Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥ ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΥ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΜΑΡΙΑΜ ΜΟΝΑΧΗ κατά κόσµον ΜΑΡΙΑ ΑΜΕΡΑΝΗ Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥ ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : ΠΡΩΤΟΠΡΕΣΒΥΤΕΡΟΣ ΘΕΟ ΩΡΟΣ ΖΗΣΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2003

Στήν µακαριστή Γερόντισσα Φεβρωνία τ ερ Μον Κοιµήσεω Θεοτόκου Πανοράµατο Θεσσαλονίκη

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 5 10 ΜΕΡΟΣ Α ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α Ο ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΣ 1.1 Προέλευση το µοναχισµο 1.2 Θεσµοποίηση το µοναχισµο 1.3 σφαλµένε πόψει ρµηνεία τ προέλευση το µοναχισµο ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΥ 2.1 ρηµιτισµ 2.2 Λαυριωτικ σύστηµα 2.3 Κοινοβιακ σύστηµα 2.4 διόρρυθµο σύστηµα 2.5 Κρίση κα ναδιοργάνωση το κοινοβιακο θεσµο 2.6 µοναχισµ στ γιο ρο 2.7 µοναχισµ στ ν πόλοιπη λλάδα 2.8 Μεταφορ το κοινοβιακο θεσµο στ ύση 11 13 14 16 17 19 23 23 25 26 28 ΜΕΡΟΣ Β Η ΕΜΠΡΑΚΤΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥ ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 1.1 πίδραση το µοναχισµο στ θεώρηση τ ργασία 1.2 Ο νασχολήσει τ ν µοναχ ν 1.3 ργασία κα φιλανθρωπία 29 30 32

6 1.4 ργασία παιδαγωγία 32 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Ο ΑΓΩΝΑΣ ΤΩΝ ΜΟΝΑΧΩΝ ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΟΡΘΟ ΟΞΙΑΣ 2.1 Κατ τ ν περίοδο το ρειανισµο, 318-381µ.Χ. 2.2 Κατ τ ν περίοδο το Νεστοριανισµο, 428-444 µ.χ. 2.3 Κατ τ ν περίοδο το Μονοφυτισµο, 444-553 µ.χ. 2.4 Κατ τ ν περίοδο το Μονοθελητισµο, 615-692 µ.χ. 2.5 Κατά την περίοδο τη Εικονοµαχία, 762-842 µ.χ. 2.6 Μετά το Σχίσµα Ανατολή ύσεω, 1054 µ.χ. 2.7 Κατά την περίοδο του 14ου και 15ου αιώνα 2.8 Από την Άλωση τη Κωνσταντινουπόλεω ω τον 20ο αιώνα 2.9 Κατά των συγχρόνων προκλήσεων 33 37 38 39 39 42 46 49 52 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΣΤΟΥΣ ΕΘΝΙΚΟΥΣ ΑΓΩΝΕΣ 3.1 Κατ τ Βυζαντιν ποχ 3.2 πί Τουρκοκρατία 3.2.1 Προπαρασκευ τ θνεγερσία 3.2.1.1 ιατήρηση τ λληνορθόδοξη παιδεία 3.2.1.2 φυπνιστικ κηρύγµατα τ ν θναποστόλων 3.2.1.3 Προστασία τ ν διωκοµένων 3.2.2 νεργ συµµετοχ στ ν γώνα 3.2.2.1 Ο µον παναστατικ κέντρα 3.2.2.2 λικ συµπαράσταση στ ν γώνα 3.2.2.3 Προσφορ µψύχου λικο 3.3 πί Βαυαροκρατία 3.4 πί Κατοχ το 40 3.4.1 θικ στήριξη το λαο 3.4.2 ντιστασιακ δράση 3.4.3 ιακονία στ φυλακ 3.4.4 λικ συµπαράσταση το λαο 54 57 57 57 59 61 63 63 64 66 69 71 71 71 72 73 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΑΙ ΕΙΑ 4.1 Ο Βιβλιοθ κε τ ν µον ν 4.1.1 σκοπό, τρόπο δηµιουργία κα τ ε δη το περιεχοµένου του 4.1.2 Τ περιεχόµενό του κα ο πώλειέ του 4.1.2.1 Βιβλιοθήκε τ ν µον ν γίου ρου 75 75 76 77

7 4.1.2.2 Βιβλιοθήκη µον γία Α κατερίνη Σιν 4.1.2.3 Βιβλιοθήκη µον Στουδίου Κωνσταντινουπόλεω 4.1.2.4 Βιβλιοθήκη µον γίου ωάννου το Θεολόγου Πάτµου 4.1.2.5 Βιβλιοθήκε λλων µον ν 4.1.2.6 Σπουδα ε κατεστραµµένε µοναστηριακ βιβλιοθ κε 4.2 Ο µον κπαιδευτικ κέντρα 4.2.1 Μοναστηριακά «σχολε α ερ ν γραµµάτων» καί «γκυκλίου παιδεύσεω» 4.2.2 Μοναστηριακ ργαστήρια κα σχολ ντιγραφ χειρογράφων κα καλλιγραφία 4.2.3 Μοναστηριακά τυπογραφε α καί κδόσει 4.2.4 Σχολέ, σχολε α, συνεδριακά καί πνευµατικά µοναστηριακά κέντρα των τελευταίων χρόνων 4.3 Πνευµατικά ναστήµατα µοναχ ν ιδασκάλων καί Πατέρων τ κκλησία 4.4 Μοναστηριακή γραµµατεία 4.4.1 Συλλογ ποφθεγµάτων κα ε δήσεων 4.4.1.1 «ποφθέγµατα Γερόντων» 4.4.1.2 «στορία τ ν ν Α γύπτ µοναχ ν» 4.4.1.3 «Λαυσα κ στορία» 4.4.1.4 Συλλογ διηγήσεων ανι λ Σκητιώτου 4.4.1.5 «Λειµών» ωάννου Μόσχου 4.4.1.6 ναστασιαν Σινα τικ Συλλογ 4.4.2 πιστολ 4.4.3 µιλίε 4.4.4 ογµατικ κείµενα 4.4.5 Ποίηση 4.4.5.1 Λειτουργική ποίηση µνογραφία 4.4.5.1.1 πλο το τ µνογραφ α 4.4.5.1.2 Πηγ κα γενικ χαρακτηριστικ τη 4.4.5.1.3 στορ α τ µνογραφ α 4.4.5.1.3.1 Αʽ Περίοδο, 1ο - 6ο α. 4.4.5.1.3.2 Β Περίοδο, 6ο - 8ο α. 4.4.5.1.3.3 Γʽ Περίοδο, 8ο - 11ο α. 4.4.5.1.3.4 ʽ Περίοδο, 11ο - 14ο α. 4.4.5.1.3.5 Εʽ Περίοδο, 14ο - 19ο α. 4.4.5.1.3.6 Σύγχρονη Περίοδο, 19ο α. - σήµερα 4.4.5.1.4 Συµπέρασµα 4.4.5.2 Λόγια ποίηση 4.4.6 Λειτουργικ κείµενα 4.4.7 ρµηνευτικ γραµµατεία 4.4.8 στοριογραφία Χρονογραφία 4.4.9 Μαρτυρολόγια Βίοι γίων Συναξάρια 79 81 81 82 83 85 85 87 90 91 93 100 102 102 103 104 104 105 106 106 107 108 108 108 108 109 109 109 110 110 112 113 114 115 116 116 117 118 120

8 4.4.10 Μοναστηριακ τυπικ 4.4.11 σκητική καί Νηπτική γραµµατεία 4.4.12 Πραγµατε ε ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΡΟΝΟΙΑ 5.1 κοινωνική διδασκαλία τ ν πατέρων το µοναχισµο καί µπρακτη φαρµογή τη 5.2 κδηλώσει γάπη πρ τ ν πλησίον 5.2.1 ιανοµ το πλούτου στο πτωχο 5.2.2 Φιλοξενία κα περίθαλψη τ ν προσερχοµένων καί λεηµοσύνη 5.2.3 Θεραπε ε σθεν ν ναστάσει νεκρ ν κδιώξει δαιµονίων 5.2.4 διαίτερε περιπτώσει θυσία 5.2.4.1 είγµατα ντονη φιλανθρωπία 5.2.4.2 διαίτερε θυσίε καί χαρίσµατα γι τ σωτηρία τ ν ψυχ ν 122 129 132 134 141 141 142 145 148 148 151 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ 6.1 ρχιτεκτονικ 6.1.1 καθιερωµένη µοναστηριακ διάταξη 6.1.2 Τ Καθολικ 6.1.3 Η Τράπεζα 6.2 Γλυπτικ 6.2.1 Λιθανάγλυφα 6.2.2 Ξυλόγλυπτα 6.2.3 Μικρογλυπτική 6.3 ργυροχρυσοχο α 6.4 Ε κονογραφία 6.4.1 Ψηδωτ 6.4.2 γιογραφία 6.4.2.1 χαρακτήρα τ γιογραφία 6.4.2.2 στορία τη γιογραφία 6.4.2.2.1 ποστολική Περίοδο 6.4.2.2.2 ποχ τ ν µεγάλων γίων, 4ο -6ο α. 6.4.2.2.3 Κατά τήν ε κονοµαχία 6.4.2.2.4 Κατ το χρόνου τ ν Μακεδόνων κα τ ν Κοµνην ν 6.4.2.2.5 π Τουρκοκρατία 6.4.2.2.6 Ρωσικ Σχολ 6.4.2.2.7 λλοι πιφανε µοναχοί γιογράφοι 6.4.2.2.8 Σπουδαιότατε µοναστηριακέ γιογραφίε 6.4.3 Φορητ ε κόνε 156 156 157 158 160 161 163 164 164 165 167 168 167 168 168 168 169 170 171 173 174 175 176

9 6.4.4 Ε κονογραφηµένα χειρόγραφα 6.5 Κεντητική 6.6 κκλησιαστική µουσική 6.6.1 ρισµό καί ναγκαιότητά τη 6.6.2 στορική ξέλιξη 6.6.2.1 ρχαία ποχή, 1-700 µ.χ. 6.6.2.2 Μεσαιωνική περίοδο, 700-1453 µ.χ. 6.6.2.3 Νεώτερη ποχή, 1453-1900 µ.χ. 6.6.2.4 Σύγχρονη Περίοδο, 1900 µ.χ. - σήµερα. 6.6.3 Κωδικογραφικά δεδοµένα - συµπέρασµα 177 178 179 180 180 180 181 182 183 184 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΙΕΡΑΠΟΣΤΟΛΗ 7.1 πίδραση το µοναχισµο στο Σλάβου 7.1.1 πίδραση το γίου ρου στ Βαλκάνια 7.1.2 πίδραση το γίου ρου κα τ µον Στουδίου στ µοναχισµ τ Ρωσία 7.2 πίδραση το γίου ρου στ διοργάνωση τ Ρουµανικ κκλησία 7.3 µοναχισµ π τ ν νατολ στ ύση 7.4 λλαδικό µοναχισµό στήν ξωτερική εραποστολή το α ώνα µα 185 185 187 190 191 193 ΜΕΡΟΣ Γ Η ΜΥΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥ ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΥ 1. ληθιν µοναχ πόλο λξεω το κόσµου 2. Μόνο καθαρµένο ε ναι κοινωνικ νθρωπο ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 194 194 195 196

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ρθόδοξη κκλησία µα, π τόσου α νε κα π τ ν γεσία µπνευσµένων π τ γιο Πνε µα Πατέρων, ε δε στο µοναχού τού δε κτε τ πορεία τη, το δοιπόρου τ στεν κα τεθλιµµένη δο, τ πρότυπά τη, το συναγωνιζoµένου σ τελειότητα το γγέλου. Γιατί α το γωνίζονται διάκοπα γι ν κάνουν πράξη στή ζω του τ Ε αγγέλιο, ν νωθούν µέ τό Χριστό, ν γίνουν γιοι. Πολλ ντίθετε γν µε, ε δικ στ µέρε µα, προσπαθο ν ν παρουσιάσουν τ µοναχισµ σ ν µία καρπη, γω στικ κα νώφελη γι τ σύνολο προσπάθεια τοµικ σωτηρία, διότι µοναχισµ ε ναι κυρίω ζω σωτερικ κα ποβαίνει διόρατο στ ν παρατήρηση σων θέλουν ν σχοληθο ν µαζί του ρευνητικά. Ε ναι «κεκρυµένη ν Χριστ ζωή» κα ποµένω σκέψη, πο θέλει ν ρευνήσει τ φύση του, ταν δ ν διαθέτει µία συγγεν πείρα το µοναχισµο, συνόλου µπειρι ν, ρχεται σ µηχανία κα δυνατε ν κτιµήσει τ φαινόµενα κα τ διδασκαλία τ ν µοναχ ν. δυνατε ν ρµηνεύσει τ π ντικοινωνικ κα πόκοσµο κατ α τ ν, µοναχισµ, κτισε βασειλιάδε, ργάνωσε κρυφ σχολε α, νέδειξε ρωε τ πατρίδο, στέγνωσε τ δάκρυα πονεµένων ψυχ ν κα χάρισε σ λλου χαµόγελο, σε λλου λευθερία, σε λλου ο κονοµικ νίσχυση, σε λλου θαύµατα, λλ κυρίω τ µετάνοια κα τ σωτηρία σ τόσε ψυχέ, πο ζο σαν λυσοδεµένε στ πάθη του. Μόνο µ σωτερικ κα µυστικ κοινωνία στ µπειρίε τ ν φορέων το µοναχικο πνεύµατο, µπορο µε ν γνωρίσουµε κατ τ δυνατόν, τ ν δια τ ν ο σία το µοναχικο βίου κα τ πραγµατικότητά του. Κάτω π α τ τ ν προ πόθεση γίνεται φανερ τι σα πολ σύντοµα, θ παρουσιάσουµε στ ν ργασία α τ σχετικ µ τ ν κοινωνικ προσφορ το µοναχισµο, ποτελο ν µία πιδερµικ µόνο παφ µ τ µεγαλε ο α τ, πο νοµάζεται µοναχικ πολιτεία τ βάθο τη, µόνον βιωµατικ µπορε ν τ νοιώσει κανεί.

ΜΕΡΟΣ Α ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α Ο ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΣ 1.1 προέλευση το µοναχισµο ρθόδοξο µοναχισµό χει τ ν πηγή του στ βίο κα στ διδασκαλία το Χριστο, παρά τό γεγονό τι κα κατ το προχριστιανικο χρόνου συναντο µε ρισµένου προδρόµου το µοναχισµο, πω το προφ τε λία, λισσα ο κα ωάννη τ ν Πρόδροµο. Χριστ γεννήθηκε χωρ σαρκικ συνάφεια π τ ν πέραγνο κα ειπάρθενο Θεοτόκο Μαρία κα ζησε βίο παρθενικ, µ κτηµοσύνη κα πτωχεία, µ ταπείνωση κα πακοή, µ προσευχ κα νηστεία. πόλυτα σύµφωνη, µ τ ζω Του ε ναι διδασκαλία Του. Σ α τ ν καλε κα το νθρώπου ν µιµηθο ν τ ν γιότητά Του. «γιοι γίνεσθε, τι γ γιο ε µί» 1, λέει. µίµηση το Χριστο περβάλλει τ νθρώπινε δυνατότητε. ληθιν µω κα τέλεια νανθρώπηση το Λόγου το Θεο κανε δυνατ χι µόνο τ ν θικ µίµηση λλ κα τ ν νωση το νθρώπου µ τ Θεό. 2 νθρωπο µολονότι δ ν µπορε ν γνωρίσει τ Θε κατ τ ν ο σία Του, µπορε ν γνωρίσει κα ν µιµηθε τ νέργειέ Του. «κ τ ν το Χριστο», παρατηρε γιο Γρηγόριο Νύσση, «σα µ ν χωρο µεν, µιµούµεθα σα δ ο χωρε φύσι πρ µίµησιν, σεβόµεθά τε κα προσκυνο µεν». 3 Μιµούµενο νθρωπο τ πίγειε νέργειε το Χριστο ξοµοιώνεται πρ Α τ ν κα στ θε ο πίπεδο, 4 ποκτ «µοήθειαν Θεο». 5 µίµηση το Χριστο ε ναι α τονόητη κδήλωση τ γάπη το πιστο πέναντί Του. «γαπ ν τ ν 1 Α Πετρ. 1,16, πρβλ. Λευ τ 11,44. 2 Βλ. Λεοντίου Βυζαντίου, Κατά Νεστορίου και Ε τυχο 2, PG 86, 1349Α. 3 Περί τελειότητο, PG 46, 256 C. 4 Πρβλ. ρχ. Σωφρονίου, ψόµεθα τόν Θεόν καθώ στί,. Μ. Τιµίου Προδρόµου, σσεξ γγλία 1992, σ. 138. 5 γνατίου ντιοχεία, Πρό Μαγνησιε, PG 5, 661-673, Πρό Πολύκαρπον, PG 5, 718-729.

12 Χριστ ν πάντω κα µιµε ται Α τ ν κατ δύναµιν», 6 λέγει γιο Μάξιµο µολογητή. Ο πόστολοι το Χριστο κα σοι κατ τ ν κλήση του ταν γγαµοι, φησαν τ πάντα γι τ Χριστό. Τ διο καναν κα πολλο χριστιανο τ ν πρώτων α ώνων. πολογητ θηναγόρα σηµειώνει: «ε ροι δ ν πολλο τ ν παρ µ ν κα νδρα κα γυναίκα καταγηράσκοντα γάµου λπίδι το µ λλον συνέσεσθαι Θε». 7 Α το διαµόρφωσαν τ τάξει τ ν «γκρατ ν» κα τ ν «παρθένων», ο πο οι ν ξακολουθο σαν ν ζο ν µ τ ο κογένειέ του, δηµιούργησαν στ ν κκλησία δύναµη νυπολόγιστη ξία. Νήστευαν, προσεύχονταν κα ναλάµβαναν τ ν κοινωνικ ποστολ το Χριστιανισµο, φροντίζοντα τ χ ρε, τ ρφανά, το σθενε κα νισχύοντα το πτωχο κα το νδεε. 8 ργότερα προστέθηκαν σ α το κα ο χ ρε, ο πο ε τηρο σαν γνεία µετ τ χηρεία του. Α τ, µαζ µ ρισµένε προστάτευτε κόρε, ργανώθηκαν σ τάγµατα, π τ πο α προέρχονταν ο διακόνισσε, ο χ ρε κα ο παρθένοι, πο διακονο σαν τ ν κκλησία, πω ναφέρει πρώτη πρ Τιµόθεον πιστολ 9 κα τ λειτουργικ τυπικ τ ν ποστολικ ν ιαταγ ν. 10 Θ µπορούσαµε, σω, ν πο µε π πρόκειται γι ναν ποτυπώδη µοναχισµό. Τότε βέβαια, λου γενικ το πιστο χριστιανο νέπνεαν ο ρετ τ παρθενία, τ κτηµοσύνη κα τ γάπη, καθ φαίνεται π τ παράδειγµα τ κοινοκτηµοσύνη τ πρώτη χριστιανικ κοινότητα τ ν εροσολύµων 11 κα π τ διαβεβαίωση το Μεγάλου Βασιλείου, τι π ρχε µεταξ του «κοινωνία βίου τελειωτάτη» 12. Πάντω ο τρε πρ τοι α νε το Χριστιανισµο δοξάζονται κυρίω µ τ ν προσφορ το α µατο χιλιάδων µαρτύρων. Ο γιοι µάρτυρε ε χαν κ περισσο τ ν γάπη το Κυρίου ησο κα µόνο γάπη α τ ξηγε τ µαρτύριό του. Τ ν δια γάπη κα ρωτα πρ τόν γαπηµένο ησο Χριστ δειξαν ργότερα κα ο φιλόχριστοι µοναχο κα σκητέ. Γράφει Θεοδώρητο Κύρου στ Φιλόθεο στορία του: «Κα µέντοι κα τ ν ποστόλων χορ κα τ ν Μαρτύρων ο δ µοι το το τ π ρ (τ ν θε ον ρωτα) ε σδεξάµενοι, πάντων µ ν περε δον τ ν ρωµένων, πάση δ ζω δίστη τ µύρια τ ν θανάτων ε δη προείλοντο. ρασθέντε γ ρ το θείου κάλλου κα τ περ µ το Θεο λογισάµενοι φίλτρον κα τά µυρία νθυµηθέντε ε εργεσία α σχρ ν γήσαντο µ τε τ κάλλο κε νο ποθ σαι τ φραστον κα χάριστοι περ τ ν ε εργέτην γενέσθαι. Τούτου χάριν, µέχρι θανάτου τά πρ Α τ ν συνθήκα φύλαξαν. Τούτου το κάλλου ρασθέντε κα ο νέοι τ ρετ θλητα 6 Περί γάπη 4, 55, PG 90, 1060 C. 7 πολ. θηναγόρα, Πρεσβεία περί Χριστιαν ν, 33, 1, PG 6, 889. 8 θ. Γεροµιχάλου, «µοναχικό βίο», νάτυπον Ε.Ε.Θ.Σ. 1960, σ. 14. Γ. Σωτηρίου, Α µοναί τ λλάδο καί θνική α τ ν δράσι κατά τού Βυζαντινού χρόνου, ν θήναι 1936, σ. 4. 9 Α Τιµ. 5, 9. 10 ιαταγαί ποστόλων 3 και 8, ιθ., πρβλ. καί PG 1, 760. καί 1116. 11 Πραξ. 1, 34-36. 12 σκητικαί ιατάξει, PG 31, 1380.

13 (ο µοναχοί) ε το µεγάλου κείνου κα τ ν νθρωπείαν φύσιν νικ ντα ε σεπήδησαν θλου». 13 Φαίνεται λοιπ ν τι δ ν περβάλλει γιο Θεόδωρο Στουδίτη ταν γράφει: «Πόθεν παρεδόθη τ ποτάσσεσθαι κα γίνεσθαι µοναχόν; ο δ ν τερον ε πε ν τι πόθεν παρεδόθη γίνεσθαι τιν χριστιανόν;». 14 Μία ποµένω, γι λου τού χριστιανο, ε ναι χριστιανικ ζω κατ τ περιεχόµενό τη. Ε ναι νέα κεχαριτωµένη θεία ζω, πο φερε Χριστ στ ν κόσµο, πελευθέρωση π τ ν µαρτία κα τ πάθη, τ φθορ κα τ θάνατο, «θεία φύσεω µίµησι». 15 Τ µίµηση α τ πιδιώκουν ο πόστολοι, ο µάρτυρε, ο µοναχο, λλ κα γενικ ο γιοι, ο ληθινο χριστιανοί, ν πιτύχουν καθένα µ τ ν τρόπο του. Κοιν ε ναι προορισµ του, 16 λλ διαίτερα τ χαρίσµατα κα πιλογ το τρόπου ζω του. µοναχισµ διαίτερο τρόπο ζω πιδιώκει ν φαρµόσει τ ν νιαία χριστιανικ θικ µ ε αγγελικ συνέπεια, πιδιώκει τ ν τελειότητα, γι α τ ποτελε «γνήσια κφραση το χριστιανικο βίου.» 17 1.2. θεσµοποίηση το µοναχισµο Ε ναι χαρακτηριστικ τι κατ τ διάρκεια τ ν τρι ν πρώτων α ώνων τ στορία το χριστιανισµο, παρ τ ν ντονη παρουσία το σκητισµο, δ ν µφανίστηκε µοναχισµό. ν πολλο χριστιανοί, πω ε δαµε, ζο σαν µοναχο στ ν κόσµο κα ν γενικότερο προσανατολισµ το ρχέγονου χριστιανισµο ε χε µέσα του λε τ προ ποθέσει, πο δηµιούργησαν τ µοναχισµό, τ φαινόµενο τ τοπικ ποµάκρυνση π τ ν κόσµο κα τ διαβίωση στ ν ρηµο ρχισε µετ τ µέσα το 3ου α να κα θεσµοποιήθηκε τ ν 4ο α να. Ποιο ταν ο λόγοι, πού συντέλεσαν στ θεσµοποίησή του κατ α τ ν τ ν περίοδο; Κύριο ρόλο διεδραµάτισαν ο βασικ λλαγ στ ν κοινωνικ ζω τ ν χριστιαν ν. γενίκευση τ ν διωγµ ν ναντίον τ ν χριστιαν ν π τ µέσα το 3ου α ώνα συνετέλεσε στ ν ποµάκρυνση πιστ ν π τ κατοικηµένε περιοχ κα τ ν γκατάστασή του σ ρηµικο τόπου. µπνεόµενοι π τ ν ντολ το Χριστο «ταν δ διώκωσιν µ ν τ πόλει ταύτ, φεύγετε ε τ ν τέραν», 18 κατέφευγαν στ ν ρηµο, που δ ν µπορο σε ν φτάσει κρατικ λεγχο κα πολλο γάπησαν τ ν φιερωµένη στ Θε συχία κα δ ν πέστρεψαν στ ν κόσµο µετ τ ν παύση τ ν διωγµ ν. στορικ Σωζό- µενο ναφέρει, τι κατ τ ν ποχ του ρκετο θεωρο σαν το διωγµο 13 Κεφ. ΛΑ, PG 80, 260. 14 Γρηγορί τέκν, PG 99, 1524. 15 Γρηγορίου Νύσση, Πρό Ε νόµιον 4, PG 45, 244D. 16 «Σφόδρα πατ σ α τ ν κα σφάλλει ε λλα µ ν ο ει τ ν βιωτικόν, τέρα δ παιτε σθαι τ ν µοναχόν, γ ρ διαφορ τούτων ν τ γαµ σαι κα µή, τ ν δ λλων νεκα πάντων κοιν πέχουσι ε θύνα» ωάν. Χρυσοστόµου, Γ Πρ πιστ ν πατέρα, PG 47, 372. 17 Γ. Θεοδωρούδη, µοναχισµ κατ τ ν Ε στάθιο Θεσσαλονίκη, ιατριβή, Θεσ/νίκη 1983, σ.23. 18 Ματθ. 10, 23.

14 α τία γι τ ν µφάνιση το µοναχισµο. 19 Ο στορικ µω ξελίξει ποδεικνύουν τι ο διωγµο συνέβαλαν µ ν στ ν µφάνιση τ µοναχικ ζω, δ ν ταν µω κανο ν δηγήσουν στ διατήρηση κα τ θεσµοποίησή τη. ιότι κα µετ τ ν κατάπαυση τ ν διωγµ ν, τάση φυγ στ ν ρηµο χι µόνο δ ν ποχώρησε, λλ κα παρουσίασε τ µεγαλύτερη κµή τη. Μ τ ν κατοχύρωση λοιπ ν τ νεξιθρησκεία τ 313 µ.χ. κα τ ν ναγνώριση το χριστιανισµο λεύθερη θρησκεία, χριστιανικ βίο τ ν πόλεων χασε τ ν πνευµατικ κτινοβολία τ ποχ τ ν µαρτύρων. Πολλο προσέρχονταν στ ν κκλησία, γι ν πιτύχουν κοινωνικ ο κονοµικά φέλη µ ποτέλεσµα τ ν πότοµη α ξηση το ριθµο τ ν χριστιαν ν κα τ ν κκοσµίκευση τ ζω του. τσι κάποιοι βλέποντα τ ν δυναµία ν ζήσουν µέσα στ ν κόσµο τ θρησκευτικ ζω πο πιθυµο σαν, ναζήτησαν στ ν ρηµο τ προ ποθέσει γι µιά συνεπέστερη χριστιανικ ζω κα τ νέε δυνατότητε γι τ ν καλλιέργεια τ χαρισµατικ ζω. πειτα κα συνδυασµ τ γενικότερη κοινωνικ καταστασία µ τ ντονε ο κονοµικ καταπιέσει, πο σηµειώθηκαν κατ τ ν ποχ το ιοκλητιανο, 20 ε ναι να κόµη λόγο πο προκάλεσε τ φυγ πρ τ ν ρηµο. ποψη α τ νισχύεται π τ ν δια τ µοναστικ παράδοση. 21 στόσο λόγο α τ δ ν πρέπει ν περβάλλεται, διότι µοναχισµ κµασε κα σ περιόδου ο κονοµικ κα κοινωνικ ε ηµερία κα χει ν πιδείξει γίου σκητ προερχόµενου π λε τ κοινωνικ τάξει. Μ τ συµβολ λοιπ ν α τ ν κυρίω τ ν παραγόντων γεννήθηκε κα διαµορφώθηκε χριστιανικ µοναχισµό. 1.3 σφαλµένε πόψει ρµηνεία τ προελεύσεω το µοναχισµο Τ φαινόµενο α τ τ α φνίδια κίνηση τ ν πιστ ν πρ «τ ρηµίε, τ σπήλαια κα τ π τ γ» δηµιούργησε κα σφαλµένε ποθέσει ρµηνεία του, π τ πο ε ο πι κρα ε ε ναι δύο. Κατ τ ν πρώτη θεωρία κάποιοι στορικο κατέβαλαν προσπάθεια ν συσχετίσουν τ µοναχισµ µ ξωχριστιανικ παρεµφερ φαινόµενα, σχυριζόµενοι, τι µοναχικ ζω ε ναι προ ν πίδραση τ ν νατολικ ν θρησκει ν, στ πο ε σκητικ ζω π ρχε π το πρώτου χρόνου τ µφάνισή του. 22 Τ γεγον τι σκητικ ζω ταν γνωστ στ ν λληνιστικ κόσµο δ ν δηγε ναγκαστικ σ να τέτοιο συµπέρασµα. δια στορία το µοναχισµο κα θεολογική του βάση διαψεύδουν µία τέτοια πόθεση. λλ κι ν κόµη δεχθο µε τι µοναχισµ πέστη µία τέτοια πίδραση, θ ταν πι ε λογο ν προέρχεται α τ π τ κοινότητε τ ν 19 Σωζοµενο, κκλησιαστικ στορία, PG 67, 889-896. 20 Βλ. ω. Φειδ, κκλησιαστικ στορία Α, Β κδοση, θ ναι 1995. 21 Βλ. π.χ. Παλλαδίου λενουπόλεω, Προσθήκαι ε τήν Λαυσ κήν στορίαν, Περ το ββ λυµπίου 2, PG 65, 315 D 316 A, Περ το ββ Παφνουτίου 4, PG 65, 380 AB. 22 Περισ. βλ. θ. Γεροµιχάλου, νθ νωτ., σ. 17., Χαρίλ. Σ. Τζώγα, «Μοναχισµό», ΘΗΕ τ. 9, σ. 18.

15 σσαίων, µέσα στ πο ε µφανίστηκε και ναπτύχθηκε χριστιανισµό. µοναχικ µω βίο µφανίστηκε µετ τ ν ξαφάνιση τ ν κοινοτήτων τ ν σσαίων. Φαίνεται λοιπ ν π ο φιστάµενε ναλογίε µεταξ χριστιανικο µοναχισµο κα λοιπ ν προχριστιανικ ν συστηµάτων ε ναι συµπτωµατικ κα σύµφωνε πρ τ ν κοιν πόθο το νθρώπου ν βρε να διαίτερο τρόπο ν νωθε µ τ Θεό. Κατ τ δεύτερη πόθεση µοναχισµ µφανίσθηκε µία µορφ πόρριψη το κόσµου κα διαµαρτυρία πέναντι στ ν κκοσµίκευση τ ζω τ ν χριστιαν ν µετ τ ν ναγνώριση το χριστιανισµο. 23 ρµηνεία α τ προ ποθέτει τ ν ντιθετικ διάκριση νάµεσα στο µοναχο κα το κοσµικο χριστιανο κα δ ν νταποκρίνεται στ ν στορικ πραγµατικότητα. µ ν παραβλέψουµε µω τ γεγον, τι, κα πρ ν τ ν ναγνώρισή του π ρχαν δη πολυάριθµοι µοναχο, πο ζο σαν στ ν ρηµο. ξάλλου ο µοναχο κα ο κοσµικο χριστιανο δ ν παρουσιάστηκαν ο τε ναπτύχθηκαν ντίθετε τάξει. π ρχε στεν σύνδεσµο νάµεσα στ µοναχικ κα κοσµικ χριστιανικ κοινότητε, λλ κα γενικότερα µοναχισµ ποτελο σε κα ποτελε τ δε δε γι τ ν κοινωνικ ζω τ ν πιστ ν στ ν κόσµο. µοναχισµ δ ν µπορε ν ρµηνευτε διάσπαση, λλ ντατικοποίηση τ χριστιανικ ζω, πο περιέχει τ ν ννοια τ λειτουργικ διακονία µέσα στ σύνολο. 23 Πρβλ. Γ. Μαντζαρίδη, Κοινωνιολογία το Χριστιανισµο, κδ. Κυριακίδη, Θεσ/νίκη 1990, σ. 92.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΥ 2.1 ρηµητισµό µοναχικ ζω γνώρισε π τ πρ τα σχεδ ν βήµατά τη ρισµένε µεταβολ πρ τ µορφή τη. Κατ τ ν τρίτο α ώνα µοναχισµ µφανίζεται µ τ ν πρώτη, τ ν ρχική του µορφ, τ ν ναχωρητισµ ρηµητισµό. Σύµβολό του Μέγα ντώνιο (251-356), πο ο θεωρε ται κα σύµβολο γενικότερα το µοναχισµο, παρόλο πο προηγε ται α το διδάσκαλό του στ ν σκηση, Πα λο Θηβα ο. κτ π α τ ν π ρχαν κα λλοι ρηµίτε στο ποίου κατέφυγε 1, πο µω παραµένουν γνωστοι. Τ βίο το Μεγάλου ντωνίου, τ πρ το α τ γιολογικ µνηµε ο, συνέγραψε Μέγα θανάσιο. γιο ντώνιο, α γύπτιο στ ν καταγωγή, ζησε στ ν ρηµο περισσότερα π βδοµήντα χρόνια. Σ λικία ε κοσι περίπου τ ν, κουσε κάποια µέρα ν ναγιγνώσκεται στ ν κκλησία ε αγγελικ περικοπ, στ ν ποία Χριστ καλε τ ν πλούσιο νέο λέγοντα : «ε θέλει τέλειο ε ναι, παγε πώλησόν σου τ πάρχοντα κα δ πτωχο κα ξει θησαυρ ν ν ο ραν κα δε ρο κολούθει µοι». 2 λόγο α τ το Θεο, κηρυγµένο µέσα στ λειτουργικ εροτελεστία, πηρέασε τ ν ντώνιο µία µεση κα προσωπικ πέµβαση το Κυρίου. Μοίρασε τότε τ ν περιουσία του στο πτωχο κα σπευσε ν µαθητεύσει κοντ στο σκητ τ περιοχ του. ργότερα προχώρησε βαθύτερα µέσα στ ν ρηµο, που πιδόθηκε σ α στηρότατη σκηση. Τ ζω κα τ θαύµατά του περιγράφει λεπτοµερ Μέγα θανάσιο. φήµη του κάλυψε κα τ ν τελευταία γωνι τ ρήµου κα ε λκυσε τ νδιαφέρον κα τ ν ζ λο πολλ ν χριστιαν ν, ο πο οι προσέρχονταν, γι ν τ ν κούσουν κα ν µιµηθο ν τ παράδειγµά του. ναζητώντα περισσότερη συχία γκατέλειψε τ πρ το ρηµητήριό του κα γκαταστάθηκε κοντ στ ν ρυθρ θάλασσα, που µω κα πάλι ρετ του προσείλκυε πολλού. στόσο πόθο τ συχία δ ν τ ν µπόδιζε ν µεταβαίνει στ ν λεξάνδρεια πρ νίσχυση τ ν χριστιαν ν σ περιόδου νάγκη, πω κατ τ ν σκληρότατο διωγµ το Μαξιµίνου κα τ ν ποκήρυξη τ α ρεση το ρείου. 1 Μ. θανασίου, Βίο κα Πολιτεία σίου ντωνίου 3, PG 26, 844 B. 2 Ματθ. 19, 21-22.

17 Κατ τ ν ποχ το Μεγάλου ντωνίου περισσότεροι π πέντε χιλιάδε ναχωρητέ, κα τ ν δ ο φύλων, πληµµύρισαν τ ν ρηµο τ Νιτρία κα τ γύρω περιοχέ. Α το ζο σαν σ µεµονωµένα κελλι (καλύβε ) σχετικ ποµονωµένα µεταξύ του, µόνοι δυ τρε µαζί, χωρ κοιν πρόγραµµα κα τρόπο σκηση κα µόνο κατ τ Κυριακ κα τ µεγάλε ορτ συγκεντρώνονταν στ ν πλησιέστερο να, γι ν συµπροσευχηθο ν κα ν κοινωνήσουν. Ο ρηµίτε τρωγαν κα κοιµόνταν λάχιστα κα µ τ ν ργασία του πορίζονταν τ παραίτητα γι τ ν πιβίωσή του. Κατεσκεύαζαν ψάθε, τάπητε, ζεµπήλια κα λλα χειροτεχνήµατα, τ πο α πουλο σαν στ ν γορ, καλλιεργο σαν τ γ. κύρια µέριµνά του ταν προσευχ κα γώνα το πρ καταπολέµηση τ ν παθ ν µ τ ν ρνηση το τοµικο θελήµατο κα τ ν προσήλωση στ θέληµα το Θεο. σοι προχωρο σαν στ ν ρετ ντιµετώπιζαν κα το πειρασµο τ ν δαιµόνων διότι ο δαίµονε πολεµο ν µεσα το γίου, ν τ θελήµατα το τελεστέρου. σοι ποκτο σαν τ ν γι τητα ζο σαν περφυσικ ντα, σαρκοι σαρκοφορο ντε. σιο ντώνιο, πο ο µενε συνήθω παράµερα στ ρο του, κατέβαινε π καιρ σ καιρ, γι ν πισκεφθε τ «µοναστήρια» του, ν νουθετήσει κα ν νισχύσει τ ν γ να τ ν µαθητ ν του. Ο πι διακεκριµένοι π α το ε ναι ββ µµώνιο µµο ν ( πρ ν τ 356), πο ο δρυσε τ κοινότητε τ ρήµου τ Νιτρία, γιο Μακάριο, γούµενο τ ν µοναχ ν στ ν ρηµο τ Σκήτη κα γιο λαρίων, πο ο µετεφύτευσε τ µοναχικ βίο στ ν Παλαιστίνη. Κάποιοι πεπαιδευµένοι µαθητ του διέσωσαν τ διδασκαλία κα τ παραινέσει το γίου κα λλων γίων σκητ ν, ο πο ε πετέλεσαν διάφορε συλλογέ, πω τ «ποφθέγµατα» τ ν πατέρων τ ρήµου, τ βιβλίο «Γεροντικόν» κ.. 2.2. Λαυριωτικ σύστηµα Στ γραπτέ πηγ βρίσκουµε κα πολλ περιπτώσει ναχωρητ ν, ο πο οι στ ν προσπάθειά του ν πιτύχουν τ ν κρα χριστιανικ τελειότητα, φθασαν σ τελείω ντίθετα ποτελέσµατα, διότι στερο νταν προηγούµενη πνευµατικ παιδαγωγία κα καθοδήγηση. Α τ τ πρόβληµα σ συνδυασµ µ τ γεγον τι ο ρηµίτε ποτελο σαν πόλου λξη πλήθου µαθητ ν, πολλο π το ποίου ζο σαν τελικ µαζί του, δήγησαν στ ν νάγκη κάποια σχετικ ργάνωση τ ο κονοµικ κα πνευµατικ ζω τ ν ρηµιτ ν. στοιχειώδη α τ µορφ ργάνωση τ µοναχικ ζω, πο χαρακτηρίζεται «λαυριωτικ» µπορε ν θεωρηθε νδιάµεση µορφ νάµεσα στ ν ρηµητικ κα τ ν κοινοβιακή. 3 στόσο ρηµητισµ πεβίωσε στορικ διατηρώντα ργανικ σχέση µ τ ν κοινοτικ µοναχισµό, τ λα ρε, διότι σ α τ προετοιµάζονταν ο µελλοντικο ρηµίτε, πο διατηρο σαν πάντοτε περίοπτη θέση στό πλαίσιο το νατολικο µοναχισµο. 3 Γ. Μαντζαρίδη, Κοινωνιολογία το Χριστιανισµο, κδ. Κυριακίδη, Θεσ/νίκη 1990, σ. 95.

18 ρο «Λαύρα» χρησιµοποιήθηκε κατ τ ν τέταρτο α ώνα, κυρίω στ ν Παλαιστίνη κα δηλώνει µία «συνοικία» να «χωριό» µοναχ ν. 4 Ε σηγητ το τύπου τ «λαυριωτικ» µοναστικ ζω θεωρε ται µαθητ το γίου ντωνίου, λαρίων κα τόπο διαµόρφωσή τη µία περιοχ κοντ στ Γάζα τ Παλαιστίνη. λαύρα ταν µιαναχωρητικ συγκρότηµα µ ποτυπώδη κεντρικ διοίκηση 5 κα ποτελο νταν π πολλ α τόνοµα κελλιά, πο πε χαν τ να π τ λλο, ε χαν µω κοιν ναό, που να ερέα πνευµατικ πατέρα παρε χε στο µοναχο τ µυστήρια κα το καθιστο σε κοινωνο τ κκλησιαστικ ζω. 6 Κάθε Κυριακ µετ τ λειτουργία κολουθο σε στ λα ρε γε µα σ κοιν τράπεζα. ναπόφευκτα ση- µειώθηκε κε κάποιο καταµερισµ ργασία κα δηµιουργήθηκαν διακονή- µατα. 7 λη τ ν πόλοιπη βδοµάδα ο µοναχο µεναν στ κελλιά του ε τε µόνοι, ε τε περιστοιχισµένοι π ναν περισσότερου µαθητέ. ργασία του ταν τ χειροτεχνήµατα, ν ο πι µορφωµένοι ξασκο σαν καµι φορ τ ν τέχνη το ντιγραφέα. Συγχρόνω λοι σχολο νται µ τ ν διάλειπτη προσευχή. Α τό τ σύστηµα βίου διαδόθηκε γρήγορα κα νωρ χουµε πολλ λα ρε µ πλ θο µοναχ ν µ κυριότερε τ Νιτρία κα τ Σκήτεω. Στ ν ρηµο τ Νιτρία, ξήντα περίπου χιλιόµετρα νότια τ λεξάνδρεια, δρυσε λαύρα γιο µµο ν τ 315 µ.χ, ποία, σύµφωνα µ πληροφορία το Παλλαδίου, 8 παρτιζόταν π πέντε χιλιάδε περίπου ναχωρητέ. Σ α τ ν ζησαν γιοι σκητ, πω ο ββάδε Π ωρ, ρ, Παµβ, σίδωρο, Κρόνιο κ.. Τ ν 5ο µω α ώνα τ µοναχικ α τ κέντρο πέφερε πολ π τ δογµατικ διαµάχε, πο συγκλόνισαν τ ν κοντινή του λεξάνδρεια κα τελικ ξαφανίστηκε. τσι α ξήθηκαν ο µοναχο στ µοναστήρια τ λεξανδρεία κα στ ν ρηµο τ Σκήτη, που µέχρι σήµερα σώζεται τ µεγάλο µοναστικ κέντρο το γίου Μακαρίου το Α γυπτίου (330 µ.χ). Σκήτη παρτίζεται π τέσσερι λα ρε κα χει ναδείξει πλ θο γίων, πω Παφνούτιο, ωάννη Κολοβό, ρσένιο, πο ο φυπνίσθηκε κούγοντα µία φων ν το λέει τ περίφηµο: «ρσένιε φε γε κα σώζου», ββ Ποιµήν, γιο Μω σ νέγρο, παλι ληστ µετανοιωµένο, πο ο, ν κα ρηµίτη, φηµιζόταν γι τ ν φιλοξενία του, ββ σα α, συγγραφέα ε κοσι ννέα λόγων κα λλοι. Τότε ο µοναχοί τ Α γύπτου φθαναν περίπου το 10.000 κα ο µοναχ τ 20.000. Κατ τ ν 5ο κα 6ο α ώνα ναδεικνύεται κέντρο τ ν µοναχ ν κα ερουσαλήµ. δη π τ 323-330 µ.χ σιο Χαρίτων δρυσε στ ν Φαράν, 4 Τ. Γριτσόπουλο, «Λαύρα», ΘΗΕ, τ. 8, σ. 154. 5 Placide Deseille, Τ Ε αγγέλιο στ ν ρηµο, µετάφρ. ρχιµ. Νικοδ. Μπαρούση, κδ. Τ νο, σ. 30. 6 Βλ. Παλλαδίου, πρό Λα σον στορία ( Λαυσα κόν Λαυσα κή στορία), PG 34, 1019-1024. 7 ιακόνηµα ε ναι τ πεύθυνο ργο τ διεξαγωγ ρισµένη ργασία, πο ναθέτει σ πιλεγµένου µοναχού, ρµόδια µοναστηριακ διοίκηση µι µον. 8 Παλλαδίου, Λαυσα κ ν, PG 34, 1019-1024.

19 στ ν ρηµο το ούδα, τ ν πρώτη Λαύρα. ργότερα Καππαδόκη σιο Θεοδόσιο, (414-519 µ.χ), γνωστ κοινοβιάρχη, δρύει Λαύρα κα φέρεται διοργανωτ το κοινοτικο µοναχισµο τ ν εροσολύµων κα µοναχ Σάββα, πικληθε «γιασµένο» (439-532 µ.χ), δρύει πτ Λα ρε στ ν Παλαιστίνη, µεγαλύτερη τ ν ποίων κατέστη σπουδαιότερη στ ν ερουσαλήµ. πίση σιο Ε θύµιο Μέγα δρύει πολλ µοναστικ κέντρα κα τ διαβόητη λαύρα, πο φέρει τ νοµά του, καθ κα να ποδειγµατικ κοινόβιο. ργότερα κα σιο Γεράσιµο ορδανίτη ο κοδοµε τ µεγάλη κα περίφηµη λαύρα του. Κατ τ ν 5ο α ώνα Παλαιστίνη ε χε περίπου 150 λα ρε. π τ λα ρε α τ, θεσµ κα τ νοµα τ λαύρα διαδόθηκε στ διάφορα µέρη τ βυζαντιν α τοκρατορία. Μ τ ν πάροδο µω το χρόνου, ρο «λαύρα» κατέστη συνώνυµο το ρου «µονή», διότι ο λα ρε µεταβάλλονταν σ κοινόβια δη π τ δια- µόρφωση α τ τ νέα µορφ το µοναχικο βίου. Πολ ργότερα ρο «λαύρα» καθίσταται τιµητικ τίτλο, πο δηλώνει µεγάλο κα νοµαστ κοινόβιο µ πολλο µοναχού. 9 2.3 Κοινοβιακ σύστηµα µετάβαση π τ ν ρηµητισµ στ κοινοβιακ σύστηµα ρχισε τ 320 µ.χ. δη π τ 314 µ.χ τ κοινωνικ δεδοµένα λλάζουν κα προβάλλει νάγκη τ ργάνωση τ µοναχικ ζω κατ τρόπο πο ν νταποκρίνεται στ παιτήσει, πο δηµιούργησε θρόα προσέλευση τ ν πιστ ν στ µοναχισµ λόγ τ νεξιθρησκεία. νάγκη α τ σ συνδυασµ µ τ ν προσπάθεια στορικ πιβίωση το µοναχισµο δήγησαν στ δηµιουργία το κοινοβιακο µοναχικο συστήµατο. Τ κοινόβιο ε ναι µία νέα πραγµατικότητα µέσα στό πλαίσιο το µοναχισµο. Ε ναι κατ ξοχ ν µίµηση τ ζω το Χριστο κα τ ν ποστόλων κα θυµίζει ρκετ τ ν πρωτοχριστιανικ κοινότητα τ ν εροσολύµων. «σπερ γ ρ κε νο ( Κύριο ) χορ ν µαθητ ν συστησάµενο κοιν τ πάντα κα κοιν ν αυτ ν το ποστόλοι παρέσχηκεν, ο τω κα ο τοι (ο µοναχοί) το καθηγουµένου πειθόµενοι ο γε καλ τ ν κανόνα το βίου διαφυλάσσοντε, τ ν τ ν ποστόλων κα το Κυρίου πολιτείαν µετ κριβεία µεµίµηνται», 10 γράφει Μέγα Βασίλειο, ναδιοργανωτ το κοινοβιακο θεσµο. πρ το διαµορφωτ το κοινοβιακο µοναχισµο ταν σιο Παχ µιο (293-346 µ.χ), πο ο λθε σ παφ µ τ ν χριστιανισµ α χµάλωτο πολέµου, κα µετ τ ν πελευθέρωσή του βαπτίστηκε κα γινε µοναχ. Τ κοινόβιο, πο δρυσε κα ο βασικ ρχ πάνω στ πο ε τ στήριξε, προέρχονταν π τ ν ρηµητισµό. Τέκνο το ρηµητισµο κα διο, κατέφυγε στ ν Ταβέννηση, που τ 320 δρυσε µονή, τ ποία δύναµη 9 Τ. Γριτσόπουλο, νθ. νωτ., σ. 154. 10 Μ. Βασιλείου, σκητικαί διατάξει, PG 31, 1376.

20 ν λθε π τ ν µερ ν του σ τρε χιλιάδε µοναχού. ργότερα δρυσε δυ κόµη γυναικε ε µονέ, στ ν πρώτη π τ πο ε ταν γουµένη δελφή του. 11 Τ βασικ χαρακτηριστικ, πο συνιστο ν τ κοινόβιο ε ναι κοιν τόπο διαµον, ργάνωση κοιν ο κονοµικ κα πνευµατικ ζω κα παρξη κεντρικ ξουσία. 12 σιο Παχώµιο πραγµατοποίησε µία συµφιλίωση νάµεσα στ δε δε τ ρήµου κα τ πνε µα τ κοινότητα. Στ κοινόβιό του α στηρ περιορισµ στ χ ρο τ µον κα τήρηση τ σιωπ ντικατέστησαν τ ν ποµάκρυνση µέσα στ ν ρηµο. Ο µοναχο ζο σαν σ κελλι κα συγκεντρώνονταν στ πρω ν κα βραδιν κολουθίε, στ γε µα κα κάποιε φορ σ χειρωνακτικ ργασίε, πο παιτο σαν τ ν µαδικ ργασία. Τ συγκρότηµα τ ν κελλι ν περιφραζόταν π κοιν τε χο µ νιαία κεντρικ ε σοδο κα ε χε στ κέντρο του τ ναό. πνευµατικ νότητα τ ν δελφ ν µεταφράστηκε στ λικ πίπεδο µ τ ν λοκληρωτικ ρνηση τ διοκτησία κα τ γενικ φαρµογ τ κοινοκτηµοσύνη. µοναχό το Παχωµίου δ ν ε χε πολύτω τίποτα δικό του. τροφή του κα νδυµασία του ταν κοιν µ τ ν πολοίπων. γιο Παχώµιο καθιέρωσε κτ π τ ν κοιν προσευχή, πρωί κα βράδυ, κα τ νηστεία, ποία συνίστατο σ ποχ κρεάτων, χθύων κα ο νου, καθ κα τ ν καταµερισµ τ ργασία µ τ σύσταση τ ν διακονηµάτων. Γι τ διατήρηση, µάλιστα, τ ν στοιχείων α τ ν το κοινοβίου θεσε συγκεκριµένε κα δεσµευτικ γι λα διατυπώσει, το γνωστο «κανόνε» του, πω κα ργότερα ο λλοι διαµορφωτ τ ν κοινοβίων. Ο κανόνε α το δ ν ταν παρ µία ρµηνεία κα µία προσαρµογ τ Γραφ στ διαίτερε νάγκε τ ν µοναχ ν. 13 µπνευσµένο π πνε µα βαθει ε αγγελικ γιο Παχώµιο, κα ργότερα κάθε γούµενο, θεσπίζει κα θέτει σ φαρµογ α το το κανόνε, ο πο οι σέβονται τ ν ποικιλία τ ν ψυχ ν κα στηρίζονται ξ λοκλήρου στ ν προσπάθειά του γι τ ν ψυχικ διάπλαση. γούµενο ε ναι α τ πο σκε τ ν κεντρικ ξουσία σ να κοινόβιο, ε ναι «πατήρ», «ββ» τ µοναχικ κοινότητα. 14 πικεφαλ τ ν µοναστηρι ν κα τ ν ο κων Παχώµιο, τοποθέτησε γέροντε - γουµένου, ο πο οι ταν πραγµατικο πνευµατικο πατέρε τ ν µοναχ ν κα χι πλ διοικητικο πάλληλοι. Π ντοτε κλογ το γουµ νου γίνεται ποκλειστικ κα µόνο βάσει πνευµατικ ν κριτηρίων. α θεντία του στηρίζεται στ ν γιότητά του, στ προσωπικό του χάρισµα κα σ µία εραρχικ τάξη, πο δ ν 11 Βλ. µµωνίου πιστολή. ζω στ πρ το κοινόβιο µοναστήρι, ε σαγ., µετάφρ., σχόλ. Ε η Βουλγαράκη - Χρ. Τούτουνα, κδ. ρµό, 1991. 12 Γ. Μαντζαρίδη, Κοινωνιολογία, νθ. νωτ., σ. 97. 13 Placide Deseille, Παχωµιακ µοναχισµό, κδ. Τ νο, θ ναι 1992, σ. 42. 14 Ο µεγάλε βέβαια διαστάσει πο π ρε γρήγορα α τ κοινότητα τ ν ποχρέωσαν ν δρύσει πολλ µοναστήρια - πλ ξαρτήµατα το κεντρικο µοναστηριο κα χι α τόνοµα µοναστήρια τ ν ποίων τ µέλη ταν µοιρασµένα σ πολλο «ο κου», µ δέκα ω ε κοσι δελφο πο ε χαν τ διο ργόχειρο. Περισ. Βλ. Placide Deseille, νθ. νωτ., σσ. 21-25.

21 χει τόσο δικανικ χαρακτήρα, λλ ε ναι κυρίω µία ντικειµενικ ναγνώριση το προσωπικο του χαρίσµατο. 15 Γι α τ τ λόγο χαρισµατικ ξουσία πο σκε, ε ναι α τονόητα ποδεκτ π τ µέλη το κοινοβίου. γούµενο στ κοινόβιο ε ναι σόβιο κα χει συνήθω τ ερατικ χάρισµα, χωρ ν ποκλείεται µω ν ε ναι κα πλ µοναχό. χαρισµατική του ξουσία το πιτρέπει ν ποδεικνύει κα τ διάδοχό του, πο ο βέβαια παίρνει κα τ ν τυπικ γκριση π τ µέλη το κοινοβίου. Τ χαρακτηριστικ α τ το κοινοβίου το δίνουν τ προ ποθέσει γι τ ν πιβίωσή του στ ν στορία, παρ τ γεγον τι δ ν λειψαν κα καταστάσει χαλάρωση τ συνοχ του προσαρµογ του νάλογα µ τ δεδοµένα τ κάθε ποχ. κοινοβιακ παράδοση το σίου Παχωµίου πηρέασε τ µετέπειτα ξέλιξη το µοναχισµο χι µόνο στ ν Α γυπτο, λλ κα στ Σινά, στ ν Παλαιστίνη κα στ Συρία. χερσόνησο το Σιν, µι γ, πο π τ ν 4ο α ώνα προτιµο σαν ο ναχωρητέ, ναδείχθηκε σύντοµα σέ σπουδα ο µοναστικ κέντρο µ πλούσια πνευµατικ ζωή. Τ 527 µ.χ χτίστηκε κε µον τ γία Α κατερίνη, να κοινόβιο χυρωµένο λόγ τ ν πιδροµ ν τ ν Βεδου νων, ο πο οι ε χαν φήσει πολυάριθµα θύµατα µεταξ τ ν µοναχ ν. διασηµότερο γούµενό του ταν γιο ωάννη, συγγραφέα τ «Κλίµακο» (579-649 µ.χ), να π το σπουδαιοτέρου διδασκάλου τ ρθόδοξη σκητικ κα πνευµατικ ζω. λλ κα τ µοναστήρια τ ρήµου τ ουδαία δ γνώρισαν τ ν ο σιαστική του νάπτυξη πρ ν τ ν 5ο α ώνα. σιο Ε θύµιο (377-473 µ.χ) δρυσε να συχαστικ κέντρο, πο λίγο µετ τ θάνατό του µετατράπηκε σ κοινόβιο κα π ρε τ νοµά του. γιο Σάββα (439-532 µ.χ) κτ π τ Μεγίστη Λαύρα κα τ λλε τρε λα ρε του, δρυσε ξι κοινόβια. Μεγίστη Λαύρα διατηρο σε λη τ ν κτινοβολία τη κόµη κα µετ τ περσικ κα ραβικ ε σβολ το 7ου α ώνα, χάρη σ να ριθµ γίων, µνογράφων κα θεολόγων, πο διακρίθηκαν διαίτερα στ ν περάσπιση τ ν γίων ε κόνων µ σηµαντικότερο τ ν γιο ωάννη τ αµασκην (640-754 µ.χ). σιο Θεοδόσιο Κοινοβιάρχη (423-529 µ.χ) προσανατολίστηκε πρ τ ν κοινοβιακ ζωή, κατ τ πόδειγµα το Μεγάλου Βασιλείου κα δρυσε κοντ στ Βηθλε µ να µοναστήρι (476 µ.χ), πο συγκέντρωσε περισσότερου π τετρακόσιου µοναχο διαφορετικ ν γλωσσ ν κα θνοτήτων. Τελικ π τ ν 4ο τ ν 6ο α ώνα ε χαν δρυθε στήν περιοχή α τή κατοντάδε µοναστήρια, π τ πο α σήµερα µόνον πτ νήκουν σ λληνε. Μεγάλη πίση νάπτυξη παρουσίασε ξαρχ µοναχισµ στ Συρία. κε µφανίζεται τελείω διότυπο µ κύριο γνώρισµά του τ α στηρ σκητικ πνε µα. πικρατο σε µάλιστα ντίληψη τι κοινοβιακ βίο ε ναι να στάδιο προπαρασκευαστικ γι τ ν ναχωρητικ ζωή. Γι α τ παρουσιάστηκαν κε διαίτερα φαινόµενα µοναχικ ζω κα δηµιουργήθηκε παράδοση τ ν στυλιτ ν κα τ ν δενδριτ ν, πο σκήτευαν σ στύλου κα 15 Βλ. Placide Deseille, α τόθι, σ. 24.

δένδρα ντίστοιχα, τ ν γκλείστων, ο πο οι κλείνονταν π πολλ τη σ στενόχωρα κελλι κα τ ν δι Χριστ ν σαλ ν, ο πο οι περιόδευαν πιδεικν οντα πιτηδευµένη παραφροσύνη, γι ν σκο νται στ ν ταπείνωση. πιφανέστερο σκητικ διδάσκαλο στ ν περιοχ ε ναι σιο φρα µ Σύρο (373 µ.χ). ρκετ διαφορετικ π τ µορφ τ ν µοναστηρι ν το σίου Παχω- µίου ε ναι µορφ τ ν µοναστηρι ν στ ν Καππαδοκία. κε Μέγα Βασίλειο (330-379 µ.χ), µερικ δεκαετίε µετ τ σύσταση το πρώτου κοινοβίου, προχώρησε στ συστηµατικότερη διαµόρφωση το κοινοβιακο µοναχισµο κα στ σύνδεσή του µ τ φιλανθρωπικ ργο τ κκλησία. Ο µέγα Βασίλειο ν κε σ µία π τ ε γενε ο κογένειε τ Καππαδοκία, ποία προσέφερε πολλ στ ν κκλησία κα νέδειξε πιφανε θεολόγου κα κκλησιαστικο γέτε. λαβε µία σπουδαία κατάρτιση στ σχολε α τ Καισαρεία, τ Καππαδοκία, τ Κωνσταντινουπόλεω κα τέλο τ ν θην ν, που συνδέθηκε µ στεν φιλία µ τ µελλοντικ πίσκοπο τ Νανζιανζο, τ Γρηγόριο (330-390 µ.χ). Κυριευµένο π τ σκητικ δε δε ποφάσισε να ταξίδι στ Συρία, τ Μεσοποταµία, τ ν Παλαιστίνη κα τ ν Α γυπτο, γι ν µβαθύνει στ πνε µα το µοναχισµο. πιστρέφοντα στ ν Καισάρεια ποσύρθηκε σ να πατρικ κτ µα, γι ν βιώσει τ µοναχικ ζω κα ν µελετήσει τ θεολογία. κε µεινε, γι νάµισυ περίπου χρόνο κα φίλο του Γρηγόριο (γύρω στ 358 µ.χ) κα µαζ ργάστηκαν γι τ ν ργάνωση το µοναχικο βίου. Μ δύο συγγράµµατά του, το «ρου κατ πλάτο» κα το «ρου κατ πιτοµήν», καθόρισε τ γενικ ρχ το µοναχικο βίου κα δωσε παντήσει σ πολλ ε δικότερα προβλήµατα τ καθηµεριν ζω τ ν µοναχ ν. Θέσπισε τ ν γνωστη γι το ρχαιότερου µοναχο «µοναχικ µολογία», ποία δεσµεύει τ µοναχ γι λη τ ζωή του, καθιέρωσε τ βασικ πιδιώξει τ ν µοναχ ν, νοµοθέτησε τ ν ργασία πιβεβληµένη ποχρέωση τ ν µοναχ ν κα νεθάρρυνε τ ν προσέλευσή του στ ν κλ ρο, µία κίνηση τ ν ποία πέκρουε ρχαιότερο µοναχικ βίο. Ο µοναχικο κανόνε του προβάλλουν τ µοναχικ βίο κφραση τ χριστιανικ γάπη πρ τ Θε κα τ συνάνθρωπο κα τονίζουν τ σπουδαιότητα τ κοινοτικ ζω. µέγα Βασίλειο θέλει τ µοναχικ ζω πρακτικ ζω τ ρετ, προσανατολισµένη µω στ «µνήµη το Θεο» κα τ ν «διάλειπτη προσευχή». Κα ζω α τ µπορε ν περιλαµβάνει κα τ συµµετοχ στ ργα γάπη, πο ναπτύσσει πίσκοπο. Μ τ δυνατότητε, πο ε χε λόγ το πλούτου τ ο κογενεία του, δρυσε µία σειρ π ε αγ δρύµατα, τ γνωστ Βασιλειάδα, στ ν ποία προσέφεραν ργο ο µοναχοί του. ργότερα ο κανόνε το µεγάλου Βασιλείου ναγνωρίστηκαν π τ ν «ν Τρούλλ» κτη Ο κουµενικ Σύνοδο (Καν ν 2) κα προσδιόρισαν λη τ µετέπειτα µοναχικ ζωή, χι µόνο στό πλαίσιο τ νατολ λλ κα ξω πό α τή. 22

23 2.4. διόρρυθµο σύστηµα Σ κρίσιµε καµπ τ στορία το µοναχισµο πικράτησε να λλο σύστηµα µοναχικο βίου, τ διόρρυθµο. Α τ δ ν ναγνωρίζεται κανονικ, λλ θεωρε ται παραφθορ το κοινοβιακο συστήµατο κα τάση ποδέσµευση π α τό. Ε ναι προ όν τ χαλάρωση το µοναχικο βίου κα τ ν παρεκκλίσεων, πο συνέβησαν στ κοινόβια κατ τ ν ποχ το ουστινιανο (527 565) κα κυρίω το Λέοντο το Σοφο π τ ν 9ο α ώνα. Τ σύστηµα α τ διατηρε κοιν διοίκηση κα προσευχ κατ τ Κυριακ κα τ µεγάλε ορτέ, πιτρέπει µω τ ν τοµικ διοκτησία κα τ διαιτερότητε πρ τ διατροφ κα ν µέρει πρ τ ν ργασία κα τ ν νδυµασία κα συντελε τσι στ διαφοροποίηση τ ν µελ ν τ κοινότητα. Γι το λόγου α το στ µοναστικ παράδοση χαρακτηρίζεται ντιευαγγελικ σύστηµα. 16 2.5. Κρίση και ναδιοργάνωση το κοινοβιακο θεσµο δη π τ ν 7ο α ώνα µοναχισµ διέρχεται σοβαρ κρίση. περιορισµ το χριστιανικο κόσµου τ νατολ, π τ κατακτήσει τ ν ράβων, σήµαινε κα τ ν ξαφάνιση πολλ ν κα σηµαντικ ν µοναστικ ν κέντρων, τ πο α τελικ µετατοπίστηκαν κυρίω στ ν λυµπο τ Βιθυνία κα τ ν Κωνσταντινούπολη. λυµπο στ χρόνια το βυζαντινο µεσαίωνα ταν να ξιόλογο µοναστικ κέντρο µ φηµισµένε µον, πο νέδειξαν πλήθη γίων, πω τον Λουκά Λυκαονία τ µον το Βαθέω Ρύακο, τ Θεοδόσιο τ Νέο κα τ Στέφανο τ ν µολογητ τ µον Τριγλία, τ Θεοστήρικτο κα τ ν λαρίωνα τ Νέο τ µον Πελεκητ, τ Νικηφόρο κα τ Νικήτα τ µον Μηδικίου, το Μέγα ωαννίκιο τ µον ντιδ ου, τό Θεόδωρο Στουδίτη, τόν Ιωσήφ Θεσσαλονίκη κα τ Ναυκράτιο τ µον το Σακκουδίωνο, τ ν ωάννη τ ν µολογητ κα τ ν λαρίωνα τ ν βηρ τ µον τ ν Καθαρ ν, τ ν Τιµόθεο, τ ν Πλάτωνα κα τ Θεοστήρικτο τ µον τ ν Συµβόλων, τ ν Ε θύµιο τ Νέο τ µον Πισσαδιν ν, τ Θεοφάνη τ µον Σιγριαν, τ Στέφανο τ µον Χηνολάκου, τ Μιχαήλ Μαλε νο, τόν δρυτή µια λαύρα, τ ν θανάσιο, τ µαθητή του κα δρυτ τ Μεγίστη Λαύρα θω κα τ ν σιο Χριστόδουλο, τ ν τελευτα ο τ ν µεγάλων µοναχ ν το λύµπου. 17 π ρχε καί µία λλη µάδα γκαταστηµένη κυρίω σέ σπήλαια, στού λόφου τ Καππαδοκία. ταν ο Το ρκοι κατέλαβαν τήν Καππαδοκία, πολλοί πό τού µοναχού α τού φυγαν καί γκαταστάθηκαν στό ρο Λάτρο, στήν κτή το Α γαίου, στά νότια τη Σµύρνη. Ο κοινότητε α τέ γιναν 16 Θ. Ζήση, πρωτ., Μοναχισµό, Μορφέ καί θέµατα, κδ. Βρυέννιο, Θεσ/νίκη 1998, σ. 33. 17 Βλ. Bernardin Menthon, Μοναστήρια κα γιοι το λύµπου τ Βιθυνία, µετάφρ. Ναταλία Βασιλοπούλου, κδ. ρθόδοξο Κυψέλη, Θεσ/νίκη 1980.

24 διάσηµε κατά τόν 12ο α ώνα γιά τόν σκητικό τρόπο ζω του. 18 πιό διάσηµη πό λε τί µάδε γκαταστάθηκε στήν χερσόνησο το θω. Στ ν Κωνσταντινούπολη κα στ περίχωρά τη π ρχαν περισσότερε π 300 µονέ. νοµαστ ταν ο µονέ : τ ν αλµάτων, ποία ταν κα πρώτη τ Πόλεω, το καταλήπτου Χριστο, το γίου νδρέα το «ν τ Κρίσει», τ ν γίων ποστόλων, τ Παµµακαρίστου, το Παντοκράτορο, τ Χώρα, το γίου Γεωργίου τ ν Μαγγαν ν, το γίου Γεωργίου το Κουδουν, το Μυρελαίου κα µον Στουδίου, ποία ταν κα σπουδαιότερη. πόµενο α ώνα, 8ο, φέρει να κόµα µεγάλο πλ γµα γι τ ν κκλησία κα τ µοναχισµό, τ ν ε κονοµαχία. διωγµ τ ν µοναχ ν, πο ταν θερµο ποστηρικτ τ ν ε κόνων, κλόνισε τ κοινόβια κα ε νόησε τ ν νίσχυση τ ν συχαστικ ν κα χαρισµατικ ν τάσεων. τσι κα 9ο α ώνα βρίσκει ξασθενηµένο τ ν κοινοβιακ θεσµ στ χ ρο τ νατολ. νάγκη γι νεργότερη παρουσία το µοναχισµο στ κκλησιαστικ πράγµατα τ κρίσιµη α τ περιόδου δήγησε στ ν ναδιοργάνωση το κοινοβιακο θεσµο. πρωτοβουλία κδηλώθηκε π τ ν σιο Θεόδωρο Στουδίτη, µ βάση τ ν ρχαιότερη κοινοβιακ παράδοση το σίου Παχωµίου κα το Μ. Βασιλείου, µπλουτισµένη βέβαια µ πολλ στοιχε α τ γενικότερη µοναστικ παράδοση, λλ κα τ προσωπικ µπειρία το σίου. ναδιοργάνωση α τ ξεκινώντα πό τ µον το Στουδίου πηρέασε τ ν ργάνωση το µοναχισµο, χι µόνο στ Βυζάντιο, λλ κα ξω πό α τό. κόµη κα Λαύρα το γίου ρου, ποία ξεκίνησε ρχικ µ προοπτικ τ ν συχαστικ κοινοτικ ζω διαµορφώθηκε τελικ σ κοινόβιο, π τ ν πίδραση τ παράδοση το σίου Θεοδώρου. στόσο πίδραση α τ δ σηµαίνει τι παυσε ν διατηρε ται στ Βυζάντιο κα συχαστικ παραλλαγ τ κοινοτικ ζω, πο πλησίαζε περισσότερο στ λαυριωτικ σύστηµα, πω φαίνεται µ τ ν σιο θανάσιο τ ν θωνίτη. κµ τ µοναχικ ζω στ Βυζάντιο, κατ τ ν περίοδο πο κολούθησε, βοήθησε κα στ ν πραγµατοποίηση το κχριστιανισµο τ ν Σλάβων κα τ νάπτυξη το µοναχισµο στ περιοχ α τέ. Στ Ρωσία τ στουδιτικ κοινόβιο πετέλεσε τ πρότυπο γι τ διοργάνωση το κοινοβιακο µοναχισµο. Τ πρότυπο α τ µετέφεραν τέλο κα πολλο µοναχο στ Νότια ταλία κα Σικελία, που κατέφυγαν κατ τ ν περίοδο τ ε κονοµαχία. Πηγ νεφοδιασµο γι τ ν ρθόδοξο µοναχισµ γιναν τ µοναστικ κέντρα το Βυζαντίου, τ ν παρχιακ ν πόλεων λλ κα τ παίθρου κα ε δικότερα τ γιο ρο, τ πο ο δεσπόζει νάµεσά του κατ τ δεύτερη χιλιετία. Ο παράξενοι βράχοι στά Μετέωρα τ Θεσσαλία, πού πό πολύ καιρό ε χαν γίνει καταφύγιο ρηµιτ ν, πέκτησαν ναν ριθµό µοναστηρι ν στί ρχέ το 14ου α ώνα, χάρη κυρίω στήν ε λαβική γενναιο- 18 Στ βεν Ράνσιµαν, Μεγάλη κκλησία ν α χµαλωσί, µετάφρ. Νικ. Παπαρόδου, κδ. Μπεργαδή, θήνα 1979, σ. 153.

25 δωρία Σέρβων βασιλέων, τά ποία ργάνωσαν τή ζωή τού κατά τό πόδειγµα το γίου ρου. 19 2.6 µοναχισµ στ γιο ρο. Μεµονωµένοι σκητ νωµένοι σ µικρ µάδε µαρτυρο νται τι ζο σαν σ πρόσιτα κα συχα σηµε α τ θωνικ χερσονήσου, π τ ν 5ο α ώνα κα στ γιο ρο, ν µέχρι τ ν 8ο α ώνα π ρχαν παράλληλα κα κοσµικο σ µικρο ο κισµού. π τ ν 9ο µω α ώνα, µοναχισµ ρχίζει ν ποκτ λλη µορφ κα διοικητικ ργάνωση µ πρωτοστάτε το σίου Πέτρο θωνίτη κα Ε θύµιο τό Νέο. Στ µέσα τ ποµένη δεκαετία (963 µ.χ) δρύεται τ πρ το µεγάλο κοινόβιο, τ Μεγίστη Λαύρα, π τ ν σιο θανάσιο τ ν θωνίτη µ τ ν θικ κα λικ νίσχυση το α τοκράτορα Νικηφόρου Φωκ. Τ 972 µ.χ ργανώνεται πίσηµα µοναχικ βίο στ ρο, µ τ ν κδοση το «Τυπικο», το γνωστο «Τράγο», π τ ν βυζαντιν α τοκράτορα ωάννη Τσιµισκ. Τ τυπικ α τ δωσε τ γραµµ πο κολούθησε ργάνωση το γίου ρου µέχρι σήµερα. φήµη το σίου θανασίου, το δρυτ τη, προσείλκυσε πλήθη µοναχ ν. Τ γιο ρο, προστατευµένο π τ ν ξηρ κα νοικτ πρ τ θάλασσα, γρήγορα κατοικήθηκε π µοναχο πολλ ν κα διαφόρων θνοτήτων κα προελεύσεων, ο πο οι σ λίγε δεκαετίε ν λθαν στ 3.000. σιο παρακίνησε το κελλι τε ν ργανωθο ν σ µονέ. τσι στ ρχ το 13ου α ώνα π ρχαν κε 300 περίπου µονέ, µεγάλε κα µικρέ, ο πο ε παρουσίαζαν µεγάλη κµ π κάθε πλευρά. φράγκικη µω κατάκτηση (1204 µ.χ) κα διάβαση π τ ρο τ ν Καταλαν ν τυχοδιωκτ ν (1307-1309 µ.χ), συνοδευοµένων π Τούρκου κα µογοβάρου, πέφερε µεγάλη καταστροφ κα κατάπτωση. στόσο πότοµα παρατηρε ται νέα νθιση τ 14ο α ώνα µ γέτη τ ν γιο Γρηγόριο τ ν Παλαµ κα δρύονται νέε µεγάλε µονέ. Στ χρόνια κατόπιν τ σκλαβι, πο κολούθησαν, τ προνόµια τ ναγνώριση τ περιουσία τ ν µον ν ναπαλλοτρίωτη κόστισαν φόρου, διώξει κα λεηλασίε µ ποτέλεσµα ν φτάσουν ο µον σε µεγάλη νδεια κα ν ρηµωθο ν. Ο µοναχοί του κατευθύνθηκαν πρ τ κελλι κα ργανώθηκαν σ σκ τε, π τ πο ε σήµερα διατηρο νται δώδεκα. προσπάθειά του ν συντηρηθο ν πέβαλε τ διόρρυθµο σύστηµα κατ τ πο ο ξοικονοµο σαν διωτικ τ συντήρησή του. νάσχεση α τ τ κατάπτωση δήγησε σ νέε δόξε. Σ λίγο χρόνο ο µοναχο φθασαν το ξι χιλιάδε. Ο νισχυτικ δωρε τ ν τσάρων τ Ρωσία κα τ ν γεµόνων τ Βλαχία κα τ Μολδαβία κα συλλογ ράνων σ χωρι κα πόλει πέφεραν τ ν ο κονοµικ νόρθωση κα νοιξαν τ δρόµο γι τ ν νοικοδόµηση µεγαλοπρεπέστερων µον ν. Τότε πιστρέφει κα τ κοινοβιακ σύστηµα στ ρο κα σηµειώνεται µεγάλη φεση στ ν πνευµατικ καλλιέργεια τ ν µοναχ ν µ συνέπεια τ νέα νθιση το γιορείτικου µοναχισµο, ποία διήρκησε τ ν 19 Στ βεν Ράνσιµαν, α τόθι, σ. 158.

26 κρηξη τ λληνικ παναστάσεω (1821 µ.χ) κα τ λέθριε συνέπειε τ ε σβολ χιλιάδων Τούρκων στρατιωτ ν. στόσο νόρθωση συντελέστηκε σύντοµα α τ τ φορ, ν να νέο πειρασµ πιφυλασσόταν γι τ ρο. να ξύτατο νταγωνισµ ξέσπασε µεταξ τ ν µοναχ ν χοντα βάση τ φυλετικ διακρίσει, πο ο ληξε µετ τ πέρα τ κυριαρχία τ ν Τούρκων (Α Βαλκανικ Πόλεµο, 1912 µ.χ) µ τ συνθήκη τ Λωζάνη κα τ ν πόφαση ν ναγνωρίζεται λληνικ κυριαρχία στ ρο. Τελικ «καταστατικ χάρτη το γίου ρου (1924 µ.χ) κα τ Σύνταγµα τ λλάδο, ρίζουν τ ν περιοχ α τ α τοδιοίκητο τµ µα το λληνικο κράτου, τελο ν π τ ν πνευµατικ ν δικαιοδοσίαν το Ο κουµενικο Πατριάρχου κα διοικούµενον π τ ν 20 κυριάρχων µον ν τ ποτεί τ ν κρατικ ν ρχ ν. π το ρου περιουσία τ ν µον ν ε ναι δι παντ ναπαλλοτρίωτο. λα µω τ κτ το ρου γροτικ κτή- µατα τ ν, πλ ν τ Χαλκιδικ, χουν πρ πολλο παλλοτριωθε ρπαγε.» 20 Ο ε κοσι κυρίαρχε µον ε ναι ο ξ : Λαύρα, οχειαρίου, Ξενοφ ντο, σφιγµένου, Βατοπαιδίου, Κουτλουµουσίου, Καρακάλλου, Σταυρονικήτα, βήρων, Παντοκράτορο, Φιλοθέου, Σιµωνόπετρα, Χελανδαρίου, Ξηροποτάµου, γίου Παύλου, Γρηγορίου, ιονυσίου, Ζωγράφου, Παντελεήµονο, Κωνσταµονίτου, ν λα τ λλα δρύµατα, καθίσµατα, κελλιά, καλύβε, σκ τε κα συχαστήρια ε ναι ξαρτήµατα τ ν µον ν α τ ν. 21 τσι τ γιο ρο σήµερα µ τ ν ρηµητικό, τ ν κοινοτικ κα τ ν κοινοβιακό του µοναχισµ διατηρε συνοπτικ λε τ βασικ µορφ, πο παρουσίασε χριστιανικ µοναχισµ στ µακραίωνη στορία του 22 κα κπροσωπε χι µόνο τ παραδοσιακ ρθόδοξε χ ρε ( λλάδα, Ρωσία, Ρου- µανία, Βουλγαρία, Σερβία, Γεωργία) λλ κα λλου λαο π λόκληρο σχεδ ν τ ν κόσµο µ ρθόδοξα µέλη του. 23 Ε ναι τ σύµβολο τ πνευµατικ νότητα τ ν ρθοδόξων κα ποτελε, κατ κάποιον τρόπο, τ µικρόκοσµο τ µοναστικ ζω τ ρθοδοξία µετ τ ν πικράτηση τ ν Τούρκων. 2.7 µοναχισµ στ ν πόλοιπη λλάδα. Μέχρι κα τ ν 4ο α ώνα, κατ τ ν πο ο ρχισαν ν συρρέουν στ ρήµου τ Α γύπτου, τ Συρία, τ Παλαιστίνη κα τ Μ. σία πλήθη σκητ ν κα ν δρύονται µονέ, δ γνωρίζουµε ν τάση α τ ε χε κδηλωθε κα στ ν λλάδα. π τ ν 5ο µω α ώνα χουµε πολλ νδείξει πο µαρτυρο ν τ ν ξάπλωση το µοναχισµο σ α τήν. νασκαφ κα ρευνε χριστιανικ ν µνηµείων πέδειξαν τι τότε ε χαν δρυθε στ ν λλάδα µεγάλε µονέ. υτικά το Βυζαντινο Καθολικο τ περίφηµη µον αφνίου, γι παράδειγµα, διασώζονται ρκετ γλυπτ κα βάσει µοναστηριακο ναο τ 20 Π. Χρήστου, γιο ρο, κδ. Πατριαρχικο δρύµατο Πατερικ ν Μελετ ν, Θεσ/νίκη 1970, σ. 10. 21 Γι τ ν ρµηνεία τ ν ξαρτηµάτων βλ. Π. Χρήστου, α τόθι, σ. 11. 22 Γ. Μαντζαρίδη, Κοινωνιολογία, νθ. νωτ., σ. 103. 23 Γ. Μαντζαρίδη, α τόθι, σ. 317.

27 ποχ α τ, καθ πίση κα χυρ περίβολο τ µον. 24 Τ σηµεριν πίση Καθολικό τ Βυζαντιν µον Καισαριαν κοσµο ν πολλ ξιόλογα γλυπτ µέρη το 5ου τ ν ρχ ν το 6ου α ώνα. Κατ τ ν 5ο α ώνα γνωρίζουµε τι π ρχε γυναικεία µον κα στ ν πολίχνη τ ν Παγ ν Πηγ ν τ Μεγαρίδο, που µόναζε πλ θο παρθένων. κτ π τ µεγάλε α τ µον π ρχε κα πλ θο σκητηρίων, σπαρµένων σ λη τ χώρα κα στ νησι τ λλάδο. 25 Ο παλαιοχριστιανικ α τ µον κα πολλ π τ σκητήρια φαίνεται τι ξαφανίσθηκαν κατ τ ν 8ο κυρίω α ώνα, προφαν λόγω τ ν σλαβικ ν πιδροµ ν. π τ 10ο α ώνα ρχίζει κα κµ τ ν λληνικ ν µοναστηρι ν. Ο πι ξιόλογε µον ταν µον Φιλοσόφου στ ηµητσάνα Γορτυνία το β µισο το 10ου α ώνα, ποία ε ναι κα ρχαιότερη τ περιόδου α τ κα µεταξ το 10ου κα 12ου α ώνα ο µον Βαρνάκοβα ( ωρίδο ), Σαγµατ (Θηβ ν), Σκαφιδι ( µαλιάδο ), Λουκο ( στρου Κυνουρία ), νδροµονάστηρου (Βουλκάνου), Κοιµήσεω Θεοτόκου (Καλαµ ν), γίου Γεωργίου (Α γίου), γίου ηµητρίου (Τροιζήνο ), Καισαριαν ( θην ν) κ.. Γνωστότερε ε ναι ο µον τ ν δρυτ ν τ ν ποίων ε τυχ διασώθηκαν ο βιογραφίε, πω το σίου Νίκωνο το Μετανοε τε (998), το σίου Χριστοδούλου, π νόµατι το γίου ωαννου το Θεολόγου στήν Πάτµο ( ρχ 11ου α.), το σίου Λουκ το Στειριώτου ( ρχ 11ου α.), µον το σίου Μελετίου στ ν Κιθαιρώνα (11ου α.) κα µον αφνίου, ξω π τ ν θήνα (τέλη 11ου α.). στορία του διευκρινίζεται π το βίου τ ν δρυτ ν τη, τ σπουδα ε α τ στορικ πηγέ, κατ τ πο ε ο µον α τ ε χαν ναπτύξει ξιόλογη δράση στ ν λλαδικ χ ρο. π τότε κα πειτα κάθε α ώνα χει ν πιδείξει λαµπρ λληνικ µονέ. νδεικτικ µόνο ναφέρουµε τ µον το 13ου α ώνα: Τιµίου Προδρόµου (Σερρ ν), γίου Νικολάου Ντίλιου ( ωαννίνων), Κάτω Παναγι ( ρτη ), Γενεσίου τ Θεοτόκου Καρδιωτίσση ( ρακλείου), περαγία Θεοτόκου Παλαιοκαστρίτση (Κερκύρα ), το 14ου: Βλατάδων (Θεσσαλονίκη ), Παναγία ρχαγγελιωτίσση (Ξάνθη ), Παναγία Γουµενίσση (Κιλκί ), Παναγία λυµπιωτίσση ( λασσ νο ), Μεταµορφώσεω Μεγάλου Μετεώρου, γίων Πάντων Βαρλαάµ, κα γίου Νικολάου ναπαυσ (Τρικάλων), το 15ου: Παναγία Ντουραχάνη ( ωαννίνων), γία Τριάδο Μετεώρων (Τρικάλων), γάθωνο (Φθιώτιδο ), Παναγία µπελακιωτίσση (Α τωλοακαρνανία ), το 16ου: γίου ιονυσίου ( λύµπου), Μεταµορφώσεω κα σίου Νικάνορο (Γρεβεν ν), Φιλανθρωπιν ν ( ωαννίνων), Ρουσάνου (Τρικάλων), σίου αβ δ το γέροντο (Ε βοία ), Λειµ νο (Λέσβου), το 17ου: σωµάτων Πετράκη ( θην ν), Παναγία Ζερµπίτση (Λακωνία ), γία Λαύρα ( χα α ), που προ π ρχε µον το 10ου α ώνα, Φανερωµένη (Σαλαµίνο ), Παναγία Τοπλο (Λασιθίου), το 18ου: Βελλ ( ωαννίνων), Παναγία τ Προυσιωτίσση (Ε ρυτανί- 24 Γ. Σωτηρίου, Α µοναί τ λλάδο καί θνική α τ ν δρ σι κατά τού βυζαντινού χρόνου, θ ναι 1936, σ. 5. 25 Περισ. Βλ. Γ. Σωτηρίου, α τόθι, σσ. 6-7.

28 α ), περαγία Πλατυτέρα (Κερκύρα ), Προφήτου λιο λιοβούνων (Πρεβέζη ), το 19ου: Ε αγγελισµο τ Θεοτόκου ( ρµύλια Χαλκιδικ ), προφήτου λιο Μακρισίων ( λεία ), Παναγία Κουφ Πέτρα (Λασιθίου), γία Παρασκευ (Καλλιάνων Κορινθία ), γία Τριάδο (Τούµπα Σερρ ν), το 20ου: Παρακλήτου ( ρωπο ττικ ), Ε αγγελιστο ωάννου το Θεολόγου (Σουρωτ Χαλκιδικ ), Παναγία Καλυβιαν ( ρακλείου), γίου Νεκταρίου (Α γίνη ), γίου Ραφα λ (Λέσβου), Κοιµήσεω τ Θεοτόκου (Πανοράµατο ), γίου Προδρόµου Μακρινο (Μεγάρων), σίου Παταπίου (Κορίνθου), πολλ π τ πο ε ε ναι χτισµένε πάνω στ ρείπια παλιοτέρων µον ν κα ρχα ων ε δωλολατρικ ν να ν, καθ προκ πτει π τ ν ρευνα τ ν ρχαιολογικ ν ε ρηµ των. 26 Συνολικ σήµερα λειτουργο ν στ ν λλάδα πάνω π 300 µοναστήρια, ληθιν πνευµατικ κέντρα, διαίτερα µετ τ ν ναβίωση το µοναχισµο στ γιο ρο κατ τ δεκαετία το 1960. 2.8 Μεταφορ το κοινοβιακο θεσµο στ ύση Τ κοινοβιακ σύστηµα, τ πο ο µετεφέρθη π τ Μ. θανάσιο κατά τ ν ξορία του στ ύση, καθ κα µεταγενέστερη παράδοση τ νατολ, ποία δ ν παρέµεινε γνωστη σ α τήν, πηρέασαν σηµαντικ τ διαµόρφωση τ µοναχικ τη ζω. κάθοδο µω, τ ν γερµανικ ν λα ν κα πιθυµία του ν κχριστιανιστο ν, ε χαν µεσε πιπτώσει κα στ µοναχισµό. Στ ν προσπάθεια τ προσαρµογ του στ δεδοµένα κα τ νάγκε τ νέα καταστάσεω πρωτοστάτησε σιο Βενέδικτο π τ Νουρσία µ τ ν δρυση µον ν κα τ σύνταξη µοναχικο «Κανόνα». Μολονότι τ ργο του πετέλεσε τ βάση γι τ ν περαιτέρω νάπτυξη το δυτικο µοναχισµο, δηµιουργήθηκαν διαφορετικέ, κατ τόπου, µοναχικ παραδόσει, ο πο ε τελικ νοποιήθηκαν µ τ ν πανίδρυση τ Α τοκρατορία τ ύση. στόσο πνευµατικ ζω τ ν µοναχ ν ε χε δη ξασθενίσει λόγ τ στενότερη σύνδεση µ τ ν κόσµο κα τ πόκτηση πλούτου. Τότε ο ο κονοµοτεχνικ καταστάσει δήγησαν στ ν ναγέννηση το µοναχισµο κα ε νόησαν τ διαµόρφωση τ ν µοναχικ ν ταγµάτων, τ ν Φραγκισκαν ν, τ ν οµινικαν ν κ.., τ πο α τοποθετο νται στ ν πηρεσία κάποιου κοινωνικο σκοπο βάσει µία ντελ διαφορετικ θεώρηση τ κκλησία. Τέλο στ χ ρο το Προτεσταντισµο, ρθολογικ ντιµετώπιση τ µοναχικ ζω προκάλεσε ο σιαστικ τ ν ξαφάνιση το θεσµο α το. 26 Γ. Σωτηρίου, α τόθι, σ. 7. Βλ. καί Καραµανίδου ννα, Τά µοναστήρια τ Χαλκιδικ πό τόν 9ο ω τό 19ο α ώνα, Θεσσαλονίκη 2007, σ. 43,95,123.

ΜΕΡΟΣ Β Η ΕΜΦΑΝΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥ ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ A ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Ο µοναχο κατηγορήθηκαν, κα κατηγορο νται διαιτέρω σήµερα, γι δράνεια. σφαλ π ρξαν κα θ πάρχουν πάντοτε παραδείγµατα µοναχ ν, πο χαρακτηρίζονται π τ ν λλειψη γάπη πρ τ ν ργασία κα τ δραστηριότητα. Θ ταν µάλιστα παράδοξο ν µ συναντήσουµε λε τ νθρώπινε δυναµίε σ κάποιε περιπτώσει, νάµεσα στ ναρίθµητε χιλιάδε µοναχ ν τόσων α ώνων. Τ ργα πο κληροδότησε στο λαο µοναχισµ, λλ κα τοποθέτησή του πέναντι στ ν ργασία, φανερώνουν τι α τ ε ναι ξαιρέσει µόνο. λλο ε ναι κανόνα. µοναχικ βίο ο τε «πρόφασι ργία» ε ναι, «ο δ ποφυγ πόνου», 1 λλ πόδειγµα φιλοπονία κα δραστηριότητα. 1.1 πίδραση το µοναχισµο στ θεώρηση τ ργασία ργασία θεωρε ται σήµερα ψιστο κοινωνικ καθ κον κα ποιο τ παραµελε δικε τ ν κοινωνία, γιατί τ στερε τ ν τοµική του προσφορ κα τρέφεται παράσιτο ε βάρο τ ν λλων. ντίληψη α τή, σο σύγχρονη κα ν φαίνεται, προέρχεται π το µοναχού τ ρχαία κκλησία. 2 Κα πρέπει µάλιστα ν σηµειωθε τι τ ν ποχ κείνη, τ ν 4ο κα 5ο α ώνα, π ρχε γενικ ντίληψη κατ τ ν ποία ο νθρωποι διαιρο νταν σ δυ τάξει, στ ν τάξη α τ ν πο ε χαν τ καθ κον ν ργάζονται, τ ν µισθωτ ν δηλαδ κα τ ν δούλων, κα στ ν τάξη α τ ν πο, χι µόνο δ ν ργάζονταν, λλ πωφελο νταν κα α ξαναν τ περιουσίε του µ τ µόχθο τ ν λλων. 1 Μ. Βασιλείου, ροι κατά πλάτο, PG 31, 1009. 2 νδρέου. Φυτράκη: Ο µοναχο κοινωνικο δαδάσκαλοι κα ργ ται ν τ ρχαί νατολικ κκλησία, κδ. ποστ. ιακονία τ κκλησία τ λλάδο, θ ναι 1950, σ. 39. Φιλόθεο στορία, PG 82, 1313, 1316. ω. Μόσχου Λειµών Λειµωνάριον, PG 87, 3, 2861.