Μεταδοτικές ασθένειες 5η Ομάδα: Ασθενείς και κοινωνία

2015-2016 Μεταδοτικές ασθένειες 5η Ομάδα: Ασθενείς και κοινωνία Χαραλά Μυρτώ, Πλεξίδα Παρασκευή-Φανουρία, Τζαμουράνης Δημήτριος, Τζάνι Φατιόν, Ράδος Γεώργιος Α 4 ΕΡΕΥΝΙΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ 2015-2016

Περιεχόμενα Εισαγωγή..2 Εργασία..4 Ποια είναι γενικά η αντιμετώπιση των ασθενών από τον κοινωνικό τους περίγυρο;...4 Υποχρεώσεις και Δικαιώματα όλων των ασθενών..5 Η αντιμετώπιση των ασθενών από τα συστήματα υγείας. 7 Ένταξη των ασθενών στον τομέα εργασίας...7 Πώς η κοινωνία συμβάλει στην ένταξη των ασθενών σε αυτή;....8 Συμπεράσματα.10 Βιβλιογραφία.11 [1]

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το γενικό θέμα της ερευνητικής εργασία που πραγματοποιείται από την τάξη μας αποτελούν οι Μεταδοτικές Ασθένειες. Πριν από οτιδήποτε άλλο λοιπόν, θα θέλαμε να κάνουμε μία σύντομη αναφορά στο θέμα αυτό. Συγκεκριμένα: Τα μεταδοτικά (ή λοιμώδη) νοσήματα τείνουν να θέτουν σε κίνδυνο τη Δημόσια Υγεία. Με το πέρασμα του χρόνου, νέα νοσήματα εμφανίζονται, ενώ άλλα, που είχαν περιθωριοποιηθεί, επανέρχονται στο προσκήνιο με νέα χαρακτηριστικά. Η παγκοσμιοποίηση και ο τρόπος οργάνωσης των σύγχρονων κοινωνιών (αστυφιλία, μετακινήσεις πληθυσμών, βιομηχανοποίηση κ.ά.) δημιούργησαν νέα δεδομένα στην επιδημιολογία των λοιμωδών νοσημάτων τα οποία πλέον θεωρούνται ότι δεν έχουν σύνορα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν το σύνδρομο επίκτητης ανοσολογικής ανεπάρκειας (AIDS), το σοβαρό οξύ αναπνευστικό σύνδρομο (SARS) κ.ά. Στην εποχή μας, η εμφάνιση κρουσμάτων μεταδοτικού νοσήματος σε μια χώρα μπορεί να μεταβληθεί τάχιστα σε κατάσταση επείγουσας ανάγκης για τη Δημόσια Υγεία σε παγκόσμιο επίπεδο. Επιπλέον, η σύγχρονη κοινωνία έχει να αντιμετωπίσει τον κίνδυνο από ηθελημένη απελευθέρωση μικροοργανισμών στο πλαίσιο βιοτρομοκρατικών ενεργειών. Τώρα, έχοντας μια γενική ιδέα για το κεντρικό θέμα της εργασίας μας, ας παρουσιάσουμε το υπόθεμα με το οποίο έχει ασχοληθεί η δική μας ομάδα, Ασθενείς και κοινωνία, έτσι ώστε να μπορέσουμε να μεταβούμε ομαλά στο πληροφοριακό υλικό. Αναφερόμενοι στο υπόθεμα ασθενείς και κοινωνία, θέλουμε να θίξουμε τις γενικότερες ρατσιστικές συμπεριφορές που φαίνεται να υιοθετούνται εις βάρος των ασθενών. Θεωρήσαμε πως είναι ένα φαινόμενο που βιώνει καθημερινά ένα μεγάλο ποσοστό ανθρώπων. Όλοι λίγο πολύ έχουμε κινδυνεύσει να γίνουμε έρμαια αυτών των συμπεριφορών και να πράξουμε ίσως και εμείς ρατσιστικά προς κάποιον ασθενή. Το θεωρήσαμε λοιπόν ένα θέμα με ιδιαίτερο ενδιαφέρον, μέσα από την μελέτη του οποίου θα είχαμε την δυνατότητα να βελτιώσουμε τους τρόπους αντιμετώπισης αυτών των ευπαθών κοινωνικών ομάδων. Πραγματοποιώντας την συγκεκριμένη εργασία, αρχικά επιθυμούμε να επιβεβαιώσουμε αν πράγματι υπάρχουν τέτοιες [2]

συμπεριφορές, και στην συνέχεια να τις αναλύσουμε πιο συγκεκριμένα για τις διάφορες κοινωνικές ομάδες που εμπλέκονται (όπως για παράδειγμα οι εργαζόμενοι των συστημάτων υγείας). Είναι σημαντικό να τονίσουμε το γεγονός ότι αναφερόμαστε κυρίως στις μεταδοτικές ασθένειες που παίρνουν μεγάλο εύρος και μπορούν να οδηγήσουν σε επιδημία. Ακόμη, οι πληροφορίες που θα περιέχονται θα αφορούν την σύγχρονη κοινωνία, το πώς η ίδια βιώνει το φαινόμενο και τις μεθόδους με τις οποίες το αντιμετωπίζει. Οι στόχοι της ομάδας μας Επιθυμούμε να καταλήξουμε σε συμπεράσματα όσον αφορά τα εξής θέματα: Κατά πόσο είναι βάσιμες οι υποψίες για ρατσιστικές συμπεριφορές προς τους ασθενείς; Ποιες είναι οι υποχρεώσεις και ποια τα δικαιώματα ενός ασθενή; Ποια είναι η αντιμετώπιση των ασθενών από τα συστήματα υγείας; Ποια είναι η ένταξη των ασθενών στον εργασιακό τομέα; Με ποιους τρόπους η κοινωνία συμβάλει στην ένταξη των ασθενών σε αυτή; Για την πραγματοποίηση της εργασίας μας δουλέψαμε ως εξής: Αρχικά, θέσαμε τους στόχους της εργασίας μας, οι οποίοι αναφέρονται παραπάνω. Στην συνέχεια, ξεκινήσαμε να ψάχνουμε σε πηγές από τον διαδίκτυο και μαζέψαμε υλικό για το θέμα που μας ενδιέφερε. Αξιοποιήσαμε το συγκεκριμένο υλικό με τον καλύτερο τρόπο που μπορούσαμε, έτσι ώστε να απαντήσουμε όσο το δυνατόν πιο ολοκληρωμένα στα ερωτήματα που έχουν τεθεί. Βέβαια, σε αυτή την προσπάθεια χρησιμοποιήσαμε και ορισμένο από το υλικό που μας έδωσε η καθηγήτριά μας, και αφού συνθέσαμε όλες τις πληροφορίες, τις συγκεντρώσαμε σε ένα δομημένο κείμενο. [3]

Η ΕΡΓΑΣΙΑ Ποια είναι γενικά η αντιμετώπιση των ασθενών από τον κοινωνικό τους περίγυρο; Είναι γεγονός ότι οι ασθενείς με μεταδοτικές ασθένειες αντιμετωπίζονται συχνά με ρατσιστικές συμπεριφορές και διακρίσεις από τον κοινωνικό τους περίγυρο. Στις αναπτυγμένες χώρες τα άτομα µε μια σοβαρή μεταδοτική ασθένεια βιώνουν μια ιδιότυπη κοινωνική απομόνωση που οφείλεται όχι μόνο στα συμπτώματα της ασθένειάς τους αλλά και στο κοινωνικό στίγμα. Με αυτό τον όρο εννοούμε την ανεπιθύμητη, δυσφημιστική ιδιότητα που αποδίδεται στο άτομο και του στερεί το δικαίωμα της πλήρους κοινωνικής αποδοχής ενώ ταυτόχρονα το αναγκάζει να κρύβει την αιτία που προκαλεί αυτή την αρνητική κοινωνική αντιμετώπιση. Λίγες επαφές με φίλους, έκπτωση των οικογενειακών και κοινωνικών δεσμών, είναι μερικά από τα στοιχεία που συνθέτουν την κοινωνική απομόνωση. Η απομόνωση αυτή επιτείνει τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν τα άτομα µε κάποια σοβαρή ασθένεια και είναι το αποτέλεσμα μιας διαδικασίας που ξεκινάει όταν κάποιος χαρακτηρίζεται ως διαφορετικός. Στην κοινή γνώμη αναπτύσσονται ποικίλες απόψεις γι αυτούς που είναι διαφορετικοί. Πολιτισµικές πρακτικές και ήθη προφανώς επηρεάζουν τον τύπο των απόψεων που αναπτύσσονται. Όταν υιοθετούνται αρνητικές απόψεις ακολουθούν και αρνητικές συμπεριφορές. Οι διακρίσεις που είναι έκφραση των αρνητικών απόψεων είναι πολύμορφες και έχουν κυρίως αρνητικές συνέπειες στην πορεία της νόσου και την κοινωνική ένταξη και ενσωμάτωση των ασθενών. Τέτοιες συνέπειες αφορούν στη μείωση των πόρων για την αντιμετώπιση της ασθένειας, τον περιορισμό των ευκαιριών για εργασία και κοινωνικές συναναστροφές, δημιουργώντας επιπλέον προβλήματα, που στη συνέχεια ανεφοδιάζουν ακόμα περισσότερο το στίγμα δημιουργώντας ένα φαύλο κύκλο στον οποίο σχεδόν «υποχρεωτικά» κινείται ο ασθενής. [4]

Είναι ευνόητο ότι μια επιδημία αυτής της έκτασης επηρεάζει σημαντικά τις ανθρώπινες σχέσεις και συμπεριφορές αφού συντελεί στη μεταβολή των κοινωνικών δεσμών και διαφοροποιεί τις μορφές αλληλεγγύης και αποκλεισμού. Ταυτόχρονα, προκαλεί οδυνηρές ψυχοσωματικές, κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις στα άτομα τα οποία έχουν προσβληθεί από τον ιό. Από το εύρος και την ένταση των επιπτώσεων δεν είναι φυσικά δυνατόν να μην επηρεαστεί και το οικογενειακό, φιλικό και ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον των οροθετικών ατόμων. Το κοινωνικό σύνολο αντιδρά προς τους πάσχοντες με αμηχανία, με ασυνήθη φόβο, με μαζική υστερία και με πανικό. Στις αντιδράσεις αυτές πρέπει να προστεθούν ο διαχωρισμός, η απομόνωση, η περιθωριοποίηση, η απόρριψη, ο ρατσισμός και η αποξένωση των ασθενών από το κοινωνικό σύνολο, αρκετές φορές δε και από το στενότερο οικογενειακό τους περίγυρο, λόγω των αισθημάτων εντροπής και ενοχής. Το κοινωνικό απαρτχάιντ και ο κοινωνικός στιγματισμός των φορέων του είναι αφορμή να αποκλεισθούν από την εργασία τους, από το σχολείο, από τις ασφαλιστικές εταιρείες, από τις υπηρεσίες υγείας και κοινωνικής περίθαλψης και από άλλες κοινωνικές παροχές. Υποχρεώσεις και Δικαιώματα όλων των ασθενών Δικαιώματα Κάθε ασθενής έχει δικαίωμα σε φροντίδα υγείας, όπως απαιτούν οι ανάγκες της υγείας του και όπως αυτή παρέχεται μέσα σε εύλογο χρόνο, ανάλογα με τις ανάγκες αυτές. Ο ασθενής έχει δικαίωμα καλής ποιότητας φροντίδας υγείας που τη χαρακτηρίζουν τα υψηλά τεχνικά επίπεδα και η ανθρώπινη σχέση μεταξύ του ασθενούς και αυτού που παρέχει τη φροντίδα υγείας. Ο ασθενής έχει δικαίωμα αδιάκοπης συνέχισης της φροντίδας υγείας. Το συμφέρον του ασθενούς θα πρέπει να είναι ο κύριος παράγοντας επιλογής ανάμεσα σε διάφορες θεραπείες και φροντίδα. Ο ασθενής έχει αναφαίρετο δικαίωμα να επιλέξει και να αλλάξει το ιατρικό ίδρυμα που του παρέχει φροντίδα υγείας, και το ιατρικό ίδρυμα έχει υποχρέωση να παράσχει σ αυτόν κάθε εύλογη διευκόλυνση για την άσκηση του δικαιώματος επιλογής. [5]

Όταν δεν υπάρχει πλέον ιατρικός λόγος για τη συνέχιση της παραμονής του ασθενούς σε ιατρικό ίδρυμα, αυτός δικαιούται πλήρη ενημέρωση, πριν να πάρει εξιτήριο ή να μεταφερθεί σε άλλο ίδρυμα. Όταν ο ασθενής παίρνει εξιτήριο και σε περίπτωση που η κατάστασή του το απαιτεί, του προσφέρονται κοινοτικές και κατ οίκον υπηρεσίες, νοουμένου ότι αυτό είναι συμβατό με τη λειτουργία του συστήματος υγείας. Ο ιατρός έχει υποχρέωση να λειτουργεί σύμφωνα με τους Κανονισμούς Δεοντολογίας και με βάση τις σχετικές επαγγελματικές υποχρεώσεις και πρότυπα. Υποχρεώσεις Διευκόλυνση της εργασίας των ιατρών, νοσηλευτών και των επαγγελματιών υγείας Ενημέρωση του ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού για το ιστορικό και την τυχόν φαρμακευτική θεραπεία πριν την εισαγωγή του στο Νοσοκομείο. Σεβασμός των δικαιωμάτων των άλλων ασθενών. Συνεργασία με το Γραφείο Κίνησης ασθενών για την τήρηση των Διοικητικών διαδικασιών που απαιτούνται για την παροχή υγείας και την κάλυψη από τον ασφαλιστικό φορέα. Σεβασμός του κανονισμού του Νοσοκομείου για τις ώρες επισκεπτηρίου, συγγενών και φίλων οι οποίες είναι καθορισμένες, τηρούνται αυστηρά και είναι μικρής διάρκειας ανά ασθενή μέσα στο θάλαμο για την αποφυγή λοιμώξεων Απαγορεύεται το κάπνισμα σε όλους του χώρους του Νοσοκομείου. Η κατοχή χρημάτων και αντικειμένων μεγάλης αξίας απαγορεύεται γιατί υφίσταται μεγάλος κίνδυνος απώλειάς τους. Σεβασμός στον κανονισμό του Νοσοκομείου για καθαριότητα στον θάλαμο, στην τουαλέτα, στους κοινόχρηστους χώρους και χρήση πάντοτε του δοχείου απορριμμάτων. Χρησιμοποίηση του αντισηπτικού που υπάρχει στο κρεβάτι μετά από οποιαδήποτε χρήση. Διατήρηση τροφίμων στο θάλαμο και τα κομοδίνα απαγορεύεται. [6]

Η αντιμετώπιση των ασθενών από τα συστήματα υγείας Υπάρχουν περιπτώσεις άρνησης και αποκλεισμού των ασθενών από κάποιες βασικές υπηρεσίες υγείας. Η άρνηση παροχής νοσηλευτικών ή ιατρικών υπηρεσιών αφορά στην καθαριότητα του ασθενή καθώς και την ιατρική φροντίδα (π.χ. χορήγηση οξυγόνου). Η στάση αυτή του προσωπικού αποδίδεται στο φόβο μετάδοσης του ιού και αποδεικνύει την ελλιπή ενημέρωσή του. Για την ουσιαστική καταπολέμηση του φαινόμενου του κοινωνικού αποκλεισμού στα νοσοκομεία απαιτείται η συνεχής εκπαίδευση και η ενημέρωση του ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού. "Η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού και οι ανισότητες στην πρόσβαση για υγειονομική φροντίδα δημιουργούν την ανάγκη για περαιτέρω κοινωνική έρευνα που αφορά στην κοινωνική κάλυψη, στη φροντίδα και στην παροχή κοινωνικών και νοσοκομειακών υπηρεσιών πριν και μετά τη νοσηλεία. Το πρόβλημα όμως φαίνεται ότι εξακολουθεί να είναι έντονο στον τομέα της παροχής υπηρεσιών. Τόσο οι γιατροί και οι νοσηλευτές όσο και η κοινωνία στο σύνολό της, πρέπει να συνειδητοποιήσουν ότι υποβάλλοντας τους ασθενείς σε οποιοδήποτε είδους κοινωνικές διακρίσεις, ακολουθούν πρακτικές υψηλού κινδύνου όσον αφορά την εξάπλωση του ιού και αθετούν υφιστάμενες ηθικές ή νομικές υποχρεώσεις προς τους συνανθρώπους τους. Ένταξη των ασθενών στον τομέα εργασίας Παρά το γεγονός ότι ένα μεγάλο ποσοστό ασθενών διαθέτει σηµαντική ικανότητα να εργαστεί, ακόμη και τη περίοδο που έχουν συμπτώματα και πολλοί από αυτούς διαθέτουν και ειδικές δημιουργικές δεξιότητες, ένα πολύ μικρό ποσοστό βρίσκει δουλειά κυρίως λόγο της αρνητικής στάσης των εργοδοτών. [7]

Πώς η κοινωνία συμβάλει στην ένταξη των ασθενών σε αυτή; Η αντιμετώπιση του ζητήματος του αστιγματισμού είναι ένα μείζον θέμα. Πρόκειται για το πρώτο βήμα που μπορεί αν όχι να ανατρέψει, τουλάχιστον να αποσταθεροποιήσει την κυριαρχία της προκατάληψης έτσι ώστε να αρχίσει να αλλάζει η στάση της κοινωνίας απέναντι στο πρόβλημα. Γιατί η προκατάληψη έχει πάντα την ίδια καταγωγή, την άγνοια. Ποιές πρωτοβουλίες θα πρέπει να αναληφθούν για την καταπολέμηση των προκαταλήψεων, τη μείωση του στίγματος και των διακρίσεων; Είναι απαραίτητο λοιπόν: να βελτιωθούν οι θεραπείες. να καταπολεμηθεί η άγνοια και να αλλάξουν οι απόψεις και οι στάσεις του κοινού μέσα από προγράµµατα ενημέρωσης, ευαισθητοποίησης και εκπαίδευσης. να βοηθηθούν οι ασθενείς και οι οικογένειες στην καλύτερη αντιμετώπιση των προβλημάτων τους μέσα από προγράμματα ειδικής εκπαίδευσης. να αλλάξουν οι νόµοι και οι πολιτικές ρυθµίσεις, για να περιορισθούν οι διακρίσεις και να ενισχυθεί η νοµική προστασία για τους ψυχικά ασθενείς. Επιπλέον, η κοινωνία μπορεί να συμβάλει στην ευαισθητοποίηση των ανθρώπων ως προς τη στάση τους απέναντι στα ασθενή άτομα. Αυτό μπορεί να πραγματοποιηθεί μέσα από εκστρατείες ευαισθητοποίησης αλλά και με την υποστήριξη των μέσων ψυχαγωγίας. Συγκεκριμένα: Οι εκστρατείες ενημέρωσης σε τοπικό επίπεδο έχουν αποδειχτεί αποτελεσματικές στη μείωση του στίγματος και των διακρίσεων. Οι έρευνες της κοινής γνώμης μπορεί από τη μια πλευρά να αποκαλύπτουν τις [8]

αρνητικές απόψεις του κοινού, από την άλλη όμως παρουσιάζουν και ένα ικανοποιητικό βαθμό θέλησης του ασθενή ν εντάσσεται ως ίσο μέλος στην κοινωνία. Επίσης, μπορούν να γίνουν εκστρατείες ευαισθητοποίησης, οι οποίες αν είναι καλά οργανωμένες είναι δυνατόν να έχουν θετική επίδραση στην κοινωνική συμπεριφορά. Οι εκστρατείες ευαισθητοποίησης για την προαγωγή της υγείας έχουν σκοπό να ευαισθητοποιήσουν και να πληροφορήσουν το κοινό. Πρέπει να στηρίζονται σε µια υποδοµή που θα συνδέει το κοινό µε τις πηγές πληροφόρησης και υποστήριξης - για παράδειγμα, μια γραμμή επικοινωνίας με ένα εύκολο στη μνημόνευση νούµερο τηλεφώνου όπου θα απαντούν ειδικά εκπαιδευµένα άτοµα. Μέσα ψυχαγωγίας Oι δημοφιλείς τηλεοπτικές σειρές (σαπουνόπερες) ή οι κινηματογραφικές ταινίες έχουν φανεί ιδιαίτερα χρήσιµες στη διακίνηση κοινωνικών µηνυµάτων. Ακόµα και απλές σαπουνόπερες µπορούν να προσαρµόσουν στα σενάρια τους χαρακτήρες που κοµίζουν ένα κοινωνικό µήνυµα. Μέσω ενός χαρακτήρα τηλεοπτικής σειράς οι θεατές μπορούν να πάρουν πληροφορίες για την ζωή, τις δυσκολίες, τα εμπόδια που συναντούν οι ασθενείς, πράγμα που τους κάνει να ευαισθητοποιούν και να αλλάξουν προς το καλύτερο την συμπεριφορά τους προς τους ασθενείς. Επιπλέον, οι σειρά αυτές εξανθρωπίζουν την ασθένεια και αποτινάζουν τους µμύθους που υποστηρίζουν πως και η ελάχιστη επαφή με άτομο ασθενές μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα την άμεση μετάδοση της ασθένειας. [9]

Συμπεράσματα Τελειώνοντας την εργασία μας, έχουμε καταλήξει σε ορισμένα συμπεράσματα, τα οποία δίνουν τελικά την απάντηση στα ερωτήματα που είχαμε θέσει αρχικά. Αναλυτικότερα: Όπως προκύπτει, οι υποψίες περί ρατσιστικής συμπεριφοράς απέναντι στους ασθενείς που φέρουν κάποια μεταδοτική ασθένεια είναι βάσιμες. Συγκεκριμένα, οι ίδιοι βιώνουν μία ιδιότυπη κοινωνική απομόνωση και χαρακτηρίζονται από ένα κοινωνικό στίγμα, στους περισσότερους τομείς της καθημερινής τους ζωής. Το γεγονός αυτό αποτελεί ακόμη ένα πρόβλημα μεγάλης σημασίας για εκείνους, το οποίο φαίνεται να έχει οδυνηρές ψυχοσωματικές, κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις. Κάθε ασθενής, σύμφωνα με τη νομοθεσία, έχει ορισμένα δικαιώματα ενώ, παράλληλα, τίθεται να ανταποκριθεί σε αρκετές υποχρεώσεις. Ειδικότερα, όσον αφορά τα δικαιώματά του, σχετίζονται κυρίως με την καλή ποιότητα φροντίδας του, η οποία πρέπει να είναι αδιάκοπη μέχρι την μέγιστη βελτίωση της υγείας του ασθενή. Από την άλλη πλευρά, οι υποχρεώσεις του έχουν να κάνουν με την ενημέρωση του ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού για τα ιστορικό του, τον σεβασμό στους κανονισμούς του νοσηλευτικού ιδρύματος, καθώς και τον σεβασμό στους υπόλοιπους ασθενείς. Είναι γεγονός πως το φαινόμενο της άρνησης παροχής νοσηλευτικών ή ιατρικών υπηρεσιών προς τους ασθενείς με μεταδοτικές ασθένειες γίνεται συχνά αντιληπτό. Αυτό συμβαίνει συνήθως λόγω του φόβου του νοσηλευτικού προσωπικού για την μετάδοση του ιού, που στην πραγματικότητα φανερώνει την άγνοιά του. Γι αυτό προβάλλει [10]

απαραίτητη η πλήρης ενημέρωσή του, καθώς οι διακρίσεις στον τομέα της υγείας αποτελούν ηθικές και νομικές αδικίες. Παρόλο που ένα μεγάλο ποσοστό ασθενών έχει αρκετές ικανότητες για να εργαστεί, οι περισσότεροι δεν βρίσκουν δουλειά λόγω της αρνητικής στάσης των εργοδοτών. Η κοινωνία έχει την δυνατότητα να συμβάλλει στην ισότιμη ένταξη των ασθενών σε αυτή μέσω της βελτίωσης των θεραπειών, της καταπολέμησης της άγνοιας που επικρατεί κ.ο.κ. Το έργο αυτό μπορεί να ενισχυθεί μέσω της πραγματοποίησης εκστρατειών ευαισθητοποίησης, καθώς και μέσω καθοδηγημένων μηνυμάτων που τα μέσα ψυχαγωγίας είναι δυνατόν να περάσουν συνειδητά ή ασυνείδητα στους ακροατές. Βιβλιογραφία Βικιπαίδεια https://www.google.gr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&cad =rja&uact=8&ved=0ahukewjfr93p- MXKAhWJCCwKHYTMBXkQFggdMAA&url=http%3A%2F%2Fwww.moh.gov.c y%2fmoh%2fmoh.nsf%2f0%2f94a15074c2fbd34742257909003c916d% 2F%24file%2FPatient%27s%2520Right%2520Booklet.pdf&usg=AFQjCNEsQAnun3gujFShDU5Q8SuyOuIfw&sig2=XjXf7D33fcHSBG_gemJceg [11]