετηθεί διεξοδικά στο παρελθόν. Χρησιμοποιούνται όμως για τη χρονολόγηση και την τυπολογική κατάταξη των άλλων ιδιωτικών πορτρέτων, ενώ παρατίθενται στο Παράρτημα μαζί με ενδεικτική βιβλιογραφία. Επίσης, δεν μελετώνται διεξοδικά τα πορτρέτα των κοσμητών της εποχής των Αντωνίνων, χρησιμοποιούνται ωστόσο για συγκρίσεις με άλλα ιδιωτικά πορτρέτα, επειδή η μελέτη τους θα μεγάλωνε τον όγκο της εργασίας αυτής. Επιπλέον, θεωρούμε ότι τα πορτρέτα των κοσμητών είναι προτιμότερο να μελετώνται στο σύνολό τους προκειμένου να εξαχθούν πιο ασφαλή συμπεράσματα και όχι αποσπασματικά με μόνο κριτήριο τη χρονολόγησή τους. Στο Παράρτημα περιλαμβάνεται κατάλογος των πορτρέτων των κοσμητών που χρονολογούνται στην εποχή των Αντωνίνων, καθώς και ενδεικτική βιβλιογραφία. 7

Εισαγωγή Στο τρίτο κεφάλαιο της εργασίας εξετάζονται τα στιλιστικά χαρακτηριστικά των πορτρέτων, ώστε να ενταχθούν σε κάποιο εργαστήριο, λ.χ. αττικό ή μακεδονικό. Πολλά από τα πορτρέτα δεν μπορούν να αποδοθούν σε συγκεκριμένο εργαστήριο εξαιτίας της κακής κατάστασης διατήρησής τους, ενώ κάποια είναι δημιουργίες τοπικών εργαστηρίων. Ακολουθεί το τέταρτο κεφάλαιο στο οποίο μελετάται η συχνότητα εμφάνισης των πορτρέτων της δυναστείας των Αντωνίνων στον ελληνικό χώρο μέσα από τις επιγραφικές πηγές, καθώς και τα αυτοκρατορικά συντάγματα. Η εργασία ολοκληρώνεται με τα συμπεράσματα και ακολουθεί ο κατάλογος των πορτρέτων και των ενεπίγραφων βάσεων. Ο κατάλογος των πορτρέτων ακολουθεί τη δομή των κεφαλαίων της εργασίας, δηλαδή παρουσιάζονται πρώτα τα αυτοκρατορικά πορτρέτα ανά αυτοκράτορα και ανά αυτοκράτειρα και κατόπιν τα ιδιωτικά, πρώτα τα ανδρικά και έπειτα τα γυναικεία με βάση την τυπολογία που ακολουθείται στο αντίστοιχο κεφάλαιο. Τα πορτρέτα τα οποία έχουν μελετηθεί με αυτοψία δηλώνονται με έναν αστερίσκο (*). Στον κατάλογο δεν περιλαμβάνονται τα πορτρέτα εκείνα που βρίσκονται σε μουσεία του εξωτερικού και αποδίδονται σε ελληνικό εργαστήριο ή πιστεύεται ότι προέρχονται από την Ελλάδα. Επίσης δεν περιλαμβάνονται πορτρέτα τα οποία προέρχονται από ανάγλυφα. Μετά τον κατάλογο των πορτρέτων ακολουθεί ο κατάλογος των ενεπίγραφων βάσεων, στον αριθμό των οποίων προτάσσεται το γράμμα Ε. Οι ενεπίγραφες βάσεις ταξινομούνται πρώτα ανά αυτοκράτορα και στη συνέχεια κατά γεωγραφική περιοχή. Οι βάσεις που αναφέρονται σε δύο ή περισσότερα μέλη της δυναστείας των Αντωνίνων παρουσιάζονται στο τέλος του καταλόγου. Μετά τους καταλόγους ακολουθεί το παράρτημα και το φωτογραφικό υλικό. 8

Αυτοκρατορικά και ιδιωτικά πορτρέτα της εποχής των Αντωνίνων Ι. Αυτοκρατορικά πορτρέτα Α. Ανδρικά πορτρέτα 1. ΑΝΤΩΝΙΝΟΣ ΕΥΣΕΒΗΣ Ο Αντωνίνος ο Ευσεβής, ιδρυτής της δυναστείας των Αντωνίνων, κυβέρνησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί 23 χρόνια (138-161 μ.χ.) και στο διάστημα αυτό η εικονογραφία του μεταβλήθηκε ελάχιστα 1, αφού σκοπός της ήταν, όπως πιστεύεται, να τονίσει τη σταθερότητα στην εξουσία και την πατρική φροντίδα του αυτοκράτορα για τους υπηκόους του 2. Με βάση κυρίως τη μορφή της κόμης τα πορτρέτα του διακρίθηκαν αρχικά σε τρεις εικονιστικούς τύπους. Πρόκειται για τους τύπους Formia, Βατικανό Croce Greca 595 και Busti 284 3. Από την εξέταση των νομισματικών 4 όσο και των γλυπτών πορτρέτων 5 του Αντωνίνου του Ευσεβούς προκύπτει ότι ο αυτοκράτορας παριστάνεται πάντα με σγουρά μαλλιά, κοντά γένια και με επίμηκες λιπόσαρκο πρόσωπο στο οποίο διαγράφονται τα σημάδια της ηλικίας. Το μέτωπο είναι υψηλό, αυλακώνεται από δύο βαθιές οριζόντιες ρυτίδες και διογκώνεται ελαφρώς πάνω από τα πυκνά και μακριά φρύδια. Τα μάτια είναι μικρά αμυγδαλόσχημα και πλαισιώνονται από πλατιά βλέφαρα. Η μύτη είναι μεγάλη, το στόμα μικρό και το άνω χείλος καλύπτεται από παχύ μουστάκι, ενώ τα ζυγωματικά και οι ρινοχειλικές αύλακες προβάλλουν έντονα. Ωστόσο, ο Κ. Fittschen παρατήρησε ότι τα πορτρέτα των τύπων Formia και Croce Greca 595 παρουσιάζουν ελάχιστες διαφορές μεταξύ τους, αφού τόσο στις πλάγιες όψεις όσο και πίσω η κόμη αποδίδεται ακριβώς με τον ίδιο τρόπο 6. Στους κροτάφους βόστρυχοι χτενισμένοι από πίσω προς τα εμπρός δημιουργούν πάνω από το δεξί αφτί ένα είδος 1 Wegner, Herrscherbildnisse 15. 2 Fittschen, Erbach 76. 3 Wegner, Herrscherbildnisse 21-25. Για τον τύπο Busti 284, με τον οποίο δεν θα ασχοληθούμε εδώ, καθώς δεν χρησιμοποιήθηκε από τους Έλληνες γλύπτες, βλ. ειδικότερα Flisi, Questioni 19-32. C. Evers, Propagande impériale et portraits officiels. Le type de l adoption d Antonin le Pieux, RM 98, 1991, 249-262, πίν. 62-67. A. Mlasowsky, Imagines imperii. Griechische und römische Bildnisse einer norddeutschen Sammlung (Mainz am Rhein 2006) 71 αρ. 11. 4 Strack, Untersuchungen, πίν. 1 κ.ε. Wegner, Herrscherbildnisse πίν. 58 (a-l). Mattingly, BMC IV, πίν. 1-42. Robertson, Coins, πίν. 48.1-7, 49-66. Mattingly Sydenham, Coinage, πίν. 1-2,5. 5 Για τα γλυπτά πορτρέτα του Αντωνίνου Ευσεβούς βλ. Wegner, Herrscherbildnisse, 125-153, πίν. 1-9. Wegner Unger, Verzeichnis I, 96-123, πίν. 11-12. Fittschen Zanker I, 63-67 αρ. 59-60, πίν. 67-69, Beil. 39-49 (Fittschen). Evers, ό.π. (σημ. 3) 249-262, πίν. 62-67. 6 Fittschen, Erbach 76. K. Fittschen, Hinterköpfe. Über den wissenschaftlichen Erkenntniswert von Bildnisrückseiten, στο: B. von Freytag D. Mannsperger F. Prayon (επιμ.), Praestant interna. Festschrift für U. Hausmann (Tübingen 1982) 121. Fittschen Zanker I, 64 στον αρ. 59 (Fittschen). 9

Ανδρικά αυτοκρατορικά πορτρέτα οριζόντιου ριπιδίου με ελικοειδείς απολήξεις, ενώ στα αριστερά οι βόστρυχοι είναι σχεδόν οριζόντιοι 7. Πίσω ψηλά στο κρανίο σχηματίζεται μία οριζόντια χωρίστρα από την οποία ξεκινούν επιμήκεις βόστρυχοι με κατεύθυνση προς τα επάνω και προς τα κάτω. Οι βόστρυχοι αυτοί χωρίζονται σε ομάδες, οι οποίες πάνω από τον αυχένα αποκτούν σγουρές απολήξεις 8. Ομοιότητες μεταξύ των τύπων Formia και Croce Greca 595, όμως, υπάρχουν και στη μορφή της κόμης μπροστά, καθώς σε όλα τα πορτρέτα τους εμφανίζονται δύο μικροί πλάγιοι βόστρυχοι στις γωνίες του μετώπου (Πίν. 188, σχ. 1, αρ. 1 και 6) και δίπλα τους δύο μικροί σγουροί βόστρυχοι (Πίν. 188, σχ. 1, αρ. 2 και 5). Συνεπώς, σύμφωνα με τον Fittschen, οι διαφορές εντοπίζονται μόνο στο κεντρικό μοτίβο της κόμμωσης (Πίν. 188, σχ. 1, αρ. 3-4), το οποίο έχει ποικίλες μορφές. Η πιο σύνθετη μορφή είναι αυτή του τύπου Formia, όπου στο κέντρο του μετώπου οι βόστρυχοι σχηματίζουν μία λαβίδα πλαισιωμένη από δύο διχάλες. Με την αφαίρεση άλλοτε των εσωτερικών και άλλοτε των εξωτερικών βοστρύχων προκύπτουν πιο απλά μοτίβα, όπως αυτό του τύπου Croce Greca 595 με δύο βοστρύχους να πέφτουν λοξά στο μέτωπο 9. Επομένως, τα πορτρέτα του Αντωνίνου Ευσεβούς κατατάσσονται σε δύο μόνον εικονιστικούς τύπους: στον κύριο τύπο (Haupttypus) με τις ποικίλες παραλλαγές του και τον τύπο Busti 284. Για τη χρονική στιγμή της δημιουργίας του κύριου τύπου έχουν διατυπωθεί αντικρουόμενες απόψεις. Η C. Evers θεωρεί ότι ο τύπος Busti 284 δημιουργήθηκε μετά την υιοθεσία του Αντωνίνου Ευσεβούς από τον Αδριανό στις 25 Φεβρουαρίου του 138 μ.χ., καθώς παρουσιάζει ομοιότητες με τα πορτρέτα του Αδριανού. Ο κύριος τύπος δημιουργήθηκε με αφορμή την άνοδο στον θρόνο στις 10 Ιουλίου του 138 και είναι αυτός που διαδόθηκε περισσότερο 10. Αντίθετα ο Fittschen, βασισμένος στα νομίσματα, υποστήριξε ότι ο κύριος τύπος είναι ο τύπος της υιοθεσίας, ενώ ο τύπος Busti 284, ο οποίος δεν εμφανίζεται στα νομίσματα, πρέπει να δημιουργήθηκε λίγους μήνες αργότερα, όταν ο Αντωνίνος ο Ευσεβής στέφθηκε αυτοκράτορας 11. 7 Fittschen Zanker I, 64 στον αρ. 59 (Fittschen). 8 Fittschen, ό.π. (σημ. 6) 121. 9 Fittschen Zanker I, 64 στον αρ. 59 (Fittschen). 10 Evers, ό.π. (σημ. 3) 259. Mlasowsky, ό.π. (σημ. 3) 72 στον αρ. 11. Διαφορετική χρονολόγηση για τον τύπο Busti 284 πρότεινε η Flisi, Questioni 28-29, 31 με σημ. 84, η οποία θεωρεί ότι δημιουργήθηκε το 144 μ.χ., όταν ο Αντωνίνος ο Ευσεβής αναγορεύθηκε ύπατος για τέταρτη φορά. 11 Fittschen Zanker I, 64 στον αρ. 59 (Fittschen). Περισσότερα σχετικά με τη χρονολόγηση των δύο τύπων βλ. K. Fittschen, «S. Sande, Greek and Roman Portraits in Norwegian Collections», GGA 246, 1994, 162 αρ. 55. C. Evers, Le prince et le courtisan. À propos de deux portraits d époque antonine du Musée Calvet (Avignon), RANarb 29, 1996, 70 σημ. 9. Fittschen, Prinzenbildnisse 19 σημ. 138. 10