Θεία Λειτουργία πό τά Σύμβολα στήν Πραγματικότητα*

Θεία Λειτουργία πό τά Σύμβολα στήν Πραγματικότητα* * Δημοσιεύτηκε στό περιοδικό «Θεολογία», τόμ. 75, ούλιος-δεκέμβριος 2004, τε χ. 2, σ. 469-486

Ε σαγωγικά πωσδήποτε θεία λειτουργία χει ς κύριο μέλημα τόν γιασμό μας. Παράλληλα μως μέ τήν λη τάξη της, τίς λειτουργικές κφράσεις καί τίς τελετουργικές πράξεις, παρουσιάζει συμβολικά λόκληρη τή ζωή το Χριστο, τό ργο τ ς θείας ο κονομίας Του. Μάλιστα δέ α τή συμβολική παρουσίαση κολουθε κατά πόδας τούς κύριους σταθμούς τ ς πίγειας ζω ς το Κυρίου. πως γνωρίζουμε, Κύριος κατά τήν παράδοση το μυστηρίου τ ς θείας ε χαριστίας, στό Μυστικό Δε πνο, δωσε ντολή στούς μαθητές Του νά κάνουν καί α τοί τό διο. Ε πε χαρακτηριστικά: «το το ποιε τε ε ς τ ν μ ν νάμνησιν» 62. χαρακτήρας α τ ς τ ς νάμνησης δέν ε ναι πετειακός, δέν ποδηλώνεται δηλαδή δ μία πλή πενθύμιση. λλά μέ τήν ρθή κατανόηση το ρου «νάμνηση» πρέπει νά κατανοήσουμε τή δυνατότητα μυστικ ς βιώσεως τ ν Παθ ν το Κυρίου πό μ ς. δ κριβ ς χουμε τήν κλασική ννοια το μυστηρίου. Δηλαδή μυστήριο, πό λειτουργικ ς σκοπι ς, δέ σημαίνει κάτι τό πρόσιτο, προσπέλαστο, γενικά κατανόητο. ντίθετα, μυστήριο σημαίνει διαίτερος τρόπος μυστικ ς, μπειρικ ς βιώσεως τ ς θείας πραγματικότητας. Α τό σημαίνει τι καί με ς σήμερα μπορο με νά προσεγγίσουμε τά Πάθη το Κυρίου καί νά πολαύσουμε τούς σωτηριώδεις καρπούς τ ς θυσίας Του. θεία λειτουργία δηλαδή καθιστ τό Χριστό νώπιόν μας πάσχοντα και χύνοντα τό α μα Του πέρ τ ν μαρτι ν μας. Γι α τό στήν ρχαία κκλησία θεία λειτουργία ε χε ς κύρια σημασία της τή βίωση το μυστηρίου τ ν Παθ ν καί το θανάτου 62. Βλ. Λουκ. 22, 19 καί Α Κορ. 11, 25. 49

ΑΝΑΒΑΘΜΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ ΖΩΗΣ το Κυρίου. Τά λόγια το ποστόλου Παύλου στήν προκειμένη περίπτωση ε ναι σαφέστατα: «σάκις γάρ ν σθίητε τόν ρτον το τον καί τό ποτήριον το το πίνητε, τόν θάνατον το Κυρίου καταγγέλλετε, χρις ο ν λθ» 63. Α τό σημαίνουν καί τά λόγια πό τήν ε χή τ ς ναφορ ς τ ς θείας λειτουργίας το γίου ωάννη το Χρυσοστόμου: «Μεμνημένοι τοίνυν τ ς σωτηρίου ταύτης ντολ ς κα πάντων τ ν πέρ μ ν γεγενημένων, το σταυρο, το τάφου, τ ς τριημέρου ναστάσεως, τ ς ε ς ο ρανο ς ναβάσεως, τ ς κ δεξι ν καθέδρας, τ ς δευτέρας κα νδόξου πάλιν παρουσίας». Στήν δια ρμηνευτική γραμμή κινο νται καί μεταγενέστερα κείμενα, πως τό ποδιδόμενο στό Γερμανό, Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως 64. Σιγά-σιγά, ταυτόχρονα μέ τήν νάπτυξη τ ς λης τελετουργίας τ ς θείας λειτουργίας, ναπτύχθηκε καί λειτουργικός συμβολισμός, πεκτεινόμενος καί στά πόλοιπα γεγονότα τ ς ζω ς το Κυρίου, ε τε προηγήθηκαν τ ν Παθ ν Του ε τε κολούθησαν τά Πάθη Του 65. Μέ τήν λη ερουργία τ ς θείας λειτουργίας, πως σημειώνει γιος Νικόλαος Καβάσιλας, «ο κονομία το Σωτ ρος σημαίνεται, τ μ ν πρ τα α τ ς τ ν πρώτων τ ς ερουργίας δηλούντων, τ ν δ δευτέρων τ δεύτερα, τ ν δ τελευταίων τ μετ κε να. Κα ξεστι το ς τα τα ρ σι πάντα κε να πρ τ ν φθαλμ ν χειν μ ν γ ρ τ ν δώρων γιασμός, α τ θυσία, «τ ν θάνατον α το καταγγέλλει» 66 κα τ ν νάστασιν κα τ ν νάληψιν, τι τ τίμια τα τα δ ρα ε ς α τ τ Κυριακ ν μεταβάλλει σ μα, τ τα τα πάντα δεξάμενον, τ σταυρωθέν, τ ναστάν, τ ε ς ο ραν ν νεληλυθός τ δ πρ τ ς θυσίας, τ πρ το θανάτου, τ ν παρουσίαν, τ ν νάδειξιν, τ ν τελείαν φανέρωσιν τ 63. Βλ. Α Κορ. 11, 26. 64. Βλ. στορία κκλησιαστική καί μυστική θεωρία, PG 98, 400 πρβλ. Petre Vintilescu, Misteriul Liturgic, Βουκουρέστι 1929, σ. 18. 65. γιος Θεόδωρος Στουδίτης α τό πού πιτελε ται στή θεία λειτουργία τό νομάζει χαρακτηριστικά: «συγκεφαλαίωση γ ρ τ ς λης ο κονομίας τόδε τ μυστήριον» (Βλ. Θεοδώρου Στουδίτου, ντιρρητικός πρ τος κατ ε κονομάχων, 10, PG 99, 340C). 66. Βλ. Α Κορ.,.π. 50

Η ΘΕΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ - ΑΠΟ ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ δ μετ τ ν θυσίαν, «τ ν παγγελίαν το πατρός» 67, ς α τ ς ε πε, τ ν το γίου Πνεύματος ε ς το ς ποστόλους κάθοδον, τ ν τ ν θν ν δι κείνων ε ς τ ν Θε ν πιστροφήν τε κα κοινωνίαν. Κα στιν π σα μυσταγωγία καθάπερ τις ε κ ν μία ν ς σώματος, τ ς το Σωτ ρος πολιτείας, πάντα α τ ς τ μέρη π ρχ ς χρι τέλους κατ τ ν πρ ς λληλα τάξιν κα ρμονίαν π ψιν γουσα» 68. δ ξίζει νά λεχθε τι συμβολισμός, ς ρμηνευτική καί δηλωτική το ερο μυστηρίου προσπάθεια, δέ βρίσκει φ αυτο δικαίωση, παρά μόνον ν φενός παραπέμπει στήν πραγματικότητα, στά γεγονότα τ ς ζω ς το Κυρίου γι α τό καί στή διαπραγμάτευσή μας θά ποφύγουμε τούς ξεζητημένους συμβολισμούς τήν λληγορία καί φετέρου δηγε στήν κάθαρση τ ν α σθήσεων καί τήν νεργότερη συμμετοχή μας 69. Καί γιά νά προχωρήσουμε τό θέμα τ ς ρρηκτης σχέσης το συμβολισμο καί τ ς μπειρίας, θά πικαλεστο με τόν γιο Μάξιμο τόν μολογητή πο ος ναφέρει τι νθρωπος, δηγούμενος πό τη θεία χάρη πού νεργε πλούσια στή σύναξη, μεταποιε ται, μεταμορφώνεται, κόμη καί χωρίς νά τό συνειδητοποιε διος, σέ,τι ντιπροσωπεύει καθένα πό τά τελούμενα ερά μυστήρια καί σύμβολα τ ς σωτηρίας. Γι α τό καί συνιστ θερμά τήν διάκοπη παρουσία μας στή σύναξη 70. 1. ερά προσκομιδή ερά προσκομιδή ε ναι α τοτελής πλέον κολουθία πού προηγε ται τ ς θείας λειτουργίας καί χει σκοπό τήν προετοιμασία, τήν 67. Βλ. Λουκ. 24, 49 καί Πράξ. 1, 4. 68. Νικολάου Καβάσιλα, Ε ς τ ν θείαν λειτουργίαν, Φιλοκαλία τ ν Νηπτικ ν κα σκητικ ν, 1, ΕΠΕ 22, σ. 36. Στό διο θέμα πανέρχεται σχεδόν μέ τά δια λόγια στό κεφ. 12,.π., σ. 98-100. 69. Νικολάου Καβάσιλα,.π., σ. 34-36. 70. Βλ. Μαξίμου μολογητο, Μυσταγωγία, Ε σαγωγή-σχόλια πρωτοπρ. Δ. Στανιλοάε, μετάφρ. γνάτιος Σακαλ ς, κδ. ποστολικ ς Διακονίας τ ς κκλησίας τ ς λλάδος, Σειρά «πί τάς Πηγάς», θ ναι 1973, σ. 224-226. 51

ΑΝΑΒΑΘΜΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ε λογία τ ν ε χαριστιακ ν ε δ ν, το ρτου καί το ο νου, στε α τά νά μεταβληθο ν κατά τή θεία λειτουργία σέ Σ μα καί Α μα Χριστο. Πρίν μως προχωρήσουμε στήν παρουσίαση τ ν συμβολισμ ν καί τ ς πραγματικότητας πού συνδέονται μέ τήν κολουθία τ ς ερ ς προσκομιδ ς, θά πρέπει νά ναφερθο με στούς συμβολισμούς καί τήν πραγματικότητα πού συνδέονται μέ τά λικά τ ς ε χαριστιακ ς θυσίας, τόν ρτο καί τόν ο νο. α) Τά ε χαριστιακά ε δη Κατ ρχάς θά μπορούσαμε νά πο με πλά καί περίφραστα τι διος Κύριος κατά τό Μυστικό Δε πνο, πού μπορε νά θεωρηθε ς πρώτη θεία λειτουργία 71, δέ χρησιμοποίησε τίποτε λλο παρά ρτο καί ο νο 72. δέ πράξη το Κυρίου ε ναι πόλυτα δεσμευτική γιά τούς γίους ποστόλους καί τήν κκλησία γενικότερα 73, φο, ξάλλου, συνοδεύτηκε καί πό σαφέστατη ντολή: «το το ποιε τε ε ς τ ν μ ν νάμνησιν» 74. μως, πως θά δο με στή συνέχεια, λειτουργική μας παράδοση θέλησε νά συνδέσει α τή τήν πράξη, δηλαδή τή χρησιμοποίηση στή θεία λειτουργία το ρτου καί το ο νου, μέ μία λειτουργική ρμηνευτική παράδοση πλούσια σέ συμβολισμούς λλά καί ζητήματα πνευματικ ς ζω ς και μπειρίας. πως γνωρίζουμε, στίς θυσίες τ ς Παλαι ς Διαθήκης χρησιμοποιο νταν κρέατα-σφάγια ζώων, λλά καί καρποί τ ς γ ς, μέ τούς ποίους τρέφονται χι μόνο ο νθρωποι λλά καί τά ζ α. ρτος μως καί ο νος ποτελο ν κατ ξοχήν ε δη νθρώπινης διατροφ ς. Καί χι μόνο α τό, συμβολίζουν μφαντικά τήν νθρώπινη παρξη. Μέ τή μορφή το ρτου καί το ο νου, σύμφωνα μέ τήν γκυρη ρμηνευτική παράδοση, κπροσωπε ται δια νθρώπινη παρξη ποία μέ α τή τή μορφή προσφέρεται ς θυσία 75. 71. Πρβλ. Ene Braniște, Liturgica Specială, Βουκουρέστι 1980, σ. 164-165. 72. Βλ. Ματθ. 26, 26-29, Μάρκ. 14, 22-25, Λουκ. 22, 19-20. 73. Πρβλ. Α Κορ. 11, 23-25. 74. Βλ. Λουκ. 22, 19 καί Α Κορ. 11, 25. 75. Βλ. Νικολάου Καβάσιλα, Ε ς τ ν θείαν λειτουργίαν, 3-4, σ. 48-50. 52

Η ΘΕΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ - ΑΠΟ ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ πό τήν λλη πλευρά ρτος, πού σέ τελευταία νάλυση συνίσταται πό πολλούς κόκκους σίτου συναγμένους καί πεξεργασμένους, λλά καί ο νος, πού παράγεται πό πολλές ρόγες σταφυλιο συγκεντρωμένες καί πεξεργασμένες σέ μία ποσότητα ο νου, συμβολίζουν τήν νότητα καί τήν κοινωνία τ ν μελ ν το ε χαριστιακο σώματος πού συνιστο ν καί παρτίζουν τήν κκλησία, δηλαδή τό να καί μοναδικό μυστικό σ μα το Κυρίου 76. κόμη, νζυμος ρτος ποδίδει, κατά τόν γιο Συμεών Θεσσαλονίκης, καλύτερα τήν πραγματικότητα τ ς θείας νανθρωπήσεως, τό τι δηλαδή Θεός Λόγος σαρκωθείς προσέλαβε ψυχή καί σ μα, πρ γμα τό πο ο συμβολίζεται πό τό λεύρι καί τό προζύμι, λλά περιλαμβάνει καί νερό, πού συνδέεται μέ τή βάπτιση, καί λάτι, πού παραπέμπει στή διδασκαλία το Κυρίου «με ς στε τ λας τ ς γ ς» 77. Προσφέρουμε δηλαδή νζυμο ρτο, γιατί συμβολίζει παραστατικότερα τό μψυχο, ζωντανό σ μα το Κυρίου, στό πο ο θά μεταβληθε μέ τή διαδικασία το καθαγιασμο. ν ζυμος ρτος παραπέμπει περισσότερο στό νεκρό σ μα 78. ζύμη πίσης παραπέμπει, σύμφωνα μέ τά λόγια το Κυρίου, στή βασιλεία το Θεο, δηλαδή στόν διο τό Χριστό, πο ος ζυμώνει λόκληρο τό νθρώπινο γένος διά τ ς ναστάσεως καί κοινωνίας μαζί Του 79. Τέλος, διαδικασία παρασκευ ς το ρτου καί το ο νου, διαίτερα το πρώτου, χει μέσα της τόν νθρώπινο κόπο, τήν πνευματική προετοιμασία καί προσφορά, τήν πράξη τ ς φιέρωσης στό Θεό. Θά λέγαμε, χωρίς νά θεωρηθε τι ε ναι λόγια πού λέγονται ποιητικ δεί, τι πράξη τ ς προσκομιδ ς, ς ννοια προσφορ ς, ξεκιν πό τό σπίτι, ταν μέ κατάλληλη πνευματική προετοιμασία παρα- 76. Πρβλ. Α Κορ. 10, 17 ωάννου Χρυσοστόμου, Ε ς τήν Α Κορ. μιλ. 24, PG 61, 200 Panteleimon E. Rodopoulos, The Sacramentary of Serapion, Θεσσαλονίκη 1967, σ. 124-125 Ene Braniște, Participarea la Liturghie, Βουκουρέστι 1999, σ. 22. 77. Ματθ. 5, 13. 78. Βλ. Συμεών Θεσσαλονίκης, Διάλογος..., 88, PG 155, 265D-268D. 79. Πρβλ. Ματθ. 13, 33, Λουκ. 13, 21 Συμεών Θεσσαλονίκης, Διάλογος..., 90, PG 155, 269Α-Β. 53

ΑΝΑΒΑΘΜΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ ΖΩΗΣ σκευάζεται τό πρόσφορο. δε ερέας χει πνευματική ε θύνη νά ξέρει πό ποιά χέρια προ λθαν τά ε χαριστιακά δ ρα. σον φορ στό σχ μα το προσφόρου, τό στρογγυλό σχ μα συνδέεται συμβολικά μέ τό πειρο τ ς θεότητας το Κυρίου 80, ν τό τετραγωνικό σχ μα μέ τά τέσσερα κρα το σταυρο, λλά καί τά τέσσερα σημε α το ρίζοντα 81. λλά καί στή διαδικασία το ψησίματος το προσφόρου μέ τή φωτιά, πού συμβολίζει τό Θεό, βλέπουν τήν ποστατική νωση τ ν δύο φύσεων, θείας καί νθρώπινης, στό πρόσωπο το Χριστο, πο ος γίνεται μεθεκτός πό μ ς διά τ ς θείας μεταλήψεως 82. ριθμός πέντε τ ν χρησιμοποιούμενων προσφόρων μ ς θυμίζει τό θα μα το χορτασμο τ ν πεντακισχιλίων στήν ρημο 83. ο νος μαζί μέ τό νερό πού χύνεται μέσα στό γιο ποτήριο, συμβολίζουν τό α μα καί τό δωρ πού ρρευσαν πό τή λογχευθε σα πλευρά το Κυρίου 84, λλά καί τίς δυό πηγές τ ς χαρισματικ ς ζω ς, πού ε ναι το βάπτισμα καί τό Α μα τ ς θείας ε χαριστίας 85. β) πράξη τ ς προσκομιδ ς Ε θύς ξ ρχ ς θά πρέπει νά ξεκαθαρίσουμε τι στήν λη διεργασία τ ς ερ ς προσκομιδ ς συμβολίζονται γεγονότα πού συνδέονται φ νός μέ τή Γέννηση το Χριστο καί φ τέρου μέ τό Πάθος καί τό θάνατό Του. Γύρω πό α τούς τούς δύο βασικούς ξονες τ ς ζω ς το Χριστο, Γέννηση καί Πάθος θάνατος, λλά καί τίς λλες πτυχές το ργου τ ς θείας ο κονομίας κινε ται καί πράξη ερουργία τ ς ερ ς προσκομιδ ς λλά καί συμβολική πόδοσή της. προσκομιδή δηλαδή πιδιώκει νά παρουσιάσει συμβολικά μπροστά μας λόκληρη τή ζωή το Χριστο. λλά καί ς ερουργική 80. Συμεών Θεσσαλονίκης, Διάλογος..., 87, PG 155, 265C. 81. Συμεών Θεσσαλονίκης,.π. 82..π., 265Β. 83. ωάν. 6, 1 κ. ξ. 84. Βλ. ωάν. 19, 34 καί Α ωάν. 5, 6. 85. Βλ. Συμεών Θεσσαλονίκης, Διάλογος..., 8, PG 155, 264D-265. 54

Η ΘΕΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ - ΑΠΟ ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ διαδικασία προετοιμάζει τά δ ρα τά πο α παύουν νά ε ναι τό διο, πως ταν πρίν τήν προσφορά τους. ερέας, φο νδυθε μέ τά ερατικά του μφια, πρίν πό τήν ναρξη τ ς προσκομιδ ς, πλένει τά χέρια του συμβολικά, σέ νδειξη τ ς παιτούμενης γιά τήν ερουργία πνευματικ ς καθαρότητας, λέγοντας τά ψαλμικά λόγια: «Νίψομαι ν θώοις τ ς χε ράς μου κα κυκλώσω τ θυσιαστήριόν σου, Κύριε, το κο σαί με φων ς α νέσεώς σου κα διηγήσασθαι πάντα τ θαυμάσιά σου. Κύριε, γάπησα ε πρέπειαν ο κου σου κα τόπον σκηνώματος δόξης σου. Μ συναπολέσης μετ σεβ ν τ ν ψυχήν μου κα μετ νδρ ν α μάτων τ ν ζωήν μου, ν ν χερσ ν α νομίαι, δεξι α τ ν πλήσθη δώρων. γ δ έν άκακί μου πορεύθην λύτρωσαί με, κα λέησόν με. πούς μου στη ν ε θύτητι, ν κκλησίαις ε λογήσω σε, Κύριε» 86. γιος Κύριλλος εροσολύμων ναφέρει χαρακτηριστικά π α το : «Σύμβολον το δε ν μ ς πάντων καθαρεύειν τ ν μαρτημάτων τε κα νομημάτων, τ νίψασθαι. πειδ γ ρ χε ρες σύμβολον πράξεως, νιπτόμεθα ταύτας, τ καθαρ ν δηλονότι κα μωμον τ ν πράξεων α νιττόμενοι... ο κο ν τ νίψασθαι τ ς χε ρας, τ νυπεύθυνον ε ναι μαρτημάτων στίν» 87. γ) προσκομιδή καί τά περί τή Γέννηση το Χριστο γεγονότα πρώτη ο σιώδης συμβολική πράξη τ ς ερ ς προσκομιδ ς ε ναι ξαγωγή το μνο. τσι, ο κλασικοί ρμηνευτές τ ς θείας λειτουργίας βλέπουν νά ε κονίζεται μέ τήν πράξη τ ς ξαγωγ ς το μνο πό τό πρόσφορο Γέννηση το Χριστο πό τήν Παρθένο Μαρία κ τ ς ποίας γεννήθηκε σωματικ ς 88. νομάζεται δέ τό τμ μα α τό 86. Ψαλμ. 25, 6-12 πρβλ. ακ. 4, 8: «Καθαρίσατε χε ρας μαρτωλο κα γνίσατε καρδίας δίψυχοι». 87. Βλ. Κυρίλλου εροσολύμων, Μυσταγωγικές Κατηχήσεις, Σειρά «πί τάς πηγάς», ριθμ. 5, θ ναι 1990 2, σ. 182 πρβλ. καί Διονυσίου ρεοπαγίτου, Περί τ ς κκλησιαστικ ς εραρχίας, PG 3, 425D. 88. Βλ. Γερμανο Κωνσταντινουπόλεως, στορία κκλησιαστική καί Μυστική Θεωρία, PG 98, 397C-D Θεοδώρου νδίδων, Προθεωρία κεφαλαιώδης περί τ ν ν τ θεί λειτουργί γινομένων συμβόλων καί μυστηρίων, PG 140, 429A-B, 465C Κ. Δεληκάνη, Πατριαρχικά γγραφα, Κων/λις 1905, τόμ. 3, σ. 41. 55

ΑΝΑΒΑΘΜΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ ΖΩΗΣ το πρσφόρου πού φέρει καί τή σφραγίδα ΙΣ/ΧΡ/ΝΙ/ΚΑ μνός, γιά νά γίνει σύνδεση το Χριστο ς μνο μέ τόν μνό τ ν ουδαίων 89, τά λόγια το προφήτη σαΐα 90, λλά καί το ωάννη το Προδρόμου 91. Στή συνέχεια μνός τοποθετε ται πάνω στό ερό δισκάριο, πού συμβολίζει τό στα λο τό παχνί τ ν λόγων, που γεννήθηκε Χριστός 92, ν τόπος γενικότερα που τελε ται προσκομιδή συμβολίζει τό σπήλαιο 93, γι α τό καί ρχιτεκτονικά χει σχ μα κόγχης. στερίσκος 94 πού τίθεται πάνω στό δισκάριο καί περάνω το μνο παραπέμπει στόν στέρα τ ν Μάγων 95, ν τά καλύμματα το δισκαρίου συμβολίζουν τά σπάργανα μέ τά πο α περιεβλήθη τό θε ο βρέφος 96, καί τό θυμίαμα πού προσφέρεται κατά τό πέρας τ ς 89. Πρβλ. Ene Braniște, Liturgica Specială, Βουκουρέστι 1980, σ. 164-168. 90. Βλ. σ. 53, 7-8: «... ς πρόβατον π σφαγ ν χθη κα ς μν ς ναντίον το κείροντος α τ ν φωνος, ο τως ο κ νοίγει τό στόμα ν τ ταπεινώσει κρίσις α το ρθη τ ν δ γενε ν α το τίς διηγήσεται;». 91. Βλ. ωάν. 1, 29: «Τ παύριον βλέπει ωάννης τ ν ησο ν ρχόμενον πρ ς α τ ν κα λέγει δε μν ς το Θεο α ρων τ ν μαρτίαν το κόσμου». 92. Βλ. Γερμανο Κωνσταντινουπόλεως, στορία..., PG 98, 400Α Συμεών Θεσ/νίκης, Διάλογος..., PG 155, 264C, 285D, 348Β. 93. Συμεών Θεσσαλονίκης,.π. Μία κόμη νδειξη το συμβολισμο το τόπου τ ς προσκομιδ ς μέ τή Γέννηση το Κυρίου ε ναι καί σύσταση πρός τό λειτουργό νά λέγει τήν ρα τ ς προετοιμασίας τ ν ερ ν σκευ ν γιά τήν ναρξη τ ς προσκομιδ ς τό γνωστό προεόρτιο τροπάριο τ ς Γεννήσεως: «τοιμάζου Βηθλεέμ, νοικται π σιν δέμ...» (βλ. ερατικόν, θ ναι 1924, σ. 26-27), πρ γμα τό πο ο ργότερα, σέ πόμενες κδόσεις το ερατικο παραλείφθηκε (βλ. τελευταία κδοση τ ς ποστολικ ς Διακονίας τ ς κκλησίας τ ς λλάδος, θήνα 2002, σ. 98). Τό διο σχύει καί γιά τήν ναρξη τ ς πολύσεως τ ς προσκομιδ ς: «ν σπηλαί γεννηθε ς κα ν φάτν νακληθείς...».. Φουντούλης θεωρε ρθ ς τι δέν νδείκνυται γενίκευση α τ ς τ ς μορφ ς τ ς πολύσεως, ποία νήκει ε ς τήν ορτή τ ν Χριστουγέννων, γι α τό προτείνει τήν παλαιά ρθή μορφή τ ς πολύσεως «Χριστ ς ληθινός...» «ναστ ς κ νεκρ ν Χριστός...» γιά τίς Κυριακές (βλ. παντήσεις ε ς Λειτουργικάς πορίας, τόμ. Γ, ρωτ. 201-300, Θεσσαλονίκη 1976, σ. 110-111). 94. ν ε σήχθη στή λειτουργική χρήση γιά ε νόητους πρακτικούς λόγους, πέκτησε συμβολική σημασία καί λόγ το σχήματός του, συνδεθείς μέ τό στέρι τ ν Μάγων. Πρβλ. S. Petrides, Astérisque, στό «Dictionaire d Archéologie chrétienne et de liturgie», τόμ. 1, σ. 3003. 95. Βλ. Ματθ. 2, 9. 96. Βλ. Συμεών Θεσσαλονίκης, Διάλογος..., PG 155, 348B. 56

Η ΘΕΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ - ΑΠΟ ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ προσκομιδ ς ε κονίζει τό λιβάνι καί τή σμύρνα πού προσέφεραν ο Μάγοι κατά τήν προσκύνηση το βρέφους 97. Τέλος, κάλυψη καί διακριτική παραμονή τ ν δώρων στήν προσκομιδή σημαίνουν τήν περίοδο τ ς φανο ς παραμον ς το Κυρίου στή Ναζαρέτ, πρίν τή δημόσια ναρξη το σωτηριώδους ργου Του 98. δ) προσκομιδή καί τά γεγονότα τ ν Παθ ν το Κυρίου Μέσα στήν προοπτική το συμβολισμο τ ν Παθ ν καί το ζωοποιο θανάτου το Κυρίου, τόπος τ ς προσκομιδ ς συμβολίζει τό Γολγοθ τόν τόπο τ ς Σταυρώσεως 99. λόγχη πού χρησιμεύει γιά τήν ξαγωγή το μνο συμβολίζει τή λόγχη μέ τήν ποία λόγχευσε τήν πλευρά Του νας κ τ ν στρατιωτ ν 100. ξαγωγή το μνο, σταυροειδής χάραξη καί λόγχευσή του ε κονίζουν τήν α ματηρή θυσία το Κυρίου καί λες τίς λεπτομέρειες τ ν φρικτ ν Παθ ν Του. Τό ποτήριο ε κονίζει τό ποτήριο το Μυστικο Δείπνου. Τό δισκάριο που τοποθετε ται μνός συμβολίζει τό νεκροκρέββατο στό πο ο τέθηκε τό ποκαθηλωθέν σ μα το Κυρίου πό τούς ωσήφ καί Νικόδημο καί μεταφέρθηκε γιά τήν ταφή 101, ν σπόγγος πού χρησιμοποιε ται γιά τή συγκέντρωση τ ν μερίδων το δισκαρίου παραπέμπει στό σπόγγο μέ τόν πο ο μπαικτικά πότισαν ξύδι τό Χριστό ο στρατι τες. Θεοτόκος, ποία παρέμενε καρτερικά κοντά στόν σταυρωμένο Υ ό της 102, τώρα βρίσκεται καθήμενη μέ τή μορφή τ ς τριγωνικ ς μερίδας στά δεξιά το μνο πάνω στό δισκάριο. 97. Συμεών Θεσσαλονίκης, Διάλογος..., PG 155, 348 B. 98. Νικολάου Καβάσιλα, Ε ς τήν θείαν λειτουργίαν,.π., σ. 72. 99. Βλ. Γερμανο Κωνσταντινουπόλεως, στορία..., PG 98, 400Β. 100. Γερμανο Κωνσταντινουπόλεως, στορία..., PG 98, 397Β Νικολάου Καβάσιλα,.π., σ. 60-62. 101. Βλ. Γερμανο Κωνσταντινουπόλεως,.π., 397Β. 102. Βλ. ωάν. 19, 25. 57

ΑΝΑΒΑΘΜΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ ΖΩΗΣ Τά καλύμματα το δισκαρίου καί το ποτηρίου συμβολίζουν τό σουδάριο καί τά θόνια μέ τά πο α περιεβλήθη τό νεκρό σ μα το Κυρίου, ν έρας συμβολίζει τήν πέτρα μέ τήν ποία σφραγίστηκε τάφος 103. ε) ξαγωγή τ ν μερίδων πως προελέχθη, κτός το μνο πό τό δεύτερο πρόσφορο ξάγεται τριγωνική μερίδα τ ς περαγίας Θεοτόκου, ποία κάθεται στά δεξιά το Κυρίου ( μνο ), πως τήν ε δε Προφήτης καί ναφέρει χαρακτηριστικά λειτουργός μέ τά δια τά ψαλμικά λόγια: «Παρέστη βασίλισσα κ δεξι ν σου ν ματισμ διαχρύσ περιβεβλημένη, πεποικιλμένη» 104. πό τό τρίτο πρόσφορο ξάγονται καί τοποθετο νται ριστερά το μνο νά να τά ννέα ντιπροσωπευτικά τάγματα τ ν γίων γγέλων, προφητ ν, ποστόλων, εραρχ ν, μαρτύρων καί ερομαρτύρων, σίων, θαυματουργ ν ναργύρων, ωσήφ το Μνήστορος καί Συμεών το Θεοδόχου καί θεοπατόρων ωακείμ καί ννης, μαζί μέ τούς ορταζόμενους γίους καί, τέλος, το γίου το ποίου τελε ται θεία λειτουργία. Γιά λες α τές τίς κατηγορίες τ ν γίων ξάγεται μερίδα «ε ς τιμ ν κα μνήμην». πό τό τέταρτο πρόσφορο ξάγονται ο μερίδες το ο κείου πισκόπου καί τ ν ζώντων μελ ν τ ς κοινότητας καί το λειτουργο. Τέλος, πό τό τελευτα ο πρόσφορο ξάγονται κατ νομα ο μερίδες τ ν προκεκοιμημένων δελφ ν μας. στ) κκλησιολογικός καί σχατολογικός συμβολισμός τ ς ερ ς προσκομιδ ς πως βλέπουμε τσι συναγμένους πάνω στό δισκάριο τόν Κύριο καί δίπλα Του τή Θεοτόκο, λους τούς γίους γγέλους καί δικαιωμένους νθρώπους, τά ζ ντα καί τά κεκοιμημένα μέλη τ ς κκλησίας 103. Βλ. Γερμανο Κωνσταντινουπόλεως, στορία..., PG 98, 400C. 104. Ψαλμ. 44, 10. 58

Η ΘΕΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ - ΑΠΟ ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ς μία πνευματική ο κογένεια, μία σύναξη γύρω πό τό Χριστό, ε ναι σάν νά βλέπουμε τήν ε κόνα τ ς ο κουμενικ ς κκλησίας, τ ς στρατευόμενης καί τ ς θριαμβεύουσας, συνηγμένης πί τ α τ σέ κάθε θεία λειτουργία, στε νά πραγματοποιε ται κάθε φορά σέ κάθε λειτουργία προσευχή το Κυρίου πρός τόν Πατέρα Του «να πάντες ν σιν» 105. Α τό συνιστ τόν κκλησιολογικό χαρακτήρα τ ς ερ ς προσκομιδ ς. ριστη περιγραφή α τ ς τ ς ε κόνας μ ς δίδει γιος Συμεών Θεσσαλονίκης 106. μως, παράλληλα, α τή σύναξη πάνω στό ερό δισκάριο κατά τρόπο μυστικό καί σχατολογικό ε ναι μία ε κόνα, πρόγευση τ ς βασιλείας το Θεο, που Κύριος-Βασιλεύς ς πί το θρόνου Του κάθεται πί το δισκαρίου καί γύρω Του ε ναι συνηγμένη λη κκλησία καί ναμένει τήν τελική κρίση καί δικαίωση, πρ γμα τό πο ο ριστα ποτυπο ται ε κονογραφικά μέ τό θέμα τ ς δευτέρας παρουσίας το Κυρίου καί τ ς τελικ ς κρίσεως, διαίτερα στούς πρόναους τ ν μοναστηριακ ν Να ν. ζ) πραγματικότητα σέ σχέση μέ τήν προσκομιδή φο μέχρι τώρα ε δαμε τούς συμβολισμούς τ ς προσκομιδ ς, πρέπει νά ναφερθο με στήν πραγματικότητα. Πρ τα-πρ τα, τά δια τά ε χαριστιακά δ ρα δέν ε ναι πλέον μετά τή διαδικασία, καλύτερα ερουργία, τ ς προσκομιδ ς πλές νθρώπινες τροφές. Ε ναι πλέον «ντίτυπα το σώματος καί α ματος το Κυρίου» (λειτουργία Μεγ. Βασιλείου, ε χή ναφορ ς), χουν δεχθε μίαν... ε λογία, ναν «προαγιασμό» 107 καί ναμένουν τόν καθαγιασμό τους στή θεία λειτουργία. Ε ναι πλέον ερά καί λειτουργο ν κατά τρόπο προτυπωτικό. Γιά νά γίνουμε πιό σαφε ς, στήν ερά προσκομιδή χουμε συμβολική 105. ωάν. 17, 24. 106. Βλ. Συμεών Θεσσαλονίκης, Διάλογος..., 94, PG 155, 280D - 285B. 107. Diac. dr. Constantinos Karaisaridis, Descrierea şi explicarea Proscomidiei ritului bizantin la tilcuitori sfintei Liturghii din epoca patristicā și cea bizantinā, ( περιγραφή καί ρμηνεία τ ς Προσκομιδ ς το βυζαντινο λειτουργικο τύπου στούς ρμηνευτές τ ς θείας λειτουργίας κατά τήν πατερική καί βυζαντινή ποχή), Περιοδ. Studii Teologice, ριθμ. 7-10, Βουκουρέστι 1980, σ. 658. 59

ΑΝΑΒΑΘΜΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ ΖΩΗΣ θυσία σέ σχέση μέ τήν πραγματική θυσία τ ς θείας λειτουργίας. στόσο α τή συμβολική θυσία δέν ε ναι νευ πνευματικ ς καί θεολογικ ς σημασίας, σέ σχέση πάντα μέ τήν καθαυτό θυσία. Μία ναλογία τ ς πραγματικότητας α τ ς μπορο με νά δανειστο με πό τόν τρόπο πού δρο σε προτυπωτικά τό μυστήριο το Σταυρο στήν ποχή τ ς Παλαι ς Διαθήκης (θαυμαστή διάβαση τ ς ρυθρ ς θάλασσας, χάλκινος φις), σέ σχέση μέ τήν στορική θυσία το Γολγοθ. πρώτη προεικόνιζε, προδείκνυε τήν πραγματική θυσία, ποία α τή καί μόνη φερε τή λύση τ ν μαρτημάτων, τή σωτηρία. Βέβαια ο προεικονίσεις α τές δέν ταν καί νευ σημασίας, φο βρ καν ν Χριστ σταυρωθέντι τήν πλήρωσή τους. Στήν προκειμένη περίπτωση, γιά νά καταλάβουμε καλύτερα τι διαδικασία τ ς προσκομιδ ς φέρνει ποτελέσματα πνευματικά, πρέπει νά δο με σ α τή τή συνάφεια καί τό θέμα τ ς ξαγωγ ς μερίδων καί τ ς μνημόνευσης, διαίτερα τ ν ζώντων καί τ ν κεκοιμημένων, πού δέν ε ναι τίποτε λλο παρά μία ποτελεσματική προσευχή το καθενός μας διά μέσου τ ς νομαστικ ς μνημόνευσης το ερέα στήν προσκομιδή μέ τήν ταυτόχρονη ξαγωγή τ ς σχετικ ς μερίδας. Σέ να ρθρο το π. Δημ. Στανιλοάε τιτλοφορούμενο: «Ο προσευχές γιά τούς λλους καί καθολικότητα τ ς κκλησίας» καταγράφονται, μέ φορμή να κείμενο το γίου ωάννου το Δαμασκηνο 108, ο ξ ς βασικές λήθειες: Μέ τήν προσευχή μπεδώνεται μία σχέση κοινωνίας μεταξύ δύο προσώπων, μία σχέση- σκηση νδιαφέροντος καί γάπης γιά τό πρόσωπο γιά τό πο ο προσευχόμαστε. Σ α τή τή διαλογική σχέση κοινωνίας καί γάπης ε ναι παρών διος Θεός, φο σ Α τόν πευθύνεται προσευχή μας. Θεός, τελικά, μέ τήν παρουσία καί τήν παρέμβασή Του καθιστ, δίδει χάρη καί ε λογία καί σ α τόν πού προσεύχεται καί στό πρόσωπο γιά τό πο ο προσεύχεται καθένας. 108. λόγος γιά τό κείμενο το ωάννου το Δαμασκηνο «Περί τ ν ν πίστει κεκοιμημένων», PG 95, 247-278. 60

Η ΘΕΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ - ΑΠΟ ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ διαίτερα κοινωνία μέ τούς κεκοιμημένους καί βοήθειά μας πρός α τούς γίνεται διά μέσου τ ς προσευχ ς-μνημόνευσης το νόματός τους, φο με ς μέ τήν προσευχή μας στρέφουμε τό σπλαχνικό βλέμμα το Θεο πάνω τους καί τσι ν Χριστ πραγματοποιε ται κοινωνία μας μαζί τους. ν πιστός μέσα στήν προσευχή του γιά τούς λλους πραγματοποιε να διάλογο στραμμένο καί πρός τό Θεό καί πρός τόν νθρωπο, α τό φείλεται στό γεγονός τι διος Θεός τόν προσκαλε σ α τόν τό διάλογο. φείλεται στό γεγονός τι διος Θεός, ζητώντας του τήν προσευχή γιά τόν λλον, παρουσιάζεται νά νδιαφέρεται γι α τόν καί, κόμη περισσότερο, χει δη ρχίσει νά ργάζεται γιά τήν πνευματική βοήθειά τους 109. λλά, βέβαια, λες α τές ο πιό πάνω τοποθετήσεις χουν πλήρη φαρμογή στήν ερά προσκομιδή, γίνονται πραγματικότητα μέσα στήν προσευχητική καί εροτελεστική διαδικασία της. 2. Πρ το μέρος τ ς θείας λειτουργίας Στό πρ το μέρος τ ς θείας λειτουργίας, δηλαδή πό τήν ναρξη μέχρι καί τίς δεήσεις τ ν κατηχουμένων, χουμε στοιχε α συμβολικά ναφερόμενα στήν ναγγελία τ ς λεύσεως το Μεσσία, στό ργο το Προδρόμου, στή Γέννηση το Χριστο, τήν ναρξη το δημόσιου καί διαίτερα το διδακτικο -ε αγγελικο Του ργου. α) ναρξη τ ς θείας λειτουργίας ταν κατά τήν τέλεση τ ς θείας λειτουργίας συμμετέχει διάκονος, τότε, προκειμένου νά ε λογηθε πό τόν ερέα ( τόν ρχιερέα), 109. Πρβλ. Κ. Καραϊσαρίδη, μπειρίες λειτουργικ ς ζω ς, κδ. κρίτας, θήνα 1999, σ. 167-195. δ παρατίθεται μεταφρασμένο πό τά ρουμανικά λόκληρο τό ρθρο το π. Δημ. Στανιλοάε. ν τό διο ρθρο σχολιάζεται μέ παράθεση μεταφρασμένων μικρ ν ποσπασμάτων στό ργο μου: «συμβολή το π. Δημητρίου Στανιλοάε στή μελέτη τ ν λειτουργικ ν θεμάτων», θήνα 1997, σ. 130-143. 61

ΑΝΑΒΑΘΜΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ ΖΩΗΣ πευθύνει τά λόγια: «Καιρ ς το ποι σαι τ Κυρί δέσποτα γιε, ε λόγησον». Καί στή συνέχεια διάκονος δέχεται τήν ε λογία. μως α τός «καιρός», πού κατά κυριολεξία σημαίνει τι φτασε χρόνος γιά τήν ναρξη τ ς θείας λειτουργίας, σύμφωνα μέ τό Γερμανό Κωνσταντινουπόλεως, ε κονίζει τόν καιρό πού προεφήτευσε σαΐας τ ς γεννήσεως το Προδρόμου καί τ ς νανθρωπήσεως το Κυρίου 110. Γι α τό, ξάλλου, ερέας λέγει χαμηλόφωνα πρίν τήν ναρξη τ ς θείας λειτουργίας μεταξύ τ ν λλων καί τά λόγια τ ς γγελικ ς δοξολογίας κατά τή γέννηση το Κυρίου: «Δόξα ν ψίστοις Θε κα π γ ς ε ρήνη ν νθρώποις ε δοκία» 111. Στήν ρχή τ ς θείας λειτουργίας ραία Πύλη ε ναι νοιχτή, γιά νά δηλωθε τι φθασε πλέον καιρός πού νοιξαν ο π λες το παραδείσου. δ ταιριάζουν τά λόγια το Κυρίου: «π ρτι ψεσθε τ ν ο ραν ν νε γότα, κα το ς γγέλους το Θεο ναβαίνοντας κα καταβαίνοντας π τ ν υ ν το νθρώπου» 112. Σύμφωνα μέ τά τυπικά ραία Πύλη (τά βημόθυρα) μετά τήν ναρξη τ ς θείας λειτουργίας κλείνει καί μένει νοιχτό τό καταπέτασμα, γιά νά δηλωθε συμβολικά τι τό μυστήριο τ ς θείας νανθρωπήσεως δέν ταν γνωστό στούς πολλούς, λλά ποκαλύφθηκε μόνο στούς προφ τες καί τούς πατριάρχες τ ς Παλαι ς Διαθήκης, τούς ν ο ρανο ς γγέλους, τούς μάγους καί τούς ποιμένες καί λους σοι ταν γύρω πό τό θε ο βρέφος, τό πο ο τώρα βρίσκεται κεκρυμμένο πό τά μάτια τ ν πιστ ν στήν ερά πρόθεση. β) ντίφωνα-μακαρισμοί Τά ντίφωνα, πού συνίστανται πό ψαλμικούς στίχους, φύμνια καί καινοδιαθηκικούς μνους, μ ς δηγο ν στήν περίοδο τ ς φανο ς βιοτ ς το Κυρίου στή Ναζαρέτ, λλά καί κόμη νωρίτερα πό τή γέννηση το Κυρίου, στήν περίοδο πρό το ωάννου το 110. στορία κκλησιαστική, PG 98, 400D-401A. 111. Λουκ. 2, 14. 112. ωάν. 1, 51. 62

Η ΘΕΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ - ΑΠΟ ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Προδρόμου. Γι α τό καί ο προφητικοί ψαλμικοί στίχοι ναφέρονται στήν λευση το Μεσσία 113. ταν ψάλλονται τά τυπικά, ο Μακαρισμοί, πού ναφέρονται στήν πί το ρους μιλία το Κυρίου 114, δηγο ν τή σκέψη μας στήν ναρξη το διδακτικο ργου το Κυρίου 115. γ) Μικρά Ε σοδος 116 Τό νοιγμα τ ν βημοθύρων τ ς ραίας Πύλης καί Μικρά Ε σοδος (περιφορά το ερο Ε αγγελίου) συμβολίζουν τήν πρώτη δημόσια παρουσία το Χριστο κατά τή Βάπτισή Του τήν ναρξη το ε αγγελικο κηρύγματος 117. Σέ κάθε περίπτωση τό. Ε αγγέλιο, πειδή περιλαμβάνει τά λόγια το Κυρίου, ε κονίζει τόν διο τό Χριστό 118, γι α τό καί ο πιστοί καλο νται μέ τόν ε σοδικό μνο: «δε τε προσκυνήσωμεν καί προσπέσωμεν Χριστ...» 119, ν ερέας σπάζεται ε λαβ ς τό ερό Ε αγγέλιο, σάν νά σπάζεται μέ ε λάβεια τά χέρια τά πόδια το Κυρίου. Ο λαμπάδες πού προπορεύονται το ερο Ε αγγελίου συμβολίζουν τό φ ς τ ς ε αγγελικ ς διδασκαλίας, ν ο φέροντες τίς λαμπάδες ε κονίζουν τούς προφ τες τ ς Παλαι ς Διαθήκης καί διαίτερα τόν Πρόδρομο ωάννη τό Βαπτιστή. Μέ τή Μικρά Ε σοδο πλέον χουμε συμβολικά παρόντα τό Χριστό ν μέσ τ ς κκλησίας, γι α τό μετά τα τα τά τροπάρια πού ψάλλονται πλέον ναφέρονται ε τε στό πρόσωπο καί τά γεγονότα τ ς ζω ς το Χριστο, ε τε στό πρόσωπο τ ς Παναγίας, ε τε σέ διάφορους γίους, 113. Νικολάου Καβάσιλα, Ε ς τ ν θείαν λειτουργίαν, 19,.π., σ. 106-108. 114. Ματθ. 5, 1 κ. ξ. 115. Βλ. Συμεών Θεσσαλονίκης, Διάλογος..., PG 155, 292Α-Β πρβλ. Γερμανο Κωνσταντινουπόλεως, στορία..., PG 98, 405C-D. 116. J. Mateos, μικρ ε σοδος τ ς θείας λειτουργίας, περιοδ. «Γρηγ. Παλαμ ς», τ. 56 (1973), σ. 365-381 117. Γερμανο Κων/πόλεως,.π., 405, Νικολάου Καβάσιλα, Ε ς τήν θείαν λειτουργίαν,.π., σ. 76. 118. Νικολάου Καβάσιλα,.π., σ. 110. 119. Πρβλ. Ψαλμ. 94, 6. 63

ΑΝΑΒΑΘΜΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ ΖΩΗΣ καθότι α τοί γκολπώθηκαν τήν προσφερθε σα ν Χριστ σωτηρία καί μπορο ν πλέον νά πρεσβεύουν στό Χριστό γιά λους μ ς. δ) μνος τρισαγίου Τό τρισάγιο πού ψάλλεται στή συνέχεια, καθότι ε ναι μία σύνθεση το γγελικο Σεραφειμικο μνου 120 καί μνου τ ς κκλησίας 121, ε ναι μία ε κόνα νότητας, συμφωνίας γγέλων καί νθρώπων, προκειμένου νά δοξολογηθε Θεός. Γι α τό καί στήν ε χή πρό τ ς Μικρ ς Ε σόδου ερεύς ε χεται: «...ποίησον σ ν τ ε σόδ μ ν ε σοδον γίων γγέλων γενέσθαι, συλλειτουργούντων μ ν κα συνδοξολογούντων τ ν σ ν γαθότητα». ε) Βιβλικά ναγνώσματα καί πόλυση κατηχουμένων κολουθε τό ποστολικό νάγνωσμα, πράξη ποία συμβολίζει ε τε τήν πρώτη ποστολή τ ν μαθητ ν το Κυρίου γιά τό κήρυγμα ε θύς μέσως μέ τήν κλογή κλήση τους 122, ε τε τήν τελευταία, μετά τήν νάσταση, ποστολή τους, ταν Κύριος τούς πηύθυνε τά γνωστά λόγια: «Πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τ θνη διδάσκοντες α το ς τηρε ν πάντα σα νετειλάμην μ ν...» 123. θυμίαση μετά τήν νάγνωση το ποστόλου προετοιμάζει τήν νάγνωση το ερο Ε αγγελίου καί συμβολίζει τήν ε ωδία τ ς ε αγγελικ ς διδασκαλίας, πού διασκορπίστηκε σ λόκληρη τήν κκλησία διά μέσου το κηρύγματος τ ν ποστόλων 124, λλά καί τή χάρη το γίου Πνεύματος σ λόκληρο τόν κόσμο, πού συνοδεύει τήν ε αγγελική θεϊκή διδασκαλία 125. 120. σ. 6, 1-33, πρβλ. ποκ. 4, 8. 121. Πρβλ. Ψαλμ. 41, 2. 122. Ματθ. 10 Μάρκ. 6, 7-13 Λουκ. 9, 1-6. 123. Ματθ. 28, 19 κ. ξ. Μάρκ. 16, 15 κ. ξ. 124. Βλ. Β Κορ. 9, 14-15: «Τ δ Θε χάρις τ πάντοτε θριαμβεύοντι μ ς ν τ Χριστ κα τ ν σμ ν τ ς γνώσεως α το φανερο ντι δι μ ν ν παντ τόπ, τι Χριστο ε ωδία σμ ν τ Θε ν το ς σωζομένοις κα ν το ς πολλυμένοις». 125. Πρβλ. Συμεών Θεσσαλονίκης, Διάλογος..., 95, PG 155,.π., 285C. 64

Η ΘΕΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ - ΑΠΟ ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ νάγνωση το ερο Ε αγγελίου ε κονίζει καθαρά τόν διο τό Χριστό, πού διδάσκει πως καί τότε τά πλήθη 126, γι α τό καί μετά τήν νάγνωση το ερο Ε αγγελίου χορός κ μέρους το λαο χαιρετ τόν Κύριο ναφωνώντας: «Δόξα σοι, Κύριε, δόξα σοι». Ε ναι λόγια πού πευθύνονται κατ ε θείαν στό Χριστό, πού θεωρε ται πιά παρών διά μέσου τ ν ε αγγελικ ν λόγων Του. πό α τό τό σημε ο τ ς Μικρ ς Ε σόδου στή θεία λειτουργία χουμε μία σταδιακά λο καί πιό ντονη μυστική παρουσία το Χριστο διά μέσου συμβόλων καί συμβολισμ ν λο καί πιό ντονων, πως νάγνωση το ερο Ε αγγελίου. ποχωρο ν δραστικά ο προτυπώσεις καί προεικονίσεις καί ο προφητικές ναγγελίες, φο χουμε τόν διο τό Χριστό, συμβολικά, μυστικά, λλά καί δραστικά παρόντα. Τά λόγια, γιά παράδειγμα, το ερο Ε αγγελίου δέν ε ναι πλά μία μορφη διδασκαλία, λλά στό κουσμα, στήν κφορά τους μπεριέχουν καί ναμορφωτική- γιαστική δύναμη γιά τόν κροατή- ποδέκτη, νάλογα μέ τήν πνευματική προετοιμασία του. Κατά τή στιγμή πού λέγονται ο α τήσεις γιά τούς κατηχουμένους νοίγεται τό ερό ντιμήνσιο πάνω στήν γία Τράπεζα, πρ γμα τό πο ο, κτός τ ς πρακτικ ς του σημασίας καί ξίας, συμβολίζει τήν προετοιμασία το μνημείου-τάφου πό τόν ωσήφ τόν πό ριμαθαίας γιά τόν αυτό του, τό πο ο καί παραχώρησε στή συνέχεια γιά τήν ταφή το Κυρίου. μετά προσοχ ς συγκέντρωση τ ν τυχόν μαργαριτ ν πάνω στό ντιμήνσιο συμβολίζει τήν νωση τ ν κατηχουμένων μέ τήν κκλησία, νωση γιά τήν ποία παρακαλο με στίς σχετικές α τήσεις. Τέλος, προτροπή «ο κατηχούμενοι προέλθετε...» προεικονίζει τό τέλος το κόσμου, τή Δευτέρα Παρουσία, ταν, μετά τήν κήρυξη το Ε αγγελίου σ λόκληρο τόν κόσμο, θά γίνει διάκριση, διαχωρισμός δικαίων καί δίκων, καθότι τό δεύτερο μέρος τ ς θείας λειτουργίας πού κολουθε, κατά τό πο ο θά πραγματωθε διά τ ς θείας μεταλήψεως μυστική νωση μέ τό Χριστό, ε ναι θεία 126. Βλ. Γερμανο Κωνσταντινουπόλεως, στορία..., PG 98., 412-413. 65

ΑΝΑΒΑΘΜΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ ΖΩΗΣ μακαριότητα καί πρόγευσή της, τήν ποία θά πολαύσουν ο δίκαιοι στήν ο ράνια βασιλεία 127. 3. εύτερο μέρος τ ς θείας λειτουργίας τμόσφαιρα το μυστηρίου γίνεται λο καί πιό ντονη. Βαδίζουμε πιά στό κέντρο τ ς θείας λειτουργίας, στήν ε χαριστιακή θυσία. α) Χερουβικός μνος Τώρα ψάλλεται Χερουβικός μνος, ερέας λέγει τή σχετική ε χή καί θυμιατίζει παλά, προσεκτικά, ε λαβικά, γιατί σέ λίγο βαδίζουμε πό τά σύμβολα στήν πραγματικότητα, πό τή μυστική παρουσία το Χριστο στή ρεαλιστική, ληθινή παρουσία Του. φο λόκληρος ναός γεμίσει μέ τήν ε ωδία το θυμιάματος καί λόκληρη ε χαριστιακή σύναξη ε κονίζοντας μυστικά τά Χερουβίμ, μακράν κάθε βιοτικ ς μέριμνας, ε ναι τοιμη νά ποδεχθε τό βασιλέα τ ν λων, γίνεται Μεγάλη Ε σοδος, ε σοδος τ ν τιμίων δώρων. β) Μεγάλη Ε σοδος Τά τίμια δ ρα μεταφέρονται μεγαλόπρεπα πό τήν πρόθεση στήν γία Τράπεζα. Α τή μεταφορά Μεγάλη Ε σοδος συμβολίζει καί τή θριαμβευτική πορεία καί ε σοδο το Κυρίου πό τή Βηθανία στά εροσόλυμα, γιά νά λάβει χώρα θυσία Του 128. λλοι ρμηνευτές α τή τήν πορεία (Μεγάλη Ε σοδο) τή συνδέουν μέ τή μεταφορά το νεκρο σώματος το Κυρίου πό τό Γολγοθ στόν τόπο τ ς ταφ ς. Σ α τή τήν περίπτωση τόπος τ ς προσκομιδ ς ε κονίζει τό Γολγοθ καί λα σα προελέχθησαν στή συνάφεια τ ς ξετάσεως τ ς προσκομιδ ς. Ο ερε ς-λειτουργοί, ν προκειμέν, ε κονίζουν τόν ωσήφ τόν πό ριμαθαίας καί τό Νικόδημο, ο πο οι λαβαν τό σ μα το ησο καί τό δήγησαν στόν τοιμασμένο τάφο. μνημόνευση κατά τή Μεγάλη 127. Βλ. Μαξίμου μολογητο, Μυσταγωγία,.π., σ. 234. 128. Βλ. Γερμανο Κωνσταντινουπόλεως, στορία..., PG 98, 420D Νικολάου Καβάσιλα, Ε ς τήν θείαν λειτουργίαν,.π. 66

Η ΘΕΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ - ΑΠΟ ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Ε σοδο μπορε νά συνδεθε μέ τήν παράκληση το ε γνώμονος ληστ «Μνήσθητί μου Κύριε, ταν λθ ς ν τ βασιλεί Σου» 129. γία Τράπεζα, ν προκειμέν, συμβολίζει τόν τόπο που λαξεύτηκε τάφος το Κυρίου καί τό ερό ντιμήνσιο τόν διο τόν τάφο καί φυσικά ναπόθεση τ ν δώρων πάνω στό πλωμένο ερό ντιμήνσιο συμβολίζει, πως προείπαμε, τήν τοποθέτηση το σώματος το Κυρίου στό κενό μνημε ο, γι α τό ξάλλου καί λειτουργός λέει κατά τή στιγμή α τή τό τροπάριο: «ε σχήμων ωσ φ π το ξύλου καθελ ν τ χραντόν Σου σ μα...», καί συγχρονίζει τήν ναπόθεση τ ν δώρων μέ τά λόγια «κηδεύσας πέθετο». γ) Προαναφορά κολουθε να προπαρασκευαστικό μέρος γιά τό λειτουργό καί τούς πιστούς πού περιλαμβάνει τρία πίπεδα: α) τά πληρωτικά (δεήσεις μέ περιεχόμενο τά γνωστά α τήματα), β) τήν προτροπή γιά τήν κδήλωση τ ς χριστιανικ ς γάπης ς νυπέρθετης προϋπόθεσης γιά τή συμμετοχή στή θεία ε χαριστία καί γ) τήν παγγελία το Συμβόλου τ ς Πίστεως, στε νά κατανοηθε τι λλη μία προϋπόθεση συμμετοχ ς, κτός τ ς χριστιανικ ς γάπης, ε ναι μολογία τ ς ρθ ς, ρθόδοξης πίστης. νύψωση το έρα (μεγάλου καλύμματος γιά μφότερα τά δ ρα) καί κίνησή του πάνω πό τά δ ρα συμβολίζει τό σεισμό πού γινε πρίν τήν νάσταση το Κυρίου 130. δ) ναφορά-καθαγιασμός Τιμίων ώρων Τώρα πλέον φθασε ρα τ ς προσφορ ς τ ς ε χαριστιακ ς θυσίας. πό δ καί πέρα λιγοστεύουν τά σύμβολα πού ε κονίζουν, δεικνύουν τήν πραγματικότητα. Θά λθουμε ντιμέτωποι μέ τήν δια τήν πραγματικότητα, θά χουμε τή δυνατότητα κυρίως ερέας νά δο με «α τοψε τ πρόσωπον τ ς γίας ναφορ ς» 131. Γι α τό καί 129. Λουκ. 23, 42. 130. Ματθ. 28, 2. 131. ερό ε χέλαιο, ε χή Ε. 67

ΑΝΑΒΑΘΜΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ ΖΩΗΣ γίνεται ντονη προτροπή: «Στ μεν καλ ς στ μεν μετ φόβου πρόσχωμεν τ ν γίαν ναφοράν ν ε ρήν προσφέρειν». λαός σ α τή τήν ντονη προτροπή παντ τι ε ναι τοιμος γιά τήν προσφορά τ ς ε χαριστιακ ς θυσίας, καθότι ς προετοιμασία πνευματική προσφέρει: «λεον, ε ρήνη, θυσίαν α νέσεως». κφώνηση «τ ν πινίκιον μνον δοντα, βο ντα, κεκραγότα κα λέγοντα» θυμίζει καί πάλι τι μαζί μέ τίς ο ράνιες δυνάμεις με ς ο νθρωποι, τά μέλη τ ς κκλησίας, δοξάζουμε τή θεία μεγαλοσύνη καί φιλανθρωπία καί μάλιστα γιά να πολύ συγκεκριμένο λόγο, γιά τή θυσία το Κυρίου μ ν ησο Χριστο. πιό πάνω κφώνηση σχετίζεται μέ τήν ραση τ ς ποκαλύψεως 4, 6-8, που τά Σεραφείμ το ράματος το σαΐα ντικαθίστανται μέ τά τέσσερα ζ α. Τό πρ το μοιαζε μέ λέοντα, τό δεύτερο μέ μοσχάρι, τό τρίτο ε χε ψη νθρώπινη καί τό τέταρτο μοιαζε μέ ετό. λέξη «δοντα» σχετίζεται μέ τόν ετό. λέξη «βο ντα» μέ τό μοσχάρι. λέξη «κεκραγότα» μέ τό λιοντάρι καί τέλος λέξη «λέγοντα» μέ τόν νθρωπο.. Φουντούλης, μετά πό μελέτη τ ς λειτουργικ ς παραδόσεως, κατέληξε στό συμπέρασμα τι κφώνηση «τ ν πινίκιον μνον δοντα, βο ντα, κεκραγότα κα λέγοντα» ε ναι παρμένη πό τή λειτουργία το γίου ακώβου καί ε σ λθε τροποποιημένη στίς βυζαντινές λειτουργίες 132. νάλογη ε κόνα πάρχει καί στόν εζεκιήλ (κεφ. 1). σύνδεση τ ν μετοχ ν μέ τά ζ α γινε πό τό Γερμανό Κωνσταντινουπόλεως. Τά ναφέρουμε δ, γιατί στήν ποκάλυψη ναφέρονται στή συνάφεια τ ς περιγραφ ς τ ς ο ράνιας λειτουργίας. νάδειξη τ ν δώρων πού συνοδεύει τά λόγια «Τ σ κ τ ν σ ν σο προσφέροντες κατ πάντα κα δι πάντα» ε ναι μίμηση το Κυρίου 133. Στή συνέχεια, καθ ν στιγμήν λαός ψάλλει «Σ μνο μεν, Σ ε λογο μεν...», γίνεται πίκληση το γίου Πνεύ- 132. Γιά περισσότερα βλ.. Φουντούλη, παντήσεις ε ς λειτουργικάς πορίας, τόμ. Γ, κδ. β, θήνα 1991, ρώτ. 346, σ. 112-117. 133. Πρβλ. Ε χή ναφορ ς τ ς θ. λειτουργίας το Μ. Βασιλείου πρβλ. Νικολάου Καβάσιλα, Ε ς τήν θείαν λειτουργίαν, Φιλοκαλία τ ν Νηπτικ ν καί σκητικ ν, ΕΠΕ 22,.π., σ. 46. 68

Η ΘΕΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ - ΑΠΟ ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ματος καί καθαγιασμός τ ν τιμίων δώρων, μεταβολή τους σέ Σ μα καί Α μα Χριστο. Α τή στιγμή ε ναι πιό σημαντική τ ς θείας λειτουργίας. Πλέον νώπιόν μας δέν χουμε ε κόνα, σύμβολα τ ς νθρώπινης φύσης το Χριστο, πως μέχρι τώρα, λλά τό διο τό Σ μα καί τό Α μα Του. Τά καθαγιασμένα δ ρα ε ναι πλέον τό ληθινό Σ μα καί Α μα το Κυρίου, μέ τό πο ο γεννήθηκε κ Πνεύματος γίου καί Μαρίας τ ς Παρθένου, ζησε πάνω στή γ, παθε καί τάφη, νέστη καί νελήφθη ν δόξ 134. Τώρα πλέον δέν χουμε μυστική, συμβολική παρουσία το Χριστο, λλά πραγματική, ληθινή. Τά ε χαριστιακά δ ρα μέ τόν καθαγιασμό τους ναδεικνύονται ς ε χαριστιακή θυσία ταυτόσημη μέ τήν α ματηρή θυσία το Γολγοθ. καθαγιασμός τ ν δώρων συνιστ τό σημε ο τ ς θείας λειτουργίας που νάμνηση τ ς θυσίας το Κυρίου πό σύμβολο καί ε κόνα γίνεται πραγματικότητα, δηλαδή γίνεται πίκαιρο καί παρόν στή ζωή τ ς κκλησίας καί το καθενός μας τό στορικό γεγονός τ ς θυσίας το Γολγοθ μέ λες τίς σωτηριώδεις συνέπειές του γιά τήν νθρωπότητα καί τόν καθένα πό μ ς ξεχωριστά. Στή συνέχεια ερέας, χοντας μπροστά του παρόντα τό Χριστό, λοκληρώνει τό τελευτα ο μέρος τ ς ε χ ς τ ς ναφορ ς, πού νομάζουμε «δίπτυχα», που γίνεται γενική προσευχή δεήσεως γιά λόκληρη τήν κκλησία. δ μνημονεύονται ο ζ ντες καί ο κεκοιμημένοι χριστιανοί, λλά ναφέρονται τιμητικά καί λοι ο γιοι καί ξαιρετικά περαγία Θεοτόκος, στε νά συνδράμουν στίς νάγκες τ ν μελ ν τ ς κκλησίας. ε) Προετοιμασία γιά τή θεία κοινωνία λειτουργ ν καί πιστ ν Στή συνέχεια κολουθε προετοιμασία γιά τή θεία κοινωνία, μέ κύρια μέρη: α) τήν παγγελία τ ς Κυριακ ς Προσευχ ς, ποία χει σχέση μέ τή θεία μετάληψη («τόν ρτον μ ν τόν πιούσιον»), β) τήν ψωση τ ν δώρων («πρόσχωμεν, τ για το ς γίοις»), στήν ποία ο 134. Πρβλ. Νικολάου Καβάσιλα,.π., σ. 140-142. 69

ΑΝΑΒΑΘΜΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ ΖΩΗΣ πιστοί παντο ν ταπεινά καί μέ πίγνωση τ ς μαρτωλότητάς τους: «ε ς γιος ε ς Κύριος...», γ) τό μελισμό, δ) τήν νωση, δηλαδή τή ρίψη το τεμαχίου το καθαγιασμένου μνο (ΙΣ) ντός το ποτηρίου, πρ γμα τό πο ο χι μόνο συμβολίζει τήν νάσταση το Κυρίου 135, λλά ε ναι τό θεωμένο καί ναστημένο σ μα Χριστο, ε) τή ρίψη ντός το ποτηρίου το βρασμένου νερο, πρ γμα τό πο ο, πέραν τ ς πρακτικ ς του σημασίας, πού ε ναι πιδίωξη νά ποκτήσει θερμοκρασία πλησιέστερη πρός τήν πραγματική θερμοκρασία το νθρώπινου α ματος το ζωντανο ργανισμο, στε νά μοιάσει μέ τό ρε σαν ζέον α μα πό τήν πλευρά το Σωτ ρα 136 καί πό πνευματικ ς πόψεως τή ζέση τ ς πίστεως μέ τήν ποία πρέπει νά μεταλαμβάνουμε 137. στ) Θεία μετάληψη Τέλος, κολουθε θεία μετάληψη το λειτουργο καί τ ν πιστ ν καί στή συνέχεια συστολή τ ν δώρων, νάδειξη καί ναπόθεσή τους στήν προσκομιδή, προκειμένου νά καταλυθο ν πό τό λειτουργό στό τέλος τ ς θείας λειτουργίας. πως διαπιστώσαμε, σο βαδίζαμε πρός τό τέλος τ ς θείας λειτουργίας ο συμβολισμοί περιορίστηκαν. χουμε πλέον τόν Κύριο νώπιόν μας. Α τό πού μ ς διακατέχει ε ναι θάμβος καί κπληξη, πως τότε ο μαθηταί Του ζο σαν τίς μφανίσεις Του μετά τήν νάστασή Του 138. Γι α τό καί με ς δ σταματ με τά δικά μας λόγια, φο τή θέση τους καταλαμβάνει πνευματική μπειρία νάλογα μέ τό πνευματικό πίπεδο το καθενός. μπειρία πού μπορε νά φτάσει μέχρι τήν κφραση το ποστόλου Πέτρου «κοινωνο θείας φύσεως» 139. 135. Βλ. Ghenadie al Argesului, Liturgica, Βουκουρέστι 1877, σ. 116. 136. Γερμανο Κωνσταντινουπόλεως, στορία..., PG 98, 449Β, 449D. 137. Ghenadie al Argesului,.π., σ. 118. 138. Ματθ. 28, 9-10 καί 16-20 Λουκ. 24, 13-53 ωάν. 20, 1-23 Πράξ. 1, 1-11. 139. Β Πέτρ. 1, 4. 70

Η ΘΕΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ - ΑΠΟ ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ 4. ντί πιλόγου πίλογος μι ς τέτοιας μελέτης, πως α τή ριοθετήθηκε στό ε σαγωγικό της μέρος καί παρουσιάστηκε συστηματικά στό κύριο μέρος της, δέν μπορε νά ε ναι παρά μία ε χή καί προτροπή νά κολουθήσουμε καί με ς μπειρικά τήν πορεία τ ς θείας λειτουργίας «πό τά σύμβολα στήν πραγματικότητα». Ο συμβολισμοί καί τά σύμβολα στή θεία λειτουργία δέν χουν πό μόνα τους δικαίωση. φείλουν νά δηγο ν νά διευκολύνουν τήν μπειρική πρόσβαση στήν πραγματικότητα. δέ πραγματικότητα δέν μπορε νά ε ναι λλη πό τήν κρηξη τ ς χαρ ς μας, τι συναντήσαμε τόν Κύριο 140, πήραμε τή χάρη καί τήν ε λογία το Τριαδικο Θεο. συμμετοχή μας στή θεία λειτουργία γγιξε τό σκοπό της. Γι α τό καί διαπιστωτικά μπορο με πλέον νά τό διακηρύττουμε μέ τά λόγια το μνου τ ς θείας λειτουργίας: «Ε δομεν τ φ ς τ ληθινόν, λάβομεν Πνε μα πουράνιον, ε ρομεν πίστιν ληθ, διαίρετον Τριάδα προσκυνο ντες, α τη γ ρ μ ς σωσεν». 140. Πρβλ. ωάν. 20, 20: «χάρησαν ο ν ο μαθητα δόντες τ ν Κύριον». 71