ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ Τεύχος 15, Φεβρουάριος 2006 ΚΩ ΙΚΟΣ: 6029

Πανεπιστήµιο Αθηνών Εργαστήριο Ευρωπαϊκής Ενοποίησης και Πολιτικής (ΕΕΕΠ) Ελληνικό Κέντρο Ευρωπαϊκών Μελετών Ενηµερωτικό ελτίο για τις ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ Τεύχος 15, Φεβρουάριος 2006 ΚΩ ΙΚΟΣ: 6029 Ξενοφών Γιαταγάνας «H Ευρωπαϊκή προοπτική της Τουρκίας και η Ελλάδα» 3 Επισκόπηση 4 - Ευρωπαϊκό Σύνταγµα - Οικονοµικά - ιάφορα Φάκελλος: Ε.Ε.-Ισλάµ 9 Παρακολούθηση των εκθέσεων διεθνών οργανισµών, µη κυβερνητικών οργανώσεων και της επιστηµονικής έρευνας για την ελληνική οικονοµία και την Ε.Ε. 14 Τύπος 21 - Ελληνικός - Ξένος Τεκµηρίωση 23 Επισκόπηση Έρευνας Εκδηλώσεις 26 Ένωση Πολιτών για την Παρέµβαση 28

2 ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΟΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ (ΕΕΕΠ) Τµήµα Πολιτικής Επιστήµης και ηµόσιας ιοίκησης Τοµέας ιεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών Το Εργαστήριο Ευρωπαϊκής Ενοποίησης και Πολιτικής (ΕΕΕΠ) ιδρύθηκε το Νοέµβριο του 2002 στο Τµήµα Πολιτικής Επιστήµης και ηµόσιας ιοίκησης της Σχολής Νοµικών, Οικονοµικών και Πολιτικών Επιστηµών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηµίου Αθηνών. Το Εργαστήριο έχει ως αποστολή ανάµεσα σε άλλα: - τη συστηµατική παρακολούθηση, ανάλυση, ερµηνεία και αξιολόγηση των εξελίξεων στον Ευρωπαϊκό χώρο, - τη συνεργασία και ανταλλαγή επιστηµονικών γνώσεων µε άλλα ακαδηµαϊκά ή ερευνητικά ιδρύµατα στην Ελλάδα και το εξωτερικό και -τη συµµετοχή σε εθνικά, κοινοτικά ή διεθνή προγράµµατα ιευθυντής Εργαστηρίου: Καθηγητής Πάνος Καζάκος Υπεύθυνη Ερευνητικής και ιαχειριστικής Στήριξης Εργαστηρίου: Σοφία Μιχαλάκη Επιστηµονικό Συµβούλιο: Π. K. Ιωακειµίδης, Π. Καζάκος, Ν. Μαραβέγιας, Μ. Τσινισιζέλης, Λ. Τσούκαλης, Κ. Υφαντής, Ι. Υφαντόπουλος, Π. Βαρβαρούσης, Σ. Βέρνυ, Ε. ούση, Κ. Μπότσιου Με το Εργαστήριο συνεργάζονται επίσης µέλη ΕΠ άλλων Πανεπιστηµίων ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ (ΕΚΕΜ), Ξενοφώντος 4, 105 57 Αθήνα Το Ελληνικό Κέντρο Ευρωπαϊκών Μελετών ιδρύθηκε το 1988 ως ανεξάρτητο ερευνητικό κέντρο, θεσµικά εποπτευόµενο από το Υπουργείο Εξωτερικών. Κύρια αποστολή του είναι η µελέτη και έρευνα των θεµάτων της Ευρωπαϊκής Ενοποίησης και γενικότερα του Ευρωπαϊκού χώρου και αυτών που συνδέονται µε τη συµµετοχή και το έργο της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση καθώς και των γενικότερων θεµάτων της Ελληνικής εξωτερικής πολιτικής. Στην τρέχουσα περίοδο, το Ε.Κ.Ε.Μ. αποδίδει ιδιαίτερη σηµασία στα θέµατα της διεύρυνσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στη συζήτηση για το "Μέλλον της Ευρώπης" και την Ευρωπαϊκή Συνταγµατική Συνθήκη, την ανάπτυξη της Κοινής Πολιτικής Ασφάλειας και Άµυνας (ΚΠΑΑ), την ευρωπαϊκή προοπτική της Τουρκίας, τις εξωτερικές θεσµικές σχέσεις της Ένωσης, καθώς και γενικότερα την προσαρµογή της Ελλάδας στο µεταβαλλόµενο ευρωπαϊκό περιβάλλον. Επιπλέον στις ερευνητικές προτεραιότητες του Ε.Κ.Ε.Μ. εντάσσονται σταδιακά και ζητήµατα γενικότερης διεθνούς πολιτικής, όπως οι διατλαντικές σχέσεις, οι προοπτικές της διεθνούς οικονοµίας, καθώς και ζητήµατα διεθνούς και περιφερειακής ασφάλειας. Πρόεδρος & Γενικός ιευθυντής: Κώστας Υφαντής (Αναπληρωτής Καθηγητής Παν/µιο Αθηνών), Μέλη.Σ.: Κ. Λάβδας (Παν/µιο Κρήτης), Π. Λιαργκόβας (Παν/µιο Πελοποννήσου), Μ. Μαρινάκη (ΥΠΕΞ),. Ζώης (ΥΠΕΞ), Θ. Μούτος (Οικονοµικό Παν/µιο Αθηνών), Σ. Ευσταθιάδης ( ηµοσιογράφος). Το έργο του ΕΚΕΜ υποβοηθείται από δεκαµελές Επιστηµονικό Συµβούλιο. Μηνιαία Έκδοση Ιδιοκτήτης : Εργαστήριο Ευρωπαϊκής Ενοποίησης και Πολιτικής, Αιόλου 42-44, 105 60 Αθήνα Εκδότης : Πάνος Καζάκος, ιευθυντής Εργαστηρίου Ευρωπαϊκής Ενοποίησης και Πολιτικής Αιόλου 42-44, 105 60 Αθήνα Επιστηµονικός Υπεύθυνος ελτίου: Καθηγητής Π. Κ. Ιωακειµίδης Συντακτική οµάδα: Βαλλιανάτου Άννα (υπεύθυνη σύνταξης), Ματσουκά Κλεοπάτρα. Για τυχόν παρατηρήσεις και σχόλια: 2103689535, newsletter_eeep@pspa.uoa.gr Η έκδοση γίνεται σε συνεργασία µε το Ελληνικό Κέντρο Ευρωπαϊκών Μελετών (ΕΚΕΜ).

Ξενοφών Γιαταγάνας, πρ. Νοµικός Σύµβουλος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής 3 «H Ευρωπαϊκή προοπτική της Τουρκίας και η Ελλάδα» Οι συζητήσεις που γίνονται συνήθως, ακόµα και µετά την τυπική έναρξη των ενταξιακών διαπραγµατεύσεων, περιστρέφονται γύρω από τις αποφάσεις του Ελσίνκι, τί ακριβώς προέβλεπαν, αν ισχύουν ακόµα, αν τις εγκατέλειψε η εξωτερική µας πολιτική, αν µπορούµε στο µέλλον να προβάλουµε βέτο, ποιές θα είναι οι συνέπειες, κλπ. Τα ζητήµατα αυτά είναι βέβαια σοβαρότατα και οι απαντήσεις δεν είναι δεδοµένες. Κατά τη γνώµη µου όµως, υφίστανται δύο τουλάχιστον προκαταρκτικά θέµατα, τα οποία δεν αναδεικνύονται, και που αν δεν απαντηθούν, κινδυνεύουν να υποσκάψουν µακροχρόνια το σύνολο της εθνικής στρατηγικής (αν υπάρχει τέτοια). Για να είναι φερέγγυα η εξωτερική πολιτική οφείλει να έχει συνέχεια και συνέπεια, και στην προκειµένη περίπτωση δεν έχει κανένα από τα δύο αυτά στοιχεία. Εξηγούµαι: Η ασυνέχεια αναδεικνύεται από την ίδια τη συµφωνία του Ελσίνκι. Όχι ως προς τις επί µέρους διατάξεις της και την αυθεντική ερµηνεία τους, αλλά ως προς τη θέση της σχετικά µε την εξωτερική πολιτική της χώρας. Το Ελσίνκι δεν υπήρξε η κορωνίδα µιας συνεπούς και µόνιµης εξωτερικής πολιτικής απέναντι στην ευρωπαϊκή προοπτική της Τουρκίας. Υπήρξε, στην καλλίτερη περίπτωση, µια ευτυχής πρώτη κρυστάλλωση της αιφνίδιας και 180 µοιρών στροφής που άρχισε να συντελείται µετά το φιάσκο Οτσαλάν και την αντικατάσταση του Θ. Πάγκαλου από τον Γ. Παπανδρέου, και στη χειρότερη, πράγµα που πιστεύουν πολλοί, ένας έξυπνος ελιγµός προκειµένου να επιτευχθεί η ένταξη της Κυπριακής ηµοκρατίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ). Προξενεί εντύπωση πόσο εύκολα ξεχνάµε ότι και τη δεκαετία ακόµα του 90, η ελληνική κυβέρνηση έκανε διαβήµατα προκειµένου να ανασταλεί το χρηµατοδοτικό πρωτόκολλο Τουρκίας-ΕΕ, προκαλώντας αναίτια προβλήµατα στις ευρωτουρκικές σχέσεις και αναδεικνυόµενη σε πρόβληµα για τις εξωτερικές σχέσεις της ΕΕ, ενώ αποκαλούσε, δια στόµατος του Υπουργού Εξωτερικών, εν έτει 1998, «φύσει και θέσει προδότες» όσους υποστήριζαν από τότε το αδιέξοδο αυτής της πολιτικής και την ανάγκη επαναπροσδιορισµού της. Άρα, η θέση της Ελλάδας απέναντι στην ευρωπαϊκή προοπτική της Τουρκίας δεν είναι δεδοµένη και από δω πηγάζουν πιστεύω οι αψιµαχίες που παρατηρούνται σε όλους τους πολιτικούς χώρους γύρω από τους µετα-ελσίνκι χειρισµούς καθώς και η πρόσφατα διαπιστούµενη αντίθεση της κοινής γνώµης στην ένταξη της Τουρκίας στην ΕΕ. Αυτό βέβαια το γνωρίζουν φίλοι και εχθροί µας, και προσαρµόζουν ανάλογα τη δική τους στρατηγική, όπως έκαναν επί χρόνια πριν, όταν γερµανοί και γάλλοι διπλωµάτες διαβεβαίωναν τους τούρκους οµολόγους τους για τη δήθεν στήριξή τους στις ευρωπαϊκές φιλοδοξίες της γείτονος και υπεδείκνυαν την Ελλάδα ως µείζον πρόβληµα στην κατεύθυνση αυτή. Τούτο υπογραµµίζεται, και έρχοµαι έτσι στο δεύτερο θέµα που ήθελα να θίξω, και από τη στάση που δείξαµε στο θέµα του κυπριακού δηµοψηφίσµατος για το σχέδιο Ανάν και την επίλυση του πολιτικού προβλήµατος της µεγαλονήσου. Εδώ αναδεικνύεται το στοιχείο της ασυνέπειας. Όσοι µιλούν σήµερα για το Ελσίνκι, ξεχνούν ότι βασική συνιστώσα για τη µελλοντική διαχείριση του θέµατος, ήταν να χρεωθεί η Τουρκοκυπριακή πλευρά και η Τουρκία την ευθύνη για τη µη επίλυση του πολιτικού προβλήµατος της Κύπρου. Όσο κρυβόµαστε πίσω από την αδιαλλαξία του Ντεκτάς, τα πράγµατα πήγαιναν «καλά». Όταν όµως η Τουρκία έκανε τη στροφή, φάνηκε η ένδεια

4 της πολιτικής µας στρατηγικής, µέχρι σηµείου που οι ευρωπαίοι εταίροι µας δικαιολογηµένα αισθάνθηκαν ότι τους εξαπατήσαµε. Έτσι, χάσαµε µέσα σε λίγους µήνες ό,τι είχαµε οικοδοµήσει τα τελευταία 5-6 χρόνια. Και δεν λέγεται σήµερα καθαρά ότι η πανθοµολογούµενη έλλειψη µέσων πίεσης απέναντι στην Τουρκία (για τα διµερή και την αναγνώριση της Κυπριακής ηµοκρατίας), ακόµα και αν υποστηρίζουµε το αίτηµά της για ένταξη, οφείλεται στο ότι σπαταλήσαµε όλα τα διαπραγµατευτικά µας ατού αναδεικνυόµενοι εµείς, µε την ευρεία έννοια, εµπόδιο για την πολιτική επίλυση του κυπριακού. Προσωπικά, θέλω να πιστεύω ότι η υποστήριξη της ευρωπαϊκής στρατηγικής της Τουρκίας (παρά τα πολλά και ποικίλα προβλήµατα που θέτει και τα οποία αποφεύγουµε βέβαια να συζητάµε), αποτελεί στρατηγική επιλογή της ελληνικής διπλωµατίας και εθνική επιλογή της εξωτερικής µας πολιτικής. Οι µόνοι που δεν έχουµε ίσως συµφέρον να επαµφοτερίζουµε και να παίζουµε παντοµίµα στο θέµα αυτό, είµαστε εµείς. Πρέπει εποµένως να αποφασίσουµε τάχιστα και µε πανεθνική συναίνεση γιατί η ευρωπαϊκή προοπτική της γείτονος συµβαδίζει µε τα µακροχρόνια στρατηγικά συµφέροντα της χώρας. Είτε, φυσικά, το αντίθετο, πράγµα που απεύχοµαι προσωπικά. Μόνον όµως όταν ξέρουµε πραγµατικά τί ακριβώς αναµένουµε από την πορεία της Τουρκίας στην ΕΕ, θα είµαστε σε θέση να παίρνουµε σαφείς θέσεις σε όλα τα περιρρέοντα ζητήµατα, συµπεριλαµβανοµένου του Κυπριακού. Μέχρι τότε, όλες οι συζητήσεις και οι αντεγκλήσεις θα έχουν τακτικό µόνο χαρακτήρα, τακτική όµως δίχως στρατηγική είναι ακόµα πιο επικίνδυνη κατάσταση. Συνήθως καταλήγει σε αιφνίδιες και συγκυριακές αλλαγές κατεύθυνσης, που συνοδεύονται από εθνικές ήττες και συµφορές. Θέλω να ελπίζω ότι, αυτή τη φορά τουλάχιστον, θα αρθούµε στο ύψος των περιστάσεων και θα το αποφύγουµε. ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ Σύµφωνα µε τον Πρόεδρο της Γαλλίας Jacques Chirac η Ε.Ε. πρέπει να κερδίσει πάλι την εµπιστοσύνη των ευρωπαίων πολιτών µε την προώθηση µιας σειράς πρακτικών µέτρων τα οποία θα µπορούν να υιοθετηθούν χωρίς την επικύρωση του Ευρωπαϊκού Συντάγµατος. Οι προτάσεις του Γάλλου Προέδρου περιλαµβάνουν µια δύναµη «ανακούφισης» από τις καταστροφές, που θα προσφέρει κατ επείγουσα ανθρωπιστική βοήθεια χωρίς την προσφυγή σε αµερικάνικους πόρους, διπλασιασµό των πόρων για τα προγράµµατα ERASMUS, ένα ευρωπαϊκό πολιτικό σώµα για νέους και µια ευρωπαϊκή ευρωπαϊκή συνοριοφυλακή. Επιπλέον, ο Jacques Chirac ευνοεί ένα ισχυρότερο ρόλο για τον Ύπατο Εκπρόσωπο Javier Solana ενώ τίθεται υπέρ του επαναπατρισµού ορισµένων αρµοδιοτήτων της Ε.Ε. σε εθνικό επίπεδο, κυρίως στον τοµέα της φορολογίας. Υπογραµµίζεται ότι η ιδέα του Jacques Chirac για µια «Ευρώπη των προγραµµάτων» (Europe of projects) είναι σε πλήρη συµφωνία µε τη στροφή των αρχηγών της Ε.Ε. από συνταγµατικά σχέδια προς συγκεκριµένη πολιτική δράση, στροφή η οποία προέκυψε στη ιάσκεψη για το Μέλλον της Ευρώπης που διοργανώθηκε από την Αυστριακή Προεδρία στο Salzburg (26-28/1/2006).

5 Ο Nicolas Sarkozy, ο κύριος πολιτικός αντίπαλος του Jacques Chirac στις Γαλλικές προεδρικές εκλογές ευνοεί µια περισσότερο θεσµική προσέγγιση, µε ένα σχέδιο τριών σταδίων για µια πιο λειτουργική Ε.Ε. Επισηµαίνεται ότι σύµφωνα µε τον Γάλλο υπουργό εσωτερικών, η Γαλλία επιθυµεί την έναρξη µιας συζήτησης για τα τελικά σύνορα της Ε.Ε. στην επόµενη Σύνοδο της Ε.Ε. τον Ιούνιο του 2006 υπογραµµίζοντας ότι η περαιτέρω διεύρυνση θα πρέπει να δικαιολογηθεί. Ο υπουργός εσωτερικών ζήτησε την ενίσχυση της ικανότητας απορρόφησης της Ε.Ε. προκειµένου να καθησυχασθούν και οι ευρωπαίοι πολίτες. Επιπλέον, θεωρεί ότι τα εθνικά κοινοβούλια πρέπει να ελέγχουν την Ένωση κάθε φορά που επιθυµεί να κλείσει ένα από τα 35 κεφάλαια του κοινοτικού κεκτηµένου στις διαπραγµατεύσεις µε τις υποψήφιες χώρες. Υπογράµµισε ότι ο κανόνας της οµοφωνίας στις ενταξιακές διαπραγµατεύσεις είναι µια ψευδή εγγύηση γιατί η πρακτική δείχνει ότι κανένα κράτος µέλος δεν επιθυµεί να εµφανίζεται να είναι αυτό που µπλοκάρει το υποψήφιο κράτος. Σε οµιλία του στο Πανεπιστήµιο της Οξφόρδης (2/2/2006), ο Βρετανός Πρωθυπουργός Tony Blair δήλωσε ότι η Ε.Ε. πρέπει να αναβιώσει τις συζητήσεις για το Ευρωπαϊκό Σύνταγµα προκειµένου να θεσµοθετήσει πιο αποτελεσµατικούς κανόνες για τη διακυβέρνηση. Μετά από έξι µήνες θητείας στην Προεδρία της Ε.Ε., παραδέχτηκε ότι µια Ε.Ε. των 25 δεν µπορεί να λειτουργήσει σωστά µε τους τωρινούς κανόνες διακυβέρνησης. Υποστήριξε, όµως, ότι οι δραστηριότητες της Ένωσης δε θα πρέπει να επικεντρωθούν σε αυτές τις συζητήσεις για να µη τεθεί σε κίνδυνο το όραµα το οποίο φέρει το ίδιο το Ευρωπαϊκό Σύνταγµα. Υποστήριξε ότι τώρα οι ηγέτες της Ε.Ε πρέπει να θέσουν την ατζέντα και να εργασθούν για να γίνουν πρακτικά αλλά και ριζικά βήµατα στην οικονοµική µεταρρύθµιση, την ασφάλεια, την ενέργεια, την άµυνα και την εξωτερική πολιτική. Πρόσθεσε ότι στη συνέχεια θα τεθεί και το πλαίσιο µέσα στο οποίο θα συζητηθούν οι κανόνες της Ε.Ε. Ο Πρόεδρος της Πολωνίας Lech Kaczynski δήλωσε στη Γαλλική εφηµερίδα Le Figaro (24/2/2006) ότι το Ευρωπαϊκό Σύνταγµα δεν έχει καµία ευκαιρία να επικυρωθεί στην Πολωνία ενώ ζήτησε ένα συνταγµατικό κείµενο που θα είναι λιγότερο συγκεντρωτικό. Αυτό το νέο συνταγµατικό κείµενο θα πρέπει να λάβει υπόψη του τις διαφορές µεταξύ των µελών της Ε.Ε. αναφορικά µε το επίπεδο της ανάπτυξης και τις παραδόσεις και τις προσδοκίες, υπογραµµίζοντας ότι οι κυβερνήσεις της Πολωνίας και της Γαλλίας δε σκέφτονται τόσο το µέλλον της Ένωσης όσο το µέλλον των χωρών τους. Υποστήριξε ότι το παρόν συνταγµατικό κείµενο φέρνει την Ε.Ε. πιο κοντά στη δηµιουργία ενός υπερκράτους. Η πρόσφατη επίσκεψη του Πολωνού Προέδρου στο Παρίσι σηµατοδοτεί µια αναθέρµανση των σχέσεων Γαλλίας Πολωνίας, οι οποίες είχαν πληγεί µετά την υποστήριξη της αµερικανικής εισβολής στο Ιράκ από την Πολωνία το 2003. Το περιφερειακό κοινοβούλιο της Φλαµανδίας (Flanders) στο Βέλγιο επικύρωσε το κείµενο του Ευρωπαϊκού Συντάγµατος. Κατά συνέπεια, υπερπηδήθηκε ένα σηµαντικό εµπόδιο για την επικύρωση του Ευρωπαϊκού Συντάγµατος από το Βέλγιο (8/2/2006), αναπτερώνοντας το στρατόπεδο των υπέρµαχων του Ευρωπαϊκού Συντάγµατος. Ο Βρετανός ευρωβουλευτής Andrew Duff (ο συγγραφέας της έκθεσης του ΕΚ για την

6 αναβίωση του Ευρωπαϊκού Συντάγµατος) δήλωσε χαρακτηριστικά ότι «τώρα το Ευρωπαϊκό Σύνταγµα έχει επικυρωθεί από 14 κράτη µέλη και αντιπροσωπεύει µια πλειοψηφία των πολιτών της Ένωσης». Επιπροσθέτως, ο πρώην Πρόεδρος του ΕΚ Pat Cox που είναι επικεφαλής του ιεθνούς Ευρωπαϊκού Κινήµατος τόνισε ότι «επικυρώνοντας το σύνταγµα σήµερα, οι Φλαµανδικές και οι Βελγικές αρχές στέλνουν ένα ισχυρό µήνυµα ότι για αυτούς το σύνταγµα δεν είναι νεκρό και ότι η Ευρώπη χρειάζεται να εφαρµόσει τις κύριες βελτιώσεις που περιέχει το Σύνταγµα προκειµένου να λειτουργήσει η Ένωση των 25.» ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή είναι στη διαδικασία έγκρισης των λεπτοµερειών για το ταµείο παγκοσµιοποίησης ύψους 500 εκατοµµυρίων το χρόνο, µε στόχο να βοηθήσει τους εργαζόµενους να προσαρµοσθούν στην αναδόµηση των κυριοτέρων βιοµηχανιών στις περιοχές που έχουν πληγεί περισσότερο. Την 1 η Μαρτίου 2006 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα υιοθετήσει ένα συγκεκριµένο σχέδιο που θα περιλαµβάνει τις συγκεκριµένες προϋποθέσεις που πρέπει να εκπληρώνονται προκειµένου να µπορεί µια χώρα να κάνει αίτηση για την οικονοµική ενίσχυση των πολιτών της. Όπως επεσήµανε ο Επίτροπος για την κοινωνική πολιτική Vladimir Spidla η κεντρική ιδέα του ταµείου δεν είναι να βοηθήσει τις εταιρείες ή να προστατέψει τους τοµείς που πλήττονται αλλά να βοηθήσει τους ανθρώπους να βγουν από αυτή τη δύσκολη κατάσταση. Ο Ευρωπαίος Επίτροπος υποστήριξε ότι το ταµείο παγκοσµιοποίησης θα ενίσχυε τις προσπάθειες της Ε.Ε. για να γίνει περισσότερο ανταγωνιστική υπογραµµίζοντας ότι για τις σύγχρονες οικονοµίες η κύρια πηγή ανταγωνισµού δεν είναι η πιο αποτελεσµατική παραγωγή αλλά η ικανότητα µετάβασης από το ένα είδος παραγωγής στο άλλο το συντοµότερο δυνατό. Επισηµαίνεται ότι η ιδέα του ταµείου παγκοσµιοποίησης είχε προωθηθεί από το Ευρωπαϊκό Συµβούλιο το εκέµβριο του 2005, ως µέρος µιας συνολικής συµφωνίας για τον προϋπολογισµό της Ε.Ε., τα επόµενα επτά χρόνια. Το ταµείο θα καλύπτεται από πόρους που δε χρησιµοποιούνται ενώ υπογραµµίζεται ότι η χρήση του σε µεµονωµένες περιπτώσεις θα αποφασίζεται τόσο από τα κράτη µέλη της Ε.Ε. όσο και από το ΕΚ. Επισηµαίνεται, όµως, ότι ορισµένοι ηγέτες, κυρίως από τα νέα κράτη µέλη ήταν συγκρατηµένοι µε την ιδέα του ταµείου παγκοσµιοποίησης µε το φόβο ότι τα ταµείο αυτό θα χρησιµοποιηθεί από τα «παλιά» πλουσιότερα κράτη µέλη για την οικονοµική αναδόµησή τους. Στις 16 Φεβρουαρίου 2006 ενέκρινε το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο σε πρώτη ανάγνωση (µε 391 ψήφους υπέρ, 215 κατά και 33 αποχές) µια τροποποιηµένη εκδοχή της οδηγίας Bolkestein για την απελευθέρωση του τοµέα των υπηρεσιών, προϊόν συµβιβασµού µεταξύ των Χριστιανοδηµοκρατών και των Σοσιαλιστών. Η «αρχή της ελευθερίας παροχής υπηρεσιών» προβλέπει ότι τα κράτη-µέλη θα πρέπει να καταργήσουν όλα τα γραφειοκρατικά εµπόδια που περιορίζουν την ελεύθερη παροχή υπηρεσιών και ότι οι εργαζόµενοι θα υπάγονται στο δίκαιο του κράτους στο οποίο εργάζονται και παρέχουν τις εν λόγω υπηρεσίες. H οδηγία δε θα αφορά την απελευθέρωση υπηρεσιών γενικού οικονοµικού συµφέροντος, οι οποίες έχουν ανατεθεί σε οργανισµούς δηµοσίου ή ιδιωτικού δικαίου, ούτε στην ιδιωτικοποίηση δηµόσιων οργανισµών που παρέχουν υπηρεσίες. Εξαιρούνται οι ακόλουθες κατηγορίες υπηρεσιών: η υγεία (δηµόσια και ιδιωτική), οι

7 µεταφορές, τα οπτικοακουστικά µέσα, οι κοινωνικές υπηρεσίες, τα γραφεία προσωρινής εργασίας, τα τυχερά παιχνίδια, οι υπηρεσίες ασφαλείας, οι υπηρεσίες που καλύπτονται από ειδικές ρυθµίσεις (ενέργεια). Επισηµαίνεται ότι η Νέα ηµοκρατία ψήφισε υπέρ της οδηγίας, το ΠΑΣΟΚ ψήφισε υπέρ των επιµέρους τροπολογιών και απείχε από την καθ αυτώ ψηφοφορία για την οδηγία ενώ το ΚΚΕ, ο Συνασπισµός και το ΛΑΟΣ καταψήφισαν την οδηγία. Αυτή η τροποποιηµένη εκδοχή διαφέρει από την αρχική οδηγία που είχε προταθεί από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή το 2004 στο ότι αποδυναµώθηκε η αρχή του «κράτους προέλευσης» δηλαδή να µπορεί να παρέχει µια εταιρεία τις υπηρεσίες της σε ολόκληρη την Ε.Ε. σύµφωνα µε τη νοµοθεσία που ισχύει στη χώρα προέλευσής της. Επισηµαίνεται ότι, µετά τη ψηφοφορία της 16 ης Φεβρουαρίου, τα µέλη του ΕΚ έδωσαν διάφορες ερµηνείες σε αυτούς τους περιορισµούς ενώ επικεφαλής εταιρειών δήλωσαν ότι η αόριστη διατύπωση της οδηγίας καθιστά δυνατό στα κράτη µέλη να αποφύγουν την ουσιαστική απελευθέρωση των υπηρεσιών. Επιπλέον, η UNICE υποστήριξε ότι αυτή η τόσο µεγάλη «ευελιξία» της οδηγίας θα οδηγήσει τελικά πολλές υποθέσεις στη δικαιοδοσία του ΕΚ. Από την άλλη πλευρά, οι ευρωπαϊκές συνδικαλιστικές οργανώσεις εξέφρασαν την ικανοποίησή τους για το αποτέλεσµα της ψηφοφορίας του ΕΚ. Επισηµαίνεται ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα παρουσιάσει την τροποποιηµένη εκδοχή της οδηγίας για τις υπηρεσίες στο τέλος Απριλίου 2006. ΙΑΦΟΡΑ Η Επιτροπή προτείνει στο Ευρωπαϊκό Συµβούλιο να συστήσει ένα Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο Τεχνολογίας (EIT) το οποίο θα είναι ένας νέος πόλος αριστείας στον τοµέα της τριτοβάθµιας εκπαίδευσης, της έρευνας και της καινοτοµίας. Σε ανακοίνωσή της που εγκρίθηκε στις 22 Φεβρουαρίου η Επιτροπή προσδιόρισε τις κατευθυντήριες γραµµές της πρότασης που υποβλήθηκε αρχικά το 2005 στο πλαίσιο της αναθεωρηµένης στρατηγικής της Λισσαβώνας για την οικονοµική µεγέθυνση και την απασχόληση. Η Επιτροπή βάσισε τις εργασίες της στα αποτελέσµατα ευρείας δηµόσιας διαβούλευσης η οποία συγκέντρωσε πάνω από 700 προτάσεις. Tο Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο Τεχνολογίας θα επικεντρωθεί στην ανάπτυξη και των τριών πλευρών του τριγώνου της γνώσης: εκπαίδευση, έρευνα και καινοτοµία. Tο EIT θα επιδιώξει να προσελκύσει τους καλύτερους σπουδαστές, ερευνητές και διδάσκοντες από όλο τον κόσµο. Έργο τους θα είναι να εργαστούν µαζί µε τις κορυφαίες επιχειρήσεις ανάπτυξης της γνώσης και της έρευνας σε τοµείς αιχµής, ενισχύοντας µε τον τρόπο αυτό τις δεξιότητες διαχείρισης της έρευνας και της καινοτοµίας. Το EIT θα προσφέρει στον ιδιωτικό τοµέα µια νέα ολοκληρωµένη σχέση µε την εκπαίδευση και την έρευνα, νέες ευκαιρίες για την εµπορική αξιοποίηση της έρευνας και στενότερη αµφίδροµη επικοινωνία δηµόσιου και ιδιωτικού τοµέα. Η Επιτροπή κάλεσε το Ευρωπαϊκό Συµβούλιο να εξετάσει όλα τα στοιχεία που παρουσιάζονται στην υποβληθείσα ανακοίνωση και να συµφωνήσει ως προς τη σηµασία της πρωτοβουλίας αυτής. Η Επιτροπή θα υποβάλει επίσηµη πρόταση πριν από το τέλος του 2006. Εάν η νοµοθετική πράξη για την ίδρυση του ΕΙΤ εκδοθεί µέσα στο 2008, το διοικητικό συµβούλιο θα µπορεί να διοριστεί στις αρχές του 2009 ενώ ο προσδιορισµός των «γνωστικών κοινοτήτων» θα µπορεί να ξεκινήσει το 2009. Ο αρµόδιος Επίτροπος για τη διεύρυνση Olli Rehn και ο υπουργός εξωτερικών της

8 Αλβανίας Besnik Mustafaj υπέγραψαν (20/2/2006) στα Τίρανα Συµφωνία Σταθερότητας και Σύνδεσης, το πρώτο νοµικό βήµα για την πλήρη ένταξη στην Ε.Ε. Ο Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Jose Manuel Barroso παραβρέθηκε στην τελετή υπογραφής και δήλωσε ότι πολλά εξαρτώνται από την εφαρµογή της συµφωνίας. Επισηµάνθηκε ότι η Αλβανία πρέπει να καταβάλει επίπονες προσπάθειες για να καταπολεµήσει το οργανωµένο έγκληµα και τη διαφθορά, να απελευθερώσει την οικονοµία της, να ενδυναµώσει τα δικαιώµατα της ιδιοκτησίας και να εξασφαλίσει την ελευθερία του λόγου. Η υπογραφή της Συµφωνίας Σταθερότητας και Σύνδεσης έγινε µετά από τρία χρόνια προετοιµασίας της Αλβανίας, που είναι η φτωχότερη χώρα της Ε.Ε. Επισηµαίνεται ότι η Βοσνία-Ερζεγοβίνη και η Σερβία- Μαυροβούνιο είναι οι δύο τελευταίες χώρες που υπέγραψαν Συµφωνία Σταθερότητας και Σύνδεσης µε την Ε.Ε. το 2005. ΕΚ ΟΣΕΙΣ ΤΟΥ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΟΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ Κείµενα εργασίας: - A. Trantidis, Interests, Ideas and Norms: The Strategy of Symbiosis in the European Neighbourhood Policy - P. Choros, Political Conditionality in the European Neighbourhood Policy: The Case of the Southern Mediterranean - Α. Τραντίδης, «Οικονοµικές προεκτάσεις της περιφερειακής ολοκλήρωσης στα Βαλκάνια» - G. Andreou, Regional Policy in Greece Sectoral Case Study. The Operational Programme Competitiveness - Κ. ιαµαντίκος και Π. Λαµπρίδης, «Η Αναζήτηση της Ειρήνης στο Αιγαίο: Μια Συνολική Αποτίµηση της Οικοδόµησης Εµπιστοσύνης και Ασφάλειας στις Ελληνοτουρκικές Σχέσεις» - Π. Καζάκος, «Στη µέση του δρόµου; Η Ελλάδα και η πρόκληση της ανταγωνιστικότητας» - Ν. Τζιφάκης & Ε. Τ. Φακιολάς, «Οι επιχειρήσεις ειρήνης της Ευρωπαϊκής Ένωσης στα υτικά Βαλκάνια» - Martha Triantafillou, Forecasting conflicts with the use of event data: the greek turkish case of Imia - Anna Vallianatou, The Iraq crisis: did the fourth EU Greek Presidency follow the problem-solving approach? - Eleni Demiri & E. Vlioras, The Greek Contribution to CFSP and Civilian Crisis Management - N. Koutsiaras & G.Andreou, Small can be beautiful: The EU budget and the financial perspectives for 2007-2013 - D. Chryssochoou, Debating Europe's Constitutional Identity - Ν. Κουτσιαράς, «Η στρατηγική της Λισαβόνας και η έκθεση Κοκ: Μεταξύ οικονοµικής σκοπιµότητας και πολιτικής ορθότητας» - Π. Καζάκος, «Ανταγωνιστικότητα, Ανάπτυξη και Απασχόληση. Εθνικές υνατότητες και Προτεραιότητες» - N. Frangakis, A.D. Papayannidis, Eleni Demiri, E. Vlioras, FORNET CFSP Annual Report 2004-Greece - P. Kazakos, Europeanisation, Public Goals and Group Interests: Convergence Policy in Greece, 1990-2003 Σειρά Ευρωπαϊκή Ενοποίηση και Πολιτικές: - Εµµανουέλα ούση, «Η κοινοτική πολιτική περιβάλλοντος και η επίδρασή της στην περίπτωση της Ελλάδας», Παπαζήσης, Αθήνα 200. - Ανδρέου, «Συνοχή και διαρθρωτική πολιτική στην Ευρωπαϊκή Ένωση», Παπαζήσης, Αθήνα, 2002 - Κ. Μπότσιου, «Μεταξύ ΝΑΤΟ και ΕΟΚ. Η Ευρώπη σε αναζήτηση µιας αµυντικής και πολιτικής ένωσης, 1949-1957», Παπαζήσης, Αθήνα 2002. - -Ν. Κουτσιαράς, «Η Λήψη Αποφάσεων σε µια Οικονοµική Ένωση. Υποδείξεις µε αφετηρία τη σύγχρονη οικονοµική θεωρία της πολιτικής», Παπαζήσης, Αθήνα 2003 - Αθ. Κοτσιαρός, «www.πολιτικόισλάµ. online.tr», Η ηλεκτρονική παρουσία του Τούρκικου πολιτικού Ισλάµ στο διαδίκτυο», Παπαζήσης, Αθήνα 2004 - Ν. Κουτσιαράς, «Ποιος ελπίζει ή φοβάται τις Βρυξέλλες; Η ρυθµιστική παρέµβαση της Ε.Ε. στις αγορές εργασίας», Παπαζήσης, Αθήνα 2004.

9 ΦΑΚΕΛΛΟΣ: Ε.Ε. -IΣΛΑΜ Η κρίση που ξέσπασε λόγω της δηµοσίευσης στη δανική εφηµερίδα Jyllands-Posten δώδεκα γελοιογραφιών του προφήτη Μωάµεθ (και η αναδηµοσίευσή τους σε άλλες ευρωπαϊκές εφηµερίδες) πυροδότησε δηµόσιες συζητήσεις για τα όρια της ελευθερίας του λόγου και για τις σχέσεις ύσης - Ισλάµ. Στη συζήτηση που έγινε στην Ε.Ε. µπορούµε να διακρίνουµε τους υπέρµαχους της ελευθερίας του λόγου και αυτούς που επιδεικνύουν µεγαλύτερη µετριοπάθεια προκειµένου να κατευνάσουν τα πνεύµατα. Ο Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Jose Manuel Barroso σε συνέντευξη που έδωσε στην εφηµερίδα Jyllands-Posten υπερασπίστηκε την ελευθερία λόγου ως θεµελιώδη αξία της Ευρωπαϊκής ανοιχτής κοινωνίας. Επιπλέον, ο Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής που παραβρέθηκε στη συζήτηση του ΕΚ (13/2/2006) για το θέµα αυτό εξέφρασε την αλληλεγγύη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στη ανία ενώ δήλωσε ότι το µποϋκοτάζ στα δανικά προϊόντα αποτελεί µποϋκοτάζ στα ευρωπαϊκά προϊόντα. Ο Jose Manuel Barroso δήλωσε, επίσης, ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή καταδίκασε τη βία και συγκεκριµένα, τα βίαια γεγονότα κατά του γραφείου της Ε.Ε. στη Γάζα και κατά των αποστολών των κρατών µελών, ιδίως τη ανίας. Ζήτησε, όµως, και περαιτέρω διάλογο προκειµένου να αµβλυνθεί η ένταση. Τα µέλη του ΕΚ συζήτησαν στις 13 Φεβρουαρίου 2006 το ζήτηµα των σκίτσων του Μωάµεθ και τη σχετική απάντηση της Ε.Ε. και αποφάσισαν την υιοθέτηση ενός ψηφίσµατος µε το οποίο θα καταδικάζουν τις πρόσφατες βίαιες διαµαρτυρίες και θα υποστηρίζουν τη ανία και την ελευθερία έκφρασης. Τα µέλη του ΕΚ πρότειναν τη ίδρυση µιας επιτροπής Ε.Ε.-Μουσουλµάνων που θα εξετάζει τα σχολικά βιβλία στην Ευρώπη και τον Ισλαµικό κόσµο προκειµένου να εντοπισθούν οι λέξεις και οι αξίες που χρησιµοποιούνται για να περιγράψουν την άλλη πλευρά. Τα µέλη του ΕΚ αντιτίθενται στην πρόταση της Επιτροπής για την υπογραφή από τα ΜΜΕ ενός εθελοντικού «κώδικα συµπεριφοράς» για την αναφορά στο Ισλάµ και σε άλλες θρησκείες. Σε δήλωσή της (15/2/2006) η Αυστριακή Προεδρία του Συµβουλίου της Ε.Ε. ενώπιον του ΕΚ επεσήµανε, µεταξύ άλλων, ότι η αντιµετώπιση της παρούσας κρίσης εξαρτάται από τη στάση της ηγεσίας της Ε.Ε. Υποστήριξε ότι η στάση των πολιτικών αντιπροσώπων της Ε.Ε. δεν µπορεί να συνίσταται σε προσπάθειες εκπόνησης κανόνων για τη συµπεριφορά των ΜΜΕ. Υπογράµµισε ότι η ελευθερία έκφρασης και τύπου αποτελούν επιτεύγµατα πολυετών αγώνων στην Ευρώπη, τα οποία σε καµία περίπτωση δεν πρέπει να τεθούν σε κίνδυνο. Πρόσθεσε ότι αυτές οι ελευθερίες επιτρέπουν την παράθεση και αντικρουόµενων ιδεών και συζητήσεων, όσο και αν σοκάρουν καθώς και τη διάπραξη λαθών και την αυστηρή κριτική αυτών των λαθών. Σύµφωνα µε τη δήλωση της Αυστριακής Προεδρία, η σωστή απάντηση στην κρίση δεν είναι ο περιορισµός της ελευθερίας έκφρασης αλλά η αξιόπιστη δέσµευση σε µια δηµοκρατική και πλουραλιστική Ευρώπη µε περισσότερο διάλογο µεταξύ των πολιτισµών. «Πρέπει να δείξουµε στις µουσουλµανικές κοινότητες ανά τον κόσµο ότι θέλουµε να εργαστούµε µαζί στην περαιτέρω ανάπτυξη των σχέσεων, βάσει της αµοιβαίας εµπιστοσύνης. Πρέπει να δείξουµε στους φίλους µουσουλµάνους πολίτες ότι η Ένωση είναι ακόµη ένα ωραίο µέρος για να είναι κάποιος, ένα µέρος όπου τα µέλη άλλων θρησκειών είναι σεβαστά,

10 ένα µέρος που νιώθουν ως πατρίδα τους και στο οποίο µπορούν να ενσωµατωθούν δηµοκρατικά». Σις 8 Φεβρουαρίου 2006 η Αυστριακή υπουργός εξωτερικών Ursula Plassnik, είχε µια τηλεφωνική επικοινωνία µε τον Τούρκο αναπληρωτή Πρωθυπουργό και υπουργό εξωτερικών Abdullah Gül. Αυτό αποτέλεσε µια προσπάθεια ανάµειξης της Τουρκίας στην αντιµετώπιση της κρίσης ως χώρας που θα µπορούσε να παίξει ένα σηµαντικό ρόλο στο πλαίσιο του µουσουλµανικού κόσµου. Στη συζήτησή αυτή η Ursula Plassnik έδωσε έµφαση στην εκτίµηση που έχει στον ενεργό ρόλο της Τουρκίας στην προώθηση του διαλόγου µεταξύ της Ευρώπης και του µουσουλµανικού κόσµου, ιδίως µέσω της «Συµµαχίας των πολιτισµών», προϊόν µιας πρωτοβουλίας των πρωθυπουργών της Τουρκίας και της Ισπανίας υπό την αιγίδα του οργανισµού Ηνωµένων Εθνών. Η Τουρκία έχει προσκληθεί στο άτυπο Συµβούλιο των υπουργών εξωτερικών (Salzburg, 10-11/3/2006). Ο Τούρκος υπουργός εξωτερικών θα κάνει την εναρκτήρια οµιλία σε µια συζήτηση για το «συνασπισµό των πολιτισµών», µια πρωτοβουλία που άρχισε από τον οργανισµό Ηνωµένων Εθνών. Επισηµαίνεται, όµως, ότι τελικά δεν έχει προβλεφθεί κάποιος ειδικός ρόλος για την Τουρκία. Στη κατηγορία αυτών που επιθυµούν να κατευνάσουν τα πνεύµατα ανήκουν ο αντιπρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Franco Frattini και ο Ύπατος Εκπρόσωπος Javier Solana. Σε συνέντευξή του (9/2/2006) στη Βρετανική εφηµερίδα The Telegraph ο Franco Frattini υποστήριξε ότι τα σκίτσα που δηµοσιεύθηκαν στη δανική εφηµερίδα Jyllands-Posten ταπείνωσαν εκατοµµύρια µουσουλµάνους ενώ υπογράµµισε ότι οι δηµοσιογράφοι και οι αρχισυντάκτες θα πρέπει να είναι περισσότερο υπεύθυνοι όταν ασκούν το δικαίωµα της ελευθερίας του λόγου αναφορικά µε ευαίσθητα θρησκευτικά ζητήµατα. Ο Franco Frattini δήλωσε ότι τα ΜΜΕ πρέπει να υπογράψουν έναν εθελοντικό κώδικα συµπεριφοράς σχετικά µε το Ισλάµ και άλλες θρησκείες προκειµένου να αποτρέπονται τέτοιες διαµάχες. Με αυτόν τον τρόπο θα δινόταν και στο µουσουλµανικό κόσµο το µήνυµα ότι η Ε.Ε. αναγνωρίζει τις συνέπειες της άσκησης του δικαιώµατος της ελευθερίας της έκφρασης και ότι είναι έτοιµη να αυτοπεριορισθεί. Πρόσθεσε ότι ο κώδικας συµπεριφοράς δε θα δώσει προνοµιακή µεταχείριση σε καµία θρησκεία αλλά θα αναγνωρίσει τη σηµασία του σεβασµού των θρησκευτικών ευαισθησιών. Επισηµαίνεται ότι η ιδέα της εκπόνησης εθελοντικών κανόνων για τα ΜΜΕ από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και αντιπροσώπους των ΜΜΕ δεν είναι καινούργια. Πριν τα βίαια γεγονότα των τελευταίων ηµερών, στόχος ήταν η συντονισµένη προσπάθεια για αποτροπή της ριζοστικοποίησης των νέων που θα µπορούσε να οδηγήσει σε τροµοκρατικές πράξεις. Ο Ύπατος Εκπρόσωπος Javier Solana ξεκίνησε περιοδεία στις 13 Φεβρουαρίου στη Μέση Ανατολή. Ο Ύπατος Εκπρόσωπος της Ε.Ε. επισκέφθηκε τη Σαουδική Αραβία, την Αίγυπτο, την Ιορδανία και την Παλαιστίνη σε µι προσπάθεια να προωθήσει τον αµοιβαίο σεβασµό µεταξύ της Ευρώπης και του Ισλαµικού κόσµου. Εξέφρασε τη λύπη του για το γεγονός ότι θίχθηκαν θρησκευτικά συναισθήµατα και δήλωσε ότι η ελευθερία του τύπου πρέπει να φέρει υπευθυνότητα και διακριτικότητα και ότι πρέπει να σέβεται τις πεποιθήσεις και τα δόγµατα όλων των θρησκειών. Επισηµαίνεται ότι η Ολλανδία εξέφρασε κριτική κατά του Javier Solana για τον απολογητικό τόνο που χρησιµοποίησε κατά την περιοδεία του στις µουσουλµανικές χώρες. Η αντίδραση της Ε.Ε. στο Συµβούλιο υπουργών

11 Η επίσηµη αντίδραση της Ε.Ε. ελήφθη στα συµβούλια των υπουργών δικαιοσύνης και των εξωτερικών. Οι υπουργοί δικαιοσύνης και εσωτερικών υποθέσεων της Ε.Ε. αποφάσισαν (21/2/206) να αναβάλουν το σχέδιο καθιέρωσης κοινών κανόνων της Ε.Ε. για διασυνορικές διαµάχες αφού έγινε ξεκάθαρο ότι δε θα επιτευχθεί οµοφωνία µετά από φόβους ότι µέρη του νόµου παραβιάζουν την ελευθερία έκφρασης. Ο προτεινόµενος νόµος στόχευε στον καθορισµό των εθνικών νόµων που εφαρµόζονται στις διαµάχες όπου τα άτοµα ή οι εταιρείες από διαφορετικές χώρες αναµειγνύονται, συµπεριλαµβανοµένων και χωρών που δεν είναι κράτη µέλη της Ε.Ε. Όπως δήλωσε ο Αυστριακός υπουργός δικαιοσύνης Karin Gastinger, οι υπουργοί της Ε.Ε. απέτυχαν να συµφωνήσουν στην αρχή που θα έπρεπε αν εφαρµοσθεί στους νόµους εθνικής ευθύνης για τα ΜΜΕ για τη δυσφήµηση πολιτών, δηµόσιων προσώπων ή θρησκευτικών εικόνων. Σύµφωνα µε µια πρόταση, οι δηµοσιογράφοι ενός συγκεκριµένου κράτους θα µπορούσαν να καταδικασθούν για τη δυσφήµηση ενός πολίτη ή µιας εταιρείας σύµφωνα µε τους κανόνες που ισχύουν σε µια άλλη χώρα, εκτός Ε.Ε. Επισηµαίνεται ότι αυτή η πρόταση συνάντησε µεγάλη αντίσταση από οργανισµούς των ΜΜΕ, ΜΚΟ και πολιτικές οργανώσεις µε το επιχείρηµα ότι, για παράδειγµα, µια Σουηδική εφηµερίδα θα µπορούσε να καταδικασθεί σύµφωνα µε τους νόµους της Συρίας και του Πακιστάν σύµφωνα µε το νόµο για τη δυσφήµηση ενός πολίτη από αυτές τις χώρες. Επιπλέον, επισηµάνθηκε ότι θα ήταν αδύνατον τα ΜΜΕ µιας χώρας να γνωρίζουν τους νόµους όλων των χωρών αναφορικά µε τα ΜΜΕ. Όπως προτάθηκε από αντιπροσώπους διαφόρων οργανισµών ΜΜΕ στην Ε.Ε., οι νόµοι που ισχύουν σε κάθε περίπτωση δυσφήµησης θα έπρεπε να καθορίζονται από τη χώρα προέλευσης του εκδότη. Ο Franco Frattini δήλωσε ότι θα έκανε µια αναθεωρηµένη πρόταση παραλείποντας το άρθρο για την ελευθερία των ΜΜΕ προκειµένου να προχωρήσουν τα υπόλοιπα. Επεσήµανε ότι το θέµα αυτό χρειάζεται περισσότερο χρόνο. Οι υπουργοί εξωτερικών της Ε.Ε. µε δήλωση τους (ΣΓΥ, 27/2/2006) αναγνώρισαν και εξέφρασαν τη λύπη τους για το ότι τα σκίτσα που δηµοσιεύθηκαν αρχικά στη ανική εφηµερίδα Jyllands-Posten θεωρήθηκαν προσβλητικά και οδυνηρά από τους Μουσουλµάνους σε ολόκληρο τον κόσµο. Η αρχική δήλωση εξέφραζε τη λύπη της Ε.Ε. «για το ότι τα σκίτσα αυτά προσέβαλαν...», η οποία τροποποιήθηκε µετά από πίεση του Ολλανδού υπουργού εξωτερικών Bernard Bot, που επιθυµούσε να αποφύγει µια απολογία της Ε.Ε. απέναντι στο µουσουλµανικό κόσµο. Ο ανός υπουργός Stig Moller δήλωσε ότι ήταν ευχαριστηµένος µε τη δήλωση και την οµοφωνία των κρατών µελών της Ε.Ε. για την υποστήριξη της ανίας. Επισηµαίνεται ότι η Ισπανία και η Πολωνία προσπάθησαν να προωθήσουν ένα πνεύµα συµφιλίωσης στα Συµπεράσµατα του Συµβουλίου. Ο υπουργός εξωτερικών της Τσεχίας Cyril Svoboda υποστήριξε ότι η Ε.Ε. θα πρέπει να δείξει την πίστη της στη ανία και στην ελευθερία έκφρασης στην Ευρώπη. Όπως δήλωσε ο Cyril Svoboda η Ε.Ε. θα έπρεπε να εκφράσει την υποστήριξή της µε µια οικονοµική ανταµοιβή για την αρνητική επίδραση που είχαν οι αντιδράσεις ορισµένων Ισλαµικών χωρών στις εξαγωγές και στο εµπόριο δανικών προϊόντων. Τέλος, ο Τσέχος υπουργός εξωτερικών υπογράµµισε ότι µέχρι τώρα η αντίδραση της Ε.Ε. ήταν αρκετά αόριστη. Επισηµαίνεται ότι στις 23 Φεβρουαρίου, ο ανός υπουργός Εξωτερικών Stig Moller ανακοίνωσε (23/2/2006) τη διοργάνωση από τη χώρα του µιας ιεθνούς διάσκεψης υπέρ της προώθησης του διαλόγου µεταξύ των θρησκειών και των πολιτισµών στις 10 Μαρτίου. Επεσήµανε ότι η δανική κυβέρνηση θα συνεισφέρει µε σηµαντικό χρηµατικό

12 ποσό σε πρόγραµµα του οργανισµού Η.Ε. που αποσκοπεί στην κατάλυση των προκαταλήψεων στις σχέσεις ύσης και Ισλάµ. Σχόλια για τις σχέσεις Ε.Ε.-Ισλάµ «...Κατανοώ ότι προσεβλήθησαν άνθρωποι στον µουσουλµανικό κόσµο, αλλά τι είναι προτιµότερο; Να έχουµε σύστηµα στο πλαίσιο του οποίου επιτρέπονται οι υπερβολές ή να ζούµε σε χώρες που δεν έχουν καν δικαίωµα να το πουν; Η ευρωπαϊκή κοινωνία είναι θεµελιωµένη σε αρχές, όπως η ισότητα µεταξύ ανδρών και γυναικών, η ελευθερία του λόγου και ο σαφής διαχωρισµός µεταξύ πολιτικής και θρησκείας, δήλωσε ο πρόεδρος της Κοµισιόν. Εχοντας δεχθεί την κριτική εκείνων που θεωρούν ότι δεν έκανε αρκετά για να υποστηρίξει τη ανία, µέλος της Ε.Ε., µετά τις απειλές και τις επιθέσεις για τα σκίτσα που πρωτοδηµοσιεύτηκαν σε δανέζικη εφηµερίδα, ο κ. Μπαρόζο κατήγγειλε την αµαύρωση της ανίας. Για να αποφύγουν τη σύγκρουση των πολιτισµών στην Ευρώπη και να συµβάλουν στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, οι Ευρωπαίοι ηγέτες πρέπει να προσέξουν ώστε να γίνει σαφής διαχωρισµός µεταξύ των µη δηµοκρατικών µουσουλµάνων στην Ευρώπη, εκείνων που πιστεύουν στις ευρωπαϊκές αξίες - οι οποίοι και αποτελούν τη βασική πλειοψηφία. Αυτούς, οι Ευρωπαίοι οφείλουν να τους προσεγγίσουν, είπε και πρόσθεσε: Το Ισλάµ είναι τµήµα της Ευρώπης, φέρουµε πολύ σηµαντική ισλαµική κληρονοµιά. Αναφερόµενος στις προκαταλήψεις εις βάρος των µουσουλµάνων, θύµισε τις αναφορές περί «απίστων» στα σχολικά του βιβλία. Πρέπει να απευθυνθούµε στους µετριοπαθείς µουσουλµάνους ηγέτες και να κάνουµε σαφή διαχωρισµό µεταξύ της φυσικής έκφρασης απόψεων, που σεβόµαστε, και του εξτρεµισµού, σηµείωσε ο κ. Μπαρόζο, τονίζοντας ότι κάτι τέτοιο είναι ιδιαίτερα δύσκολο, σ έναν τοµέα όπου υπάρχει κίνδυνος λαϊκισµού στην Ευρώπη. Το Ισλάµ, είπε, έχει µακρά παράδοση στην ανεκτικότητα, αλλά το πρόβληµα αφορά στην ανάπτυξη πολιτικών δοµών και πολιτικών συστηµάτων, που υποστηρίζουν αυτή την ανεκτικότητα.» (Απόσπασµα από άρθρο του Jose Manuel Barroso στην International Herald Tribune που αναδηµοσίευσε η εφηµερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 18/2/2006) «Οι βίαιες αντιδράσεις που ξέσπασαν µε αφορµή τη δηµοσίευση των σκίτσων του Μωάµεθ έδειξαν το πόσο σχετικά εύκολα µπορούν οι σχέσεις Ευρώπης (και ύσης γενικότερα) και ισλαµικού κόσµου να διολισθήσουν σε σύγκρουση (επιβεβαιώνοντας τις θεωρίες για «σύγκρουση των πολιτισµών»). Βεβαίως κανένα θρησκευτικό δόγµα δεν µπορεί (και δεν πρέπει) να ορίσει τα όρια της ελευθερίας έκφρασης στον ευρωπαϊκό χώρο. Εάν αυτό γίνει σήµερα από ένα δόγµα, αύριο θα γίνει από άλλο. Και τότε οι συνέπειες είναι προφανείς. Αυτή είναι η µία πλευρά της κρίσης. H άλλη όµως αναφέρεται στη σχέση της Ευρώπης µε το Ισλάµ. H τραυµατική ιστορική εµπειρία της σχέσης αυτής είναι γνωστή. H µείζονος σηµασίας πρόκληση για την Ευρώπη σήµερα είναι ότι θα πρέπει να βρει έναν τρόπο συµβίωσης µε το Ισλάµ. Για πολλούς λόγους, πολιτιστικούς, γεωγραφικούς, οικονοµικούς, δηµογραφικούς κ.ά. η Ευρώπη και η επιβίωσή της εξαρτάται σε αυξανόµενο βαθµό από την ειρηνική και «συνεργασιακή συνύπαρξή» της µε τον ισλαµικό κόσµο. Προς την κατεύθυνση αυτή η Ευρώπη (Ευρωπαϊκή Ένωση) έχει κάνει ορισµένα σηµαντικά πράγµατα αλλά χρειάζεται σαφώς να γίνουν περισσότερα και ουσιαστικότερα. Έτσι π.χ. ο «διάλογος των πολιτισµών» - ο διάλογος δηλαδή µεταξύ Ευρώπης και Ισλάµ ως προϋπόθεση αλληλοκατανόησης των διαφορετικών πολιτιστικών µορφωµάτων - έχει εξαγγελθεί αρκετές φορές αλλά δεν έχει υλοποιηθεί, πέρα από τη διεξαγωγή ορισµένων ακαδηµαϊκών σεµιναρίων µεταξύ ειδικών. H πολιτιστική όσµωση δεν έχει προχωρήσει. Αντίθετα υπάρχουν ορισµένα

13 συµπτώµατα «πολιτιστικού αποκλεισµού». Σε κάπως µακροχρόνια προοπτική, κρίσιµη σηµασία για τη σχέση Ευρώπης - Ισλάµ έχει η εξέλιξη της σχέσης Ευρωπαϊκής Ένωσης - Τουρκίας. H ενσωµάτωση της Τουρκίας στην Ένωση θα αποτελούσε πράξη που θα πιστοποιούσε ότι η Ευρώπη δεν είναι µια «κλειστή χριστιανική λέσχη» στην οποία δεν έχει θέση το Ισλάµ, αλλά ένας πολυπολιτισµικός χώρος (και ισλαµικός δηλαδή). Κι όµως οι προοπτικές ένταξης της Τουρκίας (έστω και στο απώτερο µέλλον) δεν εµφανίζονται ιδιαίτερα ευοίωνες. H επίλυση του κυπριακού προβλήµατος στη βάση της (οµοσπονδιακής) συνύπαρξης των δύο κοινοτήτων θα µπορούσε επίσης να αποτελέσει ένα καλό παράδειγµα πολιτιστικής όσµωσης. υστυχώς όµως...» (Π.K. Ιωακειµίδης, «Eυρώπη και Iσλάµ», ΤΑ ΝΕΑ, 17/2/2006) «...δεν θέλω να υποστηρίξω τον ακραίο πολιτισµικό σχετικισµό που παίζει κεντρικό ρόλο σε θεωρίες περί πολυπολιτισµικότητας. Συχνά οι θεωρίες αυτές υποστηρίζουν ότι οι δηµοκρατικές ελευθερίες και τα ανθρώπινα δικαιώµατα είναι απλώς ένα µέρος της δυτικής κουλτούρας. Σαν τέτοια τα άτοµα που ανήκουν σε διαφορετικές πολιτισµικές παραδόσεις, ακόµη και αν ζουν σε δυτικές κοινωνίες, δεν έχουν καµία υποχρέωση να τα σέβονται. Έτσι, π.χ., στοχαστές που βλέπουν τον λόγο περί ανθρωπίνων δικαιωµάτων ως µια έκφανση του δυτικού πολιτισµικού ιµπεριαλισµού υποστηρίζουν ότι πρακτικές όπως η κλειτοριδεκτοµή ή το πατριαρχικό δικαίωµα του παραδοσιακού πατέρα-αφέντη να έχει εξουσίες ζωής ή θανάτου πάνω στα άλλα µέλη της οικογένειας πρέπει να είναι σεβαστές... Αυτού του είδους ο ακραίος αξιακός σχετικισµός είναι τόσο παράλογος όσο και η απολυτοποίηση των αξιών που σχετίζονται µε την ελευθερία του λόγου και της έκφρασης. εν υπάρχει βέβαια αµφιβολία ότι η ρητορεία περί δηµοκρατίας και ανθρωπίνων δικαιωµάτων συχνά χρησιµοποιείται για την προώθηση γεωπολιτικών, ιµπεριαλιστικών στόχων (π.χ. Ιράκ). εν υπάρχει επίσης αµφιβολία ότι τα δηµοκρατικά ιδεώδη, όπως σωστά υποστηρίζουν οι εχθροί τους, δεν αποτελούν αιώνιες, πλατωνικού τύπου αξίες που ισχύουν παντού και πάντα (δεν ισχύουν, για παράδειγµα, σε απλές, µη διαφοροποιηµένες κοινωνίες όπου δεν υπάρχει εξατοµίκευση)... Συµπερασµατικά, η απολυτοποίηση του δικαιώµατος της ελεύθερης έκφρασης από τη µια µεριά και ο ακραίος πολιτισµικός σχετικισµός από την άλλη οδηγούν σε ηθικά και πρακτικά αδιέξοδα. Στις σύγχρονες ευνοούµενες κοινωνίες υπάρχουν και πρέπει να υπάρχουν όρια και στο δικαίωµα της ελευθερίας του λόγου και στην πολυπολιτισµική απαίτηση ανοχής κοινωνικών πρακτικών που υποσκάπτουν την αυτονοµία ή/και το ευ ζην του ατόµου.» (N. Μουζέλης, «Τα όρια της ελευθερίας του λόγου», ΤΟ ΒΗΜΑ, 19/2/2006)

14 ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΤΩΝ ΕΚΘΕΣΕΩΝ ΙΕΘΝΩΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ, ΜΗ ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΩΣΕΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ Ε.Ε. (Για λογαριασµό του Υπουργείου Οικονοµίας και Οικονοµικών). Επιλογή από ευρύτερο κείµενο που παραδόθηκε το εκέµβριο 2005 (β τριµηνιαίο δελτίο). Την οµάδα έργου συντονίζει ο Νίκος Κουτσιαράς. ΘΕΜΑ: ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ «Το κράτος ενδυναµωτής; από τη δηµόσια στην ιδιωτική ευθύνη για την κοινωνική προστασία: µονοπάτια και παγίδες» 1 OECD Social, Employment and Migration Working Papers (No 26), Σεπτέµβριος 2005 Η παρούσα µελέτη αναφέρεται στις σύγχρονες µεθόδους ιδιωτικοποίησης του συστήµατος κοινωνικής προστασίας στα κράτη του ΟΟΣΑ παραθέτοντας πλεονεκτήµατα και µειονεκτήµατα των µεθόδων µε αναφορές σε συγκεκριµένα κοινωνικά προγράµµατα και κράτη. εδοµένου ότι τα συστήµατα κοινωνικής προστασίας στην ιστορική τους διαδροµή στηρίζονται σε ένα συγκεκριµένο µίγµα κρατικής και ιδιωτικής συµµετοχής / ευθύνης, παρατηρούνται διαχρονικά τάσεις ενίσχυσης της µίας ή της άλλης συµµετοχής. Την τελευταία δεκαετία παρατηρείται η τάση ενίσχυσης της ιδιωτικής συµµετοχής στη χρηµατοδότηση, αλλά και την παροχή των κοινωνικών υπηρεσιών. Η τάση αυτή ενισχύεται από µία σειρά παραγόντων, όπως η δηµογραφική γήρανση, η δηµοσιονοµική κατάσταση και η ανάγκη επίτευξης ευελιξίας στην αγορά εργασίας λόγω των πιέσεων του παγκόσµιου ανταγωνισµού. Ενώ πολλοί διαβλέπουν στην τάση ιδιωτικοποίησης την προσπάθεια µερικής προσαρµογής των προνοιακών κρατών στις παραπάνω «πιέσεις», ο συγγραφέας διατυπώνει την άποψη ότι η µεταβολή στο µίγµα ιδιωτικής και κοινωνικής προστασίας τείνει να αναδείξει ένα ποιοτικά διαφορετικό κράτος πρόνοιας, το κράτος σε ρόλο «ενδυναµωτή» (enabling state) που διαδέχεται το παραδοσιακό κράτος πρόνοιας. Στο επίκεντρο της µεταρρύθµισης βρίσκεται ο περιορισµός της άµεσης παρέµβασης του κράτους στη χρηµατοδότηση και παροχή κοινωνικής προστασίας και η κρατική ενθάρρυνση / υποστήριξη της ιδιωτικής ευθύνης. Τα µονοπάτια µέσω των οποίων επιτυγχάνεται η ενδυνάµωση του ιδιωτικού τοµέα στο πεδίο της κοινωνικής προστασίας αναφέρονται είτε στη χρηµατοδότησή του (ενθάρρυνση µέσω φορολογικών κινήτρων, συµµετοχή των χρηστών στο κόστος των υπηρεσιών, υποχρέωση εργοδοτών σε κάλυψη παροχών) είτε στην παροχή των αγαθών κοινωνικής προστασίας (παροχές σε χρήµα, κουπόνια / δελτία, «εργολαβία» ιδιωτικών εταιρειών ή µη κερδοσκοπικών οργανισµών). Κάθε µονοπάτι (µέθοδος) χαρακτηρίζεται από πλεονεκτήµατα, αλλά και παγίδες. Τα φορολογικά κίνητρα θεωρείται ότι συµβάλλουν στην αύξηση της ιδιωτικής χρηµατοδότησης της κοινωνικής προστασίας («φιλανθρωπία»), ωστόσο ένα τµήµα αυτής είναι συνάρτηση της ύπαρξης διαφόρων φοροαπαλλαγών (άρα απόκριση και της κρατικής πολιτικής, ιδίως στις ΗΠΑ). Ωστόσο, το συγκεκριµένο µονοπάτι οδηγεί και στη συγκέντρωση των πόρων σε υπηρεσίες, οι οποίες δεν καλύπτουν όλες τις κοινωνικές οµάδες που χρειάζονται στήριξη, ενώ το κόστος των φοροαπαλλαγών δεν είναι αµελητέο. 1 www.oecd.org

15 Η υποχρεωτική συµµετοχή των χρηστών στο κόστος (π.χ., συµµετοχή κατά ένα ποσοστό στις αµοιβές των ιατρικών υπηρεσιών) θεωρείται ότι µειώνει το δηµόσιο κόστος και εγγυάται ότι δεν γίνεται καταχρηστική προσφυγή σε τέτοιου είδους υπηρεσίες. Ωστόσο, η συµµετοχή στο κόστος αποτρέπει πολλές φορές τους πολίτες µε χαµηλό εισόδηµα να κάνουν χρήση των υπηρεσιών. Η µεταφορά του κόστους στους ιδιώτες και τις επιχειρήσεις παρουσιάζει σηµαντική εξάπλωση τα τελευταία χρόνια, ιδιαίτερα λόγω του δηµογραφικού προβλήµατος. Για παράδειγµα, ενισχύεται η συµµετοχή της ευθύνης του εργαζοµένου στις συντάξιµες αποδοχές του µέσω της εισαγωγής κεφαλαιοποιητικών στοιχείων στα συνταξιοδοτικά συστήµατα (Χιλή, Ολλανδία, Νορβηγία, ανία, Σουηδία, Γερµανία, Ην. Βασίλειο) και οι εταιρείες υποχρεώνονται να καλύπτουν ένα µεγάλο τµήµα των επιδοµάτων ασθενείας των εργαζοµένων. Ωστόσο, η συζήτηση για το ποιοι ωφελούνται από τα κεφαλαιοποιητικά συστήµατα βρίθει αντεπιχειρηµάτων, ενώ η επιβάρυνση των επιχειρήσεων µε «προνοιακά» κόστη (άδειες ασθενείας) συµβάλλει στη µετακύλιση της οικονοµικής επιβάρυνσης στους καταναλωτές και ασκεί ιδιαίτερες πιέσεις στις µικροµεσαίες επιχειρήσεις. Οι παροχές σε χρήµα για την «κατανάλωση» κοινωνικών υπηρεσιών και τα κουπόνια / δελτία συµβάλλουν στην ενίσχυση της ατοµικής ευθύνης στην κοινωνική προστασία παρέχοντας ευκαιρία στους χρήστες να µεγιστοποιήσουν τις προτιµήσεις τους, ωστόσο οι παροχές σε χρήµα µπορούν να δαπανηθούν για άλλους σκοπούς και τα κουπόνια απλώς να αντικαταστήσουν την υπάρχουσα κατανάλωση ή να γίνουν αντικείµενο αγοροπωλησίας στην παραοικονοµία. Η παραγωγή» και «διανοµή» κοινωνικών υπηρεσιών από ιδιωτικές εταιρείες για λογαρισµό του κράτους θεωρείται ότι συµβάλλει στον εξορθολογισµό των οικονοµικών δαπανών (αποφυγή σπατάλης πόρων). Παρατηρείται ενισχυµένη τάση υιοθέτησης του συγκεκριµένου µονοπατιού στα πλαίσια της γενικότερης προσπάθειας αποκέντρωσης των αρµοδιοτήτων παροχής υπηρεσιών από το κεντρικό κράτος στις τοπικά εγκατεστηµένες εταιρείες και αρχές (ενίσχυση της κοινωνίας των πολιτών). Ωστόσο, παρατηρείται το φαινόµενο της «εξάρτησης» των µη κυβερνητικών οργανισµών και των εταιρειών «προµηθευτών» από τις κρατικές αναθέσεις, µειώνοντας έτσι τη συµβολή τους στην ενδυνάµωση του τοπικού «κοινωνικού κεφαλαίου». Η επιλογή µεταξύ των µονοπατιών προϋποθέτει ανάλυση των επιπτώσεών τους στην πρόσβαση, την ποιότητα, το κόστος, την αναδιανοµή, την κρατική εποπτεία, την κοινωνική στόχευση και τις επιλογές των καταναλωτών. Εµπεριέχουν δηλαδή σχέσεις υποκατάστασης (trade-offs), ενώ η επιλογή του συγκεκριµένου κάθε φορά µονοπατιού εξαρτάται εκ των πραγµάτων και από τη «φύση» του δηµοσίου αγαθού, αλλά και τις προτιµήσεις κυβερνήσεων, επιχειρήσεων και εργαζοµένων. «Εισοδηµατική φτώχεια και κοινωνικός αποκλεισµός στην Ε.Ε.-25» 2, Eurostat, 13/2005, Οκτώβριος 2005 Η παρούσα έκδοση της Eurostat παρουσιάζει τη βασική µεθοδολογία για τη συγκριτική καταγραφή εισοδηµατικών στοιχείων και στοιχείων διαβίωσης στις χώρες µέλη της ΕΕ25. Μέχρι το 2003, τα στοιχεία και οι ανάλογοι δείκτες (όπως καθορίστηκαν στο Λάακεν-2001 και την Επιτροπή Κοινωνικής Προστασίας) στηρίζονταν στο Πάνελ Νοικοκυριών της Ευρωπαϊκής Κοινότητας (ECHP). Από το 2003, τα στοιχεία 2 www.europa.eu.int/comm/eurostat

16 προέρχονται από την Κοινοτική Στατιστική για το Εισόδηµα και τις Συνθήκες ιαβίωσης (EU-SILC). Μολονότι πλήρη και συγκρίσιµα στοιχεία για τη ΕΕ25 στη βάση της νέας µεθοδολογίας θα είναι διαθέσιµα από το 2006, η παρούσα έκδοση παρουσιάζει κάποια στοιχεία για το 2003 (στη βάση στοιχείων από τις εθνικές πηγές κατόπιν εναρµόνισης µε τη νέα µεθοδολογία) που αφορούν στον πληθυσµό στο κατώφλι της οικονοµικής επισφάλειας (φτώχεια), την έννοια της σχετικής φτώχειας, το ρόλο των κοινωνικών µεταβιβάσεων στη µείωση της φτώχειας, το «χάσµα» της φτώχειας και την ακρίβεια των χρησιµοποιούµενων δεικτών. Συγκεκριµένα: α. Πληθυσµός στο κατώφλι της φτώχειας εδοµένου ότι το κατώφλι της φτώχειας ορίζεται ως το 60% του εθνικού διάµεσου ισοδύναµου εισοδήµατος (σχετική φτώχεια), 16% του πληθυσµού της ΕΕ βρισκόνταν τιο 2003 στο όριο της φτώχειας. Ωστόσο, οι διαφοροποιήσεις µεταξύ των κρατών µελών είναι σηµαντικές: η Ελλάδα ανήκει στην οµάδα χωρών µε υψηλή φτώχεια (21%) µαζί µε την Πορτογαλία, την Ιταλία και την Ισπανία, ενώ στην οµάδα των χωρών µε χαµηλή φτώχεια (<10%) ανήκουν χώρες όπως η Φινλανδία και η Σουηδία. β. Σχετικότητα της φτώχειας Η ύπαρξη διαφορετικών εθνικών κατωφλίων φτώχειας αντανακλά τις φτωχότερες συνθήκες διαβίωσης στα νέα κράτη µέλη της ΕΕ, γεγονός, το οποίο δεν είναι ιδιαίτερα εµφανές, όταν συγκρίνουµε γενικά τα ποσοστά του πληθυσµού σε οικονοµική επισφάλεια. Η σύγκριση των εθνικών κατωφλίων δεικνύει ότι εννέα από τις δέκα χώρες της διεύρυνσης (πλήν Κύπρου) έχουν εθνικό κατώφλι οικονοµικής επισφάλειας µικρότερο από το µ.ο. της ΕΕ15. γ. Χάσµα της φτώχειας Εκτός από τη χρήση διαφορετικών κατωφλίων (π.χ., 40%, 50%), η µέτρηση της απόστασης των φτωχών από το συµβατικό 60% δύναται να καταδείξει το χάσµα της φτώχειας. Το 2003, το µέσο χάσµα στην ΕΕ25 ήταν 22% (διαφορά µεταξύ διάµεσου ισοδύναµου εισοδήµατος και κατωφλίου 60%). Το χάσµα είναι µεγαλύτερο στην Ελλάδα (31%) και τη Σλοβακία, µικρότερο στην Τσεχία, τη ανία και τη Φινλανδία. δ. Χάσµα πλουσίων-φτωχών Η κατάδειξη του χάσµατος µεταξύ φτωχών και πλουσίων στηρίζεται σε δύο δείκτες: πρώτον, το ποσοστό συµµετοχής του πλουσιότερου 20% του πληθυσµού στο συνολικό εισόδηµα σε σχέση µε το φτωχότερο 20% (S80/S20) και, δεύτερον, ο συντελεστής Gini (0%: ισοκατανοµή, 100%: ένα άτοµο απολαµβάνει όλο το εισόδηµα). Η σύγκριση των κρατών µελών της ΕΕ25 στη βάση αυτών των δύο δεικτών αναδεικνύει πάλι τις σηµαντικές διαφοροποιήσεις, µε την Ελλάδα να κατατάσσεται στις χώρες µε τη µεγαλύτερη απόσταση µεταξύ πλουσίων και φτωχών και µεγάλη ανισοκατανοµή του εισοδήµατος. ε. Ο αναδιανεµητικός ρόλος των κοινωνικών µεταβιβάσεων Η σύγκριση της φτώχειας πριν και µετά τις κοινωνικές µεταβιβάσεις καταδεικνύει την αποτελεσµατικότητα ή µη των συστηµάτων κοινωνικής προστασίας. Η Ελλάδα παρουσιάζει µικρή µείωση της φτώχειας µετά τις κοινωνικές µεταβιβάσεις (από 24% στο 21%), φαινόµενο που παρατηρείται και στις Ισπανία, Ιταλία και Κύπρο. Ωστόσο, σηµειώνεται ότι η µέτρηση αυτή γίνεται δεδοµένης της µη επίδρασης άλλων παραγόντων, όπως η φορολογική πολιτική, παροχές σε είδος κ.α. στ. Η ακρίβεια των δεικτών

17 Σχεδιάζεται ο υπολογισµός των σφαλµάτων των µετρήσεων που διευκολύνει ακόµα περισσότερο τις διακρατικές συγκρίσεις. Στα πλαίσια αυτά, οι παραπάνω δείκτες (οικονοµική επισφάλεια, χάσµα φτώχειας, Gini, S80/S20) έχουν τιµές για διαφορετικά διαστήµατα εµπιστοσύνης και µε πιθανότητα 95%. Τέλος, καταβάλλεται προσπάθεια όλα τα προαναφερθέντα στοιχεία να παρέχονται στη βάση διακρίσεων και κριτηρίων, όπως ηλικία, φύλο, τύπος οικογένειας, απασχόληση κ.α. «Πρώτη ευρωπαϊκή έρευνα για την ποιότητα ζωής: εισοδηµατικές ανισότητες και αποστέρηση» 3, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, Νοέµβριος 2005. Η παρούσα έκθεση παρουσιάζει µία σειρά στοιχείων και δεικτών για την ποιότητα ζωής, την εισοδηµατική ανισότητα και τον κοινωνικό αποκλεισµό στην Ευρωπαϊκή Ένωση των 25. Στόχος της έκθεσης είναι η διατύπωση µίας νέας προσέγγισης στην αποτίµηση της φτώχειας και της αποστέρησης στη βάση µεταβλητών, όπως οι συνθήκες ζωής, το οικογενειακό εισόδηµα και οι προσωπικές αντιλήψεις για τον κοινωνικό αποκλεισµό. Η νέα αυτή προσέγγιση έχει ασφαλώς συνέπειες τόσο για την εννοιολόγηση της αποστέρησης και του κοινωνικού αποκλεισµού όσο και για τις ενδεδειγµένες πολιτικές αντιµετώπισης των φαινοµένων αποκλεισµού. Αναλυτικότερα, η έκθεση αρθρώνεται σε πέντε κεφάλαια. Το πρώτο κεφάλαιο (σ. 3-11) αναφέρεται στην προσέγγιση της φτώχειας. Αναδεικνύεται ότι η έµφαση στο εθνικό πλαίσιο για την κατάρτιση δεικτών φτώχειας (ποσοστό νοικοκυριών µε εισόδηµα κάτω από το 60% του διάµεσου εισοδήµατος) δεν βοηθά ιδιαίτερα στην προσπάθεια σύγκρισης µεταξύ των χωρών λόγω της ύπαρξης µίας ποικιλίας κατωφλίων φτώχειας (όσοι είναι κάτω από το όριο φτώχειας στα πλουσιότερα κράτη της ΕΕ είναι δύο µε τρείς φορές πλουσιότεροι των µεσαίων οικονοµικών στρωµάτων των φτωχότερων χωρών της ΕΕ). Τονίζεται δε ότι τόσο η έννοια της φτώχειας στη βάση της κοινωνικής πολιτικής (ποσοστό φτωχών εντός της κοινωνίας) όσο και η έννοια της φτώχειας στη βάση της περιφερειακής πολιτικής (φτωχές και πλούσιες περιοχές) δεν αποτελούν από µόνες τους επαρκή εργαλεία ανάλυσης, ωστόσο η συµπερίληψη και των δύο σε ένα κοινό πλέγµα ανάλυσης δύναται να είναι χρησιµότερη. Το κοινό πλέγµα ανάλυσης βρίσκεται σύµφωνα µε την Έκθεση στην έννοια της κοινωνικής συνοχής και τη χρήση εργαλείων για τη σχετική αποστέρηση και τις προσωπικές αντιλήψεις για την αποστέρηση όχι µόνο σε σύγκριση µε το άµεσο κοινωνικό περιβάλλον αλλά και το διεθνές. Στο δεύτερο κεφάλαιο (σ. 13-36) διερευνάται η σχέση οικονοµικών ανισοτήτων και ποιότητας ζωής, καθώς και η επίδραση των διακρατικών ανισοτήτων στη σχετική αποστέρηση έτσι ώστε να διατυπωθούν συγκεκριµένες προτάσεις για το καταλληλότερο επίπεδο ανάλυσης και σύγκρισης στο πεδίο της αποστέρησης (εθνικό ή ευρωπαϊκό-εε). Η διερεύνηση στηρίζεται σε δύο βασικούς άξονες, γύρω από τους οποίους διατυπώνονται συγκεκριµένες υποθέσεις εργασίας. Ο πρώτος άξονας αναφέρεται στις οικονοµικές ανισότητες: χρησιµοποιούνται στοιχεία από την έρευνα για την ποιότητα ζωής (µηνιαίο εισόδηµα νοικοκυριών) που συσχετίζονται µε τα µέσο κατά κεφαλήν ΑΕΠ (παρατηρείται υψηλή συσχέτιση, άρα µεγάλος βαθµός αξιοπιστίας των πρώτων). Ο δεύτερος άξονας αναφέρεται στην εκτίµηση της σχετικής αποστέρησης: χρησιµοποιούνται 19 δείκτες, 3 www.eurofound.eu.int

18 κατηγοριοποιηµένοι σε επτά οµάδες: συνθήκες διαβίωσης, ποιότητα γειτνίασης (πχ. φόβος για εγκληµατικότητα), δηµόσιες υπηρεσίες, υποκειµενική ευµάρεια (πχ. ευτυχία, ικανοποίηση από εκπαίδευση), κοινωνικό κεφάλαιο (πχ. εµπιστοσύνη), υγεία και ανθρώπινο κεφάλαιο. Οι χώρες της ΕΕ διακρίνονται σε τέσσερις οµάδες µε κριτήριο το κ.κ.αεπ σε σχέση µε το µέσο κ.κ.αεπ της ΕΕ-25: οι υψηλού εισοδήµατος ( 12 χώρες), οι µεσαίου εισοδήµατος (7 χώρες µεταξύ των οποίων και η Ελλάδα), οι χαµηλού εισοδήµατος (6 χώρες) και οι τρείς υποψήφιες προς ένταξη. Η µελέτη των απαντήσεων των ερωτώµενων για την ποιότητα ζωής τους σε σύγκριση τόσο µε τα επιµέρους εισοδηµατικά στρώµατα της χώρας του όσο και µε τα αντίστοιχα εισοδηµατικά στρώµατα των υπολοίπων χωρών µελών της ΕΕ κατατείνει στις εξής διαπιστώσεις: το επίπεδο αποστέρησης σε κάθε µία οµάδα χωρών συνδέεται στενά µε την εισοδηµατική ανισότητα. Το χαµηλότερο εισοδηµατικό τεταρτηµόριο της οµάδας χωρών υψηλού εισοδήµατος είναι λιγότερο αποστερηµένο από το ανώτερο εισοδηµατικά τεταρτηµόριο της οµάδας χαµηλού εισοδήµατος και νιώθει λιγότερο οικονοµικά πιεσµένο, πράγµα που δείχνει ότι µε όρους ποιότητας ζωής είναι προτιµότερο να είσαι φτωχός σε µία πλούσια περιοχή της ΕΕ παρά πλούσιος σε µία φτωχή περιοχή. Μεταξύ των χωρών µε χαµηλές εισοδηµατικές αποκλίσεις παρατηρούνται και µικρές αποκλίσεις στην ποιότητα ζωής δικαιολογώντας περισσότερο την έµφαση στην προσέγγιση της κοινωνικής πολιτικής (διαφορές εντός της χώρας). Η συγκεκριµένη διαπίστωση δεν ισχύει για την Ελλάδα, την Πορτογαλία και τις νεοεισερχόµενες χώρες στην ΕΕ. Το τρίτο κεφάλαιο (σ. 37-46) αφιερώνεται ειδικότερα στη σηµασία των επιπέδων ανάλυσης (εθνικό/κράτος-µέλος, ευρωπαϊκό/εε) στην αντίληψη των πολιτών ότι είναι αποστερηµένοι. Επιβεβαιώνεται πάλι η σηµασία των ενδοκρατικών εισοδηµατικών ανισοτήτων στην αντίληψη για αποστέρηση, αναδεικνύεται σε ότι και οι διακρατικές διαφορές ερµηνεύουν ενά σηµαντικό τµήµα της υποκειµενικής αποστέρησης (σύγκριση της µεταβλητότητας των υποκειµενικών δεικτών µεταξύ των χωρών και εντός των χωρών). Επίσης, η έκθεση διαπιστώνει την ύπαρξη µίας «επίδρασης κατωφλίου» (threshold effect) στην υποκειµενική αποστέρηση: πάνω από ένα επίπεδο συνθηκών ζωής, η όποια επιπρόσθετη βελτίωση έχει µία περιορισµένη επίδραση στις υποκειµενικές εκτιµήσεις για την αποστέρηση. Το τέταρτο κεφάλαιο (σ. 47-55) αναφέρεται στη σχέση οικονοµικού αποκλεισµού και κοινωνικής συνοχής. Υποστηρίζεται ότι οι υποκειµενικές διαστάσεις της αποστέρησης µετριάζουν τη σχέση των δύο µεταβλητών και ότι ο οικονοµικός αποκλεισµός αντιπροσωπεύει έννοια που συνδυάζει δείκτες αντικειµενικούς και υποκειµενικούς, σχετικούς και απόλυτους. Ο οικονοµικός αποκλεισµός είναι πολυδιάστατο και σύνθετο φαινόµενο και, ως τέτοιο, µπορεί να περιγραφεί µόνο από ένα σύνολο δεικτών. Η µέθοδος µέτρησης του οικονοµικού αποκλεισµού που προτείνεται εδράζεται σε «αφανή» οµαδοποιηµένα στοιχεία που προσεγγίζουν έµµεσα το φαινόµενο. Ως οµάδες πληθυσµού που είναι ευάλωτες στον οικονοµικό αποκλεισµό διακρίνονται εκείνες που βρίσκονται στο χαµηλότερο εισοδηµατικό τεταρτηµόριο σε µία περιοχή, το πλέον αποστερηµένο τεταρτηµόριο και εκείνο που αισθάνεται τη µεγαλύτερη οικονοµική πίεση. Η ανάλυση των στοιχείων διαπιστώνει ισχυρή συσχέτιση του οικονοµικού αποκλεισµού και των χαµηλών επιπέδων κοινωνικής συνοχής (διαπροσωπική εµπιστοσύνη, κοινωνική υποστήριξη, αποξένωση, εµπιστοσύνη σε σύστηµα κοινωνικής προστασίας, συµµετοχή σε εθελοντικές οµάδες).

19 Τέλος, στο πέµπτο κεφάλαιο (σ. 57-60) καταγράφονται τα βασικά συµπεράσµατα και ορισµένες προτάσεις πολιτικής. Μεταξύ των σηµαντικότερων συµπερασµάτων αναφέρονται τα εξής: η ΕΕ των 28 (25 µέλη και τρείς υποψήφιες προς ένταξη) διακρίνεται από εµπεδωµένα πρότυπα σχετικής αποστέρησης (οι αποστερηµένοι τείνουν να αισθάνονται και ως τέτοιοι), τα επίπεδα ανάλυσης (ενδοκρατικό και διακρατικό) είναι χρήσιµα στην ανάλυση του φαινοµένου, καθώς στις πιό πλούσιες χώρες οι άνθρωποι αισθάνονται λιγότερο αποστερηµένοι, αναδεικνύεται η σηµασία των επιπέδων ανάλυσης και στη σχέση αντικειµενικής και υποκειµενικής αποστέρησης, η µεταβλητότητα των επιπέδων κοινωνικής συνοχής µεταξύ αποκλεισµένων οικονοµικά και µη είναι σηµαντικότερη εντός των περιοχών παρά µεταξύ των περιοχών. Προτείνεται η µέτρηση της φτώχειας όχι µόνο σε επίπεδο χωρών µελών, αλλά και σε ευρωπαϊκό επίπεδο έτσι ώστε να ενωµατώνονται οι διακρατικές διαφορές, η συνέργεια των εργαλείων της κοινωνικής και της περιφερειακής πολιτικής στην αντιµετώπιση του κοινωνικού αποκλεισµού, ενώ η διάκριση των αρµοδιοτήτων µεταξύ ΕΕ και χωρών µελών της στο πεδίο της περιφερειακής και κοινωνικής πολιτικής είναι χρησιµότερη και ευκταία. «Η πληθυσµιακή γήρανση και η µεταρρύθµιση του συνταξιοδοτικού συστήµατος: συνέπειες για τις αγορές χρήµατος και τις οικονοµικές πολιτικές», ΟΟΣΑ, Νοέµβριος 2005 4 Η συγκεκριµένη αναφορά συντάχθηκε για λογαριασµό του G10 (οµάδα των 10, στην ουσία των 11: Ιαπωνία, ΗΠΑ, Ηνωµένο Βασίλειο, Καναδάς, Γαλλία, Γερµανία, Ιταλία, Ολλανδία, Βέλγιο, Σουηδία, Γερµανία) από ειδική επιστηµονική οµάδα που εξέτασε τις οικονοµικές συνέπειες των µεταρρυθµίσεων των συνταξιοδοτικών συστηµάτων των εν λόγω χωρών, εν όψει της παρατηρούµενης δηµογραφικής µετάβασης προς ολοένα και γηραιότερες κοινωνίες. Οι προκλήσεις πολιτικής που διαφαίνονται, και ενδεχοµένως αφορούν σε περισσότερες χώρες πέραν των εξεταζόµενων, σχετικά µε την ανάπτυξη ιδιωτικών συστηµάτων συνταξιοδότησης, συνοψίζονται σε δύο στοιχεία: α) στη χρήση των κατάλληλων οικονοµικών εργαλείων για αποδοτικότερη επένδυση των συνταξιοδοτικών αποταµιεύσεων και αποτελεσµατικότερη κατανοµή / αξιοποίηση του συσσωρευµένου κεφαλαίου, και β) στη ρύθµιση και εποπτεία των συνταξιοδοτικών οργανισµών, καθώς και στην «οικονοµική εκπαίδευση» των νοικοκυριών. Η πληθυσµιακή γήρανση έχει πολλαπλές µακροοικονοµικές συνέπειες: εκτός του ότι επιδρά στην προσφορά εργατικού δυναµικού (κίνητρα για παράταση του επαγγελµατικού βίου) και, λιγότερο, στην οικονοµική σταθερότητα (προωθώντας ένα διαφοροποιηµένο οικονοµικό σύστηµα που δεν στηρίζεται στις τράπεζες, αλλά κατανέµει τις συνταξιοδοτικές καταθέσεις µεταξύ χρηµατιστηριακών εργαλείων), συµβάλλει στη µείωση των κρατικών εσόδων και την ταυτόχρονη αύξηση των δαπανών σε συντάξεις και υγειονοµική / µακροχρόνια περίθαλψη. Προκειµένου να διασφαλιστεί η βιωσιµότητα των ταµείων, πολλές χώρες προχώρησαν σε µεταρρυθµίσεις που καθιστούν πλέον αναγκαίες τις ιδιωτικές µορφές συνταξιοδοτικών αποταµιεύσεων, ως συµπληρωµατικές των παραδοσιακών, κρατικά χρηµατοδοτούµενων, συντάξεων. [Για τις ανάγκες αυτής της µελέτης διαµορφώθηκαν τρεις συνταξιοδοτικοί πυλώνες µε βάση τον φορέα της αποταµίευσης: ο πρώτος πυλώνας αντιπροσωπεύει το κράτος (συντάξεις από κρατικούς ασφαλιστικούς οργανισµούς), ο δεύτερος τα επαγγελµατικά συνταξιοδοτικά ταµεία 4 www.oecd.org/dataoecd/14/41/35433277.pdf

20 (occupational pension funds) (π.χ. defined benefit plan-db, defined contribution plan- DC, νέα υβριδικά σχήµατα) και ο τρίτος τα προσωπικά προγράµµατα συνταξιοδότησης (private savings plans)]. Τις τελευταίες δεκαετίες, οι θεσµικοί επενδυτές, συγκεκριµένα τα ασφαλιστικά ταµεία, τα αµοιβαία κεφάλαια και οι ασφαλιστικές εταιρείες, έχουν αυξήσει αισθητά το µερίδιό τους στη χρηµατιστηριακή αγορά σε σχέση µε άλλα χρηµατιστηριακά εργαλεία (µετοχές, οµόλογα, καταθέσεις), κάτι που προβλέπεται να συνεχιστεί παράλληλα µε την ενίσχυση των ιδιωτικών συνταξιοδοτικών αποταµιεύσεων. Τα συνολικά περιουσιακά τους στοιχεία (aggregate pension fund assets) υπερβαίνουν το 20% των συνολικών κεφαλαιοποιήσεων των µετοχών, καθώς και το 10% των κεφαλαιοποιήσεων των οµολόγων. Ωστόσο, στο πλαίσιο των συνεχώς διευρυνόµενων χαρτοφυλακίων τους και των εναλλαγών στην κατανοµή του ενεργητικού τους σύµφωνα µε τις επενδυτικές τους στρατηγικές, απαιτείται ορθή διαχείριση του οικονοµικού κινδύνου (risk management), αλλά και του ενεργητικού και παθητικού των ταµείων (asset-liability management-alm): µια πιθανή µετατόπιση των επενδύσεων από µετοχές (ευρέως διαδεδοµένη επένδυση σε Καναδά, Ολλανδία, Σουηδία, ΗΒ και ΗΠΑ) σε οµόλογα (προκειµένου να µειωθεί ο επενδυτικός κίνδυνος και να ενισχυθεί η ALM), υποκινούµενη από λογιστικές και ρυθµιστικές µεταρρυθµίσεις, ενδέχεται να επηρεάσει τις χρηµατιστηριακές αγορές. Εντούτοις, µια τέτοια µετατόπιση εµποδίζεται από την επιφυλακτικότητα των διαχειριστών των χαρτοφυλακίων για τη µελλοντική της απόδοση και αντ αυτής προκρίνονται νέες εναλλακτικές επενδύσεις σε ακίνητα, commodities, hedge funds, επιχειρηµατικές συµµετοχές (private equity). Η αναδυόµενη ανάγκη για νέα οικονοµικά εργαλεία που θα διευκολύνουν τη διαχείριση του παθητικού των ταµείων (όπως πολυετή οµόλογα, inflation-linked bonds, longevity bonds, macro-swaps), αλλά και τα συνταξιοδοτικά έσοδα των νοικοκυριών (όπως συνταξιοδοτικά προγράµµατα annuities και «ελαστικά» κτηµατοµεσιτικά προϊόντα), προσκρούει σε ποικίλα εµπόδια που σχετίζονται µε την πολυπλοκότητα των φορολογικών συστηµάτων, τα πλεονεκτήµατα των πιο παραδοσιακών οικονοµικών προϊόντων, τη σχετικά περιορισµένη αγορά υποθηκών στις G10 χώρες και τέλος στην περιορισµένη οικονοµική πληροφόρηση ενός µέσου νοικοκυριού. Ακριβώς λόγω της ασύµµετρης / ανεπαρκούς πληροφόρησης που περιβάλλει την προώθηση των ιδιωτικών συνταξιοδοτικών προγραµµάτων, οι προτάσεις πολιτικής εστιάζονται σε τέσσερα σηµεία: α) στην παραχώρηση (και φορολογικών) κινήτρων για παράταση του επαγγελµατικού βίου και για περαιτέρω ανάπτυξη ιδιωτικών αποταµιευτικών σχηµάτων (η Σουηδία και η Ελβετία έχουν ήδη καταστήσει υποχρεωτικά τα ιδιωτικά προγράµµατα συνταξιοδότησης, ενώ οι Ιταλία, Βέλγιο και Γερµανία κλίνουν προς τα επαγγελµατικά συνταξιοδοτικά ταµεία), β) την ενδυνάµωση των χρηµαταγορών µε την προσφορά κατάλληλων οικονοµικών εργαλείων που θα βοηθήσουν στην ορθή οικονοµική διαχείριση των ταµείων (έκδοση κρατικών πολυετών οµολόγων και indexlinked bonds, που συνεπάγονται την ανάληψη µεγαλύτερου ρίσκου και υψηλότερου κόστους από την πλευρά των κυβερνήσεων, ενώ προτείνεται και η ανάπτυξη αγορών µε την έκδοση longevity bonds), γ) τη συνετή ρύθµιση και εποπτεία των ταµείων (µεταρρύθµιση των κανόνων χρηµατοδότησης των ταµείων-funding rules reform, ενδυνάµωση της εσωτερικής διακυβέρνησης των συνταξιοδοτικών ταµείων-pensions governance deficit, αλλαγές στους κανόνες επένδυσης, ικανοί εποπτικοί µηχανισµοί - risk-based supervision- που θα ενισχύσουν την αξιοπιστία και τη σταθερότητα του