"ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΑΝΤΙΑΝΗ ΗΘΙΚΗ"

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ "ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΑΝΤΙΑΝΗ ΗΘΙΚΗ" ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ: ΣΠΗΛΙΩΤΑΚΗ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΑΜ: 9986200900080 ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: κ. ΧΑΤΖΗΜΩΥΣΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ ΑΘΗΝΑ,2017

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Επιθυµώ να ευχαριστήσω θερµά όλους τους καθηγητές µου στο τµήµα Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήµης. Η φοίτηση µου στο τµήµα µου προσέφερε τη γνώση να αντιµετωπίζω µε «ανοικτό» µυαλό και σκέψη θέµατα της καθηµερινότητας. Επιθυµώ επίσης να ευχαριστήσω τον κο Χατζηµωϋσή Αντώνη ο οποίος δέχθηκε να επιβλέψει τη εκπόνηση της πτυχιακής µου εργασίας. Η τύχη να παρακολουθήσω παραδόσεις του µου προσέφερε τη δυνατότητα δυσνόητες για µένα φιλοσοφικές έννοιες να γίνουν κατανοητές και να ασχοληθώ µε την ανάγνωση φιλοσοφικών κειµένων που σε διαφορετική περίπτωση θα θεωρούσα δύσκολο. [2]

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η πτυχιακή αυτή εργασία µελετά το ζήτηµα της αυτονοµίας στην καντιανή ηθική. Αναφέρεται στην ηθική του Καντ,πότε ο Καντ θεωρεί ότι µία πράξη είναι ηθική, τι είναι η κατηγορική προσταγή,ποια η σηµασία της στην ηθική του Καντ. Αναφέρονται τρεις από τις διατυπώσεις της κατηγορικής προσταγής µε έµφαση στη διατύπωση της αυτονοµίας αποτελώντας µία εισαγωγή για το τι ο Καντ θεωρεί αυτονοµία. Μελετάται η αυτονοµία σε συνάρτηση µε την ελευθερία, την ετερονοµία, το λόγο ενώ ιδιαίτερη έµφαση δίνεται στην αυτονοµία που διέπεται από αρχές. Αναφέρονται οι κριτικές που έχει δεχθεί η καντιανή αυτονοµία ενώ η εργασία ολοκληρώνεται εξετάζοντας την εφαρµογή της καντιανής αυτονοµίας στη σύγχρονη ιατρική. [3]

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ...2 ΠΕΡΙΛΗΨΗ...3 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ...4 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ...5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Η ΗΘΙΚΗ ΣΤΟΝ ΚΑΝΤ Ι. ΗΘΙΚΗ ΠΡΑΞΗ...7 ΙΙ. ΚΑΤΗΓΟΡΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΓΗ...10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ Ι. ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΙ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ...15 ΙΙ. ΚΑΝΤΙΑΝΗ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ...18 ΙΙΙ. ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΚΑΝΤΙΑΝΗ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ...24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΚΑΝΤΙΑΝΗ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΑΤΡΙΚΗ...28 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...32 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...34 [4]

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΘΜΗ Καντ. Ι.(1984). «Τα θεµέλια της µεταφυσικής των ηθών» (εισαγ,.µεταφ,.σχ,.τζαβάρας, Γ.) Αθήνα: ωδώνη. [5]

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στόχος της παρούσας εργασίας είναι να καταδειχθεί ο σηµαντικός ρόλος της αυτονοµίας στην ηθική θεωρία του Καντ και η επιρροή της καντιανής αυτονοµίας στη σύγχρονή εποχή. Η αυτονοµία είναι έννοια που συνήθως συνυφαίνεται µε την έννοια της απόλυτης ελευθερίας που δεν υπόκεινται σε κανένα περιορισµό. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η άποψη του Καντ ότι είµαστε πραγµατικά αυτόνοµοι και άρα ελεύθεροι όταν η αυτονοµία υπόκεινται σε αρχές. Στο πρώτο κεφάλαιο εξετάζεται η ιδιαιτερότητα της ηθικής του Καντ.Για τον Καντ ηθική είναι η πράξη που διέπεται από αίσθηµα καθήκοντος ενώ οι συνέπειες καµία σηµασία δεν έχουν ως προς την ηθικότητα της πράξης. Ο ηθικός νόµος στον Καντ θεµελιώνεται µέσω της κατηγορικής προσταγής. ιατυπώνονται τρεις από της κατηγορικές προσταγές µε ιδιαίτερη έµφαση στην διατύπωση της αυτονοµίας. Στο δεύτερο κεφάλαιο µελετάται η αυτονοµία σε σχέση µε την ελευθερία καθώς ο Καντ θεωρεί ότι ελευθερία και αυτονοµία είναι έννοιες ταυτόσηµες. Μελετάται επίσης η ετερονοµία ως η αντίθετη έννοια της αυτονοµίας. Στη συνέχεια εξετάζεται διεξοδικά το θέµα της καντιανής αυτονοµίας,πότε τα άτοµα είναι πραγµατικά αυτόνοµα, πώς είναι δυνατό να νοµοθετούν καθολικούς νόµους. Το δεύτερο κεφάλαιο ολοκληρώνεται µε κριτική απέναντι στην καντιανή αυτονοµία. Το τρίτο κεφάλαιο καταδεικνύει τη σηµαντική επιρροή της καντιανής αυτονοµίας στη σηµερινή εποχή και συγκεκριµένα στη σύγχρονη ιατρική. Αν και οι αρχές του Καντ θα µπορούσαν να καταδειχτούν ως ουτοπικές σε µια σύγχρονη κοινωνία φαίνεται τελικά ότι η αυτονοµία βάση αρχών είναι το ζητούµενο. [6]

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Η ΗΘΙΚΗ ΣΤΟΝ ΚΑΝΤ I. ΗΘΙΚΗ ΠΡΑΞΗ Ένα σηµαντικό ερώτηµα στην ηθική φιλοσοφία είναι το εξής: Πότε µία πράξη θεωρείται ηθική; Ας θυµηθούµε την ιστορία του Ροµπέν των δασών ο οποίος έκλεβε χρήµατα από τους πλούσιους για να τα µοιράζει στους φτωχούς. Είναι η πράξη αυτή µία πράξη ηθική; Ας υποθέσουµε ότι εργαζόµαστε σε µία τράπεζα και ένας φίλος µας που έχει µεγάλη ανάγκη από χρήµατα µας προτείνει να κλέψουµε µερικά από τα χρήµατα της τράπεζας και µας προτείνει να κλέψουµε τόσα ώστε να µη γίνει αντιληπτή η κλοπή. Η πρώτη µας αντίδραση σε µία τέτοια πρόταση θα ήταν να αρνηθούµε. Ποιο είναι όµως το κίνητρο που µας οδηγεί στην άρνηση µίας τέτοιας πρότασης. Η απόφασή µας πηγάζει από ένα αίσθηµα καθήκοντος να πράττουµε αυτό που ευρέως θεωρείται σωστό ή από το φόβο των συνεπειών των πράξεων µας; Η θεωρία της θεϊκής προσταγής θεωρεί ηθικά σωστό αποκλειστικά ότι απορρέει από τη θεϊκή βούληση. 1 Σύµφωνα µε τις συνεπειοκρατικές θεωρίες η ηθικότητα µίας πράξης εξαρτάται από τις συνέπειές της. Ηθικά καλή πράξη είναι η πράξη που έχει καλές συνέπειες. Ο ηθικός εγωισµός υποστηρίζει ότι ηθικές είναι οι πράξεις που προάγουν την ευηµερία των ατόµων που τις πράττουν. Φιλόσοφοι όπως ο Bentham, πιστεύουν ότι ηθικά σωστή πράξη είναι η πράξη που προκαλεί τη µεγαλύτερη ηδονή 2. Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι ηθική πράξη είναι η ενάρετη πράξη, η πράξη που αποσκοπεί στην επίτευξη του αγαθού. Για τον Καντ «ηθική πράξη είναι η πράξη που εκτελείται από αίσθηση καθήκοντος παρά από προδιάθεση ή αίσθηµα συµπόνιας ή την προσδοκία κέρδους εκ µέρους εκείνου που την εκτελεί.» 3 Έτσι, για παράδειγµα, αν κάποιος συνεισφέρει στους φτωχούς επειδή τρέφει βαθιά αισθήµατα συµπόνιας για αυτούς,η πράξη του, σύµφωνα µε την άποψη του Καντ, δεν είναι 1 J.Driver,Ηθική φιλοσοφία οι βασικές της αρχές. Θεσσαλονίκη, University Studio Press,2010,σ.43 2 J. Driver,ό.π.,σ.70 3 N. Warburton, Φιλοσοφία τα βασικά,αθήνα,εκδ.αρσενίδη,2010,σ.76 [7]

απαραίτητα ηθική. Σύµφωνα µε τον Καντ αν πράττουµε καθαρά από συµπόνια και όχι από αίσθηση καθήκοντος τότε η πράξη µας δεν είναι ηθική. Ή αν συνεισφέρουµε επειδή επιθυµούµε να γίνουµε αρεστοί τότε δεν ενεργούµε ηθικά. Για τον Καντ «τα κίνητρα των πράξεων είναι πολύ πιο σηµαντικά από τις ίδιες τις πράξεις και τις συνέπειες τους. Για να καταλάβουµε αν κάποιος ενεργεί ηθικά πρέπει να γνωρίζουµε τις προθέσεις του.» 4 εν αρκεί να γνωρίζουµε απλώς ότι κάποιος βοηθάει τους φτωχούς. Μπορεί να το κάνει από προσωπικό συµφέρον, περιµένοντας να ανταµειφθεί για τη πράξη του, ή µπορεί να το κάνει από αίσθηµα συµπόνιας,αυτό σηµαίνει ότι ενήργησε µε συναισθηµατικά κίνητρα παρά από αίσθηση καθήκοντος. 5 Για τον Καντ «το µόνο αποδεκτό κίνητρο για την ηθική πράξη είναι η αίσθηση του καθήκοντος.» 6 Ο Καντ θεωρούσε ότι οι συνέπειες των πράξεων δεν σχετίζονται µε την ηθικότητα τους. Ας υποθέσουµε ότι ενεργώντας από αίσθηση καθήκοντος προσπαθούµε να σώσουµε ένα παιδί από πνιγµό αλλά κατά λάθος προκαλούµε τον πνιγµό του. Η πράξη µας θεωρείται ηθική εφόσον τα κίνητρα µας είναι σωστά. Οι συνέπειες είναι ναι µεν τραγικές. αλλά άσχετες µε την ηθικότητα της πράξης µας. 7 Ο Καντ πίστευε ότι η ηθική είναι a priori,ότι η ισχύς της είναι ανεξάρτητη από την εµπειρία. Υποστήριζε «ότι µελετώντας την ηθική θα πρέπει να βλέπουµε τον καθαρό πρακτικό λόγο. Η λογική είναι αυτή που µας κάνει, κατά πρώτο λόγο, ικανούς για την ηθική.» 8 Η λογική δεν µπορεί να έχει εµπειρικά θεµέλια,συνεπώς είναι ανεξάρτητη από υποκειµενικά κίνητρα που αποτελούν ότι ανήκει στις αισθήσεις. Το έλλογο ον ακριβώς επειδή είναι τέτοιο τοποθετείται σε µία ανώτερη τάξη πραγµάτων. 9 Εποµένως το έλλογο ον µπορεί να είναι ηθικά υπεύθυνο,να είναι ηθικό. Οι επιθυµίες µας δε µπορεί να είναι σχετικές µε την ηθικότητα των πράξεων µας. Οι επιθυµίες µας 4 N. Warburton, ό.π.,σ.76 5 N. Warburton, ό.π.,σ.76 6 N. Warburton, ό.π.,σ.77 7 N. Warburton, ό.π.,σ.77 8 J. Driver,ό.π., σσ. 116-117 9 I.Kant,Τα θεμέλια της μεταφυσικής των ηθών, μτφρ.γ.τζαβάρα,αθήνα,εκδ.δωδώνη,1984,σ.121 [8]

είναι ευµετάβλητες, είναι ασταθείς. Συνεπώς δε µπορούν να αποτελέσουν βάση για ένα στέρεο ηθικό κίνητρο. Οι επιθυµίες αλλάζουν,οι προσταγές της λογικής όµως είναι αµετάβλητες. 10 «Η ηθική φιλοσοφία πρέπει να προσδιορίσει τους νόµους της ανθρώπινης θέλησης κατά το µέτρο που αυτή επηρεάζεται από την φύση.» 11 Επειδή η ανθρώπινη θέληση επηρεάζεται από φυσικές ροπές, συναισθήµατα,επιθυµίες είναι αναγκαία η ύπαρξη ηθικών νόµων που θα βοηθήσουν τον άνθρωπο να µην υποκύπτει σε αυτές τις ροπές. Για το λόγο αυτό οι νόµοι πρέπει να είναι κατηγορικοί να έχουν τη µορφή προστακτικής. Το κατά πόσο η προβλεπόµενη εξέλιξη µίας πράξης είναι ηθική ή όχι θα εξαρτηθεί από το κατά πόσο αυτή η εξέλιξη θα συµφωνεί µε τον ηθικό νόµο, την κατηγορική προσταγή. «Τα καθήκοντα µας µπορεί να κατανοηθούν στη βάση του σεβασµού αυτής της προσταγής, ακόµη και στη περίπτωση που ο σεβασµός του ηθικού νόµου οδηγεί σε άσχηµα αποτελέσµατα παρά σε καλά.» 12 Καταλήγοντας γίνεται σαφές πως για τον Καντ ηθική είναι η πράξη της οποίας τα κίνητρα καθοδηγούνται από ένα αίσθηµα καθήκοντος. Τα συναισθήµατα, οι επιθυµίες,αντίθετα µε τη λογική, είναι ευµετάβλητα συνεπώς δεν αφορούν στην ηθικότητα των πράξεων. Η ηθική ορθότητα για τον Καντ δε συνδέεται µε τα αποτελέσµατα της πράξης. Για να κρίνουµε αν µια πράξη είναι ηθική ή όχι τα κριτήρια πρέπει να αναζητηθούν στον τρόπο που σκέφτονται τα άτοµα για το πώς θα πράξουν. Υπάρχουν σύµφωνα µε τον Καντ,ηθικοί νόµοι, τους ονοµάζει κατηγορική προσταγή, τους οποίους όλοι οι άνθρωποι πρέπει να σέβονται όταν θέλουν να πράξουν ηθικά. 10 J. Driver,ό.π., σ.121 11 I.Kant, ό.π., σ.24 12 J. Driver,ό.π., σσ.115-116 [9]

ΙΙ. ΚΑΤΗΓΟΡΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΓΗ Πράττω από καθήκον για τον Καντ σηµαίνει πράττω µε σεβασµό στον ηθικό νόµο. Μπορούµε να ελέγξουµε την ηθικότητα των πράξεων µας εφόσον συµφωνούν µε τις αρχές του ηθικού νόµου, της κατηγορικής προσταγής. Μία κατηγορική προσταγή λέει το εξής: Οφείλω να µη λέω ψέµατα ακόµα και αν το να λέω ψέµατα δε µου επιφέρει καµία βλάβη. Η κατηγορική προσταγή είναι υποχρεωτική ακόµα και αν δεν επιθυµούµε να πράξουµε αυτό που επιβάλλει, µας δεσµεύει ανεξάρτητα από τις επιθυµίες µας. Οφείλω να µη λέω ψέµατα από αίσθηση καθήκοντος ακόµα και αν δεν έχω κάποιο όφελος. Η κατηγορική προσταγή προϋποθέτει την αφαίρεση όλων των υποκειµενικών κινήτρων προκειµένου να µην επηρεάζουν τη θέληση.«αυτή είναι η φύση της ηθικής,οι υποχρεώσεις δεσµεύουν ανεξάρτητα από τις επιθυµίες µας, δε στηρίζονται στην επιθυµία αλλά στη λογική.» 13 Η κατηγορική προσταγή αντιτίθεται στην υποθετική η οποία λέει το εξής: Οφείλω να µη λέω ψέµατα αν θέλω να είµαι αξιόπιστος. Η υποθετική προσταγή συνήθως υποδεικνύει τι πρέπει να κάνουµε αν επιθυµούµε να πετύχουµε ένα σκοπό. Έχει νόηµα να µη λέω ψέµατα σε περίπτωση που έχω το ίδιον όφελος να είµαι αξιόπιστος. Οι υποθετικές προσταγές υποκινούνται από υποκειµενικά κίνητρα. Όπως υποστηρίζει ο Καντ «το καθήκον είναι µία έννοια µε βαρύτητα και νοµοθετική δύναµη πάνω στις πράξεις µας και µπορεί να εκφραστεί µόνο µε κατηγορικές προσταγές και ποτέ µε υποθετικές.» 14 Ο Καντ στο έργο του τα θεµέλια της µεταφυσικής των ηθών διατυπώνει µία σειρά κατηγορικών προσταγών. Στην εργασία αυτή θα ασχοληθούµε µόνο µε τρεις από αυτές,µε σηµαντικότερη τη διατύπωση της αυτονοµίας. Η πρώτη διατύπωση της κατηγορικής προσταγής του Καντ έχει ως εξής: «Να ενεργείς πάντοτε σύµφωνα µε εκείνη την αρχή που θα επιθυµούσες συγχρόνως να γινόταν και ένας καθολικός νόµος» 15 Σύµφωνα µε τον Καντ για να θεωρείται ηθική µία πράξη, «ο κανόνας στον οποίο 13 J. Driver,ό.π., σ.119 14 I.Kant, ό.π., σ.76 15 J. Driver,ό.π., σ.124 [10]

βασίζεται πρέπει να µπορεί να γίνει καθολικεύσιµος νόµος. Πρέπει να είναι κανόνας που ισχύει για όλους στις ανάλογες συνθήκες. Συµπεριλαµβανοµένων και ηµών που πρέπει να είµαστε αµερόληπτοι.» 16 Για παράδειγµα αν δανειστούµε χρήµατα ακολουθώντας τον κανόνα,πρέπει να δανείζεσαι χρήµατα ακόµα και αν δεν έχεις την δυνατότητα να τα επιστρέψεις, αυτός ο κανόνας θα πρέπει να ισχύει για οποιονδήποτε βρίσκεται στη θέση µας. Ουσιαστικά ο Καντ υποστηρίζει πως όταν αποφασίζουµε να πράξουµε χρειάζεται να διατυπώσουµε εµείς οι ίδιοι µία αρχή την οποία να ελέγχουµε για το αν είναι δυνατόν να αποτελέσει καθολικό νόµο,αν µπορεί δηλαδή να εφαρµόζεται από όλους τους ανθρώπους. Στο παράδειγµα µε τον δανεισµό χρηµάτων που δεν µπορούµε να επιστρέψουµε χρειάζεται να αναρωτηθούµε αν η αρχή,πρέπει να δανείζεσαι χρήµατα ακόµα και αν δεν έχεις την δυνατότητα να τα επιστρέψεις, µπορεί να γίνει καθολικός νόµος. Αν γινόταν καθολικός νόµος ποιες θα ήταν οι συνέπειες. Εάν επιθυµούµε αυτή η αρχή να γίνει καθολικεύσιµη είναι σαν να επιθυµούµε έναν κόσµο όπου οι άνθρωποι θα δίνουν ψεύτικες υποσχέσεις και σαν συνέπεια θα χαθούν οι σχέσεις εµπιστοσύνης µεταξύ των ανθρώπων.«οι συνέπειες µίας τέτοιας κατάστασης,όπως π.χ. της σύναψης συµφωνιών µε σκοπό να τις αθετούµε οποτεδήποτε µας βολεύει,δεν θα ήταν απλά βλαβερή. Θα συνεπαγόταν την πρακτική αυτοαναίρεση των θεσµών µας και κάτι τέτοιο θα σήµαινε αντιφατική σχέση της θέλησης µε τις ίδιες της τις έλλογες επιθυµίες.» 17 Ποιο είναι εποµένως το κριτήριο σύµφωνα µε το οποίο µία αρχή µπορεί να ελεγχτεί ως προς την κατηγορική προσταγή. Σύµφωνα µε την Onora O' Neil (1998:104 σε Κατσαριώτη 2012 :46) η κατηγορική προσταγή καλεί τους ανθρώπους να σκεφτούν τι είναι δυνατό ή συνεπές για αυτούς να µπορούν να θέλουν ως καθολικό νόµο, δεν αναφέρεται γενικά στο τι ο καθένας µπορεί να θέλει. Αναλύοντας ο Guyer (1998:xxxv σε Κατσαριώτη 2012 :46) την ερµηνεία αυτή της O'Neil επεξηγεί πως σε γενικές γραµµές, η άποψη της είναι ότι η διατύπωση της κατηγορικής προσταγής δε σηµαίνει ότι µπορεί κάποιος να πράττει βάση ενός γνώµονα τον οποίο θέλει να καθολικεύσει,αλλά βάση ενός 16 N. Warburton, ό.π.,σ.79 17 Σ.Βιρβιδάκης, Εισαγωγή στην ηθική φιλοσοφία, πανεπιστημιακές σημειώσεις,αθήνα,2011,σ.27 [11]

γνώµονα ο οποίος µπορεί πράγµατι να καθολικευτεί,δηλαδή µπορεί ελεύθερα να υιοθετηθεί από όποιον άλλον άνθρωπο επηρεάζεται από αυτόν τον γνώµονα. Η δεύτερη διατύπωση της κατηγορικής προσταγής είναι η ακόλουθη: «Να ενεργείς πάντοτε κατά τέτοιον τρόπο ώστε να χρησιµοποιείς,συγχρόνως, την ανθρωπότητα -είτε στο δικό σου πρόσωπο είτε στο πρόσωπο οποιουδήποτε άλλου -ως σκοπό και ποτέ µόνο ως µέσο.» 18 Η διατύπωση αυτή υποδηλώνει ότι πρέπει να συµπεριφερόµαστε στους ανθρώπους αλλά και στον ίδιο µας τον εαυτό µε σεβασµό, να τους αντιµετωπίζουµε ως αυτόνοµα, έλλογα όντα. Αν δανειστώ χρήµατα από ένα φίλο µου ενώ ξέρω ότι δε µπορώ να τα επιστρέψω,γνωρίζω από την αρχή ότι τον εκµεταλλεύοµαι,τον χρησιµοποιώ ως µέσο για να πετύχω το στόχο µου. Αν κάποιος αποφασίσει να αυτοκτονήσει,επιλέγει να κάνει κακό στον ίδιο του τον εαυτό, χρησιµοποιεί δηλαδή τον ίδιο του τον εαυτό ως µέσο για να πετύχει µία κατάσταση. Οι πράξεις αυτές αποτελούν παραβίαση της κατηγορικής προσταγής Φυσικά είναι εύλογο ότι στην καθηµερινότητα οι άνθρωποι χρησιµοποιούν ο ένας τον άλλο ως µέσο αλλά αυτό γίνεται µε τη βούληση και θέληση των ιδίων των ατόµων. Για παράδειγµα,σε εταιρείες, υπηρεσίες, καταστήµατα χρησιµοποιούµε τους ανθρώπους ως µέσο για να πραγµατοποιήσουµε τις συναλλαγές µας. Οι άνθρωποι όµως αυτοί εργάζονται στις συγκεκριµένες δουλειές µε τη θέληση τους. Έχουν ελεύθερα επιλέξει την ιδιότητα του υπαλλήλου. Πρωταρχικό όµως µέληµα του ανθρώπου και γενικά κάθε έλλογου όντος πρέπει να είναι το να αντιµετωπίζει τους άλλους αλλά και τον ίδιο του τον εαυτό πάντα σαν σκοπό και «όχι απλά ως µέσο για την αυθαίρετη χρήση της τάδε ή της δείνα θέλησης.» 19 Από τις δύο πρώτες διατυπώσεις προκύπτει η τρίτη διατύπωση της κατηγορικής προσταγής, γνωστή και ως διατύπωση της αυτονοµίας.«πράττε µόνο έτσι ώστε η θέληση σου µέσω του γνώµονα της να µπορεί να θεωρεί τον εαυτό της ταυτόχρονα ως καθολικό νοµοθέτη.» 20 Η θέληση 18 J. Driver,ό.π., σ.128 19 I.Kant, ό.π., σ.80 20 I.Kant, ό.π., σ.88 [12]

δεν υποτάσσεται απλά στο νόµο,αλλά είναι η ίδια νοµοθέτης και ακριβώς επειδή είναι η ίδια νοµοθέτης υποτάσσεται στο νόµο - τον οποίο µπορεί να θεωρεί ως δηµιούργηµά της. 21 Η θέληση που είναι η ίδια νοµοθέτης έχει τη δυνατότητα να νοµοθετεί ηθικά χωρίς να επηρεάζεται από εξωτερικούς παράγοντες και είναι αδύνατο να εξαρτάται από οποιοδήποτε συµφέρον. Συνεπώς οι νόµοι που προστάζει µπορεί να είναι καθολικεύσιµοι εφόσον δε θα θεµελιώνονται σε κανένα συµφέρον. 22 Όταν η θέληση δεν δίνει η ίδια τον νόµο στον εαυτό της,αλλά ο νόµος δίνεται από το αντικείµενο δηλαδή από τον εκάστοτε υποκειµενικό σκοπό,τότε καταφεύγουµε σε υποθετικές προσταγές και όχι σε κατηγορικές. «Η κατηγορική προσταγή, προϋποθέτει την αφαίρεση όλων των υποκειµενικών σκοπών ώστε να µην έχουν καµία επιρροή πάνω στη θέληση.» 23 Η θέληση έχει επίσης και την υποχρέωση να αυτοδεσµεύεται από τη συµµετοχή της σε ένα νοητό δηµοκρατικό κράτος ισότιµων, έλλογων όντων. 24 Ο Καντ αναφέρει ότι ο λόγος που µέχρι τότε δεν είχε ανακαλυφθεί το αξίωµα της ηθικότητας ήταν ακριβώς επειδή ο άνθρωπος θεωρούνταν δεσµώτης οποιουδήποτε νόµου, ενώ ο άνθρωπος είναι υποταγµένος µόνο στη δική του καθολική νοµοθεσία και πράττει µόνο σύµφωνα µε τη δική του θέληση η οποία είναι καθολικός νοµοθέτης. Ο άνθρωπος που υποτάσσεται στους νόµους επηρεάζεται από εξωτερικούς παράγοντες δεν πράττει από καθήκον αλλά από συµφέρον. Όταν όµως υποτάσσεται στο νόµο που πηγάζει από τη δική του θέληση η προσταγή είναι ηθική. Το αξίωµα αυτό της θέλησης ο Καντ το ονοµάζει αυτονοµία της θέλησης και το ανάγει σε ανώτατο αξίωµα της ηθικότητας. 25 Πρέπει λοιπόν ο άνθρωπος να αναγνωρίζει στο πρόσωπο του, το πρόσωπο όλης της ανθρωπότητας και να ενεργεί έχοντας αυτή ως στόχο. 26 Η κατηγορική προσταγή είναι δύσκολη. εν είναι εύκολο για τους ανθρώπους να ενεργούν παραµερίζοντας υποκειµενικά κίνητρα και προσωπικές ικανοποιήσεις. Σύµφωνα µε τον Καντ η κατηγορική προσταγή είναι δυνατή γιατί 21 I.Kant, ό.π., σ.84 22 I.Kant, ό.π., σ.85 23 I.Kant, ό.π., σσ.98-99 24 Σ.Βιρβιδάκης, ό.π., σ.28 25 I.Kant, ό.π., σσ.86-97) 26 Δ.Δημητριάδης(2016),http//www./eleftheria-ke-ithiki [12 Ιουλίου 2017] [13]

είµαστε έλλογα όντα, έχουµε λογική και συνεπώς µπορούµε να υποκείµεθα στον ηθικό νόµο. Οι ίδιοι οι άνθρωποι ως έλλογα όντα επιδιώκουµε το ηθικό καθήκον και το θεωρούµε καθήκον µόνο κατά το µέτρο που είµαστε µέλη όχι µόνο του νοητού αλλά και του αισθητού κόσµου. 27 Μολονότι λοιπόν η έννοια του καθήκοντος θεωρείται υποταγή στον ηθικό νόµο αναγνωρίζεται ταυτόχρονα µία ανωτερότητα και αξιοπρέπεια στο πρόσωπο που εκτελεί όλα του τα καθήκοντα. Γιατί η ανωτερότητα δεν έγκειται στο ότι το πρόσωπο υποτάσσεται στον ηθικό νόµο αλλά στο ότι αυτονοµείται δηλαδή στο ότι νοµοθετεί και συνάµα υπόκειται στον ίδιο του το νόµο. 28 Η αυτόνοµη θέληση έχει τη δυνατότητα να νοµοθετεί χωρίς να εξαρτάται από εξωτερικούς παράγοντες και αυτό αµέσως αποδεικνύει ότι ενώ η κατηγορική προσταγή φαίνεται ότι περιορίζει στην πραγµατικότητα κάνει τον άνθρωπο ελεύθερο εφόσον του προσφέρει το δικαίωµα να αυτονοµείται. 27 I.Kant, ό.π., σ.118 28 I.Kant, ό.π., σ.97 [14]

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ Ι. ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΙ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ «Ο ηθικός νόµος µας αποκαλύπτεται ως η ύψιστη πρακτική δυνατότητα της έλλογης ελευθερίας µας.» 29 Πριν από τον Καντ διάφορες ηθικές θεωρίες έθεταν το ερώτηµα τι πρέπει να κάνουµε ώστε οι πράξεις µας να είναι ηθικές και συνήθως οι ίδιες οι θεωρίες υποδείκνυαν τι έπρεπε να κάνουµε. Όταν όµως µία θεωρία υποδεικνύει η ίδια στα άτοµα τι πρέπει να κάνουν ώστε οι πράξεις τους να είναι ηθικές ουσιαστικά αίρεται η βασική προϋπόθεση για να µπορεί να αξιολογηθεί ηθικά η συµπεριφορά τους που είναι η ελευθερία. Ο Καντ εστίασε στο ερώτηµα πώς πρέπει να πράττουµε ώστε οι πράξεις µας να είναι ηθικές. ιαµορφώνοντας το ερώτηµα τι πρέπει να πράττουµε ώστε η συµπεριφορά µας να είναι ηθική στο πώς πρέπει να πράττουµε παρέχει στα άτοµα την ελευθερία να επιλέγουν µόνα τους τις ηθικές αρχές που θα ρυθµίζουν τη συµπεριφορά τους. Αν δεν κλέβουµε χρήµατα από φόβο µήπως πάµε φυλακή η πράξη µας δε µπορεί να θεωρηθεί ηθική. Αν όµως δε κλέβουµε γιατί ενεργούµε από αίσθηση καθήκοντος τότε η πράξη µας είναι ηθική. Στη δεύτερη περίπτωση ενεργούµε υπό το καθεστώς της ελευθερίας. Η ελευθερία δε συνεπάγεται την αυθαίρετη επιλογή πράξεων αλλά την αυτοδέσµευση που επιβάλλει η αυτόνοµη θέληση µας. Είναι σύνηθες η έννοια της ελευθερίας να ταυτίζεται µε την απουσία νόµων. Όταν η ελευθερία υπόκειται σε νόµους θεωρείται ότι περιορίζεται, ότι µετατρέπεται σε ανελευθερία. Για τον Καντ η ελευθερία πρέπει να υπόκειται σε αµετάβλητους νόµους διαφορετικά µία ελεύθερη θέληση θα ήταν ουτοπία. 30 Η δέσµευση είναι οι αρχές που επιλέγουν τα άτοµα να µπορούν να γίνουν καθολικός νόµος. Αυτός είναι και ο ρόλος της κατηγορικής προσταγής που ενώ φαινοµενικά περιορίζει τα άτοµα υποβάλλοντας τα σε τήρηση αρχών στην ουσία τους δίνει ελευθερία. ιότι πότε τα άτοµα είναι πραγµατικά ελεύθερα; Όταν πράττουν ανεπηρέαστα από εξωτερικούς παράγοντες,από φυσικές 29 Σ.Βιρβιδάκης, ό.π., σ.26 30 I.Kant, ό.π., σ.106 [15]

ροπές.όταν η θέληση µας γίνεται η ίδια νοµοθέτης στον εαυτό της,είµαστε αυτόνοµοι και τι άλλο µπορεί να είναι η αυτονοµία παρά ελευθερία. 31 Η έννοια της ελευθερίας ταυτίζεται µε την έννοια της αυτονοµίας. Αυτονοµία είναι η καλή, καθαρή θέληση και αντιτίθεται στην ετερονοµία που είναι η εµπειρική θέληση που επηρεάζεται από φυσικές ροπές και ορµές που συνήθως αποσκοπούν στο προσωπικό όφελος και τη προσωπική ευχαρίστηση. Καλή θέληση είναι η θέληση που δεν επηρεάζεται από τον ωφελιµισµό, είναι η θέληση που καθορίζεται από την αίσθηση καθήκοντος. 32 Η αυτόνοµη θέληση καθοδηγεί τη δράση των ατόµων µε γνώµονα αρχές που είναι ανεπηρέαστες από υποκειµενικά κίνητρα. Νοµοθετεί η ίδια τον εαυτό της και είναι αυτό το χαρακτηριστικό που την απαλλάσσει από κάθε συµφέρον και ωφελιµισµό,εφόσον τα άτοµα επιλέγουν τον τρόπο δράσης τους ανεξάρτητα από επιθυµίες και αισθήµατα. Η θέληση όταν νοµοθετεί µε αυτά τα κριτήρια, απαλλαγµένη δηλαδή από φυσικές ροπές και εξωτερικούς παράγοντες είναι δύσκολο ο γνώµονας της να αντιφάσκει ως προς τον εαυτό της. 33 Στην ετερονοµία ο Καντ αποδίδει την ύπαρξη κίβδηλων ηθικών αξιωµάτων. 34 Η εµπειρική θέληση δε µπορεί να θεµελιώσει ηθικούς νόµους, διότι η ηθική δε µπορεί να στηρίζεται στην ανθρώπινη φύση που είναι επιρρεπής στα συναισθήµατα και τις επιθυµίες.τα αισθήµατα και οι επιθυµίες δε µπορούν να δώσουν ένα σταθερό µέτρο του καλού και του κακού καθώς είναι ευµετάβλητα και συνήθως αποσκοπούν στην προσωπική ευηµερία. 35 εν µπορούµε να είµαστε ελεύθεροι όταν µας ενδιαφέρει µόνο η προσωπική µας ευδαιµονία διότι τότε τα κίνητρα µας θα καθοδηγούνται από συµφέρον όχι από αίσθηµα καθήκοντος και θα είναι εύκολο όχι µόνο να χρησιµοποιήσουµε εµείς άλλους ανθρώπους ως µέσο αλλά να χρησιµοποιηθούµε ως µέσο και εµείς οι ίδιοι από άλλους ανθρώπους. Σαφώς και είναι καθήκον των ατόµων να εξασφαλίζουν την ευτυχία τους. Ο άνθρωπος που δεν είναι ευχαριστηµένος από τη ζωή του µπορεί εύκολα να 31 I.Kant, ό.π., σ.106 32 I.Kant, ό.π., σ.13 33 I.Kant, ό.π., σ.93 34 I.Kant, ό.π., σ.14 35 I.Kant, ό.π., σσ.100-101 [16]

γίνεται επιρρεπής σε φυσικές ροπές και να παραβαίνει τα καθήκοντά του.όµως ακόµα και σε αυτή τη περίπτωση χρειάζεται να φροντίζει για την ευτυχία του από καθήκον, όχι επηρεασµένος από ροπές και παρορµήσεις. Τότε µόνο η συµπεριφορά του έχει ηθική αξία. 36 Η ηθική στον Καντ προϋποθέτει την ελευθερία ειδάλλως η ηθικότητα χάνει το υποστήριγµα της. 37 Για να είµαστε ηθικοί πρέπει να είµαστε πραγµατικά ελεύθεροι. Οι πράξεις πρέπει να υποτάσσονται στην αυτόνοµη θέληση διαφορετικά επικρατεί ετερονοµία και τότε δεν είµαστε ελεύθεροι άρα ούτε ηθικοί. Ηθικοί και άρα ελεύθεροι είµαστε όταν από σεβασµό υπακούµε τον ηθικό νόµο, την κατηγορική προσταγή. Ο Καντ προϋποθέτοντας την ελευθερία για να εξηγήσει τον ηθικό νόµο, την ίδια στιγµή θεωρεί ως προϋπόθεση της ελευθερίας τον ηθικό νόµο. Φαίνεται ότι υποπίπτει σε ένα φαύλο κύκλο τον οποίο προσπαθεί να εξηγήσει. 38 Η νόηση µας δίνει τη δυνατότητα να κατανοήσουµε τα φαινόµενα µέσω των αισθήσεων µας ενώ παραµένουµε σε άγνοια για το τι είναι κάθε αυτά. Η νόηση δηλαδή µας δίνει τη δυνατότητα να γνωρίσουµε τα πράγµατα εµπειρικά. µας επιτρέπει να γνωρίσουµε τον αισθητό κόσµο. Η λογική µας δίνει τη δυνατότητα να συλλάβουµε πράγµατα πέρα από την εµπειρία µας,όπως η ελευθερία,µας επιτρέπει δηλαδή να γνωρίσουµε τον νοητό κόσµο. Το έλλογο ον µπορεί να παρατηρεί τον εαυτό του και να µαθαίνει τους νόµους στους οποίους υπόκεινται οι πράξεις του από δύο πλευρές,στο µέτρο που ανήκει στον αισθητό κόσµο και υπόκεινται σε φυσικούς νόµους και στο βαθµό που ανήκει στο νοητό κόσµο και υπόκειται σε νόµους θεµελιωµένους στη λογική. 39 Στο σηµείο αυτό ο Καντ θεωρεί ότι αίρεται η ιδέα του φαύλου κύκλου διότι όταν θεωρούµε τον εαυτό µας ελεύθερο,γινόµαστε µέλη του νοητού κόσµου, αποδεχόµαστε την αυτονοµία της θέληση και µαζί της την ηθικότητα ως επακόλουθο. 40 36 I.Kant, ό.π., σσ.40-41 37 I.Kant, ό.π., σ.14 38 I.Kant, ό.π., σ.111 39 I.Kant, ό.π., σ.115 40 I.Kant, ό.π., σ.116 [17]

Είναι χρήσιµο να αναφερθεί ότι για τον Καντ είναι ουσιώδης η προϋπόθεση ότι η ελευθερία είναι ιδιότητα της θέλησης όλων των έλλογων όντων. 41 Ο λόγος είναι εκείνος που παρέχει στα άτοµα την ικανότητα να δρουν υπό το φως αρχών µε µία νοµοθετική ικανότητα. 42 Εποµένως η νοµοθετική ικανότητα του λόγου µας υπαγορεύει καθολικά έγκυρες αρχές. Οι νόµοι της κατηγορικής προσταγής θεωρούνται αυτόνοµοι µόνο όταν πηγάζουν από τη νοµοθετική ικανότητα όλων των έλλογων όντων. 43 Εν κατακλείδι στον Καντ η ελευθερία συνυφαίνεται στενά µε την αυτονοµία. Τα άτοµα πρέπει να επιδίδονται σ ένα ελεύθερο προσδιορισµό των κανόνων τους διαφορετικά θα γίνουν δέσµιοι κανόνων που δεν έχουν επιλέξει. 44 Χωρίς αυτονοµία τα άτοµα παραµένουν δέσµια ετεροκαθοριζόµενων νόµων και χάνουν την ελευθερία τους. Η προσωπική αυτοπειθαρχία επιβάλλεται για τον καθορισµό αρχών που θα είναι ανεπηρέαστες από προσωπικά,ωφελιµιστικά κίνητρα. Η προσωπική αυτοπειθαρχία είναι αναγκαία για την αποφυγή αντιφάσεων,την αποφυγή ανοµίας και τη διασφάλιση της ελευθερίας όλων των έλλογων όντων. 45 II.ΚΑΝΤΙΑΝΗ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ Η διατύπωση της αυτονοµίας δηλώνει το εξής, να πράττουµε µόνο µε τέτοιο τρόπο ώστε η θέληση µας µέσω του γνώµονα της να µπορεί να θεωρεί τον εαυτό της ταυτόχρονα ως καθολικό νοµοθέτη. 46 Η ιδέα της νοµοθεσίας είναι συνυφασµένη µε τη συγκρότηση νόµων από ένα σύνολο ατόµων που συνδέονται µε την πολιτεία και που είναι αυτοί που αποφασίζουν τους νόµους για το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. Τι µπορεί λοιπόν να εννοείται µε τη διατύπωση ότι ο καθένας από 41 I.Kant, ό.π., σ.108 42 Α.Κιουπκιολής, Καντ και αυτονομία,σύγγραμα,εκδ.κάλλιπος,2015,σ.41 43 Α.Κιουπκιολής ό.π., σ.43 44 Α.Κιουπκιολής ό.π., σ.51 45 Α.Κιουπκιολής ό.π., σ.50 46 I.Kant, ό.π., σ.88 [18]

εµάς µπορεί να νοµοθετεί οικουµενικούς νόµους; Είναι δυνατό διαφορετικοί άνθρωποι να µοιράζονται τον ίδιο κόσµο ως οικουµενικό νοµοθέτη; 47 Ο Καντ µε τη διατύπωση του αξιώµατος της αυτονοµίας ουσιαστικά αναφέρει ότι πρέπει να επιλέγονται οι αρχές εκείνες που θα µπορούσαν να επιλεγούν από όλους ελεύθερα. Να επιλέγονται δηλαδή αρχές που θα µπορούσαν να γίνουν καθολικεύσιµες. Η ουσία της διατύπωσης βρίσκεται στον περιορισµό που θέτει. εν µπορούν όλοι οι νόµοι να γίνουν καθολικοί. Ο σηµαντικός ρόλος των ατόµων έγκειται στην ικανότητα να επιλέξουν αυτούς τους νόµους που µπορούν να γίνουν καθολικοί. 48 Η αυτονοµία βάση αρχών δε σχετίζεται µε εξαίρετα άτοµα που νοµοθετούν για όλους. Σχετίζεται µε σηµαντικές αρχές που µπορούν να υιοθετηθούν από όλους.«το ενδιαφέρον του Καντ δε στρέφεται προς κάποιο εαυτό που νοµοθετεί για όλους, αλλά προς αρχές κατάλληλες να αποτελέσουν νόµους για όλους.» 49 Το σηµαντικό αίτηµα είναι να επιλεγούν αρχές που να θέλουν όλα τα άτοµα ως καθολικό νόµο. Αυτό δεν είναι εύκολο διότι υπάρχουν αρχές που δεν µπορούν να αποτελέσουν καθολικό νόµο, όπως ο φόνος,ο καταναγκασµός,η βία, η υποδούλωση, η πρόκληση βλάβης. ε θα θέλαµε ως καθολικό νόµο µία αρχή η οποία θα ακύρωνε η θα υπονόµευε τη δράση µερικών ή πολλών ανθρώπων. 50 Ας υποθέσουµε ότι ένας άνθρωπος έχει ανάγκη από χρήµατα και βρίσκεται σε αδιέξοδο διότι δεν υπάρχει τρόπος να εξασφαλίσει τα χρήµατα που χρειάζεται. Ας υποθέσουµε ότι υιοθετεί την αρχή «όταν έχω ανάγκη από χρήµατα θα ασκώ βία για να τα αποκτήσω» Εάν η αρχή αυτή ειδωθεί πιο προσεκτικά θα διαπιστωθεί από τον ίδιο τον άνθρωπο ότι δε θα ήθελε µία τέτοια αρχή να γίνει καθολικός νόµος διότι αντιβαίνει όχι µόνο στο καθήκον που έχει απέναντι στους άλλους αλλά και στον ίδιο του τον εαυτό. ιότι ένας τέτοιος νόµος θα προσέφερε ίσως ανακούφιση και επιθυµητά αποτελέσµατα σε µία στιγµή ανάγκης από την άλλη όµως θα καθιστούσε και τον ίδιο 47 O.O'Neil,Αυτονομία και εμπιστοσύνη στη βιοηθική,αθήνα,εκδ.αρσενίδη,2011,σ.110 48 O.O'Neil, ό.π., σ.110 49 O.O'Neil, ό.π., σ.111 50 O.O'Neil, ό.π., σ.114 [19]

ως µέσο στην συµπεριφορά των άλλων αφού θα µπορούσε και ο ίδιος να πέσει θύµα βίας από άλλους ανθρώπους. ιαπιστώνεται ότι σε κάποιες περιπτώσεις ούτε εµείς οι ίδιοι δε θέλουµε ο γνώµονας µας να γίνει καθολικός νόµος και µάλιστα θέλουµε να γίνει καθολικός νόµος το αντίθετο του γνώµονα µας. 51 Αποτελεί ανθρώπινο καθήκον η απόρριψη εκείνων των αρχών που δεν µπορούν να ισχύσουν για όλους, 52 Υπάρχουν αρχές που εάν καθολικευθούν προκαλούν αντιφάσεις δηλαδή προκαλούν καταστάσεις που κανένας λογικός πράτων δεν θα ήθελε. 53 Ένα τέτοιο παράδειγµα αποτελεί η φιλανθρωπία. Υποθέτουµε ότι κάποιος σκέφτεται να κάνει µία φιλανθρωπική δωρεά αλλά προτιµάει περισσότερο να ξοδέψει τα χρήµατα του για την αγορά µίας τηλεόρασης. ιατυπώνει την αρχή «δε θα δώσω τίποτα στη φιλανθρωπία.»η αρχή αυτή δε µπορεί να γίνει καθολική γιατί θα ήταν σαν να καθολικεύεται η αδιαφορία απέναντι στην ανθρωπότητα. Σαφώς και η φιλανθρωπία θα µπορούσε να µην υπάρχει όµως κανένα λογικό άτοµο δε θα επιθυµούσε µία τέτοια κατάσταση. 54 Η καθολική αδιαφορία ακυρώνει ή υπονοµεύει τη δράση πολλών. Όταν θέλουµε µία αρχή για τη πράξη πρέπει να λαµβάνουµε υπόψη όλες τις προβλέψιµες συνέπειες της πράξης. 55 Είναι δύσκολο να επιλεγούν οι αρχές που θα γίνουν καθολικοί νόµοι. Ο Καντ πίστευε ότι όλα τα άτοµα µε τη σωστή χρήση της ορθολογικής τους δύναµης θα κατέληγαν στις ίδιες αντικειµενικές προσταγές στους διάφορους τοµείς της ζωής τους. 56 Αν και είµαστε τόσο έλλογα όσο και επιθυµητικά όντα,ο Καντ πίστευε ότι ο λόγος εφοδιάζει τα άτοµα µε τη κατάλληλη κρίση να διακρίνουν τις προσταγές του καθήκοντος που είναι ίδιες για όλους τους έλλογους δρώντες. Περιχαρακώνεται έτσι το πεδίο των επιλογών και αποφεύγονται οι επιλογές που δεν 51 I.Kant, ό.π., σ.75 52 O.O'Neil, ό.π., σ.114 53 J. Driver,ό.π., σ.127 54 J. Driver,ό.π., σ.127 55 O.O'Neil, ό.π., σ.112 56 Α.Κιουπκιολής ό.π., σ.42 [20]

µπορούν να είναι καθολικές. 57 Έχει ήδη αναφερθεί ότι τα αυτόνοµα άτοµα επιβάλλουν τα ίδια στον εαυτό τους τις αρχές του ηθικού νόµου. Τα αυτόνοµα άτοµα διαθέτουν την ικανότητα να αυτονοµοθετούνται. Αυτή η ικανότητα, τους παρέχεται από το λόγο. Ο Καντ προσδίδει στα έλλογα άτοµα µία ιδιαίτερη οντολογία, 58 θεωρεί δηλαδή ότι ο λόγος στα άτοµα είναι συγκροτηµένος µε τέτοιο τρόπο ώστε να τα καθοδηγεί στη συµµόρφωση µε αµετάβλητες αρχές. Τα άτοµα διαθέτουν την ικανότητα της έλλογης βούλησης και είναι αυτή η ικανότητα που τους επιτρέπει να πράττουν µε τα σωστά κριτήρια και να τους φανερώνεται η κατηγορική προσταγή. Στη περίπτωση που αµφισβητείται το κατά πόσο η κατηγορική προσταγή µπορεί να παράγει οικουµενικές αρχές ο Καντ υποστηρίζει ότι «οι άνθρωποι αποκτούν συνείδηση αυτών των αρχών όταν ακολουθούν τη λογική και το «τεστ» της κατηγορικής προσταγής είναι σε θέση να αναγνωρίσει ένα σύστηµα οικουµενικών αρχών» 59 Όταν τα άτοµα επιλέγουν αρχές θα πρέπει να αυτοπεριορίζονται,να πειθαρχούν στις προσωπικές τους ροπές. Οι αποφάσεις τους δε πρέπει να διέπονται από τυχαιότητα γιατί τότε δεν επιλέγουν υπό το καθεστώς ελευθερίας. Η τυχαία επιλογή πράξεων επηρεάζεται από κίβδηλα συναισθήµατα και µπορεί να οδηγήσει σε βία, καταναγκασµό, ανοµία. Η απειθάρχητη, άνοµη δράση δε µπορεί να επιτύχει πολλά. 60 Όταν δρούµε απειθάρχητα υπάρχει µεγάλη πιθανότητα οι επιλογές µας να είναι αντιφατικές. Ο ηθικός νόµος δε µπορεί να υπόκεινται σε αντιφάσεις διαφορετικά αναιρείται. Είναι σηµαντικό η επιλογή των αρχών να µην επηρεάζεται από επιθυµίες και συναισθήµατα διότι έτσι προάγεται η ελευθερία των ατόµων. Ο Καντ τόνισε επίσης ότι οι επιλογές των ατόµων δε πρέπει να στηρίζονται σε προηγούµενους νόµους, προκειµένου να µην επηρεάζονται από προγενέστερες πεποιθήσεις. 61 57 Α.Κιουπκιολής ό.π., σ.42 58 Α.Κιουπκιολής ό.π., σ.40 59 Α.Κιουπκιολής ό.π., σ.42 60 Α.Κιουπκιολής ό.π., σ.44 61 Α.Κιουπκιολής ό.π., σ.44 [21]

Ο Καντ λοιπόν εξηγεί µε ποιο τρόπο χρειάζεται να δρουν τα έλλογα άτοµα ώστε να επιλέγονται οι νόµοι της κατηγορικής προσταγής αλλά δεν εξηγεί γιατί οι νόµοι αυτοί πρέπει να είναι αµετάβλητες αρχές του καθολικού λόγου. 62 Ο Καντ θεωρεί τη λογική βάση της ηθικής για να µπορεί να υπάρξει ο ηθικός νόµος. Η λογική για τον Καντ δεν έχει εµπειρικά θεµέλια διαφορετικά δε θα ήταν λογική «δηλαδή ένας κανόνας για τη νόηση και τη λογική,ο οποίος ισχύει και πρέπει να καταφαίνεται σε κάθε σκέψη» 63 Ακριβώς επειδή η λογική δεν έχει εµπειρική βάση µπορεί να νοµοθετεί καθολικούς αµετάβλητους νόµους, καθώς παρέχει στα έλλογα όντα την ικανότητα να σκέφτονται και να πράττουν πειθαρχώντας σε υποκειµενικά κίνητρα, επιθυµίες και συναισθήµατα. Ο Καντ πιστεύει ότι ο λόγος παρέχει στα άτοµα νοµοθετική ικανότητα και χάρη σε αυτή την ικανότητα µπορούν «να ενστερνιστούν ένα ταυτόσηµο σύνολο, άχρονων, οικουµενικών νόµων» 64 Οδηγούνται δηλαδή τα άτοµα από τη φύση τους στο να συλλαµβάνουν τους συγκεκριµένους νόµους. 65 Για τον Καντ αυτόνοµα µπορούν να είναι τα έλλογα όντα. Τα άτοµα δηλαδή που οι σκέψεις και οι πράξεις τους διέπονται από τη λογική. Πώς µπορούµε να κρίνουµε ποιες σκέψεις και πράξεις είναι έλλογες και ποιες όχι; «Οι λόγοι είναι πράγµατα που δίνουµε και λαµβάνουµε, ανταλλάσουµε και αρνούµαστε» 66 Όταν επικοινωνούµε µε άλλους ανθρώπους θα πρέπει οι προτάσεις µας για πράξη να είναι κατανοητές ώστε να µπορούν να υιοθετηθούν από τους άλλους. Είναι απαραίτητο οι άλλοι να µπορούν να κατανοούν το κείµενο ή την οµιλία που θεωρείται ότι παρέχει λόγους για το τι σκεπτόµαστε ή πιστεύουµε. Όταν οι προτάσεις για πράξη είναι δυσνόητες και δεν µπορούν να υιοθετηθούν από τους άλλους τότε δεν τους δίνουµε λόγο να πράξουν. Για να είναι οι σκέψεις µας ή οι προτάσεις µας για πράξη κατανοήσιµες χρειάζεται να έχουν δοµή.«πρέπει οι βασικές αρχές επικοινωνίας και οι προτάσεις µας για πράξη να έχουν τη µορφή νόµου ή να δοµούντα βάση αρχών», διαφορετικά δε προσφέρουµε στους άλλους λόγο για 62 Α.Κιουπκιολής ό.π., σ.45 63 I.Kant, ό.π., σ.24 64 Α.Κιουπκιολής ό.π., σ.45 65 Α.Κιουπκιολής ό.π., σ.45 66 O.O'Neil, ό.π., σ.117 [22]

το πώς να σκεφτούν ή να πράξουν. 67 Όταν η σκέψη ή η πράξη διακατέχεται από ανοµία ο λόγος µας δεν έχει δοµή. Η διαδικασία σκέψης που ακολουθείται και οι λόγοι που τους ωθούν στη πράξη δε διέπονται από κάποιο νόµο και έτσι δεν µπορούν να κατανοηθούν από άλλους. 68 Εποµένως η αυτονοµία βάση αρχών δεν είναι παρά η διατύπωση των βασικών απαιτήσεων που διέπουν κάθε συλλογισµό. Ο λόγος απαιτεί η σκέψη και η πράξη κάθε δρώντος να έχει µία δοµή ώστε κάθε δρών υποκείµενο να καταλαβαίνει και τους λόγους που οι άλλοι πράττουν όπως πράττουν. Συνεπώς στις διατυπώσεις της κατηγορικής προσταγής το αίτηµα που εκφράζεται είναι, ότι «οφείλουµε να δρούµε µε αρχές που µπορούν να ακολουθηθούν και από τους άλλους.» 69 Η αυτονοµία της σκέψης και της πράξης είναι η απόπειρα να σκεφτούµε και να πράξουµε σύµφωνα µε αρχές που θα µπορούσαν να διέπουν τη σκέψη και τη πράξη όσων απευθυνόµαστε. 70 Εποµένως η ικανότητα να αυτονοµοθετούµε είναι ο τρόπος που λειτουργεί η σκέψη ή η βούληση που διέπεται από πειθαρχία ώστε να µπορεί να είναι προσιτή στους άλλους. 71 Ο λόγος παρέχει στα άτοµα την ικανότητα να νοµοθετούν οικουµενικούς νόµους. Τα άτοµα µπορούν να επιλέγουν νόµους ανάλογα τις προτιµήσεις τους. Τα αυτόνοµα άτοµα όµως διαθέτουν την ικανότητα να αυτοπειθαρχούν και να επιλέγουν νόµους που µπορούν να επιλεγούν ελεύθερα από όλα τα έλλογα όντα. Χρειάζεται εποµένως ο λόγος να δοµείται από αρχές για να γίνεται κατανοητός από όλους και να µπορούν όλοι να τον υιοθετούν. 67 O.O'Neil, ό.π., σ.118 68 O.O'Neil, ό.π., σ.120 69 O.O'Neil, ό.π., σ.118 70 O.O'Neil, ό.π., σ.121 71 O.O'Neil, ό.π., σ.122 [23]

III.ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΗ ΚΑΝΤΙΑΝΗ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ Τα αυτόνοµα άτοµα του Καντ έχουν την ικανότητα να νοµοθετούν καθολικούς αµετάβλητους νόµους. Το γεγονός ότι η ηθική του Καντ διέπεται από αµετάβλητους νόµους µπορεί να θεωρηθεί ότι αντιβαίνει στις απόψεις του περί ελευθερίας των ηθικών δρώντων. Ο Καντ θεωρεί την ελευθερία βασική προϋπόθεση της ηθικής, αφήνει τα άτοµα ελεύθερα να επιλέξουν τα ίδια τους νόµους που θα διέπουν την κοινωνία τους. Κατά πόσο όµως είναι πραγµατικά ελευθέρα τα άτοµα όταν υπόκεινται σε αµετάβλητες αρχές. Το δίκαιο παραχωρεί στα άτοµα το δικαίωµα να µετατρέπουν τους νόµους ανάλογα µε τις δεδοµένες κοινωνικές συνθήκες κάθε εποχής. Φαίνεται όµως ότι τα αυτόνοµα άτοµα του Καντ δεν έχουν αυτό το δικαίωµα εφόσον υποχρεούνται να υπόκεινται σε αµετάβλητους αναλλοίωτους νόµους. Στον περιορισµό αυτό θα µπορούσε ίσως να δοθεί η απάντηση πως ο Καντ ισχυρίζεται ότι οι νόµοι πρέπει να διέπονται από αµετάβλητες αρχές στο βαθµό που είναι απαραίτητο ώστε να µη µεταβάλλονται ανάλογα τις προτιµήσεις του καθενός και να µη γίνονται εξαιρέσεις ανάλογα µε το πόσο βολεύει τον καθένα. Η προϋπόθεση αυτή δεν περιορίζει τα άτοµα να µεταβάλλουν τις αρχές όποτε αυτό κρίνεται αναγκαίο, αρκεί οποιαδήποτε αλλαγή να γίνεται πάντα στα πλαίσια που προστάζει η κατηγορική προσταγή. Ο άξονας της ηθικής του Καντ είναι η κατηγορική προσταγή. Η κατηγορική προσταγή δεν προστάζει τους νόµους.η κατηγορική προσταγή καθοδηγεί τα άτοµα ώστε µόνα τους να επιλέγουν τις αρχές που µπορούν να γίνουν καθολικοί νόµοι,που µπορούν δηλαδή να υιοθετηθούν ελεύθερα από όλα τα άτοµα.«ιαφορετικά άτοµα ενδέχεται να υιοθετήσουν διαφορετικούς κανόνες µε βάση το ίδιο αυτό κριτήριο και µπορούν πάντα να αναθεωρούν τις αρχές τους.» 72 Σύγχρονες προσεγγίσεις στη καντιανή θεωρία υποστηρίζουν αυτή τη πιο εύκαµπτη θέση στη θεωρία του Καντ. 73 Εποµένως τα άτοµα του Καντ µπορούν να αναθεωρούν τις αρχές τους αρκεί κάθε νέα αρχή να υπόκειται πάντα στις διατυπώσεις της κατηγορικής προσταγής. Με 72 Α.Κιουπκιολής ό.π., σ.45 73 Α.Κιουπκιολής ό.π., σ.46 [24]

την άποψη αυτή αίρεται και η θέση που υποστηρίζει ότι τα υποκείµενα της καντιανής αυτονοµίας περιορίζονται από απαράκαµπτους νόµους. 74 Μπορεί εύλογα να ειπωθεί ότι η κατηγορική προσταγή µε το τρόπο που διατυπώνει τις αρχές της πάντα θέτει περιορισµούς. Για παράδειγµα πώς θα µπορούσε να διατυπωθεί µία κατηγορική προσταγή που θα αφορούσε στην οµοφυλοφιλία χωρίς να τίθενται περιορισµοί. Λογικά η κατηγορική προσταγή θα απέκλειε την οµοφυλοφιλία καθώς δε συµβάλλει στην αναπαραγωγή, γεγονός που θα µπορούσε να θεωρηθεί ότι θέτει σε κίνδυνο το ανθρώπινο είδος. Γίνεται λοιπόν εµφανές ότι η κατηγορική προσταγή αναπόφευκτα περιορίζει τη σκέψη και τη δράση των ατόµων. 75 Κρίνεται λοιπόν απαραίτητο η κατηγορική προσταγή να µπορεί να αντιµετωπίζεται κριτικά και να αναθεωρείται ανάλογα τις απαιτήσεις και ανάγκες της κοινωνίας για να µπορεί να ανταποκρίνεται σε αυτή. Φαίνεται ότι η ηθική του Καντ προσπαθεί να θεµελιώσει ένα κόσµο που θα διέπεται από δηµοκρατία, αυτονοµία, ισότητα. Το αίτηµα αυτό γίνεται εµφανές στις διατυπώσεις της κατηγορικής προσταγής ιδιαίτερα όταν προτρέπει τα άτοµα να αντιµετωπίζουν αλλήλους ως σκοπό και ποτέ ως µέσο. Ο Καντ θεωρεί ότι η ισχύς της ηθικής είναι a priori. Με τη θεώρηση αυτή κατοχυρώνεται η σκέψη ότι όλα τα άτοµα µπορούν να είναι ηθικά, και άρα να προάγουν τη δηµοκρατία, την αυτονοµία και την ισότητα. Εύλογα θα µπορούσε να ειπωθεί ότι η ηθική του Καντ είναι εξιδανικευµένη, ότι αναφέρεται σε µία ιδανική και όχι ρεαλιστική κοινωνία. εν είναι εύκολο για την ανθρώπινη φύση να αυτοπειθαρχείται και να παραµερίζει επιθυµίες συναισθήµατα και προσωπικά κίνητρα όταν πράττει. Χαρακτηριστική είναι και η αντιµετώπιση του ψεύδους από τον Καντ. Ο Καντ καταδικάζει το ψεύδος πάση θυσία ακόµα και σε περίπτωση που είναι αναγκαίο για να σωθεί η ίδια µας η ζωή. Σε µία ρεαλιστική κοινωνία µία τόσο άκαµπτη αντιµετώπιση θα θεωρούνταν ουτοπική. 74 Α.Κιουπκιολής ό.π., σ.46 75 Α.Κιουπκιολής ό.π., σ.47 [25]

Το πιο σηµαντικό µειονέκτηµα της καντιανής αυτονοµίας µπορεί να θεωρηθεί το ότι προστάζει τα άτοµα να ακολουθούν πάντα τους ίδιους αµετάβλητους νόµους. 76 και για το λόγο αυτό εξετάσαµε µία πιθανή πιο εύκαµπτη θεώρηση αυτής της άποψης. Τα κείµενα όµως του Καντ φαίνεται ότι δεν αφήνουν πολλά περιθώρια µια πιο εύκαµπτης θεώρησης.ενδεικτικά στο έργο του τα θεµέλια της µεταφυσικής των ηθών αναφέρει «η ελευθερία πρέπει να είναι µία αιτιότητα που υπόκεινται σε αµετάβλητους αλλά ειδικούς νόµους.» 77 Φαίνεται σαν να αίρεται η αυτονοµία ως ελεύθερη επιλογή των δρώντων,επίσης «αναιρείται η αυτονοµία ως κυριαρχία του νοµοθέτη πάνω στους νόµους του εφόσον µια τέτοια ελευθερία εµπεριέχει την ελευθερία αναθεώρησης κάθε νόµου.» 78 Η ακαµψία της καντιανής αυτονοµίας µπορεί να ειδωθεί και στην άποψη ότι ο λόγος νοµοθετεί αντικειµενικούς νόµους που µπορούν να ανακαλυφθούν από όλα τα έλλογα άτοµα. Αυτή η αυθεντία του λόγου µπορεί να θωρακίσει προκαταλήψεις απέναντι στην κριτική και την αλλαγή. 79 Χαρακτηριστικό παράδειγµα είναι οι απόψεις του Καντ για τη σεξουαλική ηθική. Φυσική είναι µόνο η επαφή που διεξάγεται µεταξύ ατόµων διαφορετικού φύλου και πάντα στα πλαίσια του γάµου.οποιαδήποτε επαφή δεν τηρεί αυτές τις προϋποθέσεις θεωρείται αφύσικη,βλαβερή για την ανθρωπότητα καθώς και ότι παραβιάζει τους νόµους. 80 Η αυθεντία του λόγου είναι εφικτό να νοµιµοποιήσει νόµους εξαναγκασµού αρκεί να συνάδουν µε τους αντικειµενικούς νόµους της αυτονοµίας 81 Ούτως η άλλως η κατηγορική προσταγή έχει κατηγορηθεί ότι δε δίνει απαντήσεις σε σοβαρά ηθικά διλλήµατα. 82 Από τα παραπάνω κρίνεται αναγκαία η θεώρηση της αυτονοµίας σε ένα πλαίσιο ελευθερίας απαλλαγµένο από αµετάβλητες αρχές.όταν η αυτονοµία δεν είναι δέσµια αµετάβλητων αρχών τα άτοµα προάγουν καλύτερα τις αξίες τους.είναι σηµαντικό αίτηµα να έχουν τα άτοµα τη δυνατότητα αναµόρφωσης των ιδεών και αξιών τους παρακολουθώντας τις µεταβολές των 76 Α.Κιουπκιολής ό.π., σ.46 77 I.Kant, ό.π., σ.106 78 Α.Κιουπκιολής ό.π., σ.46 79 Α.Κιουπκιολής ό.π., σ.48 80 Α.Κιουπκιολής ό.π., σ.48 81 Α.Κιουπκιολής ό.π., σ.50 82 N. Warburton, ό.π.,σ.81 [26]

περιστάσεων. Έτσι διασφαλίζεται και η αυτονοµία των ατόµων απέναντι στους νόµους. Οι νόµοι είναι αναγκαίοι αλλά κανένας επιµέρους νόµος δεν είναι καθολικά αναγκαίος.» 83 83 Α.Κιουπκιολής ό.π., σ.48 [27]

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΚΑΝΤΙΑΝΗ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΑΤΡΙΚΗ Η κανονιστική θεωρία του Καντ και ιδιαίτερα η θεωρία του περί αυτονοµίας είχαν τεράστια επιρροή στη διαµόρφωση τρόπων συµπεριφοράς στην εφαρµοσµένη ηθική. Η έµφαση στην αυτονοµία έχει επηρεάσει τη πρακτική που ακολουθείται στην ιατρική ηθική σχετικά µε τα δικαιώµατα του ασθενή.σύµφωνα µε τον Καντ δεν επιτρέπεται να λέµε ψέµατα στους ασθενείς ακόµα και αν πρόκειται για το καλό τους. εν επιτρέπεται επίσης η παραπλάνηση τους σχετικά µε τη θεραπεία ή τις πειραµατικές διαδικασίες. Ο σεβασµός στην αυτονοµία επιβάλλει τη συµπεριφορά µε σεβασµό απέναντι στα άτοµα και όχι απλά µε καλοήθεια. 84 Για πολλά χρόνια η σχέση γιατρού ασθενή χαρακτηριζόταν από το πατερναλιστικό µοντέλο. Ο γιατρός είναι η αυθεντία που λόγω ειδικότητας γνωρίζει τι είναι το καλύτερο για τον ασθενή το προτείνει, ουσιαστικά το ανακοινώνει και ο ασθενής απλά το αποδέχεται. Η αυθεντία του γιατρού δεν ήταν δυνατό να αµφισβητηθεί διότι σαν έγκριτος επιστήµονας δε θα µπορούσε παρά να ενδιαφέρεται για το καλό του ασθενή. Το κύρος της ειδικότητας του γιατρού ενέπνεε εµπιστοσύνη στον ασθενή. Βέβαια είναι σηµαντικό να αναφερθεί ότι σε µεγάλο βαθµό η σχέση γιατρού ασθενή ήταν πατερναλιστική λόγω και της έλλειψης µόρφωσης και γνώσης από τους ανθρώπους τα παλαιοτέρα χρόνια. Αν και πάντα υπάρχουν οικονοµικοί διακανονισµοί ανάµεσα σε γιατρούς και ασθενείς θεωρείται ότι η σχέση αυτή υπερβαίνει κάθε υπολογισµό συµφέροντος ή κέρδους. 85 Θεωρείται δεδοµένο ότι η σχέση αυτή στηρίζεται στην εµπιστοσύνη. Παρόλα αυτά η εµπιστοσύνη αυτή έχει δεχτεί έντονη κριτική και αµφισβήτηση τα τελευταία χρόνια. Στις µέρες µας θεωρείται ότι η πατερναλιστική σχέση γιατρού ασθενή έχει αλλάξει καθώς ο σεβασµός της ατοµικής αυτονοµίας αποτελεί κυρίαρχο θεµέλιο της ιατρικής ηθικής. Η αυτονοµία του ασθενή ουσιαστικά υποδηλώνει το σεβασµό στο δικαίωµα του ασθενή για τη λεπτοµερή ενηµέρωση της ιατρικής του κατάστασης και προϋποθέτει τη συναίνεση του για να παρθεί οποιαδήποτε ιατρική 84 J. Driver,ό.π., σ.117 85 O.O'Neil, ό.π., σ.34 [28]

απόφαση. Στο πλαίσιο της αυτονοµίας του ασθενή,ο γιατρός οφείλει να λέει την αλήθεια ακόµα και αν είναι αρνητική,να ενηµερώνει τον ασθενή για όλες τις παραµέτρους της κατάστασης του ακόµα και για τα ιατρικά ρίσκα,να είναι διακριτικός και να φέρεται µε εµπιστευτικότητα. Η αυτονοµία που παρέχεται στα άτοµα συνεπάγεται µεγαλύτερο έλεγχο της ζωής τους και αυξάνει τη δυνατότητα αντίστασης στις επιταγές των άλλων και τις θεσµικές πιέσεις. 86 Η αυτονοµία των ατόµων στον τοµέα της ιατρικής έχει προσφέρει στα άτοµα τη δυνατότητα αυτοκαθορισµού σε πολλά θέµατα όπως οι µέθοδοι αναπαραγωγής. Αναγνωρίζεται στα άτοµα το δικαίωµα να ορίζουν όπως αυτά επιθυµούν το σώµα τους και να λαµβάνουν αποφάσεις που τα ίδια κρίνουν πως είναι προς όφελος τους. Ενδεικτικά αναφέρεται το δικαίωµα στην αντισύλληψη, στη εξωσωµατική γονιµοποίηση, ακόµα και στο ευαίσθητο θέµα της άµβλωσης. Μπορεί επίσης να θεωρηθεί ότι ο σεβασµός της αυτονοµίας των ατόµων σε θέµατα αναπαραγωγής συνέβαλε σε ένα σηµαντικό βαθµό και στην εξάλειψη του καταναγκασµού στα θέµατα αυτά, παρέχοντας το δικαίωµα επιλογής. 87 Η σηµαντική συνεισφορά της αυτονοµίας έγκειται στην αναγνώριση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Αναγνωρίζεται στο άτοµο το ηθικό δικαίωµα να αντιµετωπίσει το ίδιο σηµαντικά θέµατα που αφορούν τη ζωή του.( Dworkin1983:166-7 σε O'Neil 2011:77) Παρόλο που ο σεβασµός στην αυτονοµία παρέχει στα άτοµα το δικαίωµα της ενηµερωµένης συναίνεσης θεωρείται ότι αυτή η παραδοχή είναι αφελής. Η σχέση γιατρού ασθενή χαρακτηρίζεται από ασύµµετρη γνώση 88 Όσο και να ενηµερωθεί ο ασθενής ποτέ δε θα είναι σε θέση να αντιληφθεί πλήρως τι του προτείνεται, διότι δεν είναι ειδικός. Η επιλογή γίνεται µε βάση το τι κατανοούµε από την ενηµέρωση και αυτό είναι µία συνθήκη υποκειµενική. Μπορεί ο γιατρός να προτείνει χηµειοθεραπεία, να συναινέσουµε σε αυτή τη θεραπεία αφού πρώτα έχουµε πλήρως ενηµερωθεί και όταν λάβουµε τη θεραπεία να διαπιστώσουµε ότι τίποτα δεν ήταν όπως 86 O.O'Neil, ό.π., σ.17 87 O.O'Neil, ό.π., σ.71 88 O.O'Neil, ό.π., σ.71 [29]

το είχαµε αντιληφθεί. 89 Επίσης σε περιπτώσεις που είµαστε άρρωστοι συνήθως κυριαρχεί άγχος ή σύγχυση και ουσιαστικά οι ίδιοι αίρουµε το δικαίωµα της αυτονοµίας µας επιθυµώντας να πάρει ο ειδικός τις δύσκολες για εµάς αποφάσεις. Φαίνεται λοιπόν πως το δικαίωµα της αυτονοµίας περιορίζεται στο δικαίωµα συγκατάθεσης ή άρνησης της θεραπείας. 90 Στο σηµείο αυτό αναδύεται µία σειρά από ερωτήµατα σχετικά µε την αυτονοµία ατόµων που δεν είναι σε θέση να αποφασίσουν τα ίδια όπως άτοµα ανήλικα,ανάπηρα. Αναφέρθηκε ήδη ότι η σχέση εµπιστοσύνης ανάµεσα στο γιατρό και τον ασθενή έχει αµφισβητηθεί. Η αµφισβήτηση της εµπιστοσύνης έγκειται και στο ότι ο γιατρός θεωρώντας τον εαυτό του αυθεντία µπορεί να προτείνει µόνο τις θεραπείες που εκείνος θεωρεί σωστές περιορίζοντας το φάσµα επιλογών. Σε πολλές λοιπόν περιπτώσεις η αυτονοµία µπορεί να είναι απλώς ψευδαίσθηση. Πολλές φορές υπάρχει η πεποίθηση ότι οι γιατροί προωθούν τα ιατρικά, προσωπικά τους συµφέροντα αντί για τα συµφέροντα του ασθενή. Μπορεί για παράδειγµα να προτείνουν πειραµατικές θεραπείες των οποίων τα αποτελέσµατα δεν είναι έγκριτα για να προωθηθούν έρευνες που θα συµβάλουν στη φήµη τους ως επιστήµονες ή να προτείνουν φαρµακευτικές αγωγές επειδή υπάρχουν συµφωνίες µε φαρµακευτικές εταιρείες. Παρόλο που οι άνθρωποι απέκτησαν αυτονοµία σε θέµατα ιατρικής, φαίνεται ότι δεν δηµιουργήθηκε παράλληλα µία στέρεα βάση αµοιβαίας εµπιστοσύνης µεταξύ γιατρών και ασθενών. 91 Το δικαίωµα αυτονοµίας που έχει παραχωρηθεί στα άτοµα µάλλον νοείται ως ανεξαρτησία, ότι δηλαδή οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι να κάνουν ότι θέλουν. Οι ανεξάρτητοι άνθρωποι µπορεί να είναι εγωκεντρικοί και να υστερούν σε αλληλέγγυα αισθήµατα για τους άλλους. 92 Στο σηµείο αυτό κρίνεται απαραίτητη η αξιοποίηση της αυτονοµίας βάση αρχών. Αν ακολουθηθεί µία αρχή όπως,να χρησιµοποιούµε τους άλλους ως σκοπό και ποτέ ως µέσο, δε θα ήταν εύκολη η εξαπάτηση των ασθενών από τους γιατρούς και οι ασθενείς δε θα ένιωθαν ανασφάλεια για τα 89 O.O'Neil, ό.π., σ.62 90 O.O'Neil, ό.π., σ.55 91 O.O'Neil, ό.π., σ.17 92 O.O'Neil, ό.π., σ.41 [30]

κίνητρα των γιατρών. Το ίδιο θα ίσχυε εάν οι άνθρωποι ακολουθούσαν αρχές που θα υποδείκνυαν ότι χρειάζεται να αυτοπειθαρχούµε στα υποκειµενικά κίνητρα για το καλό του συνόλου. Χρειάζεται οι σχέσεις γιατρού ασθενή να διέπονται από αρχές που θα µπορούν να ακολουθηθούν από όλους,να µη δηµιουργούνται αµφιβολίες και για τα άτοµα που δεν µπορούν να αποφασίσουν µόνα τους όπως ανήλικοι και ανάπηροι. Ο Καντ υποστήριξε ότι η αυτονοµία πρέπει να διέπεται από αρχές διότι µε αυτό το τρόπο διασφαλίζεται η δηµοκρατία και η ισότητα των ανθρώπων. Σε διαφορετική περίπτωση επικρατεί αναρχία, ο καθένας κάνει ότι θέλει και επικρατεί χάος. Ίσως αυτές οι προτάσεις στη σηµερινή κοινωνία να φαίνονται ουτοπικές, χρειάζεται όµως να εξετασθεί πως θα µπορούσαν να εφαρµοσθούν σε πραγµατικές συνθήκες. 93 Οι αποφάσεις µας σε θέµατα ιατρικής δε θα πρέπει να αφορούν στη βελτίωση ενός µόνο ατόµου αλλά στο σύνολο. Εάν θέλουµε να πράττουµε ηθικά οι πράξεις µας θα πρέπει να συλλαµβάνουν τη θέση των πολλών, του συνόλου. 94 Αυτή η θέαση των πραγµάτων είναι πολύ σηµαντική αν θέλουµε να αντιµετωπιζόµαστε ως αυτόνοµα όντα. εν αρκεί να συλλογιζόµαστε µόνο πως θα πράτταµε για τον εαυτό µας αλλά και για το σύνολο. Όπως είναι πιθανό να χρειαστεί να πάρουµε αποφάσεις για άλλους,είναι επίσης πιθανό να χρειαστεί άλλοι να πάρουν αποφάσεις για εµάς. Το αίτηµα είναι να πράττουµε βάση αρχών που µπορούν να θεωρηθούν αρχές για όλους. 95 Η αυτονοµία βάση αρχών εστιάζει στις αλληλεπιδράσεις και τις σχέσεις, τις υποχρεώσεις και τα δικαιώµατα 96 και αυτό είναι το ζητούµενο. 93 O. O'Neil, ό.π., σ.122 94 Γ. Χαραλάμπους, Η αρχή της αυτονομίας, προϋποθέσεις, θεμελίωση και ο κανονιστικός της ρόλος στη βιοηθική, διδακτορική διατριβή,ρέθυμνο,2014,σ.201 95 Γ. Χαραλάμπους, ό.π., σ.203 96 O. O'Neil, ό.π., σ.123 [31]

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Σύµφωνα µε τον Καντ οι άνθρωποι µπορούµε να είµαστε αυτόνοµοι και άρα ελεύθεροι αρκεί να µπορούµε να αυτοπεριοριζόµαστε, να µην επηρεαζόµαστε από προσωπικές επιθυµίες και συναισθήµατα. εν πρέπει να ενδιαφερόµαστε µόνο για το καλό µας αλλά για το καλό του συνόλου, για το λόγο αυτό η αυτονοµία χρειάζεται να διέπεται από αρχές που µπορούν αν υιοθετηθούν ελεύθερα από όλους. Η αυτοπειθαρχία και η αυτονοµοθεσία είναι απαραίτητες διότι συµβάλλουν ώστε να αποφεύγονται αντιφάσεις και η αναρχία. Είναι σηµαντικό οι άνθρωποι να µπορούν ελεύθερα να επιλέγουν τους νόµους που διέπουν τη κοινωνία τους διαφορετικά θα είναι ετεροκαθοριζόµενοι από νόµους που δεν έχουν επιλέξει οι ίδιοι. Ο λόγος παρέχει στα άτοµα την ικανότητα να νοµοθετούν αιώνιους, αµετάβλητους, οικουµενικούς νόµους. Τα άτοµα φαίνεται να περιορίζονται από τη θέσπιση νόµων οι οποίοι πρέπει να µένουν αµετάβλητοι,αίρεται δηλαδή το δικαίωµα της ελευθέριας να µεταβάλλουν τους νόµους όποτε αυτό κρίνεται αναγκαίο από τις µεταβαλλόµενες συνθήκες. Για το λόγο αυτό κρίνεται απαραίτητο οι απόψεις του Καντ να εξετάζονται από µία ποιο διευρυµένη οπτική. Τα άτοµα πρέπει είναι ελεύθερα να µεταβάλλουν τους νόµους διαφορετικά τίθεται σε κίνδυνο το δικαίωµα αµφισβήτησης της κοινωνίας και του κράτους προς όφελος της µεγαλύτερης ελευθερίας όλων 97 Η καντιανή θεωρία αυτονοµίας κινδυνεύει στο βαθµό που δεν επιτρέπει την αναθεώρηση των αρχών. Στις σύγχρονες κοινωνίες ίσως φαίνεται ανέφικτο ένα ηθικό σύστηµα βασισµένο στην αυτονοµία βάση αρχών. Αν η πιθανότητα αυτή εξεταστεί πιο προσεκτικά θα διαπιστωθεί ότι ίσως δεν είναι ουτοπικό αρκεί οι αρχές της αυτονοµίας να διαµορφώνονται µε βάση τις εκάστοτε κοινωνικές ανάγκες και να µη θεµελιώνονται σε ένα αµετάβλητο πλαίσιο. Αν σκεφτούµε πιο προσεκτικά θα διαπιστωθεί ότι όλοι θα θέλαµε να ζούµε σε µία κοινωνία όπου δε θα αντιµετωπιζόµασταν ποτέ ως µέσο και που θα θεωρείται δεδοµένος ο σεβασµός στην ελευθερία 97 Α.Κιουπκιολής ό.π., σ.50 [32]