ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ - ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ A ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΠΡΑΚΤΙΚΑ A ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ 'Βυζαντινὸ καὶ Χριστιανικὸ Μουσεῖο+ 15,16 Νοεμβρίου 1/0/( ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΑΘΗΝΑ 1/01 ΑΘΗΝΑ 1/01
Β ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΠΡΑΚΤΙΚΑ
ΧΟΡΗΓΟΙ ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΗΛΕΙΑΣ ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΚΟΡΙΝΘΟΥ ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΚΥΚΚΟΥ ΚΑΙ ΤΗΛΛΥΡΙΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΛΟΥΚΙΝΑΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΚΑΙ ΜΑΡΙΝΑ ΜΑΡΤΙΝΟΥ HRAM 867,85/,88/57,3,4
ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ Β ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ 'Βυζαντινὸ καὶ Χριστιανικὸ Μουσεῖο+ 15,16 Νοεμβρίου 1/0/( ΠΡΑΚΤΙΚΑ Επιμέλεια9 Ιωάννα Στουφή,Πουλημένου Σταύρος Μαμαλούκος ΑΘΗΝΑ 1/01
ΤΙΜΗΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Ἁρχιεπίσκοπος Ἁθηνῶν καὶ Πάσης Ἑλλάδος κ-κ- Ἱερώνυμος Ὁμότιμος Καθηγητὴς Ἐμμ- Κωνσταντινίδης Ὁμότιμος Καθηγητὴς Χ- Μπούρας Ὁμότιμος Καθηγητὴς Ν- Ζίας Ὁμότιμος Καθηγητὴς Εὐθ- Τσιγαρίδας Ὁμότιμος Καθηγητὴς Γρ- Στάθης Καθηγήτρια Μ- Καρδαμίτση,Ἁδάμη ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Νικόλαος Ὀλυμπίου Καθηγητὴς Θεολογικῆς Σχολῆς Πανεπιστημίου Ἁθηνῶν Πρόεδρος Τμήματος Θεολογίας Ἁθανάσιος Βουρλῆς Καθηγητὴς Θεολογικῆς Σχολῆς Πανεπιστημίου Ἁθηνῶν Ἰωάννα Στουφῆ,Πουλημένου Ἐπίκ- Καθηγήτρια Θεολογικῆς Σχολῆς Πανεπιστημίου Ἁθηνῶν Γεώργιος Κόρδης Ἐπίκ- Καθηγητής Θεολογικῆς Σχολῆς Πανεπιστημίου Ἁθηνῶν Δημήτριος Παυλόπουλος Ἐπίκ- Καθηγητής Φιλοσοφικής Σχολῆς Πανεπιστημίου Ἁθηνῶν Σταῦρος Μαμαλοῦκος Ἐπίκ- Καθηγητής Τμήματος Ἁρχιτεκτόνων Πανεπιστημίου Πατρῶν Ἰωάννης Φριλίγκος Δρ- Θεολογίας Γραμματειακὴ ὑποστήριξη9 Ἁργυρὼ Σιούντρη
ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ της Κοσμήτορος της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών κ- Ελένης Παπακώστα,Χριστινάκη Μακαριώτατε Αρχιεπίσκοπε Αθηνών και Πάσης Ελλάδος κύριε Ιερώνυμε+ Αξιότιμοι Πρόεδροι των Τμημάτων της ημετέρας Σχολής+ Κύριοι Καθηγητές+ Κύριοι Σύνεδροι+ Αγαπητοί Φοιτητές+ Είναι χαρά για μένα να χαιρετίζω την έναρξη του Δεύτερου Συμποσίου Νε, οελληνικής Εκκλησιαστικής Τέχνης+ όπως χαιρέτισα και το πρώτο- Συγχαίρω δε το Τμήμα Θεολογίας για την πρωτοβουλία του+ καθώς η ση, μασία του θέματος είναι πολύ μεγάλη- Χαίρομαι δε καθώς αποδεικνύεται για ακόμη μία φορά η ενεργή συμμετοχή της Θεολογικής Σχολής σε θέματα που άπτονται του διεπιστημονικού διαλόγου- Σε καιρούς σαν τους δικούς μας+ αποτελεί όαση η αναφορά σε ζητήματα που τόση στενή σχέση έχουν με την ιδιοσυγκρασία και την πολιτιστική ταυτότητα της ελληνικής κοινωνίας εν γένει- Αυτό που με χαροποιεί ιδιαιτέρως είναι η επικαιροποίηση ενός ζητήματος που+ δυστυχώς+ παραμένει άγνωστο σε πολλούς+ ή + ακόμα χειρότερα+ αδιάφορο- Η θρησκευτική τέχνη εν γένει και ειδικά η εκκλησιαστική είναι αναπόσπα, στο κομμάτι της μακραίωνης πορείας του Χριστιανισμού- Κανείς+ εξάλλου+ δεν μπορεί να αμφισβητήσει τους ισχυρούς δεσμούς του θρησκευτικού συναισθήμα, τος με την καλλιτεχνική έκφραση- Ο πλούτος εικόνων και συμβόλων της Αγίας Γραφής+ καθώς και η ανάδει, ξή τους από την Ιερά Παράδοση+ συναντήθηκαν με το δημιουργικό πνεύμα του ανθρώπου και παρήγαγαν έργα μνημειώδη σε Ανατολή και Δύση- Τα σύμβολα δε αυτά είναι πλέον αναγνωρίσιμα στον κάθε άνθρωπο+ σχεδόν δε αρχετυπικά9 Η άμπελος+ ο αμνός+ οι αγγελικές μορφές και πολλά άλλα ων ουκ έστιν α, ριθμός- Η ανάγκη του θρησκευόμενου να έλθει σε κοινωνία με το Θεό είχε ως απο, τέλεσμα την άνθιση της αγιογραφίας+ της ναοδομίας+ της γλυπτικής αλλά και άλλων μορφών και εκφάνσεων της τέχνης- Ακόμα και αν ανατρέξουμε στις πη,
0/ Β ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ γές και την ιστορία της Θρησκείας μας+ θα εντοπίσουμε αυτή την ανάγκη στον πλήρη συμβολισμών Ναό του Σολομώντα+ στις κατακόμβες της Ρώμης+ στους πρώτους Ναούς κλπ- Οι Οικουμενικές Σύνοδοι αντιμετώπισαν το θέμα με αιτία τις έριδες περί των εικόνων+ ενώ μέρος του ιδιάζοντος χαρακτήρα του ελληνικού τοπίου οφείλεται στην παρουσία ναών, παρεκκλησίων- Από αυτές τις ελάχιστες παρατηρήσεις γίνεται αντιληπτό στον καθένα το ειδικό βάρος της εκκλησιαστικής τέχνης- Διακονείται δε+ ως γνωστικό αντι, κείμενο+ στην ημετέρα Σχολή+ τόσο με αναφορές στην Ανατολή+ όσο και στη Δύση- Κλείνοντας+ θα ήθελα να συγχαρώ την οργανωτική επιτροπή+ καθώς και τους ομιλητές για την πληθώρα θεμάτων που καλύπτουν οι εισηγήσεις τους- Θα ήθελα να ευχηθώ όπως το παρόν συμπόσιο παραγάγει γόνιμα πορίσματα- Περισσότερο δε θα ήθελα να γίνουν αυτά βίωμα στους ακροατές+ ειδικά δε στους φοιτητές- Είναι τιμή και ευθύνη να ζούμε σε έναν τόπο που+ όπως προανέφερα+ αποτε, λεί μόνιμο μάρτυρα και ενεργό δημιουργό της καλλιτεχνικής έκφρασης με αι, τία και σκοπό το θρησκευτικό συναίσθημα9 Λαογραφία+ κοινωνιολογία+ ιστορία της τέχνης+ αρχιτεκτονική+ θεολογία και άλλες επιστήμες συναντώνται για να διαφωτίσουν μία παράδοση ζωντανή που είναι τόσο οικεία σε μας+ αλλά και τόσο άγνωστη στους Έλληνες- Σας ευχαριστώ πολύ-
ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ του Προέδρου του Τμήματος Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής Προέδρου της Οργανωτικής Επιτροπής του Β Επιστημονικού Συμποσίου Νεοελληνικής Εκκλησιαστικής Τέχνης κ- Νικολάου Ολυμπίου Μακαριώτατε Αρχιεπίσκοπε Αθηνών και πάσης Ελλάδος+ Σεβασμιώτατε Εκπρόσωπε της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος+ Κυρία Κοσμήτορ της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών+ Αξιότιμε κ- Πρόεδρε του Τμήματος Αρχιτεκτόνων της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Πανεπιστημίου Πατρών+ Ελλογιμώτατοι σεβαστοί Ομότιμοι Καθηγητές+ Αξιότιμη Διευθύντρια του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου+ Εκλεκτοί Σύνεδροι+ Κυρίες και Κύριοι+ Το Τμήμα Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Εθνικού και Καποδι, στριακού Πανεπιστημίου Αθηνών+ μετά παρέλευση δύο ετών από την επιτυχή διοργάνωση του Α Επιστημονικού Συμποσίου Νεοελληνικής Εκκλησιαστικής Τέχνης+ με πρόταση του Ιστορικού Τομέα και με τη συνεργασία ειδικών επι, στημόνων,καθηγητών του Τμήματος Αρχιτεκτόνων,Μηχανικών του Πανεπι, στημίου Πατρών και άλλων Πανεπιστημιακών Τμημάτων+ προέβη στη διοργά, νωση του Β Επιστημονικού Συμποσίου στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μου, σείο Αθηνών- Παράλληλα+ διοργανώνει στον ίδιο χώρο και Έκθεση Σύγχρονης Νεοελληνικής Εκκλησιαστικής Τέχνης- Η εκκλησιαστική τέχνη+ με τις ποικίλες εκφάνσεις της+ υπηρετεί τη Λα, τρεία και τη Θεολογία της Εκκλησίας σε όλη την ιστορική διαδρομή της+ από τη βυζαντινή μέχρι τη μεταβυζαντινή και νεώτερη εποχή και αυτές οφείλει να υπηρετεί και σήμερα- Ιδιαίτερα ο δέκατος ένατος και εικοστός αιώνας+ που εί, ναι η βασική περίοδος έρευνας των Συμποσίων μας+ αποτελούν σημαντική πε, ρίοδο για τον προσδιορισμό της ταυτότητας του σύγχρονου Ελληνισμού αλλά και της Ορθόδοξης τέχνης- Καλλιτεχνικά ρεύματα δυτικά και στοιχεία δυτικί, ζοντα+ που είχαν και νωρίτερα διεισδύσει ποικιλοτρόπως στη μεταβυζαντινή τέ, χνη+ εισάγονται πλέον σχεδόν αυτούσια και επίσημα στην Ορθόδοξη τέχνη+ ενώ παράλληλα επιβιώνουν και στοιχεία παραδοσιακά+ συνθέτοντας έτσι το καλλι,
01 Β ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ τεχνικό περιβάλλον+ στο οποίο αναπτύσσεται η εκκλησιαστική τέχνη κατά τον δέκατο ένατο αιώνα και τις πρώτες δεκαετίες του εικοστού- Στη διάρκεια του Μεσοπολέμου+ η γενιά του 2/ θα χαράξει μια νέα πορεία για τη νεοελληνική τέχνη και ειδικότερα την εκκλησιαστική+ με κύριο γνώρισμα την επιστροφή στην παράδοση+ βυζαντινή και μεταβυζαντινή- Στη σύγχρονη εποχή η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική και τέχνη βρίσκονται μπροστά σε νέα διλήμματα9 Πώς ερμηνεύεται από τους αρχιτέκτονες και καλ, λιτέχνες η παράδοση: Ποια είναι τα όρια ανάμεσα στη δημιουργική «ελευθερία» του καλλιτέχνη+ την παράδοση και τα σύγχρονα καλλιτεχνικά ρεύματα: Η σειρά των Επιστημονικών Συμποσίων Νεοελληνικής Εκκλησιαστικής Τέχνης έρχεται να συμβάλει στην έρευνα της εκκλησιαστικής τέχνης των δύο προηγούμενων αιώνων+ για την οποία κυρίως τελευταία η επιστημονική κοινό, τητα άρχισε να δείχνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον- Η συστηματική έρευνα της περιό, δου θα βοηθήσει στην καλύτερη κατανόηση της πιο πρόσφατης παράδοσής μας+ γιατί και αυτή αποτελεί έκφραση της Λατρείας και Θεολογίας της Εκ, κλησίας κατά τη συγκεκριμένη εποχή+ αλλά ελπίζουμε και στην κατανόηση της πορείας της σύγχρονης νεοελληνικής εκκλησιαστικής τέχνης προς μία δη, μιουργική σχέση με την παράδοση- Ως Πρόεδρος του Τμήματος Θεολογίας και Πρόεδρος της Οργανωτικής Ε, πιτροπής+ θα ήθελα τέλος να εκφράσω θερμές ευχαριστίες προς τα αξιότιμα μέλη της Τιμητικής Επιτροπής και τα λοιπά μέλη της Οργανωτικής Επιτρο, πής για την ευθύνη και τον μόχθο της διοργάνωσης του Συμποσίου και της Έκθεσης+ το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο για τη φιλοξενία του+ τους ευγενείς χορηγούς για τις δωρεές τους+ τους εκλεκτούς ομιλητές+ τους αρχιτέ, κτονες και καλλιτέχνες για τη συμμετοχή τους στο Συμπόσιο και την Έκθε, ση και τους μεταπτυχιακούς φοιτητές μας για τη βοήθειά τους- Ευχαριστώ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΕΠΙΜΕΛΗΤΩΝ ΤΟΥ ΤΟΜΟΥ Η Νεοελληνική Εκκλησιαστική Τέχνη αποτελεί πεδίο+ εν πολλοίς ακό, μη ανεξερεύνητο+ παρά το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια έχει ενταθεί το ενδιαφέρον της επιστημονικής έρευνας γι αυτήν- Ο όρος Εκκλησιαστική εί, ναι απόλυτα σαφής- Αναφέρεται στην τέχνη που υπηρετεί τη λατρευτική ζωή της Εκκλησίας και είναι ενταγμένη σ αυτήν- Ο όρος Νεοελληνική έχει ασαφή όρια προσδιορισμού- Αν και+ όπως συχνά συμβαίνει στην τέχνη+ οι νέες τάσεις και εξελίξεις έχουν ήδη εμφανισθεί νω, ρίτερα και παράλληλα με τη μεταβυζαντινή παράδοση+ η οποία συνυπάρχει μ αυτές ακόμη και κατά τον όψιμο δέκατο ένατο αιώνα και τον πρώιμο ει, κοστό+ συμβατικά ως νεοελληνική εκκλησιαστική τέχνη ορίζουμε την τέ, χνη με την οποία εκφράστηκαν από τον δέκατο ένατο αιώνα και εξής οι ορ, θόδοξοι ελληνικοί πληθυσμοί- Πρόκειται για την τέχνη που αναπτύχθηκε ε, ντός των ορίων του διεθνώς αναγνωρισμένου ανεξάρτητου ελληνικού κρά, τους+ περιλαμβανομένης και της τέχνης της περιόδου της Επανάστασης και της Καποδιστριακής εποχής+ αλλά και την τέχνη εκτός των ελεύθερων ελληνικών περιοχών+ όπου υπήρχαν οργανωμένες ελληνικές κοινότητες κα, τά την ίδια περίοδο- Η πορεία προς την εθνική απελευθέρωση+ που κορυφώ, θηκε με την Επανάσταση του 0710+ η δημιουργία ανεξάρτητου ελληνικού κράτους απόλυτα ενταγμένου στον ευρωπαϊκό χώρο+ η επιλογή της Αθήνας ως πρωτεύουσας και η ίδρυση Αυτοκέφαλης Ελλαδικής Εκκλησίας συνι, στούν ασφαλώς ιστορικά γεγονότα που δεν αφήνουν ανεπηρέαστη την εκ, κλησιαστική τέχνη- Ο εικοστός αιώνας+ περίοδος επίσης με ιστορικά γεγο, νότα που σημάδεψαν την πορεία του νέου Ελληνισμού+ έχει να επιδείξει ση, μαντικές εξελίξεις στην τέχνη+ και μάλιστα την εκκλησιαστική+ και αξιό, λογους Έλληνες αρχιτέκτονες και εικαστικούς δημιουργούς- Την εκκλησιαστική τέχνη αυτής της χρονικής περιόδου φιλοδοξούν να καλύψουν τα Συμπόσια Νεοελληνικής Εκκλησιαστικής Τέχνης+ ως έκφρα, ση και εικαστική αποτύπωση του εκκλησιαστικού βιώματος των ορθόδοξων ελληνικών πληθυσμών κατά τη συγκεκριμένη εποχή- Στόχος των Συμπο,
ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ της Αναπληρώτριας Διευθύντριας του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου Δρος Αναστασίας Λαζαρίδου Το Aυζαντινό Lουσείο με ιδιαίτερη χαρά+ φιλοξενεί στους χώρους του το A Dπιστημονικό Συμπόσιο Mεοελληνικής Dκκλησιαστικής Sέχνης που διοργα, νώνει το Sμήμα Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου @θη, νών με τη συνεργασία Jαθηγητών του Sμήματος @ρχιτεκτόνων,lηχανικών του Πανεπιστημίου Πατρών και άλλων πανεπιστημιακών Sμημάτων- G ανίχνευση και ο εντοπισμός των καλλιτεχνικών εκφράσεων της θρησκευ, τικής τέχνης+ όπως αυτή διαμορφώθηκε κυρίως μετά την ίδρυση του νεοελληνι, κού κράτους+ αποτελεί βασική επιδίωξη ενός συμποσίου που πραγματεύεται θέ, ματα αρχιτεκτονικής+ ζωγραφικής+ αλλά και της ευρύτερης εκκλησιαστικής τέχνης- Dχει πολλαπλώς επισημανθεί ο συμβατικός αλλά αναγκαίος χαρακτή, ρας των περιοδολογήσεων στην ιστορία όπως και της διαίρεσης εποχών σε πε, ριόδους στην ιστορία της τέχνης- Jαι ασφαλώς η περιοδολόγηση αυτή για την αποτελεσματικότερη προσέγιση και οργάνωση του παρελθόντος δεν είναι ποτέ αυθαίρετη- @υτό βολεύει τη σκέψη και τη δουλειά μας+ όμως τα πράγματα δεν είναι τόσο σχηματικά όπως απαιτεί ο ορισμός των επιστημονικών πεδίων- Sίθεται επομένως το ερώτημα+ του πότε τελειώνει η ασαφώς οριζόμενη μετα, βυζαντινή τέχνη και πότε αρχίζει η νεώτερη+ η νεοελληνική εκκλησιαστική τέ, χνη που αποτελεί και το ειδικό πεδίο του παρόντος συμποσίου: Σηματοδοτεί κά, τι καλλιτεχνικά η επίσημη ίδρυση του νεοελληνικού κράτους: Lε τις επιβιώσεις που παρατηρούνται ο όρος μεταβυζαντινός φαίνεται ή θα μπορούσε να καλύπτει και τη νεότερη εποχή+ αφού και στην όψιμη τέχνη του 08ου αιώνα παρά τις α, ναμφισβήτητες εξελίξεις και ξένες επιδράσεις+ διαπιστώνουμε εικονογραφικά χαρακτηριστικά που σηματοδοτούν την αργή μετάβαση προς την καλλιτεχνική έκφραση της νέας εποχής- Dίναι σημαντικό ότι το παρόν συμπόσιο αποτυπώνει την κατάσταση της έρευνας με την πυκνότητα και το εύρος των θεμάτων του- Η νεοελληνική εκκλησιαστική τέχνη οφείλει να προσεγγισθεί διεπιστημονι, κά- Η τέχνη αυτής της περιόδου κυρίως η ζωγραφική παραμελημένη μέχρι πρότινος από τους ιστορικούς της βυζαντινής τέχνης και όχι επαρκώς φωτι, σμένη από τους ιστορικούς της νεότερης τέχνης+ προκαλεί σήμερα το ενδιαφέ, ρον των μελετητών ως ένα κομμάτι του ελληνισμού σε μια εποχή μετάβασης-
05 Β ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ σίων και των Εκθέσεων Σύγχρονης Εκκλησιαστικής Τέχνης που τα συνο, δεύουν είναι η έρευνα και η βαθύτερη κατανόηση της εκκλησιαστικής τέ, χνης κατά την περίοδο που προαναφέραμε+ αλλά και η ανάπτυξη ενός δημι, ουργικού διαλόγου για τη σύγχρονη εκκλησιαστική τέχνη- Στον παρόντα Τόμο περιλαμβάνονται σαράντα μία συνολικά εργασίες- Οι δεκατρείς αναφέρονται σε ζητήματα εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής πρόκειται για μελέτες μεμονωμένων ναών ή άλλων εκκλησιαστικών κτη, ρίων και συνθετικές μελέτες με αντικείμενο τη ναοδομία συγκεκριμένων περιοχών+ όπου δραστηριοποιήθηκαν ελληνικοί ορθόδοξοι πληθυσμοί- Μία μελέτη αναφέρεται στη διαδικασία ανέγερσης ναού και μία άλλη αποτελεί παρουσίαση της αρχιτεκτονικής ενός σύγχρονου ναού- Η εκκλησιαστική ζωγραφική καλύπτει μία ομάδα είκοσι μία εργασιών- Παρουσιάζονται τοι, χογραφικά σύνολα+ εικόνες τέμπλων και άλλες φορητές εικόνες+ αρχειακές μαρτυρίες+ επώνυμοι ζωγράφοι και εικονογραφικά εργαστήρια- Δύο μελέτες έχουν ως αντικείμενο ιερά άμφια και υφάσματα και άλλες δύο εξετάζουν την επίδραση της βυζαντινής και γενικότερα εκκλησιαστικής παράδοσης σε μη εκκλησιαστικές τέχνες της νεοελληνικής κοινωνίας παλαιότερα και σήμερα- Τρεις+ τέλος+ εργασίες αναφέρονται σε ζητήματα της εκκλησιαστι, κής μουσικής- Ευχή των μελών της Επιστημονικής,Οργανωτικής Επιτροπής του Συ, μποσίου είναι να συμβάλει αυτό στην προώθηση της μελέτης του σημαντι, κού αυτού τμήματος της νεότερης ελληνικής παράδοσης και να αποτελέσει το έναυσμα για περαιτέρω επιστημονική έρευνα- Ευχαριστούμε θερμά ό, σους+ φορείς και πρόσωπα+ συνέβαλαν στην πραγματοποίηση του Β Επι, στημονικού Συμποσίου Νεοελληνικής Εκκλησιαστικής Τέχνης+ της Έκθε, σης Σύγχρονης Εκκλησιαστικής Τέχνης και της Έκδοσης των Πρακτι, κών+ τους ευγενείς χορηγούς και το εργαστήριο «ΦΟΙΝΙΚΗ» για την επιμε, λημένη και καλαίσθητη μορφή του Τόμου των Πρακτικών- Οι Επιμελητές του Τόμου Ι- Σ,Π- Σ- Μ-
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
Σταύρος Μαμαλούκος Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΚΕΡΑΤΕΑΣ- ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΕΝΟΣ ΕΝΟΡΙΑΚΟΥ ΝΑΟΥ ΣΤΗΝ ΑΤΤΙΚΗ) Αν και η αρχιτεκτονική του ναού του Αγίου Δημητρίου Κερατέας δεν έχει ως σήμερα αποτελέσει το αντικείμενο ειδικής επιστημονικής μελέτης+ αρκετά στοιχεία σχετικά με την ιστορία αλλά και την αρχιτεκτονική του μνημείου μας είναι γνωστά από σχετικά με την τοπική ιστορία δημοσιεύματα+ καθώς και α, πό γενικές μελέτες που έχουν ως αντικείμενο την ελλαδική ναοδομία του 08 ου και του 1/ ού αιώνα 0 - ) Ευκαιρία για τη μελέτη της ιστορίας και της αρχιτεκτονικής του ναού του Αγίου Δημη, τρίου έδωσε η εκπόνηση το 1//4 από το Γραφείο Ειδικών Αρχιτεκτονικών Μελετών Μνημείο ΕΠΕ+ στο οποίο μετέχει και ο γράφων+ κατ ανάθεσιν από το εκκλησιαστικό συμβούλιο του να, ού+ μελέτης συντήρησης και αποκατάστασης του μνημείου καθώς και η υποδειγματική εκτέ, λεση ενός τμήματος του έργου από την Μνημειοτεχνική ΕΠΕ υπό την επίβλεψη του Γραφείου και του συναδέλφου και φίλου Πέτρου Κουφόπουλου- Για τις ανάγκες της μελέτης έγινε τον Α, πρίλιο του 1//4 η αποτύπωση του ναού και μεταξύ των ετών 1//6 και 1//8+ κατά τη διάρκεια της μερικής εφαρμογής της+ η συμπληρωματική τεκμηρίωση- Για την παροχή κάθε δυνατής βοήθειας κατά τη συλλογή του υλικού της μελέτης ευχαριστίες οφείλονται και από τη θέση αυ, τή στο εκκλησιαστικό συμβούλιο του ναού και ιδιαιτέρως στον πρόεδρό του+ πρωτοπρεσβύτερο π- Ιωάννη Μωραΐτη+ στον ιεροδιάκονο π- Τιμόθεο Αγγελή και στους εργολάβους του έργου κ-κ- Θεόφιλο και Γιώργο Κουφόπουλο- 0- Η σχετική με την ιστορία του μνημείου βιβλιογραφία είναι η εξής9 Χρ- Στρατοκόπος+ Η Κεραταία της Αττικής- Τοπογραφία Αρχαιολογία Ιστορία Μημεία Σημειώσεις+ Αθήναι 0814+ Ανατύπωση 'επιμέλεια Χρ- Ρώμας(+ Κερατέα 0886+ 20,21+ Δ- Ιατρού+ «Η εκκλησία του Αγ- Δημήτρη»+ Χρυσή Τομή+ τευχ- 16 'Ιούνης 0872(+ σελίδες 4,6 και 27+ Χρίστος Ρώμας+ Η Κε, ρατέα της Αττικής+ Χρυσή Τομή+ Κερατέα Αττικής 0876+ 010,012 και+ κυρίως+ π- Τιμόθεος Αγ, γελής+ Ιερός Μητροπολιτικός ναός Αγίου Δημητρίου Κερατέας- Η ιστορική πορεία της Ενορίας μας+ Κερατέα 1//7- Για την αρχιτεκτονική του ναού αναφορές υπάρχουν στα 9 Γρ- Πουλημένος+ Η Ελλαδική Ναοδομία στην περίοδο του Νεοκλασσικισμού '072/,0801(+ δακτυλ- διδακτορική δια, τριβή+ τ-0, 1+ Σχολή Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσοβείου Πολυτεχνείου+ Αθήναι 0886+ 78,8/+ 044 σημ-413 και εικ-035 και Γρ- Πουλημένος+ «Ο Άγιος Ιωάννης Μαρκοπούλου και οι καθεδρικοί ναοί των κωμοπόλεων των Μεσογείων»+ στο 9 Αφιέρωμα στα 0// χρόνια από τα εγκαίνια του Ιε, ρού Ναού Αγίου Ιωάννου Μαρκοπούλου- Πρακτικά Διημερίδας+ Μαρκόπουλο 04,05 Μαϊου 1//3+ Πνευματικό Κέντρο Δήμου Μαρκοπούλου+ Μαρκόπουλο 1//7+ 050+ κυρίως 033,034-
55 ΣΤΑΥΡΟΣ ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ Ο ναός του Αγίου Δημητρίου βρίσκεται στην κεντρική πλατεία του οικισμού της Κερατέας 'Εικ-0(- Το γήπεδο της εκκλησίας ορίζεται από τα δυτικά από την πλατεία και από τα βόρεια από την παλαιά οδό Αθηνών Λαυρίου- Από πληροφορίες που παρέχουν οι διαθέσιμες πηγές+ δηλαδή η τοπική ιστοριογρα, φία+ οι αναφορές διαφόρων περιηγητών και οι προφορικές μαρτυρίες+ καθώς και το γνωστό αρχειακό υλικό 1 + προκύπτουν αρκετά στοιχεία για την ιστορία του ναού του Αγίου Δημητρίου- Το χρονικό των έργων έχει ως εξής 9 Το 0730 ο α, φιερωμένος στον Άγιο Δημήτριο παλαιός ενοριακός ναός της Κερατέας+ ο ο, ποίος βρισκόταν στη θέση του σημερινού ναού+ κατεδαφίσθηκε+ προκειμένου στη θέση του να ανεγερθεί νέος μεγαλύτερος ναός 2 'Εικ-1+2+3+4(- Το 0787 α, νατέθηκε στο μηχανικό Βασίλειο Πασχάλη μελέτη αναμόρφωσης επί το με, γαλοπρεπέστερον του δεύτερου αυτού ναού 3 'Εικ-2+4(- Στην πρώτη πενταετία του 1/ ού αιώνα υπήρξαν έντονοι+ όπως φαίνεται+ προβληματισμοί για το αν θα έπρεπε να εφαρμοσθεί η μελέτη του Πασχάλη ή να ανεγερθεί εκ θεμελίων νέ, ος ναός στη θέση εκείνου του 0730+ πράγμα που τελικώς αποφασίσθηκε- Στην απόφαση αυτή φαίνεται ότι σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι απόψεις του καταγόμε, νου από τη Μήλο Δημάρχου Κερατέας ιατρού Ιακώβου Ταταράκη '075/, 0807( 4 - Στις 07 Δεκεμβρίου του 08/4+ θεμελιώθηκε ο σημερινός ναός 5 'Εικ- 0+5+6+7(+ σε σχέδια άγνωστου «Γάλλου αρχιτέκτονα» 6 + ή+ σύμφωνα με άλλες+ ανεπιβεβαίωτες+ πληροφορίες+ του Βέλγου αρχιτέκτονα O`tk Ctoqd 7 - Στις 2/ Οκτωβρίου του 08/5+ η οικοδόμηση του νέου ναού ολοκληρώθηκε 8 και στις 8 Νοεμβρίου του 08/7 έγιναν τα εγκαίνιά του 0/ - Το 0801 ολοκληρώθηκε η κα, τασκευή του δαπέδου και του εικονοστασίου του ναού 00 'Εικ- 8(- Το 082/ δια, μορφώθηκε ο περιβάλλων χώρος του ναού και κατασκευάσθηκε το κιγκλίδω, μα του περιβόλου του 01 - Το 0835 ή λίγο πριν+ κατασκευάσθηκε ο σολέας 02 και+ στη συνέχεια+ το 0836 ο δεσποτικός θρόνος 03 + το 084/ ο άμβωνας 04 και το 0841 1- Αγγελής+ Άγιος Δημήτριος Κερατέας 04,13+ 2/,27 και 4/,42- Βλ- επίσης Στρατοκό, πος+ Κεραταία 20,21+ Ιατρού+ Εκκλησία Αγ- Δημήτρη και Ρώμας+ Κερατέα 010,012-2- Αγγελής+ Άγιος Δημήτριος Κερατέας 04,05- Βλ- επίσης Στρατοκόπος+ Κεραταία 20 και Ιατρού+ Εκκλησία Αγ- Δημήτρη 5-3- Αγγελής+ ό-π- 05,08- Βλ- επίσης Ιατρού+ ό-π- 5,6-4- Αγγελής+ ό-π- 1/,11- Βλ- επίσης Ιατρού+ ό-π- 6-5- Αγγελής+ ό-π- 11-6- Ιατρού+ ό-π- 4-7- Αγγελής+ ό-π- 11+ σημ-10-8- Αγγελής+ ό-π- 13-0/- Ό-π- 00- Αγγελής+ ό-π- 22,23-01- Αγγελής+ ό-π- 4/- 02- Αγγελής+ ό-π- 23-03- Αγγελής+ ό-π- 23,25-04- Αγγελής+ ό-π- 26,27-
Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΚΕΡΑΤΕΑΣ 56 το μαρμάρινο προσκυνητάρι 05 - Μεταξύ των ετών 0841 και 085/ έγινε η τοιχο, γράφηση του ανατολικά του τρούλου τμήματος του ναού από τον Απόστολο Γραίκο και τους Στυλιανό και Χρήστο Σούτσους 06 - Το 0855,0856 αντικατα, στάθηκε η αρχική επικάλυψη του τρούλου και των κογχών του ιερού από ε, φυαλωμένα ειδικού τύπου κεραμίδια με νέα+ κοινά κεραμίδια βυζαντινού τύ, που 07 - Το 0858 οικοδομήθηκε+ σε επαφή με το δυτικό τμήμα της νότιας πλευ, ράς του ναού+ μικρό πρόσκτισμα για τη στέγαση του γραφείου του ναού 08 - Στο διάστημα 0861 ως 0866 έγινε επισκευή της επικεράμωσης των στεγών του ναού 1/ και το 0867 επισκευή και χρωματισμός των όψεων του ναού 10 - Το 087/ τοποθετήθηκε ορθομαρμάρωση στο κατώτερο τμήμα των τοίχων του ναού ε, σωτερικά 11 - Μεταξύ των ετών 0870 και 0884 τοιχογραφήθηκε το σύνολο των εσωτερικών επιφανειών του ναού από τον Στυλιανό Λαπούρτα 12 - Το 0874 ε, γκαταστάθηκε στο ναό κεντρική θέρμανση 13 - Το 0883 έγινε επέκταση του σο, λέα και στα ανατολικά γωνιακά διαμερίσματα του ναού 14 - Το 0886 έγιναν ε, πεμβάσεις στα επιχρίσματα και χρωματισμός της δυτικής στοάς και επισκευή ή αντικατάσταση κατά περίπτωση των κουφωμάτων των θυρών του ναού 15 - Το 1//1 έγινε ανακατασκευή της επικεράμωσης των στεγών του ναού 16 - Τέλος+ μεταξύ των ετών 1//6 και 1//8 έγιναν εκτεταμένες επεμβάσεις αποκατά, στασης της δυτικής όψης και των κωδωνοστασίων του ναού 17 - Για την αρχιτεκτονική του πρώτου ναού+ ο οποίος κατεδαφίσθηκε το 0730+ τίποτε δεν είναι γνωστό- Πιθανότατα επρόκειτο για μικρών διαστάσεων και σχετικά ταπεινό ναό+ ο οποίος δεν μπορούσε να καλύψει τις ανάγκες του ανα, πτυσσόμενου+ μετά το 072/+ κεφαλοχωριού της Κερατέας- Σύμφωνα με παρά, 05- Αγγελής+ ό-π- 23,25-06- Αγγελής+ ό-π- 2/,20-07- Αγγελής+ ό-π- 4/- 08- Αγγελής+ ό-π- 4/,40-1/- Αγγελής+ ό-π- 40-10- Αγγελής+ ό-π-- 11- Αγγελής+ ό-π- 12- Αγγελής+ ό-π- 20,22-13- Αγγελής+ ό-π- 41-14- Αγγελής+ ό-π- 15- Αγγελής+ ό-π- 42-16- Αγγελής+ ό-π- 17- Αγγελής+ ό-π- Για το έργο βλ- Π- Κουφόπουλος Θ- Κουφόπουλος Γ- Κουφόπουλος+ Η αποκατάσταση της δυτικής πλευράς του νεοκλασικού ναού του Αγίου Δημητρίου Κερατέας Αττικής+ στο 9 Εταιρεία Έρευνας και Προώθησης Επιστημονικών Αναστηλώσεων 'ΕΤΕ, ΠΑΜ(- Πρακτικά Ημερίδας «Τεχνικές Αναστήλωσης+ υλικά και προβλήματα εφαρμογής» Θεσσαλονίκη 1/ Νοεμβρίου 1/0/+ Θεσσαλονίκη 1/00+ 012,020-
57 ΣΤΑΥΡΟΣ ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ δοση που κατέγραψε το 0814 ο Χρήστος Στρατοκόπος+ ο ναός «ἦτο ἱδρυμένος ὅλο ἀπό μάρμαρα+ ἀποκρούσματα ἀρχαίων ναῶν» 18 - Η μορφή του δεύτερου ναού 'Εικ-1( μας είναι γνωστή από τα σχέδια α, ποτύπωσής του 2/ + τα οποία συνέταξε στα τέλη του 08 ου αιώνα ο Βασίλειος Πασχάλης+ προκειμένου να συντάξει τη μελέτη αναμόρφωσης της εκκλη, σίας+ που του είχε ανατεθεί- Επρόκειτο για μια τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με υπερυψωμένο το μεσαίο της κλίτος- Τα κλίτη χωρίζονταν με τοξοστοιχίες από έξι τόξα+ τα οποία φέρονταν από τέσσερις μαρμάρινους κίονες και δύο κτιστούς πεσσούς- Οι τρεις κόγχες του ιερού ήταν ημικυκλικές- Κατά μήκος της δυτικής όψης του ναού+ υπήρχε τοξωτή στοά που καλυπτόταν με μονόρ, ριχτη ξύλινη στέγη- Από το ναό αυτό προέρχεται η κοσμημένη με παράστα, ση του αγίου Δημητρίου εφίππου κτιτορική επιγραφή+ που βρίσκεται εντοιχι, σμένη επάνω από τη δυτική θύρα του σημερινού ναού 20 - Στοιχεία για την κα, τασκευή και τη μορφολογία του ναού δε μας είναι με βεβαιότητα γνωστά- Στα σχέδια της αποτύπωσης 'Εικ- 2+3+4( υπάρχουν ενδείξεις ότι αυτός είχε ορισμένα μορφολογικά στοιχεία προωθημένα για την εποχή του 'λ-χ- κίονες τοσκανοδωρικού ρυθμού(- Δεν είναι όμως καθόλου απίθανο αυτά να έχουν α, ποδοθεί στα σχέδια συμβατικά και ο ναός να ήταν ένα τυπικό παραδοσιακό κτίσμα+ όπως θα ήταν αναμενόμενο για την περιοχή στην τόσο πρώιμη αυ, τή εποχή- Ο σημερινός+ τρίτος κατά σειράν+ ναός του Αγίου Δημητρίου 'Εικ-0+5+6+7( αποτελεί τυπικό δείγμα του ρεύματος του όψιμου Ελληνοβυζαντινισμού 21 - Πρό, κειται για μια μεγάλων διαστάσεων 'περίπου 12+54w07+14 μ- με μέγιστο ύψος 11+4/ μ-(+ εντυπωσιακή εκκλησία του σύνθετου τετράστυλου σταυροειδούς εγ, γεγραμμένου με τρούλο τύπου+ σε μια συνήθη στην ελληνορθόδοξη ναοδομία του 08 ου και του 1/ ου αιώνα μορφή+ η οποία χαρακτηρίζεται από το μεγάλο σχετικά μέγεθος+ την προεξοχή συχνά του βόρειου και του νότιου σκέλους του σταυρού πέρα από τους πλάγιους τοίχους του+ την ενοποίηση του κυρίως ναού με το νάρ, θηκα+ η οποία εκφράζεται ως επιμήκυνση του δυτικού σκέλους του σταυρού+ την ύπαρξη πολύ συχνά υπερώου. «γυναικωνίτη»+ τουλάχιστον επάνω από τα δυ, τικά γωνιακά διαμερίσματα+ και την+ εν είδει ανοικτού εξωνάρθηκα+ στοά που εκτείνεται κατά μήκος της δυτικής πλευράς του ναού μεταξύ δύο πύργων κω, 18- Στρατοκόπος+ Κεραταία+ 20-2/- Τα σχέδια πρωτοδημοσιεύθηκαν από τον Δημήτρη Ιατρού 'Ιατρού+ Εκκλησία Αγ- Δη, μήτρη 5+6( και αναδημοσιεύθηκαν από τον π- Τιμόθεο Αγγελή 'Αγγελής+ Άγιος Δημήτριος Κερατέας+ εικ- 5,7(- 20- Αγγελής+ ό-π- 05-21- Για τον Νεοβυζαντινισμό βλ- Πουλημένος+ Ναοδομία Νεοκλασσικισμού+ 51,57 και 77, 0/2+ όπου και η προγενέστερη βιβλιογραφία- Για ένα ορισμό του ρεύματος βλ- Πουλημένος+ ό-π- 51-
Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΚΕΡΑΤΕΑΣ 58 δωνοστασίων+ διατεταγμένων στα άκρα της δυτικής όψης 22 - Στο ιερό διαμορ, φώνονται τρεις τρίπλευρες εξωτερικά κόγχες- Οι κεραίες του σταυρού καλύπτο, νται με ημικυλινδρικούς θόλους+ ενώ τα γωνιακά διαμερίσματα και τα παρα, βήματα με σταυροθόλια- Οι τοίχοι του ναού εσωτερικά είναι κατακόρυφα διαρ, θρωμένοι με παραστάδες+ σε αντιστοιχία με τα τόξα της θολοδομίας+ και οριζό, ντια με κοσμήτες στις στάθμες γενέσεως των τόξων και των θόλων- Η είσοδος στο εσωτερικό του ναού γίνεται από τη δυτική στοά+ μέσω τριών θυρών που ανοίγονται στο δυτικό τοίχο του ναού+ καθώς και από δύο θύρες δια, μορφωμένες στα τύμπανα της εγκάρσιας κεραίας του σταυρικού σώματος του ναού- Το ιερό έχει ανεξάρτητη πρόσβαση από θύρα+ που ανοίγεται στον νότιο τοίχο του χώρου του διακονικού- Η πρόσβαση στον γυναικωνίτη γίνεται απευ, θείας από το εξωτερικό+ μέσω των κλιμάκων των δύο κωδωνοστασίων- Ο φω, τισμός του χώρου γίνεται από πολυάριθμα φαρδιά μονόλοβα+ δίλοβα ή τρίλοβα παράθυρα που ανοίγονται στους τοίχους+ στις κόγχες και στον τρούλο του να, ού- Όλα τα παράθυρα διαθέτουν μαρμάρινα διαφράγματα+ με οπές διαφόρων σχημάτων που φράσσονται με έγχρωμους υαλοπίνακες- Το δάπεδο του ναού+ του γυναικωνίτη και της στοάς είναι κατασκευασμένο από πλάκες λευκού και γκρίζου μαρμάρου σε ζατρικοειδείς διατάξεις- Το μαρμάρινο τέμπλο του ναού 'Εικ- 8( είναι κατασκευασμένο με τη χα, ρακτηριστική ελληνοβυζαντινή μορφολογία- Είναι τοποθετημένο μεταξύ των πεσσών που χωρίζει το ιερό βήμα από τον υπόλοιπο ναό και για αυτό αποτε, λείται από τρία μέρη- Παρουσιάζει τυπική κλασικιστική διάρθρωση με βάση+ κορμό και στέψη- Έχει τη μορφή τοίχου+ η επιφάνεια του οποίου είναι διαρθρω, μένη με παραστάδες που φέρουν τόξα+ έτσι ώστε να σχηματίζεται σειρά αψι, δωμάτων- Το τμήμα του τέμπλου που αντιστοιχεί στο άγιο Βήμα έχει πέντε α, ψιδώματα- Στο κεντρικό από αυτά ανοίγεται η Ωραία Πύλη- Το τμήμα αυτό του τέμπλου προεξέχει από το πρόσωπο του υπολοίπου τοίχου+ ώστε να σχημα, τίζεται ένα είδος συνεπτυγμένου προπύλου με κίονες από πράσινο μάρμαρο και αετωματική απόληξη ψηλά+ ενώ στα δύο άλλα τμήματα+ της προθέσεως και του διακονικού+ η κιονοστοιχία αποτελείται από δύο αψιδώματα+ από τα οποία το παρά τον πεσσό του ναού τμήμα χρησιμεύει ως θύρα- Ο κατασκευασμένος το 084/ από τους Κ- Περράκη και Μ- Σκαρή 23 άμ, βωνας του ναού είναι μαρμάρινος+ νεοβυζαντινής μορφολογίας- Φέρεται από μαρμάρινο κίονα από πράσινο μάρμαρο- Νεοβυζαντινής μορφολογίας είναι και ο κατασκευασμένος το 0836 24 δεσποτικός θρόνος του ναού- Αποτελεί ενιαίο 22- Για τη χρήση του τύπου στα πλαίσια του Ελληνοβυζαντινισμού και τα χαρακτηριστικά του βλ- Πουλημένος+ Ναοδομία Νεοκλασσικισμού κυρίως 75+ 77,80+ 02/ και 021-23- Αγγελής+ Άγιος Δημήτριος Κερατέας 26,27-24- Αγγελής+ ό-π- 23,25-
6/ ΣΤΑΥΡΟΣ ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ σύνολο με τον άμβωνα και τον σολέα+ καθώς παρουσιάζουν παρόμοια κατα, σκευαστικά και μορφολογικά στοιχεία- Η διάρθρωση των όγκων του ναού 'Εικ-7( είναι η συνήθης για τους ναούς του είδους του- Εξωτερικά+ στις διαμορφωμένες με πλαστικότητα και καλυμ, μένες με κεραμίδια στέγες του κτιρίου+ διαγράφεται σαφώς η διάρθρωση του σταυρικού εσωτερικού του- Στο μέσον+ υψώνεται ο+ εξωτερικά οκταγωνικός σε κάτοψη+ ψηλός τρούλος με το οριζόντιο γείσο του- Δίρριχτες στέγες κάλυπταν αρχικά μόνο τα σκέλη του σταυρικού πυρήνα του ναού- Τα γωνιακά διαμερί, σματα+ που σήμερα καλύπτονται με στέγες οι οποίες αποτελούν συνέχεια ε, κείνων του ανατολικού και του δυτικού σκέλους του σταυρού+ κατέληγαν αρ, χικά σε βατά δώματα 'Εικ- 5-2+6-1(- Η διαμόρφωση των όψεων της εκκλη, σίας 'Εικ- 7( παρουσιάζει κλασικιστική οργάνωση με την τριμερή της διάρ, θρωση με βάση+ κορμό και στέψη+ όπου τη βάση αποτελεί η υπερυψωμένη ε, πάνω σε πόδιον στάθμη του ισογείου+ κορμό η στάθμη του ορόφου και στέψη+ ο θριγκός και τα υπερκείμενα τμήματα του κτηρίου+ όπως τα στηθαία+ ο τρού, λος και τα ανώτερα τμήματα των κωδωνοστασίων+ τα οποία έχουν τη μορφή διάτρητων πύργων με γωνιακούς πεσσούς+ μεταξύ των οποίων διαμορφώνονται δίβηλα ανοίγματα+ και καλύπτονται με τρουλίσκους- Αξίζει στο σημείο αυτό να σημειωθεί η εντυπωσιακή ομοιότητα που παρουσιάζει+ τόσο σε ζητήματα γενικής σύνθεσης όσο και σε διάφορα επιμέρους μορφολογικά στοιχεία+ ο ναός του Αγίου Δημητρίου Κερατέας με τους ναούς του Αγίου Νικολάου στην Κά, ρυστο και της Αναλήψεως του Σιμωνοπετρίτικου Μετοχίου στον Βύρωνα Ατ, τικής- Η ομοιότητα αυτή εμβάλλει τη σκέψη ότι οι τρείς ναοί είναι έργα του ί, διου+ άγνωστου+ δυστυχώς+ προς το παρόν+ αρχιτέκτονα- Από την άποψη της κατασκευής+ ο ναός του Αγίου Δημητρίου αποτελεί τυ, πικό δείγμα της υψηλών προθέσεων αρχιτεκτονικής της εποχής του9 οι τοίχοι του είναι κατασκευασμένοι από καλοκτισμένη λιθοδομή και τα τόξα και οι θό, λοι του από λαξευτούς λίθους και πλίνθους+ κατά περίπτωση- Τα μορφολογικά του στοιχεία 'θριγκός+ παραστάδες+ κοσμήτες+ πλαίσια θυρών και παραθύρων κλπ( είναι διαμορφωμένα επάνω στις εξ ολοκλήρου επιχρισμένες όψεις με την τεχνική των τραβηχτών επιχρισμάτων+ καθώς και ειδικής κατασκευής κερα, μικά στοιχεία 'γεισίποδες+ ρόδακες+ σίμες+ ακροκεράμους κλπ(- Σε ορισμένα σημεία της κατασκευής του ναού+ όπως στους κίονες της στοάς+ στα δια, φράγματα των παραθύρων+ στα δάπεδα και στα στοιχεία του σταθερού εξο, πλισμού του 'τέμπλο+ άμβωνας+ σολέα( έχει χρησιμοποιηθεί μάρμαρο- Τα κου, φώματα των θυρών είναι ξύλινα- Ο ναός περιβάλλεται από τη βόρεια+ την ανα, τολική και τη νότια πλευρά του από μικρού πλάτους+ συνεπίπεδα με την πλα, τεία του χωριού προκήπια+ τα οποία ορίζονται από λίθινους αναλημματικούς τοίχους+ που φέρουν περίτεχνο σιδερένιο κιγκλίδωμα μεταξύ μαρμάρινων πεσ, σίσκων-
Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΚΕΡΑΤΕΑΣ 60 Η ιστορία του ναού του Αγίου Δημητρίου Κερατέας+ όπως αυτή προκύπτει από τη συνεξέταση των πηγών και τη μελέτη των μνημείων+ πέρα από την προφανή σημασία που έχει για τη μελέτη της τοπικής ιστορίας της περιοχής αυτής της Αττικής+ παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον+ καθώς αυτή αποτελεί έ, να είδος σύνοψης της ιστορίας της νεώτερης ελλαδικής ναοδομίας 9 Στα πρώτα μετά την απελευθέρωση χρόνια+ ο μικρός και ταπεινός πλέον+ για τα δεδομένα της νέας+ λαμπρής για τον ελληνισμό εποχής που είχε ανατεί, λει+ ναός+ ο οποίος κάλυπτε τις ανάγκες του χωριού κατά την περίοδο της Τουρ, κοκρατίας+ κατεδαφίσθηκε για να αντικατασταθεί με μια μεγαλύτερων δια, στάσεων και υψηλοτέρων προθέσεων ενοριακή εκκλησία- Η εκκλησία αυτή+ ό, πως και πολλά ακόμη αντίστοιχα παραδείγματα ενοριακών ναών αγροτικών οικισμών της εποχής 25 + κτίσθηκε στον τύπο της τρίκλιτης βασιλικής+ στον τύ, πο+ δηλαδή+ που ήδη από την πρώϊμη Τουρκοκρατία οι καθ οιονδήποτε τρόπο ακμάζουσες χριστιανικές κοινότητες έκτιζαν+ τις περισσότερες φορές+ τους νέ, ους ενοριακούς τους ναούς 26 - Από την άποψη της κατασκευής και της μορφο, λογίας+ η νέα αυτή ενοριακή εκκλησία φαίνεται ότι ακολούθησε μια βελτιωμέ, νη+ μέσα στα περιορισμένα εφικτά πλαίσια+ εκδοχή της τοπικής παράδοσης- Στα τέλη του 08 ου αιώνα+ ο ενοριακός ναός του 0730 δεν κάλυπτε πλέον τις ανάγκες του πλούσιου γεωργοκτηνοτροφικού χωριού+ το οποίο συνεχώς ανα, πτυσσόταν παρουσιάζοντας παράλληλα τάσεις αστικοποίησης- Το μέγεθός του+ το οποίο προβλήθηκε ως πρόβλημα+ χωρίς να είναι αμελητέο+ δεν ήταν το σημαντικότερο για τους υποστηρικτές της ανέγερσης ενός νέου μεγαλοπρε, πούς ναού+ άξιουαφιερώματος της προοδεύουσας κοινότητας στον πολιούχο της άγιο+ που θα μπορούσε να προβάλει+ κατά τρόπο αδιαμφισβήτητο+ προς τα έξω αυτήν την πρόοδο- Αποτέλεσμα της αποδοχής της άποψης αυτής έναντι εκείνης των σκεπτικιστών και των διστακτικών+ που πρόβαλλαν διάφορες δι, καιολογίες+ από πρακτικές δυσκολίες ως μεταφυσικές φοβίες+ ήταν η σε εξαι, ρετικά σύντομο χρονικό διάστημα ανέγερση του σημερινού μεγαλοπρεπούς «ελληνοβυζαντινού» ναού- Ο νέος αυτός ενοριακός ναός κάλυψε+ κατά τρόπο απολύτως ικανοποιητι, κό+ τις θρησκευτικές και κοινωνικές ανάγκες των κατοίκων της Κερατέας ως πρόσφατα+ που η επέκταση του οικισμού και η αλματώδης αύξηση του πληθυ, σμού του επέβαλε την ίδρυση και άλλων ενοριών- Στα εκατό χρόνια που πέρα, σαν από το 08/7+ ο ναός του Αγίου Δημητρίου+ καταξιωμένος στη συνείδηση 25- Για τη συχνή εφαρμογή του τύπου στην ελλαδική ναοδομία των πρώτων μεταπανα, στατικών χρόνων βλ- Πουλημένος+ Ναοδομία Νεοκλασσικισμού+ 02/- 26- Σχετικά βλ- Χ- Μπούρας+ «Ο αρχιτεκτονικός τύπος της βασιλικής κατά την Τουρκο, κρατία και ο Πατριάρχης Καλλίνικος»+ Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση 0+ Αθήνα 0868+ 048+ όπου και προγενέστερη βιβλιογραφία-
61 ΣΤΑΥΡΟΣ ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ της τοπικής κοινωνίας ως εν ευρεία εννοία «μνημείο»+ δέχθηκε ποικίλες ε, πεμβάσεις επισκευών και βελτιώσεων+ οι οποίες+ ευτυχώς+ στην προκειμένη περίπτωση+ δεν αλλοίωσαν σοβαρά τη μορφή του+ έτσι ώστε να παραμένει ση, μαντικό και με τη στενή έννοια του όρου «μνημείο» της ελλαδικής ναοδο, μίας του 08 ου και του πρώιμου 1/ ού αιώνα- Της ναοδομίας+ η οποία+ παρά τα α, ντιθέτως λεγόμενα+ πέτυχε+ σύμφωνα με τον Γρηγόρη Πουλημένο 9 «να διατυ, πώσει μια άποψη Ορθόδοξη και ελληνική+ ακριβή εικόνα της πίστης του λαού και βάθρο των περαιτέρω εξελίξεων στην Ορθόδοξη ναοδομία» 27-27- Πουλημένος+ Ναοδομία Νεοκλασσικισμού+ 080-
Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΚΕΡΑΤΕΑΣ 62 Εικ- 0- Κερατέα- Ναός Αγίου Δημητρίου- Άποψη από τα δυτικά 'Δεκέμβριος 1//8(
63 ΣΤΑΥΡΟΣ ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ Εικ- 1- Κερατέα- Ναός Αγίου Δημητρίου παλαιός '0730(- Αναπαράσταση Εικ- 2- Κερατέα- Ναός Αγίου Δημητρίου παλαιός '0730(- Αποτύπωση και Πρόταση αναμόρ, φωσης 'Σχέδιο Β- Πασχάλη '0787(- Κατόψεις 'Ιατρού+ Εκκλησία Αγ- Δημήτρη(
Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΚΕΡΑΤΕΑΣ 64 Εικ- 3- Κερατέα- Ναός Αγίου Δημητρίου παλαιός '0730(- Αποτύπωση- 'Σχέδιο Β- Πασχάλη '0787(- Τομή κατά μήκος 'Ιατρού+ Εκκλησία Αγ- Δημήτρη( Εικ- 4- Κερατέα- Ναός Αγίου Δημητρίου παλαιός '0730(- Αποτύπωση και Πρόταση αναμόρ, φωσης 'Σχέδιο Β- Πασχάλη '0787(- Τομή κατά πλάτος 'Ιατρού+ Εκκλησία Αγ- Δημήτρη(
65 ΣΤΑΥΡΟΣ ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ Εικ- 5-0 Κερατέα- Ναός Αγίου Δημητρίου- Αναπαράσταση- Κάτοψη Α+ Εικ- 5-1 Κερατέα- Ναός Αγίου Δημητρίου- Αναπαράσταση- Κάτοψη Β+
Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΚΕΡΑΤΕΑΣ 66 Εικ- 5-2 Κερατέα- Ναός Αγίου Δημητρίου- Αναπαράσταση- Κάτοψη Γ- Εικ- 6-0 Κερατέα- Ναός Αγίου Δημητρίου- Αναπαράσταση- Τομή ΑΑ+
67 ΣΤΑΥΡΟΣ ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ Εικ- 6-1 Κερατέα- Ναός Αγίου Δημητρίου- Αναπαράσταση- Τομή ΔΔ+ Εικ- 6-2 Κερατέα- Ναός Αγίου Δημητρίου- Αναπαράσταση- Τομή ΖΖ-
Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΚΕΡΑΤΕΑΣ 68 Εικ- 7-0 Κερατέα- Ναός Αγίου Δημητρίου- Αναπαράσταση- Δυτική όψη+ Εικ- 7-1 Κερατέα- Ναός Αγίου Δημητρίου- Αναπαράσταση- Ανατολική Όψη-
7/ ΣΤΑΥΡΟΣ ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ Εικ- 7-2 Κερατέα- Ναός Αγίου Δημητρίου- Αναπαράσταση- Aόρεια Όψη- Εικ- 8- Κερατέα- Ναός Αγίου Δημητρίου- Τέμπλο- Αποτύπωση
Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος+ Συγχαρητήριο μήνυμα --- Ἁρχιεπισκόπου Ἁθηνῶν καὶ πάσης Ἑλλάδος κ- Ἱερωνύμου Β + ΜΗΝΥ, ΜΑ, ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ------------------------------------------------------------------------------ Ἑλένης Παπακώστα,Χριστινάκη+ Κοσμήτορος τῆς Θεολογικῆς Σχο, λῆς+ ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ------------------------------------------------------------------------------ Νικολάου Ὀλυμπίου+ Προέδρου τοῦ Τμήματος Θεολογίας+ ΧΑΙΡΕΤΙ, ΣΜΟΣ ----------------------------------------------------------------------------------------------------- Αἰσώπου+ ---------------------------------------------------------------------------------------------------- Δρος Αναστασίας Λαζαρίδου+ Αναπληρώτριας Διευθύντριας του Βυζα, ντινού και Χριστιανικού Μουσείου+ ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ----------------------------- Πρόλογος των Επιμελητών του Τόμου ----------------------------------------------------- 6 7 8 00 02 03 04 ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Θ- Μαντοπούλου,Παναγιωτοπούλου+ Η ναοδομία στην Καππαδοκία την εποχή του Τανζιμάτ'0728,0765(- Πρώτη προσέγγιση------------------------ Σ- Βογιατζής+ Ο Ι- Καθεδρικός ναός των Αθηνών----------------------------------- Σ- Μαμαλούκος+ Ο ναός του Αγίου Δημητρίου Κερατέας- Ιστορία και αρχιτεκτονική ενός ενοριακού ναού στην Αττική- ------------------------------- Μ- Καρδαμίτση,Αδάμη+ Ο Ιερός ναός του Αγίου Σπυρίδωνα της Νέας Υόρκης και ο αρχιτέκτων Εμμανουήλ Λαζαρίδης- Αφορμή για σκέ, ψεις και προβληματισμούς-------------------------------------------------------------------- Μ- Δανιήλ- Η δημοτική ναοδομία της Αθήνας '0724,0751(------------------ Γ- Καρατζόγλου+ Τέσσερα δείγματα αστικής ναοδομίας στη νότια Αθή, να- ---------------------------------------------------------------------------------------------------------- Ι- Στουφή,Πουλημένου+ Ο ναός του Αγίου Διονυσίου στην Παχειά Ράχη της Αίγινας- ------------------------------------------------------------------------------------------ Θ- Μπιλής+ Το κωδωνοστάσιο της Μονής Φανερωμένης Σαλαμίνος '0742(---------------------------------------------------------------------------------------------------- 08 28 54 70 0/2 014 036 056
73/ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Μ- Μαγνήσαλη+ Το κωδωνοστάσιο της Μονής του Αγίου Νικολάου Σπετσών '07/4(------------------------------------------------------------------------------------ Ι- Παπάγγελος+ Η διαδικασία ανεγέρσεως του ναού του Αγίου Νικήτα στην Νικήτη Χαλκιδικής '0756/- ------------------------------------------------------- Α- Πασαλή+ Η Γέννηση της Θεοτόκου στο Γοργογύρι Τρικάλων------------ Α- Πετρονώτης+ Ο ναός του Αγίου Γεωργίου στη Στεμνίτσα '070/ και 0800(- ---------------------------------------------------------------------------------------------------- Μ- Παπαγιαννάκος+ Άγιος Νικόλαος Μαρκοπούλου9 Η μεταμόρφωση ενός ναού εν τη γενέσει του- ----------------------------------------------------------------- 074 1/0 106 124 146 ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ- ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΔΕΙΞΗ Κ- Στουπάθης+ Μουσειολογικές προσεγγίσεις εκθέσεων αμφίων σε μουσεία και εκκλησιαστικούς χώρους-------------------------------------------------- Ε- Παπασταύρου, Δ- Φίλιου+ Χρυσοκέντητο πέτασμα Ωραίας Πύλης της Κοκόνας του Ρολογά του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσεί, ου 'αρ- 10/44(--------------------------------------------------------------------------------------- Ε- Ρούπα+ Το κίνημα αναβίωσης της βυζαντινής 'λαϊκοβυζαντινής( πα, ράδοσης στις αστικές εφαρμοσμένες τέχνες την περίοδο του Μεσοπο, λέμου------------------------------------------------------------------------------------------------------ Κ- Δρακοπούλου, Η- Κοντούλης+ Η Βυζαντινή τέχνη ως πηγή έμπνευ, σης για τους δημιουργούς της ελληνικής σκηνής του fq`eehsh- Δύο πε, ριπτώσεις μελέτης9 Το έργο του Στέλιου Φαϊτάκη και του Μανουήλ Όστερχολτ--------------------------------------------------------------------------------------------- 166 2/0 204 232 ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ Α- Τριβυζαδάκη+ Η θρησκευτική ζωγραφική του 08ου αιώνα και ένας σύγχρονος ιεράρχης------------------------------------------------------------------------------- Ν- Γραίκος+ «Νεοελληνική εκκλησιαστική ζωγραφική»- Το ερώτημα της μεθόδου και του ερευνητικού πεδίου----------------------------------------------- Σ- Παντζαρίδης+ Η Ναζαρηνή ζωγραφική στο Άγιο Όρος 80748,0852(- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Πατάπιος μοναχός Καυσοκαλυβίτης+ Τα εικονογραφικά εργαστήρια της σκήτης Καυσοκαλυβίων '08ος,1/ός αι-(------------------------------------ 248 266 284 300
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 730 Α- Ευθυμίου+ Ο κύκλος των προεικονίσεων της Θεοτόκου στην Λιτή του Καθολικού της Ιεράς Μονής Χιλανδαρίου------------------------------------------- Ν- Μπονόβας+ Αρχειακά τεκμήρια της εργασίας του ζωγράφου Ματ, θαίου Ιωάννου στη Μονή Παντοκράτορος Αγίου Όρους '0743,0745(- Γ- Τσιγάρας+ Αρχειακές μαρτυρίες για το έργο του Λουδοβίκου Θείρσι, ου στον Ελληνορθόδοξο ναό της Αγίας Τριάδας Βιέννης- ------------------- Γ- Κακαβάς, Ν- Κύρκος, Α- Υφαντή+ Η Εκκλησιαστική Τέχνη στην περιοχή Σπερχειάδας από την ίδρυση του Νέου Ελληνικού Κράτους έως την περίοδο του Μεσοπολέμου- ------------------------------------------------------ Μ- Τσιάπαλη+ Προσέγγιση της μνημειακής ζωγραφικής του 08ου αιώ, να στους νομούς Γρεβενών και Κοζάνης- ------------------------------------------- Γ- Σταλίδης+ Οι τοιχογραφίες του ναού του Αγίου Δημητρίου Αετοχωρί, ου και το έργο των Κρουσοβιτών ζωγράφων στον νομό Πέλλας '08ος αιώνας(-------------------------------------------------------------------------------------------------- Π- Τσολάκης, Θ- Ζήκος+ Νεότερα στοιχεία για το ναό της Ζωοδόχου Πηγής της συνοικίας Εβραΐδας στην Καστοριά- ------------------------------- Π- Παπαδημητρίου+ Το γραπτό τέμπλο του Καθολικού της Μονής Κοι, μήσεως της Θεοτόκου στο Σισάνι Κοζάνης----------------------------------------- Α- Κατσελάκη+ Εικόνες του 08ου αιώνα στον Άγιο Νικόλαο Ερέτριας- Μ- Παλιούρα+ Άγνωστα σχέδια θρησκευτικού χαρακτήρα της ζωγράφου Ελένης Μπούκουρη Αλταμούρα '0710,08//(------------------------------------- π- Τιμόθεος Αγγελής+ Δεκατέσσερις φορητές εικόνες του ζωγράφου Σταματίου Ανδριανού εξ Ύδρας στη Λαυρεωτική- ---------------------------- Ι- Φριλίγκος+ Οι εικόνες του ζωγράφου Γ- Βαρούχα στον Ι- Ν- Αγίου Διο, νυσίου Παχειάς Ράχης Αίγινας- ---------------------------------------------------------- Β- Παρασκευά+ Φορητές εικόνες των Γαλατσιανών αγιογράφων 'Βενια, μίν Α, Μακαρίου Β ( και των μαθητών τους στις Βόρειες Σποράδες κατά τον 08ο αιώνα- ----------------------------------------------------------------------------- Μ- Καζαμία,Τσέρνου+ Φορητές εικόνες του 08ου αιώνα στον Βορειοελ, λαδικό χώρο9 εικονογραφικές ιδιοτυπίες- ---------------------------------------------- Ουρ- Περδίκη+ Άγνωστη εικόνα της αγίας Παρασκευής του Ιωάννου Κορνάρου του Κρητός από το χωριό Εργάτες στην Κύπρο----------------- Μ- Νάνου+ Οι τοιχογραφίες του Παρεκκλησίου της Ζωοδόχου Πηγής στο Σανατόριο του Πηλίου9 πρώτη προσέγγιση στο έργο του ζωγρά, φου Απόστολου Φιλίππου- --------------------------------------------------------------------- Λ- Κωνσταντινίδης+ Η συμβολή του Στέφανου Αλμαλιώτη στη μνημει, ακή ζωγραφική του 1/ού αιώνα- ---------------------------------------------------------- 326 348 370 4/4 428 442 464 478 5/6 524 538 558 576 6/4 618 632 658
731 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΜΟΥΣΙΚΗ Α- Βουρλής+ Δημήτριος Παναγιωτόπουλος,Κούρος- Ένας κατεξοχήν μουσικός της εκκλησιαστικής εκπαιδεύσεως- ----------------------------------- Φ- Κρητικού+ Παναγιώτης Γριτσάνης+ ένας λόγιος μουσικός του 08ου αιώνα- --------------------------------------------------------------------------------------------------- Μ- Στρουμπάκης+ Οι μουσικές καταγραφές εκκλησιαστικών μελών στο έργο του Μιχαήλ Παυλίδη+ Β Δομέστικου της ΜΧΕ '0761,0770(+ και η σημασία τους για την ψαλτική παράδοση του ΙΘ αι- ---------------- 674 688 704
Ο ΠΑΡΩΝΤΟΜΟΣ Β ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗ, ΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΕ, ΛΙΔΟΠΟΙΗΘΗΚΕ+ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΚΑΙ ΒΙ, ΒΛΙΟΔΕΤΗΘΗΚΕ ΤΟ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟ 1/01 ΥΠΟ ΤΗΣ ΝΙΚΗΣ Θ- ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΟΥ «ΦΟΙΝΙΚΗ» 'ΤΕΡΨΙΧΟΡΗΣ 8+ 030 10 ΝΕΟ ΗΡΑΚΛΕΙΟ( ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΤΗΣ ΙΩΑΝΝΑΣ ΣΤΟΥΦΗ,ΠΟΥΛΗΜΕΝΟΥ