1
Η ΤΕΧΝΗ Τησ καθαρησ σκεψησ 2 3
ΡΟΛΦ ντομπελλι Η ΤΕΧΝΗ Τησ καθαρησ σκεψησ 52 λάθος τρόποι σκέψης που θα ήταν καλύτερα να αφήσετε για άλλους... μ ετάφ ρα σ η σωτη τριανταφυλλου 4 5
Περιεχόμενα Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως άνευ γραπτής αδείας του εκδότη η κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου. Πρόλογος...13 Εκδόσεις Πατάκη Λογοτεχνικά δοκίμια Ρολφ Ντομπέλλι, Η τέχνη της καθαρής σκέψης Rolf Dobelli, Die Kunst des klaren Denkens Εικαστικά: Birgit Lang Μετάφραση: Σώτη Τριανταφύλλου Υπεύθυνος έκδοσης: Κώστας Γιαννόπουλος Διορθώσεις: Γιάννης Αντωνόπουλος Σελιδοποίηση: Παναγιώτης Βογιατζάκης Φιλμ, μοντάζ: Μαρία Ποινιού-Ρένεση Copyright Carl Hanser Verlag, Μόναχο, 2011 All rights reserved Copyright για την ελληνική γλώσσα Σ. Πατάκης ΑΕΕΔΕ (Εκδόσεις Πατάκη), 2012 Πρώτη έκδοση στη γερμανική γλώσσα από τις εκδόσεις Carl Hanser Verlag, Μόναχο, 2011 Πρώτη έκδοση στην ελληνική γλώσσα από τις Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, Ιούνιος 2013 ΚΕΤ 8140 ΚΕΠ 522/13 ISBN 978-960-16-4972-6 ΠΑΝΑΓΗ ΤΣΑΛΔΑΡΗ (ΠΡΩΗΝ ΠΕΙΡΑΙΩΣ) 38, 104 37 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ.: 210.36.50.000, 210.52.05.600, 801.100.2665, ΦΑΞ: 210.36.50.069 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ 16, 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ.: 210.38.31.078 ΥΠΟΚΑΤΑΣΤΗΜΑ: ΚΟΡΥΤΣΑΣ (ΤΕΡΜΑ ΠΟΝΤΟΥ - ΠΕΡΙΟΧΗ Β ΚΤΕΟ), 570 09 ΚΑΛΟΧΩΡΙ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, ΤΗΛ.: 2310.70.63.54, 2310.70.67.15, ΦΑΞ: 2310.70.63.55 Web site: http://www.patakis.gr e-mail: info@patakis.gr, sales@patakis.gr Η πλάνη του επιζώντος Γιατί θα έπρεπε να επισκέπτεστε τα νεκροταφεία...17 Η ψευδαίσθηση του σώματος του κολυμβητή Το Χάρβαρντ είναι καλό πανεπιστήμιο ή όχι; Δεν ξέρουμε...25 Η υπερβολική αυτοπεποίθηση Γιατί υπερεκτιμάτε συστηματικά τις γνώσεις και τις ικανότητές σας...31 Η κοινωνική απόδειξη Το ότι εκατομμύρια άτομα υποστηρίζουν μια ανοησία αυτό δε σημαίνει ότι είναι αλήθεια...37 Το σόφισμα του ανεπανόρθωτου κόστους Γιατί θα έπρεπε να αγνοείτε το παρελθόν...43 Η αμοιβαιότητα Γιατί δεν πρέπει να δέχεστε να σας κεράσουν ένα ποτό (αν είστε γυναίκα)...49 Η πλάνη της επιβεβαίωσης (Ι) Προσέξτε αν ακούσετε την έκφραση «ειδική περίπτωση»...55 Η πλάνη της επιβεβαίωσης (ΙΙ) Σκοτώστε ό,τι αγαπάτε περισσότερο στον κόσμο...61 Η πλάνη του κύρους Γιατί πρέπει να αψηφάτε τις αυθεντίες και την εξουσία...67 6 7
η επιδραση της αντίθεσης Μη βγαίνετε παρέα με τις πανέμορφες φίλες σας...73 Η πλάνη της διαθεσιμότητας Γιατί προτιμάτε να χρησιμοποιείτε λάθος χάρτη από το να μη χρησιμοποιήσετε καθόλου...79 Η παγίδα της άποψης «Η επιδείνωση προηγείται της βελτίωσης» Αν κάποιος σας μιλάει για «αναγκαίο κακό», χτυπήστε το εσωτερικό σας καμπανάκι κινδύνου...85 Η πλάνη της ιστορίας Γιατί ακόμα και οι αληθινές ιστορίες ψεύδονται...91 Η αναδρομική πλάνη Γιατί πρέπει να κρατάτε ημερολόγιο...97 Η γνώση του σοφέρ Γιατί δεν πρέπει να παίρνετε στα σοβαρά τους παρουσιαστές τηλεοπτικών εκπομπών...103 Η ψευδαίσθηση του ελέγχου Γιατί ελέγχετε τα πράγματα λιγότερο από όσο πιστεύετε...109 Η ευαισθησία στις προτροπές και στα κίνητρα Γιατί δεν πρέπει να αμείβετε τον δικηγόρο σας σε συνάρτηση με τα μέσα που χρησιμοποιεί για να σας υπερασπιστεί...115 Η επιστροφή στον μέσο όρο Γιατί οι παρεμβάσεις γιατρών, συμβούλων, προπονητών και ψυχοθεραπευτών είναι αμφισβητήσιμες...121 Η τραγωδία των κοινών πόρων Γιατί τα λογικά άτομα δεν υποτάσσονται στη λογική...127 Η πλάνη του αποτελέσματος Μην κρίνετε ποτέ μια απόφαση εκ του αποτελέσματος...133 Το παράδοξο της επιλογής Γιατί το περισσότερο ισοδυναμεί με λιγότερο...139 Η πλάνη της συμπάθειας Ενεργείτε με παράλογο τρόπο γιατί θέλετε να σας αγαπούν...145 Το συναισθημα της κτητικοτητασ Μην αγκιστρώνεστε στα πράγματα...151 Το θαύμα Η αναγκαιότητα απίθανων γεγονότων...157 Η ομαδική σκέψη Γιατί η ομοφωνία μπορεί να είναι επικίνδυνη...163 Η παράβλεψη των πιθανοτήτων Γιατί τα τζακ ποτ αυξάνονται αδιάκοπα...169 Η πλάνη του μηδενικού ρίσκου Γιατί πληρώνετε πολύ ακριβά το μηδενικό ρίσκο...175 Η πλάνη της σπανιότητας Γιατί τα μπισκότα είναι καλύτερα όταν είναι σπάνια...181 Η παραμέληση της βασικής συχνότητας Αν στο Γουαϊόμινγκ ακούς ήχους από οπλές ζώου και νομίζεις ότι βλέπεις μαύρες και άσπρες ρίγες...187 Το σόφισμα του παίκτη Γιατί δεν υπάρχει δύναμη εξισορρόπησης της τύχης...193 Η πλάνη του σημείου εκκίνησης Πώς ο τροχός της τύχης μάς κάνει να χάσουμε την μπίλια...199 Η επαγωγική πλάνη Πώς να αποσπάσετε εκατομμύρια από ανθρώπους που σας εμπιστεύονται...205 8 9
Η αποστροφή προς την απώλεια Γιατί ένα εχθρικό πρόσωπο μας εντυπωσιάζει περισσότερο από ένα καλοσυνάτο...211 Η κοινωνική τεμπελιά Γιατί οι ομάδες λουφάρουν...217 Η εκθετικη αύξηση Γιατί ένα διπλωμένο φύλλο χαρτιού υπερβαίνει την κατανόησή μας...223 Η κατάρα του νικητή Πόσα θα ήσασταν έτοιμοι να πληρώσετε για ένα ευρώ;...229 Το σφάλμα της βασικής αναγωγής Μη ρωτάτε ποτέ έναν συγγραφέα αν το μυθιστόρημά του είναι αυτοβιογραφικό...235 Η ψευδαίσθηση της αιτιότητας Γιατί δεν πρέπει να πιστεύετε ότι οι πελαργοί φέρνουν τα μωρά...241 Το φαινομενο της άλω Γιατί η ομορφιά διευκολύνει την καριέρα...247 Τα εναλλακτικά μονοπάτια Συγχαρητήρια! Κερδίσατε στη ρώσικη ρουλέτα...253 Η ψευδαίσθηση των προβλέψεων Πώς η κρυστάλλινη σφαίρα παραμορφώνει το βλέμμα σας...259 Η πλάνη της συνάφειας Γιατί οι αληθοφανείς ιστορίες σάς ελκύουν και σας ξεγελούν...265 Η πλάνη της εστίασης Ο τόνος κάνει τη μουσική...271 Η προτίμηση της δράσης Γιατί το να περιμένουμε χωρίς να κάνουμε τίποτα είναι μαρτύριο...277 Η πλάνη της αμέλειας Γιατί είστε είτε η λύση είτε το πρόβλημα...283 Η πλάνη της αυταρέσκειας Γιατί δεν κάνετε ποτέ λάθος...289 Το ηδονιστικό γρανάζι Γιατί η διαδρομή σας από το σπίτι στη δουλειά πρέπει να παραμείνει σύντομη...295 Η πλάνη της αυτοεπιλογής Μην εκπλήσσεστε για το ότι υπάρχετε...301 Η παγίδα του συνειρμού Γιατί η πείρα μάς κάνει ενίοτε ηλίθιους...307 Η τύχη του πρωτάρη Να δυσπιστείτε αν όλα παρουσιάζονται ωραία στην αρχή...313 Η γνωστική ασυμφωνία Πώς μικρά ψέματα σας επιτρέπουν να βρίσκεστε σε ειρήνη με τον εαυτό σας...319 Η υπερεκτίμηση του παρόντος Carpe diem αλλά μόνο την Κυριακή...325 Επίλογος...331 Ευχαριστίες...343 Βιβλιογραφικές πηγές...345 10 11
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Όλα άρχισαν το φθινόπωρο του 2004 σε μια εσπερίδα. Μετά από πρόσκληση του εκδότη Χούμπερτ Μπούρντα, πήγα στο Μόναχο για να συμμετάσχω σ αυτό που αποκαλούμε «ανεπίσημη ανταλλαγή απόψεων μεταξύ διανοουμένων». Ως τότε δεν είχα ποτέ θεωρήσει τον εαυτό μου «διανοούμενο» (σπούδασα οικονομικά και έγινα επιχειρηματίας το εντελώς αντίθετο ενός διανοουμένου), αλλά είχα δημοσιεύσει δύο μυθιστορήματα και, καταπώς φαίνεται, αυτό αρκούσε. Ένας από τους συνδαιτυμόνες ήταν ο Νασσίμ Νίκολας Τάλεμπ, άγνωστος τότε χρηματιστής της Γουόλ Στριτ, λάτρης της φιλοσοφίας. Με σύστησαν ως γνώστη των Άγγλων και Σκοτσέζων φιλοσόφων του Διαφωτισμού, ιδίως του Ντέιβιντ Χιουμ. Προφανώς με είχαν μπερδέψει με κάποιον άλλον. Δεν είπα τίποτα, αρκέστηκα σε αμήχανα χαμόγελα προς την ομήγυρη και άφησα τη σιωπή μου να δημιουργήσει την εντύπωση ότι είχα τεράστιες φιλοσοφικές γνώσεις. Ο Νασσίμ Τάλεμπ πήρε αμέσως μια καρέκλα που βρισκό- 12 13
ταν εκεί, τη χτύπησε ελαφρά για να διαπιστώσει αν είναι γερή και με κάλεσε να καθίσω δίπλα του. Ευτυχώς, μετά από λίγα λόγια για τον Χιουμ, η συζήτηση δεν άργησε να προσανατολιστεί πάλι προς τη Γουόλ Στριτ, πράγμα που μου επέτρεψε τουλάχιστον να την παρακολουθήσω. Αστειευτήκαμε για τα συστηματικά λάθη που κάνουν οι διευθύνοντες σύμβουλοι χωρίς να αφήνουμε τους εαυτούς μας απέξω. Θυμηθήκαμε απίθανα γεγονότα που, με τη χρονική απόσταση, εμφανίζονταν πλέον λιγότερο απίθανα. Κοροϊδεύαμε τους επενδυτές οι οποίοι, παρά την πτώση των αξιών, ήταν ανίκανοι να αποχωριστούν τις μετοχές τους. Στη συνέχεια, ο Τάλεμπ μου έστειλε χειρόγραφες σελίδες που σχολίασα, ασκώντας ενίοτε κριτική, και οι οποίες εντάχθηκαν σε αυτό που έμελλε να γίνει παγκόσμιο μπεστ σέλερ, τον Μαύρο Κύκνο. Η πρωτοφανής επιτυχία του βιβλίου επέτρεψε στον συγγραφέα του να μπει στον κλειστό κύκλο των μεγαλύτερων διανοουμένων του κόσμου. Από την πλευρά μου, άρχισα να καταβροχθίζω την υπάρχουσα βιβλιογραφία σχετικά με την «Ευρετική (Heuristics) και τα γνωστικά σύνδρομα» με όλο και ζωηρότερη περιέργεια. Παράλληλα, συζητούσα εκτενώς με πολλές προσωπικότητες που ανήκαν στους διανοουμένους της ανατολικής ακτής των ΗΠΑ. Χρόνια αργότερα συνειδητοποίησα ότι εκτός από τη συγγραφική και επαγγελματική μου εργασία είχα κάνει μια πραγματική μελέτη κοινωνικής και γνωστικής ψυχολογίας. Αυτά τα λάθη αντίληψης (ή «γνωστικές πλάνες») συνιστούν συστηματική απόκλιση από τον ορθολογισμό, δηλαδή από τη βέλτιστη, λογική, συνετή σκέψη και συμπεριφορά. Η λέξη «συστηματική» είναι σημαντική, γιατί τα λάθη μας στην εκτίμηση των πραγμάτων ακολουθούν συχνά την ίδια κατεύθυνση. Για παράδειγμα, μας συμβαίνει πολύ συχνότερα να υπερεκτιμάμε τις γνώσεις μας παρά να τις υποτιμάμε. Επίσης, ο κίνδυνος της απώλειας μας κινητοποιεί πολύ γρηγορότερα από την προοπτική του κέρδους. Ένας μαθηματικός θα μιλούσε για «στρεβλή» (ασύμμετρη) κατανομή των γνωστικών λαθών μας. Ευτυχώς η ασυμμετρία καθιστά μερικές φορές αυτά τα λάθη προβλέψιμα. Προσπαθώντας να αξιοποιήσω τους καρπούς της συγγραφικής και επαγγελματικής μου δραστηριότητας, άρχισα να φτιάχνω μια λίστα συστηματικών γνωστικών σφαλμάτων συγκεντρώνοντας σημειώσεις και προσωπικές εμπειρίες. Δεν είχα πρόθεση να τα δημοσιεύσω το έκανα για μένα και μόνο. Και δεν άργησα να διαπιστώσω ότι αυτή η λίστα ήταν χρήσιμη, όχι μόνο για τις οικονομικές μου επενδύσεις αλλά και για τη δουλειά και την προσωπική μου ζωή. Η γνώση των αδυναμιών της ανθρώπινης σκέψης με καθιστούσε πιο στοχαστικό, πιο συνετό και γαλήνιο: αναγνώριζα τις δικές μου γνωστικές πλάνες στον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμουν προτού προλάβουν να μου προξενήσουν σημαντική ζημιά. Και για πρώτη φορά καταλάβαινα την παράλογη συμπεριφορά των άλλων, πράγμα που 14 15
μου επέτρεπε να προστατευτώ ή και να επωφεληθώ από αυτή. Τέλος, κυρίως, μπορούσα να ξορκίσω το φάντασμα του ανορθολογισμού είχα στα χέρια μου κατηγορίες, έννοιες και εξηγήσεις για να το διώξω! Μετά τον Βενιαμίν Φραγκλίνο το μπουμπουνητό και ο κεραυνός δεν έγιναν σπανιότερα, ηπιότερα ή λιγότερο βροντερά έγιναν όμως λιγότερο αγχογόνα, και το ίδιο ισχύει για τις παράλογες σκέψεις ή τους τρόπους συμπεριφοράς μου. Φίλοι με τους οποίους συζητούσα αυτό το ζήτημα άρχισαν να ενδιαφέρονται για τις εργασίες μου. Το ενδιαφέρον τους υπήρξε τόσο ζωηρό, που με οδήγησε στο να δημοσιεύω εβδομαδιαία χρονικά στις εφημερίδες Frankfurter Allgemeine Zeitung και SonntagsZeitung, να δίνω πολλές διαλέξεις (κυρίως σε κοινό από γιατρούς, επενδυτές, διοικητικά συμβούλια και διευθύνοντες συμβούλους) και, τελικά, να συντάξω αυτό το μικρό βιβλίο. Να το λοιπόν. Έχετε πλέον σήμερα στα χέρια σας όχι την ευτυχία, αλλά μια ασφάλεια μπροστά στον κίνδυνο να προξενήσετε εσείς ο ίδιος τη δυστυχία σας. Ρολφ Ντομπέλλι, 2011 Η πλάνη του επιζώντος Γιατί θα έπρεπε να επισκέπτεστε τα νεκροταφεία 16 17
Όπου κι αν κοιτάξει, ο Ρέτο βλέπει σταρ του ροκ. Παντού. Στην τηλεόραση, στα εξώφυλλα των περιοδικών, στα προγράμματα των συναυλιών και στις σελίδες των φαν στο ίντερνετ. Αδύνατον να μην ακούσει τα τραγούδια τους, είτε στο εμπορικό κέντρο είτε στη δική του playlist είτε στο γυμναστήριo. Οι ροκ σταρ είναι εκεί. Είναι πολλοί. Και επιτυχημένοι. Εμπνευσμένος από την επιτυχία όλων αυτών των ηρώων της ηλεκτρικής κιθάρας, ο Ρέτο φτιάχνει ένα γκρουπ. Θα πετύχει κάποτε; Η πιθανότητα είναι σχεδόν μηδαμινή. Όπως τόσοι άλλοι, θα καταλήξει στο νεκροταφείο των αποτυχημένων μουσικών, έναν τόπο που αριθμεί δέκα χιλιάδες φορές περισσότερους μουσικούς απ όσους αριθμεί η σκηνή. Δυστυχώς κανένας δημοσιογράφος δεν ενδιαφέρεται για όσους έχουν αποτύχει οι δημοσιογράφοι ενδιαφέρονται είτε για τους επιτυχημένους είτε για τους ξεπεσμένους. Πράγμα που κάνει αυτό το νεκροταφείο αόρατο για όσους βρίσκονται έξω από αυτό. Εξού και η πλάνη του επιζώντος. Επειδή στην καθημε- 18 19
ρινότητα οι επιτυχίες είναι πιο ορατές από τις αποτυχίες, υπερεκτιμάτε συστηματικά τις πιθανότητές σας να πετύχετε. Ως παρατηρητές και όχι ως μέλη του σταρ σύστεμ είστε (όπως ο Ρέτο) θύματα μιας ψευδαίσθησης. Δεν αντιλαμβάνεστε πόσο μικρή είναι η πιθανότητα επιτυχίας. Κάθε επιτυχημένος συγγραφέας κρύβει εκατό άλλους τα βιβλία των οποίων δεν πουλιούνται. Και πίσω από κάθε συγγραφέα τα βιβλία του οποίου δεν πουλιούνται, υπάρχουν άλλοι εκατό που δεν έχουν βρει εκδότη. Και κάθε συγγρα φέας που δεν βρήκε εκδότη κρύβει άλλους εκατό το χειρόγραφο των οποίων ξεκίνησε και έμεινε στο συρτάρι. Εμείς όμως ακούμε να γίνεται λόγος μόνο για τους επιτυχημένους συγγραφείς και δεν είμαστε σε θέση να συνειδητοποιήσουμε την πραγματικότητα, δηλαδή πόσο απίθανο είναι να γίνουμε διάσημοι με την πένα μας. Το ίδιο ισχύει για τους φωτογράφους, τους επιχειρηματίες, τους καλλιτέχνες, τους αθλητές, τους αρχιτέκτονες, τους κατόχους βραβείων Νόμπελ, τους παρουσιαστές της τηλεόρασης και τις νική τριες των καλλιστείων. Τα ΜΜΕ δεν ενδιαφέρονται καθόλου να σκάψουν στα νεκροταφεία των αποτυχημένων. Δεν είναι αυτή η δουλειά τους. Με άλλα λόγια, εσείς είστε που πρέπει να κάνετε τις αναγκαίες γνωστικές προσπάθειες για να προστατευτείτε από την πλάνη του επιζώντος. Aυτή η πλάνη θα σας παγιδεύσει και σε οικονομικά ζητήματα, σε ζητήματα σχετικά με τη διαχείριση των χρημάτων σας. Φανταστείτε ότι κάποιος φίλος σας στήνει μια επιχείρηση. Φυσικά, ανήκετε στον κύκλο των πιθανών επενδυτών. Οσμίζεστε μια καλή ευκαιρία. Ποιος ξέρει; Η επιχείρησή του θα μπορούσε να γνωρίσει την επιτυχία της Microsoft. Και εφόσον στη ζωή η τύχη μάλλον σας χαμογελάει, γιατί να μην πάει καλά και η συγκεκριμένη επιχείρηση; Στην πραγματικότητα, όμως, το πιθανότερο σενάριο είναι ότι αυτό δε θα συμβεί ποτέ. Το δεύτερο πιο πιθανό είναι ότι θα χρεοκοπήσει μετά από τρία χρόνια λειτουρ γίας. Οι περισσότερες «μεγάλες» επιχειρήσεις που περνούν το κατώφλι των τριών πρώτων ετών βλέπουν το μέγεθός τους να συρρικνώνεται και καταλήγουν σε μικρομεσαία μαγαζάκια των δέκα υπαλλήλων. Συμπέρασμα: Τυφλωθήκατε από την παρουσία επιτυχημένων επιχειρήσεων στα ΜΜΕ. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να αποφεύγετε να παίρνετε ρίσκα; Όχι. Αλλά, αν πάρετε, να έχετε υπόψη σας ότι η πλάνη του επιζώντος παραμορφώνει τις πιθανότητες επιτυχίας όπως παραμορφώνει την πραγματικότητα το λαξεμένο γυαλί. Πάρτε τον Dow Jones. Αποτελείται μόνο από επιζώντες. Οι επιχειρήσεις που έμειναν στο περιθώριο ή δεν μπόρεσαν ποτέ να μπουν στη χορεία των μεγάλων η πλειονότητα δηλαδή δεν εμφανίζονται σε κανέναν χρηματιστηριακό δείκτη. Ο χρηματιστηριακός δείκτης δεν αντιπροσωπεύει καθόλου τη συνολική οικονομία μιας χώρας. Ακριβώς όπως ο Τύπος δε μας πληροφορεί με αντιπροσωπευτικό τρόπο για το σύνολο των μουσικών, κατά τον ίδιο τρόπο δεν καλύπτει την επικαιρότητα των μικρομεσαίων επιχειρή σεων 20 21
όπως καλύπτει εκείνη των πολυεθνικών. Και, όταν αναφέρει χρεοκοπίες, εστιάζει στις πιο θεαματικές όπως της Enron ή της Lehman Brothers, για παράδειγμα. Ο εντυπωσιακός αριθμός των μπεστ σέλερ και των συνταγών επιτυχίας από διάσημους γκουρού θα έπρεπε επίσης να σας κάνει δύσπιστους: όσοι δεν πέτυχαν δε γράφουν βιβλία, ούτε δίνουν διαλέξεις για τις αποτυχίες τους. Η πλάνη του επιζώντος γίνεται πιο δυσδιάκριτη όταν κι εσείς ανήκετε στους επιζώντες. Ακόμα κι αν χρωστάτε την επιτυχία σας μόνο στην τύχη, θα βαλθείτε να ανακαλύψετε κοινά σημεία με άλλους επιζώντες και να τα θεωρείτε «παράγοντες επιτυχίας». Μόνον αν επισκεφτείτε το νεκροταφείο των αποτυχημένων (ατόμων, εταιρειών κτλ.) θα διαπιστώσετε ότι είχαν κι αυτοί χρησιμοποιήσει τους υποτιθέμενους «παράγοντες επιτυχίας». Όταν μεγάλος αριθμός επιστημόνων εξετάζει κάποιο φαινόμενο, τυχαίνει κάποιες από τις μελέτες τους να δίνουν αποτελέσματα που ευσταθούν από στατιστική άποψη παραδείγματος χάρη, για τη σχέση ανάμεσα στην κατανάλωση κόκκινου κρασιού και στην αύξηση του προσδόκιμου ζωής. Έτσι, οι μελέτες αυτές γίνονται αμέσως πασίγνωστες και επιβιώνουν για κάμποσο καιρό στο μυαλό των ανθρώπων, ενώ η ορθότητά τους δεν είναι παρά μόνο φαινομενική. Αλλά αρκετά φιλοσοφήσαμε. Για να συνοψίσουμε την πλάνη του επιζώντος, ας πούμε ότι υπερεκτιμάτε συστηματικά τις πιθανότητές σας να επιτύχετε. Το φάρμακο; Να επισκέπτεστε συχνότερα τους τάφους νεκρών σχεδίων, επενδύσεων και σταδιοδρομιών που στην αρχή υπήρξαν τόσο ελπιδοφόρα Ένας περίπατος, ίσως όχι τόσο ευχάριστος, που θα σας κάνει όμως σίγουρα καλό. 22 23
Η ψευδαίσθηση του σώματος του κολυμβητή Το Χάρβαρντ είναι καλό πανεπιστήμιο ή όχι; Δεν ξέρουμε 24 25
Όταν ο δοκιμιογράφος και χρηματιστής Νασσίμ Τάλεμπ πήρε τη μεγάλη απόφαση να απαλλαγεί από το επίμονο, περιττό βάρος του, σκέφτηκε τα πιο διαφορετικά σπορ. Οι δρομείς τού φαίνονταν αδύνατοι και ανικανοποίητοι. Οι μπόντι μπίλντερ έδειχναν πιο ανεπτυγμένοι κατά πλάτος παρά καθ ύψος, και εξόχως ηλίθιοι. Οι παίκτες του τένις; Άνθρωποι μιας ανώτερης τάξης! Μόνο οι κολυμβητές τού άρεσαν. Το σώμα τους είναι καλοφτιαγμένο και κομψό. Έτσι, ο Νασσίμ αποφάσισε να βυθίζεται δύο φορές την εβδομάδα στη χλωριωμένη τοπική πισίνα και να προπονείται σκληρά. Χρειάστηκε όμως λίγο καιρό για να καταλάβει ότι είχε πέσει θύμα ψευδαίσθησης. Οι κολυμβητές που κάνουν πρωταθλητισμό δεν έχουν αυτό το τέλειο σώμα επειδή προπονούνται σκληρά, αλλά το αντίστροφο: είναι καλοί κολυμβητές επειδή διαθέτουν σώμα κολυμβητή. Το σώμα τους είναι κριτήριο επιλογής και όχι αποτέλεσμα προπόνησης. Πάρτε για παράδειγμα τα ονειρεμένα πλάσματα που 26 27
διαφημίζουν καλλυντικά. Χρησιμοποιούνται για να πείσουν τις καταναλώτριες ότι τα καλλυντικά θα τις κάνουν ωραιότερες. Δυστυχώς, δεν είναι τα καλλυντικά που κάνουν καλλονές αυτές τις γυναίκες. Η φύση τις γέννησε ωραίες και γι αυτό τον λόγο μπορούν να εκθειάζουν τις αρετές των καλλυντικών. Όπως συμβαίνει με τους κολυμβητές, η ομορφιά είναι εδώ κριτήριο επιλογής και όχι αποτέλεσμα. Κάθε φορά που συγχέουμε το κριτήριο επιλογής με το αποτέλεσμα, πέφτουμε θύματα της ψευδαίσθησης του σώματος του κολυμβητή. Χωρίς αυτή την επιδέξια καλλιεργημένη ψευδαίσθηση, οι μισές διαφημιστικές καμπάνιες δε θα είχαν πέραση. Αυτή η ψευδαίσθηση δεν αφορά μόνο την ομορφιά και τα σέξι σώματα. Το Χάρβαρντ θεωρείται ένα από τα καλύτερα πανεπιστήμια του κόσμου πράγματι, πολλοί που αποτέλεσαν πρότυπα κοινωνικής επιτυχίας αποφοίτησαν από εκεί. Αυτό σημαίνει ότι το Χάρβαρντ είναι καλό; Δεν ξέρουμε. Μπορεί να έχει και τα χάλια του, αλλά πιθανόν στρατολογεί τους εξυπνότερους φοιτητές του κόσμου. Προσωπικά, φοίτησα στο Πανεπιστήμιο του Ζανκτ Γκάλλεν, στην Ελβετία. Χαίρει εξαιρετικής φήμης, αλλά η διδασκαλία (πριν από είκοσι χρόνια) ήταν μέτρια. Για λόγους που αγνοώ επιλογή των καλύτερων φοιτητών; το ευνοϊκό κλίμα της κοιλάδας; η ποιότητα των γευμάτων που σερβίρονταν;, πολλοί από τους αποφοίτους του έκαναν λαμπρή καριέρα. Τα προγράμματα μεταπτυχιακών σπουδών στη Διοίκηση Επιχειρήσεων (ΜΒΑ) που προτείνονται σε όλο τον κόσμο προσελκύουν φοιτητές μέσω στατιστικών προβλέ ψεων γύρω από τα μελλοντικά έσοδά τους. Εξηγούν στους κύριους ενδιαφερόμενους ότι ένα ΜΒΑ θα αυξήσει τα έσοδά τους κατά τόσο τοις εκατό: μια απλή αριθμητική πράξη έχει στόχο να τους αποδείξει ότι τα τρομερά υψηλά δίδακτρα θα αποπληρωθούν σύντομα μ ένα ΜΒΑ στην τσέπη. Πολλοί πέφτουν στην παγίδα. Δεν κατηγορώ τις σχολές ότι παραποιούν τις στατιστικές. Απλώς λέω ότι αυτό που ισχυρίζονται δεν έχει καμιά αξία. Τα άτομα που δε φιλοδοξούν να αποκτήσουν ένα ΜΒΑ δεν είναι φτιαγμένα όπως εκείνα που έχουν έναν τέτοιο στόχο. Η διαφορά των εσόδων που διαπιστώνεται στους φτασμένους εξαρτάται από χίλιους άλλους λόγους που δεν έχουν να κάνουν με το μεταπτυχιακό δίπλωμα. Πρόκειται πάλι για την ψευδαίσθηση του σώματος του κολυμβητή: συγχέουμε το κριτήριο επιλογής με το αποτέλεσμα. Αν λοιπόν σκέφτεστε να συμπληρώσετε την εκπαίδευσή σας, βρείτε άλλους λόγους από την αύξηση των αποδοχών. Όταν ρωτάω ευτυχισμένους ανθρώπους ποιο είναι το μυστικό της ευτυχίας τους, ακούω συχνά απαντήσεις του τύπου: «Πρέπει να βλέπεις το ποτήρι μισογεμάτο παρά μισοάδειο». Λες και αυτά τα άτομα αρνούνται να παραδεχτούν ότι η εύθυμη φύση τους τα κάνει επιρρεπή στο να βλέπουν τη θετική πλευρά κάθε πράγματος. Οι άνθρωποι που γεννιούνται ευτυχισμένοι αρνούνται να παραδεχτούν 28 29
ότι το χάρισμα της ευτυχίας είναι σε μεγάλο βαθμό έμφυτο και παραμένει σταθερό σε όλη τη ζωή. Σ αυτή την περίπτωση, η ψευδαίσθηση του σώματος του κολυμβητή είναι επίσης μια ψευδαίσθηση για τον ίδιο μας τον εαυτό. Αν μάλιστα οι ευτυχείς άνθρωποι αρχίσουν να γράφουν βιβλία, τότε η ψευδαίσθηση γίνεται επικίνδυνη. Να λοιπόν μια καλή συμβουλή: Από τώρα κιόλας, αποφύγετε όλα τα βιβλία «αυτοβοήθειας» και προσωπικής ανάπτυξης. Είναι γραμμένα κατά 100% από άτομα που διαθέτουν φυσική κλίση προς την ευτυχία και δίνουν σε κάθε σελίδα συμβουλές που είναι άχρηστες για δισεκατομμύρια ανθρώπους. Γιατί; Διότι απλούστατα τα άτομα που έχουν έμφυτη κλίση προς τη δυστυχία δε γράφουν βιβλία προσωπικής ανάπτυξης. Συμπέρασμα: Κάθε φορά που σας εκθειάζουν κάτι επιθυμητό ατσάλινους μυς, ομορφιά, μεγαλύτερο εισόδημα, μακροζωία, γοητεία, ευτυχία, κοιτάξτε το από πιο κοντά. Προτού λοιπόν κάνετε βουτιά στη δημοτική πισίνα, ρίξτε μια ματιά στον καθρέφτη. Και να είστε ειλικρινείς με τον εαυτό σας. Η υπερβολική αυτοπεποίθηση Γιατί υπερεκτιμάτε συστηματικά τις γνώσεις και τις ικανότητές σας 30 31