Ρωμαϊκά Αυτοκρατορικά Πορτρέτα στη Μ. Ασία

Transcript

1 Περίληψη : Αυτοκρατορικό πορτρέτο ονομάζεται η απεικόνιση ενός αυτοκράτορα, αλλά και των υπόλοιπων μελών των αυτοκρατορικών δυναστειών, ανδρών και γυναικών. Τα αυτοκρατορικά πορτρέτα της Μικράς Ασίας διαφοροποιούνται από τα επίσημα έργα της Ρώμης κυρίως ως προς τα στιλιστικά τους χαρακτηριστικά. Οι αγαλματικοί τύποι με τους οποίους εικονίζονται οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες είναι οι θωρακοφόροι, οι togati και οι ιδεαλιστικοί. Ιδιαίτερα μεγάλος είναι ο αριθμός των πορτρέτων του Αυγούστου (27 π.χ.-14 μ.χ.) και του Αδριανού ( ). Από την περίοδο των Σεβήρων ( ) τα γνωστά έργα από τη Μικρά Ασία είναι ελάχιστα. Χρονολόγηση Ρωμαϊκή περίοδος Γεωγραφικός εντοπισμός Μικρά Ασία 1. Πολιτική προπαγάνδα και τρόπος διάδοσης Η μελέτη των αυτοκρατορικών πορτρέτων επιτρέπει την εξαγωγή συμπερασμάτων για τις στιλιστικές αποκλίσεις έργων διαφορετικών περιοχών της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Η σημασία τους γίνεται φανερή από το γεγονός ότι πρόκειται για πολλές απεικονίσεις ενός προσώπου με συγκεκριμένα ατομικά χαρακτηριστικά. Η διαφορετική, επομένως, διαπραγμάτευση, επεξεργασία και απόδοσή τους επιτρέπει τη συγκέντρωση στοιχείων για τα τοπικά στιλ. Επιπλέον, τα αυτοκρατορικά πορτρέτα ακολουθούν τυπολογικά πρότυπα τα οποία προέρχονται σχεδόν αποκλειστικά από τη Ρώμη και επιτρέπουν προτάσεις σχετικής χρονολόγησης με όρια συχνά μικρότερα της δεκαετίας. Η συγκεκριμένη δυνατότητα δεν υπάρχει συνήθως στην περίπτωση των ιδιωτικών πορτρέτων. Η τυποποίηση στην κατασκευή των ρωμαϊκών αυτοκρατορικών πορτρέτων έρχεται σε αντίθεση με την ελευθερία στη δημιουργία των ολόγλυφων απεικονίσεων των ελληνιστικών ηγεμόνων. Λόγω αυτού του συγκεκριμένου χαρακτηριστικού η ταύτιση με κάποιον ελληνιστικό ηγεμόνα καθίσταται συχνά εξαιρετικά δύσκολη, παρά τη σύγκριση με τις εικονιστικές παραστάσεις των νομισμάτων. Οι ενέργειες για τη διάδοση των τυποποιημένων αυτοκρατορικών απεικονίσεων ήταν ιδιαίτερα σύνθετες. 1 Από τη Ρώμη μεταφέρονταν τα αντίγραφα των «επίσημων» εικονιστικών τύπων. Οι εικονιστικοί τύποι ήταν ένας ή περισσότεροι, κάποιες φορές έως και έξι, για κάθε αυτοκράτορα ή μέλος της οικογένειάς του. Αν και δεν υπάρχουν μέχρι στιγμής στοιχεία, τα πρωτότυπα έργα πρέπει να αντιγράφονταν σε διάφορα γύψινα εκμαγεία, τα οποία μεταφέρονταν στα καλλιτεχνικά κέντρα των διάφορων επαρχιών. Στις απομακρυσμένες επαρχίες υπήρχε δυσκολία στη δημιουργία ενός επίσημου αυτοκρατορικού ανδριάντα σύμφωνα με τα αισθητικά μέτρα των πολιτών της Ρώμης. Το 2o αιώνα ο Αρριανός, ιστορικός και κυβερνήτης της Καππαδοκίας, είχε ενοχληθεί από τη θέα ενός αγάλματος του Αδριανού, το οποίο σύμφωνα με τα κριτήριά του ήταν κακόγουστο και δεν θύμιζε σε τίποτε τον αυτοκράτορα. 2 Αποτέλεσμα ήταν η διατύπωση της επιθυμίας για την αντικατάστασή του με ένα άγαλμα αντάξιο του προσώπου το οποίο απεικόνιζε. 2. Στιλιστικά χαρακτηριστικά Στα περισσότερα αυτοκρατορικά πορτρέτα της επαρχίας της Ασίας εμφανίζονται εικονογραφικά και στιλιστικά δάνεια από τις παραστάσεις των ελληνιστικών ηγεμόνων. Σε αυτά περιλαμβάνονται παγιωμένα χαρακτηριστικά, όπως το ανοιχτό ή μισάνοιχτο στόμα με τα σαρκώδη χείλη, τα μεγάλα μάτια, τα βλέφαρα με σαφές «μεταλλικό» περίγραμμα και τα καμπύλα και ψηλά τοποθετημένα φρύδια. Στα παραπάνω μπορούν να προστεθούν τα δυναμικά και ιδιαίτερα εκφραστικά χαρακτηριστικά του προσώπου και, τέλος, ο «ανήσυχος» τρόπος διευθέτησης των βοστρύχων της κόμης που δίνει την εντύπωση ότι τα μαλλιά είναι αχτένιστα. Δημιουργήθηκε στις 9/2/2017 Σελίδα 1/9

2 Τα συγκεκριμένα στοιχεία δεν απαντούν σε όλα τα αυτοκρατορικά πορτρέτα από τη Μικρά Ασία. Ο βαθμός της εμφάνισής τους ποικίλλει κατά περίπτωση. Ωστόσο, είναι αναμφισβήτητο πως, παρά το βαθμό έντασης με τον οποίο αποτυπώνονται, δημιουργούν ένα τοπικό καλλιτεχνικό «ιδίωμα», με το οποίο προσωπογραφούνται οι αυτοκράτορες και τα υπόλοιπα μέλη των δυναστειών. Για την κατανόηση του φαινομένου αρκεί η σύγκριση με τα πολυάριθμα αγάλματα των ελληνιστικών ηγεμόνων που φαίνεται πως είχαν υπόψη τους κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο οι πολίτες και κυρίως οι γλύπτες των μικρασιατικών πόλεων. Τα γλυπτά αυτά έργα του παρελθόντος έδειχναν στους πολίτες πώς έπρεπε να εικονίζεται ένας ηγεμόνας. Ωστόσο, ήδη από την Πρώιμη Αυτοκρατορική περίοδο, δε λείπουν από την επαρχία της Ασίας τα έστω και ελάχιστα εισαγόμενα από τη Ρώμη έργα, αλλά και τα έργα τοπικών εργαστηρίων τα οποία ακολουθούν πιστά τα πρότυπα της πρωτεύουσας. Τα τελευταία διαφοροποιούνται από τα πρότυπά τους σε λεπτομέρειες, που προέρχονται από τις στιλιστικές παραδόσεις των μικρασιατικών εργαστηρίων. 3. Αναθέτες Από τη μελέτη των επιγραφών των σωζόμενων βάσεων προκύπτει ότι οι αναθέτες των αυτοκρατορικών ανδριάντων ήταν, με ελάχιστες εξαιρέσεις, τοπικοί παράγοντες και οργανώσεις και σπάνια Ρωμαίοι. Ο λόγος για τον οποίο ιδιώτες, πόλεις ή κοινά ανέθεταν ανδριάντες ήταν για να εκφράσουν τις ευχαριστίες τους στον αυτοκράτορα. Ο ίδιος χαρακτηρίζεται συχνά στις επιγραφές ως ευεργέτης, ηγέτης ή σωτήρας των αναθετών του μνημείου. 4. Χρονικό πλαίσιο Τα γνωστά ρωμαϊκά αυτοκρατορικά πορτρέτα της Μικράς Ασίας, από την άνοδο του Αυγούστου στην εξουσία, το 27 π.χ., έως και τις αρχές του 4ου αιώνα μ.χ., είναι περισσότερα από Στο ένα τρίτο από αυτά εικονίζονται μέλη της πρώτης δυναστείας Ρωμαίων αυτοκρατόρων, αυτής των Ιουλίων και των Κλαυδίων (27 π.χ.-68 μ.χ.). Ελάχιστα είναι τα πορτρέτα των μελών της διάδοχης αυτοκρατορικής οικογένειας, των Φλαβίων (69-96), και του Τραϊανού (98-117). Ο υιοθετημένος από τον τελευταίο Αδριανός ( ) εικονίζεται σε περίπου δέκα πορτρέτα, τα ανδρικά και τα γυναικεία μέλη της δυναστείας των Αντωνίνων ( ) σε είκοσι, και οι Σεβήροι ( ) σε επτά. Τα σωζόμενα αυτοκρατορικά πορτρέτα του 3ου και του 4ου αιώνα μ.χ. είναι ελάχιστα σε σχέση με τους δύο προηγούμενους αιώνες. Αυτό επιβεβαιώνεται και από το μικρό αριθμό των σωζόμενων βάσεων των αυτοκρατορικών ανδριάντων της ίδιας χρονικής περιόδου. Από τα μέχρι στιγμής στοιχεία προκύπτει ότι στην επαρχία της Ασίας ο πιο συχνά εικονιζόμενος αυτοκράτορας υπήρξε ο Αύγουστος (27 π.χ.-14 μ.χ.) με δεύτερο τον Αδριανό. Τα πορτρέτα του πρώτου είναι τουλάχιστον έντεκα, με πιο πρόσφατη μία κεφαλή του που βρέθηκε στην Ταρσό. 4 Ο αριθμός τους θα μπορούσε να αυξηθεί, αν υπολογίζονταν τα έργα των μουσείων και των ιδιωτικών συλλογών εκτός Τουρκίας, που προέρχονται από παλιές λαθρανασκαφές. Τα περισσότερα πορτρέτα του Αυγούστου ανήκουν στον πιο διαδεδομένο εικονιστικό τύπο του αυτοκράτορα, αυτόν της Prima Porta στη Ρώμη. 5 Ωστόσο, ενώ τυπολογικά ακολουθείται το πρότυπο της Ρώμης, οι εικονογραφικές και στιλιστικές αποκλίσεις των μικρασιατικών έργων είναι αξιοσημείωτες. Οφείλονται στο βαθμό προσκόλλησης των αυτοκρατορικών πορτρέτων των τοπικών εργαστηρίων στα εικονογραφικά και κυρίως στα στιλιστικά χαρακτηριστικά των ελληνιστικών έργων. Σε αυτά ανήκουν το μαλακό πλάσιμο των μορφών, η απουσία «σκληρών» περιγραμμάτων, η ομαλή μετάβαση από τον έναν όγκο στον άλλο επίσης η έντονη στροφή του κεφαλιού και η στροφή του βλέμματος της μορφής προς τα πάνω, όπως αυτά αποτυπώνονται στην περγαμηνή πλαστική του 2ου αι. π.χ. Ο έντονος ρεαλισμός που κυριαρχεί στα πορτρέτα της Ρώμης κατά τη διάρκεια της Ύστερης περιόδου της Δημοκρατίας εμφανίζεται σε λιγοστά έργα, αλλά και σε αυτές τις περιπτώσεις είναι ορατό το τοπικό καλλιτεχνικό ιδίωμα. Χαρακτηριστικό των τοπικών στιλιστικών τάσεων πορτρέτο είναι μία υπερφυσικού μεγέθους κεφαλή του αυτοκράτορα Κλαύδιου (41-54) από την Αφροδισιάδα. 6 Πρόκειται για ένα καλό παράδειγμα της ικανότητας των Μικρασιατών καλλιτεχνών για την αναδιαμόρφωση ενός τύπου που προέρχεται από τη Ρώμη. Στα επίσημα έργα της πρωτεύουσας ο Κλαύδιος αποδίδεται με έκφραση που δηλώνει συγκέντρωση και ένταση. Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά του αυτοκράτορα διαγράφονται ξεκάθαρα, χωρίς να αποφεύγεται και η υποδήλωση της μεγάλης ηλικίας του. Αντίθετα, στο μικρασιατικό έργο ο καλλιτέχνης έχει περιορίσει, σύμφωνα με τα δικά του αισθητικά πρότυπα, την ατομικότητα των Δημιουργήθηκε στις 9/2/2017 Σελίδα 2/9

3 χαρακτηριστικών του προσώπου και έχει δημιουργήσει ένα πρόσωπο αρκετά εξιδανικευμένο και γεμάτο ενέργεια, χωρίς όμως να αφαιρεί εντελώς τα σημάδια της ηλικίας. Τα πορτρέτα των αυτοκρατόρων της δυναστείας των Φλαβίων (69-96) και στη συνέχεια του Τραϊανού (98-117) είναι ελάχιστα και η οποιαδήποτε εξαγωγή συμπερασμάτων είναι αδύνατη. Το μόνο που μπορεί να ειπωθεί είναι ότι ακολουθούν την ελληνιστική παράδοση, που κυριαρχεί ήδη από την προηγούμενη περίοδο, των Ιουλίων και των Κλαυδίων. Στα πορτρέτα του Αδριανού ακολουθούνται οι επίσημοι εικονιστικοί του τύποι, 7 μεταφέρονται όμως στο καλλιτεχνικό ιδίωμα των τοπικών εργαστηρίων. Σε ένα παράδειγμα, από την Πέργη, διακρίνονται οι τοπικές ιδιαιτερότητες, όπως το μαλακό πλάσιμο των βοστρύχων της κόμης και του γενιού και τα εξατομικευμένα χαρακτηριστικά του προσώπου. 8 Αρκετά είναι και τα σωζόμενα πορτρέτα μελών της δυναστείας των Αντωνίνων ( ) από τη Μικρά Ασία. Αρχικά η χρήση του τρυπανιού περιορίζεται στην επεξεργασία των βοστρύχων της κόμης και σε λίγες περιπτώσεις σε αυτήν του γενιού. Αργότερα η χρήση του γενικεύεται και στα μέσα της περιόδου των Αντωνίνων εφαρμόζεται και σε κάποια γυναικεία πορτρέτα της δυναστείας. Στα 24 χρόνια της εξουσίας του ιδρυτή της δυναστείας Αντωνίνου Πίου ( ), τα πορτρέτα του εντάσσονται στον κύριο τύπο της εικονογραφίας του, ο οποίος μας είναι γνωστός σε δύο παραλλαγές. 9 Οι διαφορές τους εντοπίζονται κυρίως στο σχήμα των βοστρύχων της κόμης πάνω από το μέτωπο, ενώ τα χαρακτηριστικά του προσώπου παραμένουν τα ίδια. Στα πορτρέτα του από τη Μικρά Ασία η κόμη αναλύεται σε ανήσυχα διευθετημένους βοστρύχους, όπως στην κεφαλή με λαιμό που φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο των Αδάνων. 10 Οι αναλογίες των μερών του προσώπου ανταποκρίνονται σε αυτές των έργων της Ρώμης, αλλά τα ατομικά χαρακτηριστικά είναι δυσδιάκριτα. Μετά τον Αντωνίνο Πίο η έκφραση του πάθους στα πορτρέτα των μελών της δυναστείας περιορίζεται. Τα πορτρέτα των Σεβήρων ( ) είναι ελάχιστα και δεν επιτρέπουν την εξαγωγή συμπερασμάτων. Εντύπωση προκαλεί η απουσία αυτοκρατορικών πορτρέτων από το μεγαλύτερο μέρος του 3ου αιώνα ( ), περίοδο κατά την οποία τα ιδιωτικά πορτρέτα είναι πολυάριθμα. Στα τελευταία χρονικά έργα της Ρωμαϊκής περιόδου ανήκουν ορισμένα πορτρέτα τετραρχών, συχνά μεταρρυθμισμένα. Χαρακτηρίζονται από τη «σκληρή» διαπραγμάτευση των όγκων και την έλλειψη φυσιοκρατίας που διακρίνουν τα περισσότερα έργα της πλαστικής της Ύστερης Αρχαιότητας. 5. Αγαλματικοί τύποι Στις επιγραφές της Μικράς Ασίας οι απεικονίσεις των αυτοκρατόρων, ανεξάρτητα από την κατηγορία και το υλικό τους, αναφέρονται ως «ανδριάντες», «εικόνες» και πιο σπάνια ως «αγάλματα». Έχει υποστηριχθεί η άποψη ότι ο τελευταίος όρος χρησιμοποιούνταν για τα αυτοκρατορικά αγάλματα που βρίσκονταν μέσα σε κάποιο ναό και τα οποία θεωρούνταν λατρευτικά. 11 Οι περισσότεροι αυτοκρατορικοί ανδριάντες ήταν στημένοι σε δημόσια κτήρια και στους δημόσιους υπαίθριους χώρους και δε δέχονταν, τουλάχιστον συστηματικά, κάποια μορφή λατρείας. Οι προτομές ήταν αρκετά συχνές μέσα σε δημόσια κτήρια, αλλά και σε αετώματα. Από απεικονίσεις σε νομίσματα φαίνεται πως τοποθετούνταν και στο σηκό ορισμένων ναών. 12 Τα αυτοκρατορικά αγάλματα χωρίζονται σε τρεις γενικούς τύπους, τα θωρακοφόρα, τα αγάλματα με toga και τα ιδεαλιστικά. Η συγκεκριμένη κατηγοριοποίηση είναι σύγχρονη και με αρκετά προβλήματα στην εφαρμογή της. 13 Το άγαλμα, για παράδειγμα, του Αδριανού από το Ασκληπιείο του Περγάμου ανήκει σε έναν ιδεαλιστικό τύπο, το λεγόμενο «τύπο του Διομήδη». Το paludamentum όμως που καλύπτει τον αριστερό ώμο και το στήριγμα του αγάλματος, το οποίο έχει τη μορφή θώρακα, συνδέουν το συγκεκριμένο έργο και με τα θωρακοφόρα. Δεν υπήρχε ιδιαίτερη προτίμηση ενός τύπου για κάποια συγκεκριμένη χρήση ή για ορισμένους τύπους κτηρίων. Θωρακοφόροι ανδριάντες ήταν στημένοι σε ναούς, αλλά και σε θριαμβικές αψίδες. Γυμνοί ιδεαλιστικοί ανδριάντες και togati υπήρχαν σε ναούς, σε κρηναία οικοδομήματα και αλλού. Δημιουργήθηκε στις 9/2/2017 Σελίδα 3/9

4 5.1. Θωρακοφόρα αγάλματα Πρόκειται για την πιο συνηθισμένη κατηγορία αγαλμάτων. Αποτελούν την οπτική απόδοση ενός από τους τρεις βασικούς τίτλους του αυτοκράτορα, δηλαδή του στρατηγού. 14 Η παρουσία τους στο εσωτερικό ναών επιβεβαιώνεται όχι μόνο από τις παραστάσεις σε νομίσματα, αλλά και ανασκαφικά. Σε ναό της Εφέσου ήταν τοποθετημένο το κολοσσιαίου μεγέθους θωρακοφόρο ακρόλιθο άγαλμα ενός Φλάβιου αυτοκράτορα, πιθανόν του Δομιτιανού. Η κεφαλή πρέπει να μεταρρυθμίστηκε αργότερα σε πορτρέτο του πατέρα του, του Βεσπασιανού. Το ίδιο ισχύει για τα αγάλματα του Τραϊανού και του Αδριανού, που ήταν τοποθετημένα στο ναό του πρώτου στην ακρόπολη του Περγάμου. 15 Θωρακοφόρο άγαλμα του Αυγούστου σε ναό αφιερωμένο στον ίδιο και στη θεά Ρώμη εικονίζεται σε νομίσματα της ίδιας πόλης Αγάλματα με toga (togati) Tα καθημερινά ενδύματα των Ρωμαίων πολιτών και του αυτοκράτορα ήταν η toga και η tunica. Μόνο σε ειδικές περιπτώσεις ο τελευταίος τα αντικαθιστούσε με τα ελληνικά, το χιτώνα και το ιμάτιο. Την ελληνική ενδυμασία φέρει μόνο ένα χάλκινο άγαλμα από την Κιλικία, που ίσως εικονίζει τον Αδριανό. 16 Σε αρκετές περιπτώσεις αυτοκρατορικών αγαλμάτων και προτομών, όπως του Αυγούστου, 17 τμήμα της toga καλύπτει το πάνω μέρος του κεφαλιού (velatio capitis). Στα συγκεκριμένα παραδείγματα δεν έχουμε την απεικόνιση του αυτοκράτορα ως απλού πολίτη, αλλά ως αρχιερέα, όπως εμφανιζόταν κατά τη διάρκεια θρησκευτικών τελετουργιών Ιδεαλιστικά αγάλματα Εικονογραφικά συνδέονται με απεικονίσεις θεών ή ηρώων. Συνήθως οι τύποι τους αντλούνται ή επηρεάζονται από ελληνικά πρωτότυπα έργα του 5ου και του 4ου αι. π.χ. Ο όρος «ιδεαλιστικά» προέρχεται από την ενδυμασία, που περιορίζεται συχνά μόνο στο ιμάτιο ή το paludamentum αφήνοντας το σώμα ουσιαστικά γυμνό και από τα σύμβολα της μορφής, τα οποία παραπέμπουν σε συγκεκριμένες θεότητες. Σε ιδεαλιστικούς τύπους ανήκουν κάποια από τα χάλκινα αγάλματα, όπως του Λεύκιου Βήρου, που βρέθηκαν στη νοτιοδυτική Μικρά Ασία, και τα οποία ίσως προέρχονται από το σεβαστείο της Bουβώνας. Το ίδιο ισχύει και για το άγαλμα του αυτοκράτορα Αδριανού από το Ασκληπιείο του Περγάμου. Το αυτοκρατορικό πορτρέτο αποτέλεσε μέσο προβολής της ιδεολογίας του πολιτικού συστήματος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Στις μικρασιατικές πόλεις το ενδιαφέρον για τον πολυσύνθετο χαρακτήρα του συγκεκριμένου πολιτικού συστήματος ήταν περιορισμένο. Ο θεσμός του Ρωμαίου αυτοκράτορα κατέλαβε στην αντίληψη των κατοίκων της Μικράς Ασίας τη θέση που είχε στο παρελθόν αυτός του ελληνιστικού ηγεμόνα. Τη συγκεκριμένη διαπίστωση ενισχύει η προσκόλληση σε στιλιστικά και εικονογραφικά πρότυπα του ελληνιστικού παρελθόντος. 1. Boschung, D., Die Bildnisse des Augustus (Berlin 1993), σελ Βλ. Zanker, P., Provinzielle Kaiserporträts. Zur Rezeption der Selbstdarstellung des Princeps (Μünchen 1983), σελ. 7, σημ. 1, όπου και η σχετική βιβλιογραφία. 3. Στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας εκτίθενται δύο έργα που προέρχονται από τη Μικρά Ασία. Πρόκειται για μία γυναικεία εικονιστική κεφαλή ίσως της Οκταβίας, αδελφής του Αυγούστου, και για την εικονιστική κεφαλή του αυτοκράτορα Τίτου. Και στις δύο περιπτώσεις τόπος προέλευσης αναφέρεται η Σμύρνη. Για τα δύο πορτρέτα βλ. Ρωμιοπούλου, Κ., Ελληνορωμαϊκά γλυπτά του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου (Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου αρ. 61, Αθήνα 1997), σελ. 22, αρ. κατ. 9 (Οκταβία;) και σελ , αρ. κατ. 32 (Τίτος), όπου και η προγενέστερη βιβλιογραφία. 4. Calik, A., A new head of Augustus from Tarsus, MDAI (I) 47 (1997), σελ , πίν Δημιουργήθηκε στις 9/2/2017 Σελίδα 4/9

5 5. Το όνομά του προέρχεται από μία περιοχή στα περίχωρα της Ρώμης, στην οποία βρέθηκε ένα θωρακοφόρο άγαλμα του Αυγούστου με το συγκεκριμένο τρόπο διάταξης και ανάλυσης των βοστρύχων της κόμης. Πρόκειται για ένα από τα πιο γνωστά έργα πλαστικής της Ρωμαϊκής περιόδου. 6. Inan, J. Alföldi Rosenbaum, E., Römische und Frühbyzantinische Porträtplastik aus der Türkei. Neue Funde (Mainz am Rhein 1979), σελ , αρ. κατ. 30, πίν Πρόκειται για τους τύπους Imperatori 32 και Chiaramonti 392. Η συμβατική ονομασία των παραπάνω εικονιστικών τύπων προέρχεται από το μουσείο (ή τη συλλογή) στο οποίο φυλάσσεται ένα από τα πιο χαρακτηριστικά και θεωρητικά κοντινά στο χαμένο πρότυπο πορτρέτα του αυτοκράτορα. Ο αριθμός αντιστοιχεί συνήθως στον αριθμό ευρετηρίου που έχει δοθεί στο συγκεκριμένο έργο. Τα συγκεκριμένα πορτρέτα του Αδριανού βρίσκονται στη Ρώμη. 8. Inan, J. Rosenbaum, E., Roman and Early Byzantine Portrait Sculpture in Asia Minor (London 1966), σελ , αρ. κατ. 29, πίν. XIX.2, XXI. 9. Πρόκειται για τις παραλλαγές του Βατικανού Croce Greca και Formia. Βλ. Zanker, P., Provinzielle Kaiserporträts. Zur Rezeption der Selbstdarstellung des Princeps (Μünchen 1983), σελ. 21, πίν. 12, Η κεφαλή αυτή ανήκει στην παραλλαγή του Βατικανού Croce Greca. Βλ. Zanker, P., Provinzielle Kaiserporträts. Zur Rezeption der Selbstdarstellung des Princeps (Μünchen 1983), σελ. 21, πίν Price, S.R.F., Rituals and power. The roman imperial cult in Asia Minor (Cambridge 1984), σελ Επιλεκτικά και με χρονολογική σειρά αναφέρονται ο ναός της Ρώμης και του Αυγούστου στο Πέργαμο, του Τραϊανού στην ίδια πόλη, του Αδριανού στην Έφεσο, του Δομιτιανού στην Έφεσο, του Τραϊανού στο Σελινούντα της Κιλικίας, του Αντωνίνου Πίου στη Σαγαλασσό της Πισιδίας, του Ελαγάβαλου στην Ιεράπολη της Φρυγίας. 12. Price, S.R.F., Rituals and power. The roman imperial cult in Asia Minor (Cambridge 1984), σελ. 259, αρ. κατ. 48, εικ. 2 α (Τέως, νόμισμα με παράσταση ναού των Σεβαστών) και σελ. 267, αρ. κατ. 107, εικ. 2 α, δ ε (Νεοκαισάρεια Πόντου, νόμισμα με παράσταση ναού των Σεβαστών). 13. Plin., ΗΝ Για τα προβλήματα της κατηγοριοποίησης του Βιτρούβιου και το σημερινό διαχωρισμό των αγαλματικών τύπων βλ. Νiemeyer, H.G., Studien zur statuarischen Darstellung der romischen Kaiser (Monumenta Artis Romanae 7, Berlin 1968), σελ Oι άλλοι δύο αυτοκρατορικοί τίτλοι, Caesar και Augustus, υποδηλώνουν το δικαίωμα της διαδοχής (Καίσαρ=Διάδοχος) και το σεβασμό στον αυτοκράτορα λόγω των προσπαθειών του για το κοινό όφελος (Αύγουστος=Σεβαστός). Για την προέλευση των όρων βλ. Νiemeyer, H.G., Studien zur statuarischen Darstellung der romischen Kaiser (Monumenta Artis Romanae 7, Berlin 1968), σελ Οι κεφαλές του Τραϊανού και του Αδριανού από το Πέργαμο έχουν ύψος 0,80 μ. Το αρχικό ύψος τους υπολογίζεται σε 4,80 μ. Για τη σχετική βιβλιογραφία βλ. Inan, J. Rosenbaum, E., Roman and Early Byzantine Portrait Sculpture in Asia Minor (London 1966), σελ , αρ. κατ. 28, 30, πίν. XVII. Παρόμοιες διαστάσεις είχε και ένα άγαλμα του Δομιτιανού από την Έφεσο. 16. Inan, J. Rosenbaum, E., Roman and Early Byzantine Portrait Sculpture in Asia Minor (London 1966), σελ , αρ. κατ. 35, πίν. XXIII. 17. Inan, J. Rosenbaum, E., Roman and Early Byzantine Portrait Sculpture in Asia Minor (London 1966), σελ. 57, αρ. κατ. 1, πίν. I. 18. Ο Αύγουστος απέκτησε τον τίτλο μετά το θάνατο του Λέπιδου, το 12 π.χ. Για τη velatio capitis βλ. Kienast, D., Augustus. Prinzeps und Monarch (Darmstadt 1982), σελ. 185, και Boschung, D., Die Bildnisse des Augustus (Berlin 1993), σελ. 68, σημ. 306, Βιβλιογραφία : Δημιουργήθηκε στις 9/2/2017 Σελίδα 5/9

6 Le Glay M., "Hadrien et l'asklépieion de Pergame", BCH, 100, 1976, Vermeule C.C., Roman Imperial Art in Greece and Asia Minor, Cambridge 1968 Price S., Rituals and Power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, 2, Cambridge 1998 Erim Κ.Τ., Aphrodisias. City of Venus Aphrodite, London 1986 Roueché, C. Erim, K.T. (eds), Aphrodisias Papers. Recent work on architecture and sculpture. Including the papers given at the Second International Aphrodisias Colloquium held at King's College London on 14 November 1987, Portsmouth 1990, JRA Supplement 1 Smith, R.R.R. Erim, K.T. (eds), Aphrodisias Papers 2. The theatre, a sculptor s workshop, philosophers, and coin types, Portsmouth 1991, JRA Supplement 2 Smith, R.R.R. Roueché, C. (eds), Aphrodisias Papers 3. The setting and quarries, mythological and other sculptural decoration, architectural development, portico of Tiberius, and Tetrapylon, Portsmouth 1996, JRA Supplement 20 Rose C.B., Dynastic Commemoration and Imperial Portraiture in the Julio-Claudian Period, Cambridge 1997 Scherrer P., Ephesos. Der Neue Führer, Wien 1995 Brinkerhoff D.M.A., A Collection of Sculpture in Classical and Early Christian Antioch, Antioch 1970 İnan J., Boubon sebasteionu ve heykelleri üzerine son araştırmalar, Istanbul 1994 Zanker P., Provinzielle Kaiserporträts. Zur Rezeption der Selbstdarstellung des Princeps, München 1983 İnan J., "Der Bronzentorso im Burdur-Museum aus Bubon und der Bronzekopf im J.-Paul-Getty-Museum", MDAI, I, 27-28, , İnan J., "Neue Forschungen zum Sebasteion von Bubon und seinen Statuen", Borchhardt, J. Dobesch G. (eds), Akten des II. Internationalen Lykien-Symposions, Wien Mai 1990, Wien 1993, Schattner T.G., "Das frühantoninische Privatbildnis aus Didyma", MDAI, I, 46, 1996, Vermeule C.C., "The late Antonine and Severan bronze portraits from Southwest Asia Minor", Stucky, R.A. Jucker, I. (eds), Eikones: Studien zum griechischen und römischen Bildnis : Hans Jucker zum sechzigsten Geburtstag gewidmet, Bremen 1980, Antike Kunst, Beiheft 12, İnan J., Alföldi-Rosenbaum E., Römische und Frühbyzantinische Porträtsplastik aus der Türkei. Neue Funde, Mainz am Rhein 1979 Smith R.R.R., "The imperial reliefs from the Sebasteion at Aphrodisias", JRS, 77, 1987, Erim Κ.Τ., "25 ans de fouilles a Aphrodisias", de la Geniere, J. Erim, K.T. (eds), Aphrodisias de Carie: Colloque du Centre de recherches archéologiques de l'université de Lill, 13 novembre 1985, Paris 1987, 7-11 İnan J., Alföldi-Rosenbaum E., Roman and early Byzantine portrait sculpture in Asia Minor, London 1966 Δημιουργήθηκε στις 9/2/2017 Σελίδα 6/9

7 Jobst W., "Zur Lokalisierung des Sebasteion-Augusteum in Ephesos", IstMitt, 30, 1980, Oberleitner W., Funde aus Ephesos und Samothrake, Wien 1978, Kunsthistorisches Museum Wien. Antiken-Sammlung Fröhlich Β., Die statuarischen Darstellungen der hellenistischen Herrscher, Hamburg 1998 Tuchelt K., Frühe Denkmäler Roms in Kleinasien. Beiträge zur archäologischen Überlieferungen aus der Zeit der Republik und des Augustus. Teil I. Roma und Promagistrate, Tübingen 1979, MDAI (I) Beiheft 23 Goette H.R., Studien zu römischen Togadarstellungen, Mainz am Rhein 1990 Kleiner D.E.E., "Private portraiture in the age of Augustus", Winkes, R. (ed.), The age of Augustus. Conference held at Brown University, Providence, Rhode Island, 1982, Louvain-la-Neuve 1985, Archaeologia Transatlantica V, Bergmann M., Studien zum romischen Portrat des 3. Jahrhundert n.chr., Bonn 1977 Bergmann M., Die Strahlen der Herrscher. Theomorphes Herrscherbild und politische Symbolik im Hellenismus und in der römischen Kaiserzeit., Mainz am Rhein 1998 Boschung D., Die Bildnisse des Augustus, Berlin 1993 von Bothmer, D. (ed.), Glories of the Past. Ancient art from the Shelby White and Leon Levy Collection, New York 1990 Devambez P., Grands bronzes du Musée de Stamboul, Paris 1937 Evers C., Les portraits d Hadrien. Typologie et ateliers, Brussels 1994 Hertel E.D., Untersuchungen zu Stil und Chronologie des Kaiser- und Prinzenporträts von Augustus bis Claudius, Bonn 1982 Maderna C., Iuppiter Diomedes und Merkur als Vorbilder für römische Bildnisstatuen Untersuchungen zum römischen statuarischen Idealporträt, Heidelberg 1988 Massner A.K., Bildnisangleichung. Untersuchungen zur Entstehungs- und Wirkungsgeschichte der Augustusporträts 43 v.chr.-68 n.chr., Berlin 1982 Niemeyer H.D., Studien zur statuarischen Darstellung der römischen Kaiser, Berlin 1968, Monumenta Artis Romanae 7 Pekary T., Das römische Kaiserbildnis in Staat, Kult und Gesellschaft, dargestellt anhand der Schriftquellen, Berlin 1985 Pollini J., The Portraiture of Gaius and Lucius Caesar, New York 1987 Özgan R., Bruns-Ozgan C., "Eine bronzene Bildnisstatue aus Kilikien", AntPl, 23, 1994, Calik A., "A new head of Augustus from Tarsus", MDAI (I), 47, 1997, Özgan R., Stutzinger D., "Untersuchungen zur Porträtplastik des 5. Jhs. n.chr. anhand zweier neugefundener Porträts aus Stratonikeia.", MDAI (I), 35, 1985, Δημιουργήθηκε στις 9/2/2017 Σελίδα 7/9

8 Pekary T., "Das Bildnis des römischen Kaisers in der schriftlichen Überlieferung", Boreas, 5, 1982, Schmidt-Colinet A., "Eine severische Priesterin aus Syrien in Perge", MDAI (I), 41, 1991, Weber M., "Ein spätantikes Privatporträt aus Kleinasien", MDAI (I), 45, 1995, Wegner M., "Verzeichnis der Kaiserbildnisse von Antoninus Pius bis Commodus. Teil I", Boreas, 2, 1979, Yegül F., "A study in architectural iconography: Kaisersaal and the imperial cult.", The Art Bulletin, 64, 1982, 7-31 Wegner M., "Verzeichnis der Kaiserbildnisse von Antoninus Pius bis Commodus. Teil II", Boreas, 3, 1980, Δικτυογραφία : Herrscherbild und Zeitgesicht in Republik und römischer Kaiserzeit Portraits of Caligula Roman Portrait Sculpture Γλωσσάριo : paludamentum Η στρατιωτική χλαμύδα των Ρωμαίων. toga, η Τήβεννος, ρωμαϊκό ένδυμα, πανωφόρι χωρίς ραφές που διπλώνεται γύρω από το σώμα και θυμίζει το ελληνικό ιμάτιο. togatus, ο Ο αγαλματικός τύπος της ανδρικής μορφής που φέρει toga και tunica. tunica, η Είδος χιτώνα των Ρωμαίων. αέτωμα, το Τριγωνικό αρχιτεκτονικό μέλος που βρίσκεται πάνω από το οριζόντιο γείσο της πρόσοψης των οικοδομημάτων. Επιστέφεται από το καταιέτιο γείσο, ενώ το βάθος του κλείνεται από τύμπανο. Διακοσμείται συνήθως με συνθέσεις γλυπτών, ανάγλυφων ή με γραπτό διάκοσμο. ακρόλιθο άγαλμα, το Άγαλμα κατασκευασμένο από διάφορα υλικά. Η κεφαλή ήταν λίθινη ή μαρμάρινη. Το ίδιο ίσχυε σχεδόν πάντα και για τα άκρα. Τα υπόλοιπα μέρη κατασκευάζονταν από άλλα υλικά, συνήθως ξύλο, ελεφαντόδοντο ή χαλκό. εικονιστικό άγαλμα, το Άγαλμα ή μορφή σε ανάγλυφο στο οποίο αναγνωρίζονται ατομικά χαρακτηριστικά. θριαμβική αψίδα, η Μνημειακή πύλη που ανεγειρόταν για την υποδοχή του νικηφόρου επικεφαλής των ρωμαϊκών λεγεώνων στρατηγού ή αυτοκράτορα. ιμάτιο, το Ορθογώνιο κομμάτι μάλλινου, κατά κανόνα, υφάσματος που το φορούσαν πάνω από το χιτώνα. Μπορούσε να τυλιχτεί με διάφορους τρόπους γύρω από τους ώμους και το σώμα και στερεωνόταν με ζώνη ή πόρπες. μεταρρυθμισμένο πορτρέτο, το Δημιουργήθηκε στις 9/2/2017 Σελίδα 8/9

9 Η κεφαλή στην οποία εικονιζόταν αρχικά κάποιο υπαρκτό ή μυθικό πρόσωπο, του οποίου τα χαρακτηριστικά απολαξεύθηκαν, για να αντικατασταθούν από τα χαρακτηριστικά κάποιου άλλου. Η συγκεκριμένη επέμβαση γινόταν λόγω του μικρότερου κόστους ή της δυσκολίας για την εξεύρεση του υλικού. Σε ορισμένες περιπτώσεις η μεταρρύθμιση των πορτρέτων ορισμένων αυτοκρατόρων, όπως του Νέρωνα ή του Δομιτιανού, προέκυπτε μετά τις καταδικαστικές αποφάσεις της Συγκλήτου. προτομή, η Η απεικόνιση του κεφαλιού με το πάνω μέρος του κορμού, συνήθως έως το στήθος. Συχνά στηρίζεται σε μικρή τετράγωνη βάση. Το κάτω μέρος του πορτρέτου διακοσμείται σε ορισμένα παραδείγματα με φύλλα άκανθας. σεβαστείο, το Ναός, άλλου τύπου κτήριο ή δωμάτιο κτηρίου που ήταν αφιερωμένο στη λατρεία των Ρωμαίων αυτοκρατόρων και της οικογένειάς τους. σηκός, ο (λατ. cella) Εσωτερικό περίκλειστο τμήμα πυρήνας ναού ή άλλου ναόσχημου οικοδομήματος. στιλιστικά χαρακτηριστικά Ο ιδιαίτερος τρόπος επεξεργασίας και απόδοσης ενός έργου. Η ιδιαιτερότητα μπορεί να οφείλεται στην καλλιτεχνική παιδεία του γλύπτη ή στην παράδοση και τις τάσεις του εργαστηρίου του. τετράρχες, οι Οι ανώτατοι άρχοντες του ρωμαϊκού κράτους μετά το χωρισμό του από το Διοκλητιανό σε τέσσερα τμήματα. H πρώτη τετράδα τέτοιων ηγεμόνων ήταν ο Διοκλητιανός, ο Μαξιμιανός (αύγουστοι), ο Γαλέριος και ο Κωνσταντίνος ο Χλωρός (καίσαρες). τυπολογικά χαρακτηριστικά, τα Τα καθιερωμένα στοιχεία στον τρόπο απόδοσης των λεπτομερειών έργων που έχουν κοινά πρότυπα. χιτών, ο Τύπος ενδύματος που αποτελείται από τετράγωνο μάλλινο ύφασμα το οποίο ράβεται στις δύο πλευρές του. Δημιουργήθηκε στις 9/2/2017 Σελίδα 9/9