«ΚΑΥΣΗ ΝΕΚΡΩΝ» «CREMATION»

ΣΥΝΘΕΣΗ ΗΜΟΣΙΟΥ ΚΑΙ ΙΟΙΚΗΤΙΚΟΥ Ι ΑΣΚΟΝΤΕΣ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ : Α. Γ. ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ, Ζ. ΠΑΠΑΙΩΑΝΝΟΥ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΘΕΜΑ : «ΚΑΥΣΗ ΝΕΚΡΩΝ» «CREMATION» ΚΩΝ/ΝΟΣ ΜΙΧΑΗΛ ΑΜ : 1340200100700 1

Περίληψη Η εργασία πραγµατεύεται το ζήτηµα της καύσης των νεκρών. Παρουσιάσει την εξέλιξη του φαινοµένου της αποτέφρωσης από την αρχαιότητα ως σήµερα εστιάζοντας στον ελληνικό χώρο και στη σηµερινή κατάσταση αυτού. Στη συνέχεια, αναλύονται οι διατάξεις του ελληνικού Συντάγµατος και των ιεθνών νοµοθετηµάτων που επιβάλλουν τη θεσµοθέτηση της καύσης των νεκρών. Τέλος, παρουσιάζεται το πρόσφατο νοµοθέτηµα που θεσµοθετεί την καύση των νεκρών, υπό κριτικό πρίσµα. Λήµµατα Καύση νεκρών, αποτέφρωση νεκρών, θρησκευτική ελευθερία, θρησκευτική συνείδηση, θρησκευτικές πεποιθήσεις, δικαίωµα αυτοπροσδιορισµού, θρησκευτική ισότητα, θρησκευτικά ουδέτερο κράτος, ανεξιθρησκία. Summary The essay is referred to the subject of the cremation. The evolution of the cremation phenomenon from ancient times until today is presented, focusing on the Greek dominion and on its present status. The essay analyses the articles of the Greek Constitution and the International legislation, which impose the enactment of the cremation. Finally, the recent Greek legislation for the cremation is presented, under a critical view. Keywords Burning of the corpse, Cremation, religious freedom, religious conscience, religious reliance, right of self-determination, religious equality, religiously neutral state, religious tolerance. 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ: 1. Το Θέµα 2. Ιστορικά στοιχεία του φαινοµένου 3. Η Αποτέφρωση στις µέρες µας (Ι) Σε Παγκόσµια και Ευρωπαϊκή βάση (ΙΙ) Στην Ελληνική Επικράτεια Α. Τοποθέτηση της Ορθόδοξης Χριστιανικής Θρησκείας Β. Η Κοινωνική ανάγκη θέσπισης της αποτέφρωσης 4. Νοµικά ζητήµατα που άπτονται της θεσµοθέτησης της αποτέφρωσης (Ι) Εθνική Νοµοθεσία Α. Άρθρο 13 του Ελληνικού Συντάγµατος 1975/86/01 (α) Θρησκευτική Συνείδηση (β) Θρησκευτικά ουδέτερο κράτος Ανεξιθρησκία (γ) Θρησκευτική Ισότητα: (δ) Φορείς/ Αποδέκτες Β. Άρθρο 5 π.1 του Συντάγµατος 1975/86/01 (ΙΙ) ιεθνή Νοµοθετικά Κείµενα 5. Τοποθέτηση της ελληνικής νοµοθεσίας στο ζήτηµα της αποτέφρωσης (Ι) Άρθρα 35 και 36 του Ν. 3448/06 (ΙΙ) Προγενέστερες Τοποθετήσεις Συνηγόρου του Πολίτη και Εθνικής Επιτροπής Ατοµικών ικαιωµάτων και Πολιτικές Εισηγήσεις (ΙΙΙ) Κριτική του εν λόγω άρθρου 6. Συµπέρασµα 3

1. Το Θέµα Η παρούσα εργασία εκπονήθηκε στα πλαίσια του µαθήµατος «Σύνθεση ηµοσίου και ιοικητικού» που διδάσκεται από τον Καθηγητή Α. Γ. ηµητρόπουλο και την Επίκουρη Καθηγήτρια Ζ. Παπαϊωάννου κατά το ακαδηµαϊκό έτος 2005-2006. Η εργασία πραγµατεύεται το ζήτηµα της καύσεως των νεκρών. Θα παρουσιαστεί το φαινόµενο της καύσεως των νεκρών, κατ αρχήν από ιστορική σκοπιά µέσα στο γενικότερο πλαίσιο των µεθόδων εξαφανίσεως του πτώµατος του νεκρού ως τις µέρες µας µε έµφαση στον ελληνικό χώρο. Στη συνέχεια θα αναλυθούν όλα τα επιµέρους ζητήµατα που άπτονται του νοµικού σκέλους του θέµατος. Συγκεκριµένα, θα παρουσιαστούν κάτω από αναλυτικό και συστηµατικό πρίσµα οι διατάξεις της εθνικής νοµοθεσίας σε συνδυασµό µε τις ιεθνείς Συµβάσεις που άπτονται του ζητήµατος της αποτέφρωσης των νεκρών, για να καταδειχθεί η νοµοθετική επιταγή της καθιέρωσης αυτού. Τέλος, θα παρουσιαστεί και θα γίνει επί της ουσίας κριτική, στο πρόσφατο νοµοθέτηµα που θεσπίζει το ζήτηµα της αποτέφρωσης των νεκρών. 2. Ιστορικά στοιχεία του φαινοµένου Αναµφίβολο είναι το γεγονός ότι η συµπεριφορά απέναντι στο σώµα του νεκρού αποτέλεσε ιστορικά κρίσιµο πολιτισµικό στοιχείο. Οι πιο σηµαντικοί πολιτισµοί ανέδειξαν τη συµπεριφορά αυτή σε µία από τις πιο θεµελιώδεις προτεραιότητές τους. Για την πλειονότητα των λαών, η οριστική τύχη του λειψάνου εξαρτάται από τις ιδιαίτερες νοµικές, θρησκευτικές και κοινωνικές πεποιθήσεις της περιοχής στην οποία ζουν. Κατά την πάροδο του χρόνου, διάφοροι µέθοδοι εξαφανίσεως του πτώµατος του νεκρού εγκολπώθηκαν και τυποποιήθηκαν ως πρακτικές συνυφασµένες µε το θρησκευτικό αίσθηµα του εκάστοτε πολιτισµού ανά την υφήλιο. ύο από αυτές τις πρακτικές θεωρούνται ως οι πιο διαδεδοµένες. Πρόκειται για το φαινόµενο της ταφής του πτώµατος του αποδηµήσαντος από τη µία και της αποτεφρώσεως αυτού από την άλλη. Μία σύντοµη ιστορική αναδροµή 1 θα µας καταδείξει ότι πολλοί λαοί χρησιµοποιούσαν µόνο την καύση (κυρίως νοµάδες, Κίοι, αρχαίοι νοµαδικοί λαοί) ή 1 Μαρτσούκου Ε., Η καύση των νεκρών, Νοµική Επιθεώρηση Ε.Ο.Φ.Ν. 2003, σελ. 6 4

αντίθετα µόνο την ταφή των νεκρών (Πέρσες, Αιγύπτιοι, Σηµιτικοί λαοί). Οι περισσότεροι πάντως εφάρµοζαν και τις δύο µεθόδους, χαρακτηριστικό παράδειγµα ο ευρύτερος ελλαδικός χώρος κατά τα χρόνια της αρχαιότητας. Χαρακτηριστικά χωρία που καταδεικνύουν τις µεθόδους αυτές απαντώνται µεν στην Ιλιάδα, όπου υπάρχει η φράση «αεί δε πυραί νεκρών εκαίοντο θαµειαί», δηλαδή αδιάκοπα έκαιγαν πυρές µε νεκρούς και η δοξασία το µέγεθος της τέφρας να είναι εφάµιλλο των κατορθωµάτων του ήρωα 2. Από την άλλη µεριά δε, είναι γνωστή η σύγκρουση της Αντιγόνης µε τον Κρέοντα, ο οποίος είχε απαγορεύσει την ταφή του Πολυνείκους, παραβιάζοντας έτσι την ασάλευτη επιταγή των θεών «τ άγραπτα κ ασφαλή θεών νόµιµα», τα οποία δεν ισχύουν µόνο σήµερα ή χθες, «αλλ αείποτε ζη ταύτα κουδείς είδεν εξ ότου φάνη» 3. Το ίδιο συµβαίνει και στους αρχαίους Ρωµαίους (όπου η ωδεκάδελτος αναφέρει και τις δύο µεθόδους αποσυνθέσεως). Μέσω της επιδράσεως του Χριστιανισµού, εγκαταλείπεται η καύση των νεκρών σε όλη τη Ρωµαϊκή µετ έπειτα Βυζαντινή αυτοκρατορία και ακολουθείται η µέθοδος της ταφής ως η µοναδική µέθοδος µεταχείρισης του πτώµατος του νεκρού. 3. Η Αποτέφρωση στις µέρες µας (Ι) Σε Παγκόσµια και Ευρωπαϊκή βάση Σήµερα, η αποτέφρωση επιτρέπεται είτε δια εθίµου είτε δια νόµου στα τρία τέταρτα του πληθυσµού της γης. Οι Ινδουιστές εφαρµόζουν αποκλειστικά την αποτέφρωση την οποία και ονοµάζουν «antyeshti». Την αποτέφρωση επιλέγει και η συντριπτική πλειοψηφία των Ιαπώνων. Στον ευρωπαϊκό χώρο ως επί το πλείστον, η αποτέφρωση υφίσταται ως δυνατότητα και επιλέγεται µε σηµαντικά ποσοστά σε αρκετές χώρες. Σε αυτή την πρακτική έχει συνδράµει και η τοποθέτηση της Ρωµαιοκαθολικής Εκκλησίας, η οποία µε τον νέο Κώδικα Κανονικού ικαίου του 1983 (Καν. 1176 άρθρο 3) και µε πολιτική φιλική προς την καύση ήδη από το έτος 1963 4 επέτρεψε την αποτέφρωση των νεκρών, ως µη προσβάλλουσα τα δόγµατα της χριστιανικής θρησκείας. Ορίζοντας µάλιστα και συγκεκριµένο τελετουργικό, ως εναλλακτική µέθοδος εξαφάνισης του πτώµατος του νεκρού, δίχως να υποβαθµίσει 2 Όµηρος, Ιλιάδα, ραψωδία Σ, στίχοι 343 348, ραψωδία Ψ στίχοι 140 225. 3 Σοφοκλέους, Αντιγόνη στίχοι 454 και εξής 4 Acta Apostolicae Sectis (24 Octobre 1964, traduction francaise, 1711-1712), η οποία και αναφερόταν στην ήπια εφαρµογή των προγενέστερων αυστηρών κανόνων έναντι της αποτεφρώσεως. 5

την προτίµησή της στην ταφή. Αναλυτικά στατιστικά στοιχεία για το ποσοστό των αποτεφρώσεων που τελούνται σε παγκόσµια κλίµακα µπορούν να βρεθούν µέσω της ιεθνούς Οργανώσεως Αποτέφρωσης (International Cremation Federation 5 ). Η µέθοδος της αποτέφρωσης, η οποία και εφαρµόζεται στα ευρωπαϊκά κράτη, διέπεται από ξεκαθαρισµένο νοµοθετικό πλαίσιο διατάξεων που ορίζει τις προϋποθέσεις για τη σύννοµη τέλεση της αποτεφρώσεως, µε αποτέλεσµα να τηρούνται οι όροι υγιεινής ενώ παράλληλα να µην προσβάλλεται το αίσθηµα της κοινής γνώµης χωρών, όπου η καύση των νεκρών είχε συνδεθεί µε φασιστικές πρακτικές που έλαβαν χώρα κατά το Β Παγκόσµιο πόλεµο. Τέτοια θεσµοθέτηση επιτελέστηκε στη Γαλλία 6 µε διάταγµα του Απριλίου του 1789 και το θέµα ρυθµίστηκε διεξοδικά µε το άρθρο 3 σχετικού νόµου της 15 ης Νοεµβρίου 1887. Το άρθρο 8 του ισπανικού νόµου περί θρησκευτικής ελευθερίας (17 ης Ιουλίου 1945) επιτρέπει την αποτέφρωση. Συνδυασµός διατάξεων της γερµανικής νοµοθεσίας διασφαλίζει το σεβασµό της αυθεντικής βούλησης του αποθανόντος και ο νόµος περί αποτέφρωσης των νεκρών της 15 ης Μαΐου 1934 εξισώνει την αποτέφρωση µε την ταφή. Με δικαστική απόφαση του 1884 επιτράπηκε έκτοτε η αποτέφρωση των νεκρών στη Μεγάλη Βρετανία (Rv. Price (1884), 12 Q.B.D. 247). Κοινό χαρακτηριστικό των νοµοθετηµάτων είναι η αυστηρότητά τους ως προς τα επί µέρους θέµατα που µπορεί να δηµιουργηθούν µέσω της αποτέφρωσης, όπως η υπόθαλψη εγκληµατικής ενέργειας, η προσβολή της δηµόσιας τάξης και αιδούς. Σηµαντικό βέβαια στοιχείο άξιο αναφοράς είναι η βαρύτητα που δίδεται στην βούληση του ατόµου, στο δικαίωµα δηλαδή της επιλογής της µεθόδου αποσυνθέσεως του πτώµατός του. (ΙΙ) Στην Ελληνική Επικράτεια Στην Ελλάδα από την εξάπλωση της Χριστιανικής θρησκείας, µοναδική µέθοδος εξαφάνισης του πτώµατος του νεκρού είναι η ταφή. Μάλιστα, η νοµοθεσία που ίσχυε µέχρι πολύ πρόσφατα ( συνδυαστική εφαρµογή των άρθρων 2 παρ. 1 του Α.Ν. 445/1968 «περί νεκροταφείων και ενταφιασµού των νεκρών», και 2 παρ. 3 του Α.Ν. 582/1968 και της Απόφαση του Υπουργού Εσωτερικών Α5/1210/1978), 5 Η ηλεκτρονική διεύθυνση της οποίας είναι http://members.aol.com/icfed. 6 Γιοτοπούλου Μαραγκοπούλου Α., Πρόταση της ΕΕ Α για την αποτέφρωση των νεκρών, 07/12/00, σελ. 104 6

επέτρεπε µόνο την εντός δηµοτικών κοιµητηρίων ταφή. Με το άρθρο 35 του Ν. 3448/06 αυτό άλλαξε, εφόσον θεσπίστηκε η υπό όρους δυνατότητα αποτέφρωσης του πτώµατος του νεκρού - η προβληµατική και η αναγκαιότητα της διάταξης αυτής θα αναλυθεί σε επόµενο κεφάλαιο -. Α. Τοποθέτηση της Ορθόδοξης Χριστιανικής Θρησκείας Ορθό θα ήταν σε αυτό το σηµείο να γίνει µια συνοπτική παρουσίαση της θέσεως της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Χριστού, η οποία και είναι η επικρατούσα 7 θρησκεία 8 στην ελληνική επικράτεια, αναφορικά µε την τοποθέτησή της απέναντι στην πρακτική της αποτέφρωσης. Κατ αρχήν θα πρέπει να τονιστεί ότι το ίκαιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας δεν έχει κωδικοποιηθεί και σε πολλές περιπτώσεις στηρίζεται στο έθιµο 9. Τέτοιο εκκλησιαστικό έθιµο συνιστά η απαγόρευση της καύσης και όχι γραπτό κανόνα της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας 10. εν υπάρχει σχετικό δόγµα που να απαγορεύει την καύση ή να επιβάλλει την ταφή, εφόσον οι Οικουµενικές ή Τοπικές Σύνοδοι δεν ασχολήθηκαν ποτέ µε το θέµα. Παρόλα αυτά, η προτίµηση στην ταφή της Ορθοδοξίας αν και δεν είναι εντολή ή κανόνας ή νόµος της Εκκλησίας, υποδεικνύεται µετ εµφάσεως και επιτάσεως και από την Αγ. Γραφή και από τη φυσική τάξη και από την κανονική τάξη και από την αποστολική και από τη λειτουργική πράξη 11. Συνεπώς είναι γεγονός και δεν αµφισβητείται, ότι κατά την χριστιανική αντίληψη η ταφή συνάπτεται µε θρησκευτικούς λόγους. Τούτου δεκτού γενόµενου, η πεποίθηση ότι ο νεκρός πρέπει να ενταφιάζεται είναι πεποίθηση θρησκευτική και αποτελεί περιεχόµενο της θρησκευτικής συνειδήσεως. Εξ άλλου, δόγµα κατά την ορθόδοξο αντίληψη, είναι η αποκεκαλυµµένη αλήθεια. Η άποψη ότι ο νεκρός πρέπει να ενταφιάζεται δεν είναι δόγµα, είναι όµως αποτέλεσµα µακροχρόνιας πρακτικής συναπτόµενης µε θρησκευτικές πεποιθήσεις 12. 7 Αν και ο όρος «επικρατούσα» είναι κατ ουσία ποσοτικός αναφερόµενος στο γεγονός ότι πρόκειται για τη θρησκεία που ακολουθεί η συντριπτική πλειοψηφία του ελληνικού λαού. Πρακτικά συνεδριάσεων των Υποεπιτροπών της επί του Συντάγµατος 1975 Κοινοβουλευτικής επιτροπής, 1975, 402 (. Παπασπύρου). 8 Άρθρο 3 Σ. 1975/86/01 9 Κονιδάρης Ι. Μ. «Συνταγµατικά επιτρεπτή η καύση των νεκρών» εφηµ. Τα Νεα, 5 Νοεµβρίου 1992 10 Κονιδάρης Ι.Μ., Εκκλησία και Πολιτεία,1993 σελ. 35 38. 11 Μπούµη Π, Η καύση των σωµάτων, εκδ. Επτάλοφος, Αθήναι 1999. 12 Μαρίνος Α., Η καύση των νεκρών και το Σύνταγµα, Οµιλίες στην ηµερίδα µε θέµα "Η καύση των νεκρών", Αθήναι, Τετάρτη 3 Μαρτίου 1999, και στην ηλεκτρονική διεύθυνση http://www.myriobiblos.gr/texts/greek/tafi_i_kaysi_marinos.html 7

Η ταφή λοιπόν αποτελεί µεν τµήµα της Ιεράς Παραδόσεως αλλά εφόσον δεν αφορά δογµατικό ζήτηµα, δεν είναι αναλλοίωτο και αµετάβλητο. Αντιθέτως, µπορεί και πρέπει να συµµεταβάλλεται µε τη διαρκώς εξελισσόµενη κοινωνική πραγµατικότητα. Η Εκκλησία έχει ανάγκη και νέων κανονικών διατάξεων που θα πρέπει να διαπνέονται από πνεύµα κατανόησης των προβληµάτων και των δυσκολιών που αντιµετωπίζουν οι χριστιανικές κοινωνίες σήµερα 13. Παραταύτα η Ορθόδοξη εκκλησία είναι όσο αφορά τους Ορθόδοξους Χριστιανούς τεταγµένη υπέρ της ταφής και όχι υπέρ της καύσεως 14. Σε αυτό το σηµείο είναι συστηµατικά ορθό να γίνουν δύο επισηµάνσεις. Η πρώτη, άπτεται του εκκλησιαστικού δικαίου και αναφέρεται στο ότι κανένας θεολογικός λόγος δεν εµποδίζει την Ορθόδοξη Εκκλησία να ακολουθήσει τα βήµατα της Καθολικής Εκκλησίας και να επιτρέψει την καύση των Ορθόδοξων Χριστιανών που το επιθυµούν, δηµιουργώντας ανάλογο τελετουργικό για την περίσταση. Η δεύτερη, άπτεται της νοµοθεσίας του ελληνικού κράτους και αναφέρεται στο ότι η ελληνική πολιτεία δεν µπορεί να υποχρεώσει την Ορθόδοξη Εκκλησία να αποδεχθεί την αποτέφρωση των νεκρών ορθοδόξων, βάσει της Θρησκευτικής ελευθερίας του άρθρου 13 του Συντάγµατος η οποία θα αναλυθεί στην οικεία παράγραφο-. Β. Η Κοινωνική ανάγκη θέσπισης της αποτέφρωσης Η ανάγκη 15 νοµοθετικής εισαγωγής και ρύθµισης της αποτέφρωσης των νεκρών είχε γίνει διαρκώς οξύτερη στη χώρα µας την τελευταία εικοσαετία. Στην Ελλάδα τα κοινωνικά δεδοµένα έχουν σε µεγάλο βαθµό ανατραπεί την τελευταία 15ετία: µε το µεταναστευτικό ρεύµα, που άλλαξε την όψη της ελληνικής κοινωνίας, επηρεάζοντας πλέον και τις βαθύτερες δοµές της, η χώρα µας βλέπει όλο και περισσότερο τον εαυτό της όχι πια ως µονοπολιτισµική και θρησκευτικά οµοιογενή, αλλά ως πολυπολιτισµική και θρησκευτικά διαφοροποιηµένη. Πρόκειται για µιαν µεταβολή που επιβάλλει αλλαγές οπτικών, κριτηρίων και µεθόδων. 13 Κονιδάρης Ι.Μ., Εκκλησία και Πολιτεία, Εφηµερίδα το Βήµα, 15/11/92 14 Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος στο άρθρο της Κόλλια Ε στην Εφηµερίδα το Βήµα, 25/03/2006, Σελ.: B53 15 Γιοτοπούλου Μαραγκοπούλου Α., Πρόταση της ΕΕ Α για την αποτέφρωση των νεκρών, 07/12/00, σελ. 104 επ., Επίσης αναλυτική αναφορά για τα πεπραγµένα της τελευταίας εικοσαετίας αναφορικά µε την αποτέφρωση, παραπέµπω στον Καζά Μ. Η καύση των Νεκρών, Νοµική επιθεώρηση Ε.Ο.Φ.Ν., τ.31, 2003 σελ. 224 229. 8

Πρώτα από όλα τη θεσµοθέτηση της καύσης από κοινωνικοπολιτική σκοπιά επιβάλλουν λόγοι πρακτικοί: στενότητας χώρου, υψηλού τιµήµατος τάφων, και γενικά τα πλέον ή δυσβάσταχτα έξοδα ταφής και κηδείας, όπως τελούνται σήµερα, συνδυασµένα µε µεγάλα οικονοµικά συµφέροντα. Πέρα τούτου, πολλές είναι η διαµαρτυρίες 16 που έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς ιδίως από εκπροσώπους της τοπικής αυτοδιοίκησης αλλά και της ιατρικής κοινότητας για την ακαταλληλότητα των νεκροταφείων ιδίως στα µεγάλα αστικά κέντρα τόσο για παραβάσεις κατ ουσία της αυστηρής µεν, αλλά σπάνια εφαρµόσιµης νοµοθεσίας περί νεκροταφείων, όσο δε και για την µόλυνση και ρύπανση του υδροφόρου ορίζοντα 17. Παράλληλα, προκύπτει και ζήτηµα προσβολής του περιβάλλοντος και της δηµόσιας υγείας, η οποία ως ειδικότερη έκφανση του δηµοσίου συµφέροντος, θίγεται πολλές φορές µε την ύπαρξη ακριβώς νεκροταφείων µέσα στα αστικά κέντρα και τη µη τήρηση των κανονισµών υγιεινής σε συνδυασµό µε την άναρχη δόµηση που επικρατεί. 4. Νοµικά ζητήµατα που άπτονται της θεσµοθέτησης της αποτέφρωσης Η θεσµοθέτηση βέβαια της καύσης των νεκρών από την ελληνική πολιτεία µέσω του άρθρου 35 του Ν. 3448/06, δεν επιτελείται µόνο για λόγους κοινωνικής εγρήγορσης της πολιτείας ή απλά για να προσφέρει µία εναλλακτική λύση στη πρακτική του ενταφιασµού. Έρχεται για να καλύψει ένα νοµικό κενό, η κάλυψη του οποίου απαιτείτο από ένα σύνολο διατάξεων, εθνικών και διεθνών, η ανάλυση των οποίων θα ακολουθήσει: (Ι) Εθνική Νοµοθεσία Από συνδυασµένη εφαρµογή διατάξεων του εσωτερικού δικαίου θα εξακριβωθεί η νοµοθετική επιταγή για τη θεσµοθέτηση της αποτέφρωσης του λειψάνου ως εναλλακτικής µεθόδου εξαφανίσεως του πτώµατος του νεκρού. 16 Ενδεικτικά αναφέρω: Εφηµερίδα Ελευθεροτυπία, 31 Ιουλίου 1987, σελ. 20 21, Εφηµερίδα Αυριανή 19 Ιουνίου 1985, Εφηµερίδα Αυριανή 9 Αυγούστου 1987, εφηµερίδα Ελευθεροτυπία, 4 Νοεµβρίου 1992 κ.α. 17 Χαλικιά Χ., Μελέτη ταφή καύση (Σύγκριση), Σύνδεσµος φίλων αποτέφρωσης, 1992 9

Α. Άρθρο 13 του Ελληνικού Συντάγµατος 1975/86/01 (α) Θρησκευτική Συνείδηση Η θρησκευτική ελευθερία είναι η ρίζα των ατοµικών ελευθεριών 18. Επίσης, η θρησκευτική ελευθερία αποτελεί τη λυδία λίθο, γιατί η θρησκεία 19 έχει εξ ορισµού απόλυτες αξιώσεις µε αποτέλεσµα η θρησκευτική ελευθερία να αποτελεί αλάνθαστο σήµα µίας ελεύθερης κοινωνίας. Αξίζει να σηµειωθεί ότι η παράγραφος 1 του άρθρου 13 του ισχύοντος Συντάγµατος δεν υπόκειται σε αναθεώρηση κατά το άρθρο 110 παρ. 2 του ιδίου, γεγονός που υποδηλώνει την εξέχουσα σηµασία της. Η θρησκευτική ελευθερία είναι αρνητική και θετική 20. Η θετική θρησκευτική ελευθερία ως ατοµικό δικαίωµα παρέχει στο άτοµο την νοµική δυνατότητα να πιστεύει και να λατρεύει οποιοδήποτε δόγµα, περιλαµβάνει δηλαδή την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης και την ελευθερία της λατρείας. Στο θετικό περιεχόµενο της θρησκευτικής ελευθερίας ανήκουν η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης και η ελευθερία της θρησκευτικής δράσης. Στην αρνητική θρησκευτική ελευθερία ανήκει η ελευθερία να µην πιστεύει κάποιος σε συγκεκριµένο δόγµα ή και στην ύπαρξη «καλής» ανώτερης δύναµης. Η θρησκευτική συνείδηση είναι η ενδιάθετη πίστη και η εξωτερίκευσή της προς οποιοδήποτε δόγµα για την υπόσταση του θείου. Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης περιλαµβάνει 21 την ελευθερία επιλογής, διατήρησης, αλλαγής ή εγκατάλειψης µίας συγκεκριµένης θρησκείας, καθώς και της επιλογής ή εγκατάλειψης της θρησκείας εν γένει, της αθρησκείας ή της αθεΐας, χωρίς την επέλευση οποιωνδήποτε δυσµενών συνεπειών. Η θρησκευτική ελευθερία υπό τη µορφή αυτή είναι ανεπίδεκτη περιορισµών. εν έχει δε εν προκειµένω σηµασία η διάκριση σε θρησκεία επικρατούσα και σε θρησκείες γνωστές ή µη γνωστές, γιατί η ελευθερία αυτή υπάρχει και για κάποιον που επιλέγει θρησκεία µη γνωστή κατά τη συνταγµατική έννοια. Η αναφορά σε γνωστές θρησκείες στο άρθρο 13 παρ.2 του Συντάγµατος γίνεται σε συσχετισµό µε την άσκηση λατρείας. Στην παρ. 1, όπου κατοχυρώνεται το απαραβίαστο της ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης, δεν διαφαίνεται ούτε υποψία περιορισµού. 18 αχτόγλου Π.., Συναγµατικό ίκαιο, Ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα, 2002 σελ. 439 επ. 19 «το σύνολο δηλαδή δοξασιών αναφερόµενων στην υπόσταση του θείου». ηµητρόπουλος Α.Γ., Συνταγµατικό ίκαιο Ειδικό µέρος, Τοµ ΙΙΙ Ηµ. Β σελ. 120 20 ηµητρόπουλος Α.Γ, όπως παραπάνω, σελ. 123 21 Τρωιάνος Σ., Ελευθερία Θρησκευτικής Συνείδησης και Επικρατούσα Θρησκεία, όλο το άρθρο στην ηλεκτρονική διεύθυνση http://www.myriobiblos.gr/texts/greek/troianos_eleftheria.html 10

Εποµένως, κάλλιστα µπορεί να επιλέξει κάποιος θρησκεία, της οποίας η λατρεία προσκρούει στη δηµόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη και είναι, κατά συνέπεια, απαγορευµένη. Απλώς, η επιλογή µίας τέτοιας θρησκείας δεν απαλλάσσει από την υποχρέωση εκπλήρωσης των υποχρεώσεων προς το κράτος και συµµόρφωσης προς τους νόµους. Ας σηµειωθεί ακόµη ότι στη γενικότητά της η ελευθερία αυτή καλύπτει και οποιαδήποτε αποκλίνουσα διδασκαλία, δογµατικώς ή άλλως, µέσα στα πλαίσια της καθεµίας θρησκείας. Το Σύνταγµα κατοχυρώνει ρητά 22 (άρθρο 13 π.1) το απαραβίαστο της θρησκευτικής συνείδησης και δεν προστατεύει ειδικά τις µερικότερες µορφές θρησκευτικής δράσης εκτός της λατρείας (άρθρο 13 π.2). Ναι µεν η θρησκευτική συνείδηση αναφέρεται στην ενδιάθετη στάση του ανθρώπου και όχι στην εξωτερική του συµπεριφορά, πλην όµως δεν γεννάται αµφιβολία, ότι το Σύνταγµα προστατεύει κάθε µερικότερη έκφανση της θρησκευτικής δράσης της οποίας η νοµική θεµελίωση στοιχειοθετείται όχι µόνο στις ειδικότερες διατάξεις των θεµελιωδών δικαιωµάτων αλλά και στις αντικειµενικές θρησκευτικές αρχές του άρθρου 13 και σε αυτή µόνη την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης, της οποίας στην αντίθετη εκδοχή θα περίττευε η συνταγµατική κατοχύρωση. Τα γενικά συνταγµατικά δικαιώµατα ασκούµενα στον θρησκευτικό χώρο για θρησκευτικούς σκοπούς εµφανίζονται ως θρησκευτικά δικαιώµατα. (β) Θρησκευτικά ουδέτερο κράτος Ανεξιθρησκία Από την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης απορρέει µια σειρά επιµέρους αρχών 23. Κοινός παρονοµαστής τους είναι ότι το κράτος όχι µόνο δεν µπορεί άµεσα να υποχρεώσει κανέναν να ακολουθεί ή να µην ακολουθεί ορισµένο θρήσκευµα ή και αθρησκευτικές ή αθεϊστικές πεποιθήσεις, αλλά δεν επιτρέπεται ούτε να επιδιώξει άµεσα το ίδιο αποτέλεσµα. Τέτοια έµµεση προσβολή υπάρχει όταν ευνοούνται οι οπαδοί ορισµένου θρησκεύµατος, ή αντίστροφα οι άθεοι, και διευκολύνεται η διάδοση των σχετικών ιδεών και δοξασιών, καθώς και όταν παρεµποδίζεται αντίθετα η διάδοσή τους και οι οπαδοί τους υφίστανται παντοειδείς δυσµενείς έννοµες συνέπειες. Με άλλες λέξεις, το κράτος οφείλει κατ αρχήν να παραµένει θρησκευτικά ουδέτερο. Μόνο τότε µπορεί να γίνεται λόγος για πραγµατική 22 ηµητρόπουλος Α.Γ, όπως παραπάνω, σελ. 124 23 Χρυσόγονος Κ.Χ., Ατοµικά και Κοινωνικά ικαίωµα, 2002 σελ. 250, 257 11

θρησκευτική ελευθερία, ενώ διαφορετικά έχουµε απλώς ανεξιθρησκία, δηλαδή ανοχή του πλουραλισµού θρησκευτικών ή αθεϊστικών πεποιθήσεων που υφίστανται στην κοινωνία, µε παράλληλη όµως προώθηση της επίσηµης κρατικής θρησκευτικής (ή αθεϊστικής) ιδεολογίας. Η ίδια τοποθέτηση στο ίδιο µήκος κύµατος παραθέτει: Ούτε από το άρθρο 3 π.1 του Συντάγµατος («επικρατούσα» Θρησκεία, ο ορισµός του επιθέτου δόθηκε προηγουµένως) µπορεί να συναχθεί σχετικοποίηση της ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης, είτε άµεσα είτε έµµεσα. ιότι κάτι τέτοιο θα ισοδυναµούσε µε µερική έστω, αναίρεση της θρησκευτικής ουδετερότητας του κράτους και θα µας επανέφερε στο πριν από το Σύνταγµα του 1927 ισχύον καθεστώς της ανεξιθρησκίας, αντί για θρησκευτικά ελευθέρια. Σχετικά διαφοροποιηµένη άποψη έχει ο καθηγητής αχτόγλου 24 ο οποίος αναφέρεται σε µερική θρησκευτική ουδετερότητα του ελληνικού κράτους µε αναφορά σε συγκεκριµένα άρθρα του Συντάγµατος. Επίσης, ο καθηγητής ηµητρόπουλος αναφέρει 25 : Με το άρθρο13 π.2 εδ. α το Σύνταγµα κατοχυρώνει την ελευθερία της θρησκείας, την θρησκευτική ελευθερία ως αντικειµενικό κανόνα δικαίου και ως ατοµικό δικαίωµα. Με την αντικειµενική της µορφή η θρησκευτική ελευθερία ταυτίζεται µε την ανεξιθρησκία, µε την αρχή δηλαδή κατά την οποία είναι ελεύθερη και ανεκτή οποιαδήποτε πίστη σε οποιοδήποτε δόγµα. (γ) Θρησκευτική Ισότητα: Στο γενικό περιεχόµενο της συνταγµατικής προστασίας της θρησκείας ανήκει καταρχήν η διασύνδεση ελευθερίας και ισότητας. Ο συντακτικός νοµοθέτης προστατεύει ρητά και της δύο. Καθιερώνει επίσης την αρχή της απαγόρευσης των θρησκευτικών διακρίσεων. Με άλλα λόγια, το δικαίωµα της θρησκευτικής ισότητας 26 έχει ως περιεχόµενο την απαγόρευση διακρίσεων λόγω θρησκείας, δηλαδή της άνισης µεταχείρισης µεµονωµένων ατόµων ή οµάδων ατόµων µε θρησκευτικά κριτήρια. Το δικαίωµα αυτό ρητώς κατοχυρώνεται στο άρθρο 13 παρ.1 εδ. 2 του Συντάγµατος, αλλά απορρέει και από το γενικό για την ισότητα άρθρο 4, καθώς και από τις αντίστοιχες διατάξεις διεθνών διακηρύξεων (άρθρα 14 της Ευρωπαϊκής Σύµβασης, 25 ιεθνούς Συµφώνου περί ατοµικών και πολιτικών δικαιωµάτων της 19 εκεµβρίου 24 αχτόγλου Π.., Συναγµατικό ίκαιο, Ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα, 2002 σελ. 457 25 ηµητρόπουλος Α.Γ, όπως παραπάνω, σελ. 122 26 Τρωιάνος Σ., Ελευθερία Θρησκευτικής Συνείδησης και Επικρατούσα Θρησκεία, όλο το άρθρο στο http://www.myriobiblos.gr/texts/greek/troianos_eleftheria.html 12

1966). Σύµφωνα µε αυτό δεν αποτελεί η θρησκεία θεµιτό κριτήριο διαφοροποίησης κατά την αναγνώριση, παραχώρηση, στέρηση ή περιορισµό δικαιωµάτων. Εξαιρέσεις επιτρέπονται µόνο στο µέτρο που επιβάλλονται από το περιεχόµενο του δικαιώµατος. Επίσης, πρέπει να ειπωθεί ότι αναφορά του άρθρου 13 παρ.1 εδ. 2 του Συντάγµατος στα ατοµικά και πολιτικά δικαιώµατα είναι πρόδηλα ενδεικτική 27. Ούτε των κοινωνικών ούτε και κανενός άλλου δικαιώµατος, από όσα προβλέπουν το Σύνταγµα και οι νόµοι της ελληνικής πολιτείας, µπορεί κατ αρχήν να εξαρτηθεί η απόλαυση από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις του ενδιαφεροµένου. Εξίσου ενδεικτική είναι και η αναφορά του άρθρου 5 παρ.2 εδ. α του Συντάγµατος στην προστασία της ζωής, της τιµής και της ελευθερίας αδιακρίτως θρησκευτικών πεποιθήσεων. Συνεπώς και τα άλλα έννοµα αγαθά, πέρα από τη ζωή, την τιµή και την ελευθερία, οφείλουν να προστατεύονται χωρίς καµιά διάκριση θρησκευτικών πεποιθήσεων. Η αρχή της ισότητας 28 (άρθρο 4) για να αντιληφθούµε την έννοια της και να την προσαρµόσουµε στην ειδικότερη µορφή της αυτή της θρησκευτικής ισότητας, όπως κατοχυρώνεται συνταγµατικά, έχει κυρίως την έννοια της ίσης µεταχειρίσεως. Η αρχή δεν σηµαίνει ίση µεταχείριση όλων των περιπτώσεων, αλλά την ίση µεταχείριση όλων των όµοιων περιπτώσεων. Ισότητα υπάρχει µόνο στην οµοιότητα. Επίσης η αρχή της ισότητας εµφανίζεται µε δύο µορφές, τη θετική, αυτή της ίσης µεταχείρισης και την αρνητική, αυτή της απαγόρευσης των διακρίσεων. Εν συνεχεία αξίζει να τονιστεί ότι η συνταγµατική αρχή της ισότητας δεσµεύει κατ αρχήν τον νοµοθέτη, ο οποίος υποχρεούται από το Σύνταγµα να τηρεί την αρχή, κατά την άσκηση του νοµοθετικού του έργου. Οφείλει εποµένως ο κοινός νοµοθέτης να προβαίνει σε ίδια ρύθµιση των όµοιων περιπτώσεων. Στην αντίθετη περίπτωση, εφόσον δηλαδή παρά την οµοιότητα η νοµοθετική ρύθµιση εισάγει διαφοροποιήσεις, υπάρχει ζήτηµα αντισυνταγµατικότητας της σχετικής διάταξης, την οποία τα άλλα δικαστήρια οφείλουν να µην εφαρµόζουν. Με άλλα λόγια, νοµοθετικές διαφοροποιήσεις είναι συνταγµατικά επιτρεπτές, µόνο εφόσον επιβάλλονται από την ανοµοιότητα των σχέσεων ή καταστάσεων. Τέλος, το δικαίωµα της ισότητας του κάθε πολίτη στρέφεται κατ αρχήν κατά του κράτους ως αµυντικό δικαίωµα. Το κράτος οφείλει να τηρεί το ίδιο την αρχή της ισότητας, µε την έννοια ότι οφείλει να απέχει από κάθε ενέργεια που θα διαφοροποιούσε όµοιες περιπτώσεις, σχέσεις ή καταστάσεις. Οφείλει δηλαδή το 27 Χρυσόγονος Κ.Χ., Ατοµικά και Κοινωνικά ικαίωµα, 2002 σελ. 250 28 ηµητρόπουλος Α.Γ, όπως παραπάνω, σελ. 19 21, 23 13

κράτος να µην εισάγει ανισότητα. Αυτός είναι ο status negativus του δικαιώµατος ισότητας. Όµως, το δικαίωµα αυτό δεν στρέφεται µόνο κατά του κράτους, ως αµυντικό, αλλά και προς το κράτος, ως προστατευτικό. Το κράτος δεν υποχρεούται µόνο σε παράλειψη, αλλά και σε θετικές ενέργειες για την προστασία του ατόµου από διάφορες ανισότητες. (δ) Φορείς/ Αποδέκτες Υποκείµενο 29 του δικαιώµατος ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης και της θρησκευτικής ελευθερίας γενικότερα, είναι κάθε άνθρωπος γενικά (ηµεδαποί, αλλοδαποί, ανιθαγενείς).ακόµη είναι νοητή η προστασία θρησκευτικής ελευθερίας (απέναντι στο κράτος) και νοµικών προσώπων δηµοσίου δικαίου θρησκευτικών σκοπών. Το δικαίωµα στη θρησκεία κατοχυρώνεται ως αµυντικό 30 δικαίωµα, έχει απόλυτο χαρακτήρα και στρέφεται κατά παντός (erga omnes). Επίσης, γεννάται και προστατευτική αξίωση. Φορέας της είναι κάθε άνθρωπος πάλι και η αξίωσα αυτή στρεφόµενη κατά της κρατικής εξουσίας, την υποχρεώνει όχι απλά να σέβεται άλλά και να προστατεύει τη θρησκευτική ζωή. Β. Άρθρο 5 π.1 του Συντάγµατος 1975/86/01 Ο καθηγητής Βενιζέλος υποστηρίζει 31 ότι ο καθένας στα πλαίσια του δικαιώµατός του για αυτοδιάθεση, που απορρέει από το γενικότερο δικαίωµά του για ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς του µπορεί να καθορίσει τη µεταθανάτια τύχη ή χρήση του σώµατός του. Το άρθρο 5 παρ. 1 κατοχυρώνει δικαίωµα αυτοδιάθεσης 32 του ατόµου. Το Σύνταγµα αναγνωρίζει σε κάθε άνθρωπο το δικαίωµα να διαθέτει ελεύθερα τον εαυτό του προς τις κατευθύνσεις τις οποίες το ίδιο επιλέγει. Η διάταξη καλύπτει εποµένως οποιαδήποτε εκδήλωση της ανθρώπινης προσωπικότητας πολύ πέρα από τις µερικότερες εκφάνσεις που κατοχυρώνουν οι µερικότερες διατάξεις. Η χρησιµότητά 29 Καράκωστας Β.Κ., τα συνταγµατικά θεµέλια της θρησκευτικής ελευθερίας και η δυνατότητα αναθεώρησης των σχετικών διατάξεων, σε Κ. Μπέη, 1997, σελ. 79, 80. 30 ηµητρόπουλος Α.Γ, όπως παραπάνω, σελ. 124, 125. 31 Βενιζέλος Ε., Συνταγµατικά επιτρεπτή η καύση των νεκρών, άρθρο στην εφηµερίδα τα Νέα, 5 Νοεµβρίου 1992 32 ηµητρόπουλος Α.Γ, όπως παραπάνω, σελ. 41 14

της είναι εποµένως είναι µεγάλη, δεν έχει επικουρική, αλλά πρωτεύουσα σηµασία. Η ταυτόχρονη επίκλησή της µε τις ειδικότερες συνταγµατικές διατάξεις, δεν είναι απλά χρήσιµη, αλλά επιβάλλεται, καθόσον είναι δυνατό να καλύπτει εκδηλώσεις της προσωπικότητας που δεν καλύπτονται πλήρως από τη µερικότερη διάταξη. Επίσης, η καθηγήτρια Μαραγκοπούλου 33 υποστηρίζει ότι το δικαίωµα της αποτέφρωσης θεµελιώνεται στο δικαίωµα αυτοπροσδιορισµού (άρθρο 5 παρ.1 του Ελληνικού Συντάγµατος), σε συνδυασµό µε τη διάταξη περί προστασίας της αξίας του ανθρώπου (άρθρο 2 του Ελληνικού Συντάγµατος, άρθρο 1 της Οικουµενικής ιακήρυξης των ικαιωµάτων του Ανθρώπου) όπως έχει παγίως ερµηνευθεί και από την ίδια τη νοµοθεσία µας, η οποία το επεξέτεινε και µετά θάνατον. Συγκεκριµένα ο ίδιος ο ποινικός νοµοθέτης µας έχει καθιερώσει ως ποινικά αδικήµατα την περιύβριση νεκρών (άρθρο 201 Π.Κ. όπου αναφέρει µάλιστα ρητά και την υβριστική προσβολή τέφρας νεκρού) και τη σύληση τάφου (άρθρο 373 Π.Κ.). Επιπροσθέτως, το κληρονοµικό δίκαιο δίνει προβάδισµα, για τη διάθεση περιουσιακών στοιχείων αποθανόντος, στη βούλησή του (διαθήκη). A fortiori, ο καθένας µας έχει αυτό το δικαίωµα για το ίδιο του το σώµα. Το αυτό πράττει και τη νοµοθεσία για µεταµοσχεύσεις οργάνων του σώµατος, η διάθεση των οποίων γίνεται κατά πρώτο λόγο από τον δωρητή εν ζωή για χρόνο µετά το θάνατο του (νόµος 2737/1999). Τέλος, η άσκηση της θρησκευτικής ελευθερίας, ως µερικότερη έκφραση της ανάπτυξης της προσωπικότητας, είναι ελεύθερη, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώµατα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγµα ή τα χρηστά ήθη. (ΙΙ) ιεθνή Νοµοθετικά Κείµενα Παγκόσµια είναι η αναγνώριση ως θεµελιώδους ανθρώπινου δικαιώµατος της θρησκευτικής ελευθερίας που επιβάλλει το σεβασµό των θρησκευτικών πεποιθήσεων του κάθε ανθρώπου και των διαφόρων παραλλαγών τους έστω και µεταξύ οπαδών του ίδιου θρησκεύµατος. Τέτοια ιεθνή προστασία πηγάζει από: Τα άρθρα 18, 26 και 27 του ιεθνούς Συµφώνου για τα Ατοµικά και Πολιτικά ικαιώµατα, που κυρώθηκε µε το νόµο 2462/1997. 33 Γιοτοπούλου Μαραγκοπούλου Α., Πρόταση της ΕΕ Α για την αποτέφρωση των νεκρών, 07/12/00, σελ. 105 15

Τα άρθρα 9 και 14 της Ευρωπαϊκής Σύµβασης ικαιωµάτων του Ανθρώπου, που κυρώθηκε µε το Ν.. 53/1974. Το άρθρο 18 της Οικουµενικής ιακήρυξης των ικαιωµάτων του Ανθρώπου (1948), το οποίο όµως δεν έχει άµεση δεσµευτική ισχύ 34. Η ιακήρυξη των Ηνωµένων Εθνών για την εξάλειψη κάθε µορφής µισαλλοδοξίας και διάκρισης λόγω θρησκείας ή πεποιθήσεων (1981). Επίσης, αξίζει να τονιστεί ότι ο χαρακτηρισµός του «αιρετικού 35» δεν συνάδει, στην εποχή µας, µε τους διεθνώς ισχύοντες κανόνες. Παγίως ερµηνεύεται ότι η θρησκευτική ελευθερία περιλαµβάνει και την αθεϊα και τον αγνωστικισµό. Πολύ περισσότερο τις παραλλαγές λατρείας και γενικά έκφρασης των πεποιθήσεων αυτών, έστω και αν θεωρηθούν ως ανυπακοή στις γραµµές της εκκλησίας στην οποία τυπικά ή και ουσιαστικά ανήκει. Η ελευθερία αυτή εννοείται ότι έχει ως όριο -όπως και η άσκηση όλων των δικαιωµάτων τη µη προσβολή των δικαιωµάτων των άλλων ανθρώπων. Σχετικά µε τη µεταχείριση του σώµατος νεκρών µετά θάνατο το παραπάνω δικαίωµα επιβάλλει την ελευθερία κάθε ανθρώπου να επιλέξει την τύχη του πτώµατος του σύµφωνα µε την κοσµοθεωρία του (θρησκευτική ή µη) ή απλά τις σχετικές αντιλήψεις και επιθυµίες του. 5. Τοποθέτηση της ελληνικής νοµοθεσίας στο ζήτηµα της αποτέφρωσης Όπως προειπώθηκε η ελληνική πολιτεία τοποθετήθηκε πρόσφατα απέναντι στο ζήτηµα της καύσεως των νεκρών µε το άρθρο 35 του Ν. 3448/06, το κείµενο του οποίου µαζί µε το άρθρο 36 του ίδιου νοµοθετήµατος παραθέτουµε: (Ι) Άρθρα 35 και 36 του Ν. 3448/06 Ν. 3448/06 Άρθρο 35 1. Επιτρέπεται η αποτέφρωση νεκρών, ηµεδαπών ή αλλοδαπών, των οποίων οι θρησκευτικές πεποιθήσεις επέτρεπαν τη µετά θάνατον αποτέφρωση. 34 αχτόγλου Π.., Συναγµατικό ίκαιο, Ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα, 2002 σελ. 441. 35 Γιοτοπούλου Μαραγκοπούλου Α., Πρόταση της ΕΕ Α για την αποτέφρωση των νεκρών, 07/12/00, σελ. 105 16

2. Προϋπόθεση για την αποτέφρωση είναι η προηγούµενη ρητή, χωρίς όρο ή αίρεση, δήλωση του θανόντος για τη σχετική επιθυµία του ή η αντίστοιχη δήλωση των συγγενών του, εξ αίµατος ή εξ αγχιστείας, έως και τον τέταρτο βαθµό, κατά σειρά τάξεως. Σε περίπτωση διαφωνίας µεταξύ των συγγενών που βρίσκονται στην ίδια τάξη, η σχετική απόφαση λαµβάνεται από τον Εισαγγελέα, στην περιφέρεια του οποίου φυλάσσεται ο νεκρός. Προκειµένου για ανήλικα τέκνα, η δήλωση γίνεται και από τους δύο γονείς ή από εκείνον που ασκεί τη γονική µέριµνα κατά τα άρθρα 1510 επ. του Αστικού Κώδικα. 3. Η άδεια αποτέφρωσης χορηγείται από το ήµο ή την Κοινότητα, όπου λειτουργεί το Κέντρο, στο οποίο γίνεται η αποτέφρωση. 4. Με προεδρικό διάταγµα, που εκδίδεται ύστερα από πρόταση των Υπουργών Εσωτερικών, ηµόσιας ιοίκησης και Αποκέντρωσης, Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και ηµόσιων Έργων και Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης, καθορίζονται οι χώροι δηµιουργίας Κέντρων Αποτέφρωσης Νεκρών, οι όροι και ο έλεγχος λειτουργίας τους, καθώς και ειδικότερες προϋποθέσεις αποτέφρωσης. Για τον καθορισµό των χώρων αποτέφρωσης νεκρών απαιτείται γνώµη του οικείου ήµου ή Κοινότητας. Με κοινή απόφαση των ανωτέρω Υπουργών ρυθµίζονται ειδικότερα σχετικά ζητήµατα, καθώς και ζητήµατα µε χαρακτήρα τεχνικό ή λεπτοµερειακό. Άρθρο 36 Καταργούµενες διατάξεις Από την έναρξη ισχύος αυτού του νόµου καταργείται κάθε γενική ή ειδική διάταξη, που αντίκειται στις διατάξεις του παρόντος ή ρυθµίζει διαφορετικά τα θέµατα που αποτελούν αντικείµενο αυτού. (ΙΙ) Προγενέστερες Τοποθετήσεις Συνηγόρου του Πολίτη και Εθνικής Επιτροπής Ατοµικών ικαιωµάτων και Πολιτικές Εισηγήσεις Προτού προβούµε σε κριτική του νοµοθετήµατος που προσφάτως θεσµοθετήθηκε θεωρούµε σκόπιµο να παρουσιάσουµε τις τοποθετήσεις της Ανεξάρτητης Αρχής του Συνηγόρου του Πολίτη και της Εθνικής Επιτροπής Ατοµικών ικαιωµάτων, η οποία αποτελεί συµβουλευτικό όργανο της Πολιτείας σε θέµατα προστασίας των ικαιωµάτων του Ανθρώπου, αναφορικά µε τα 17

συµπεράσµατα που έλαβαν για το κατά πόσο επιβάλλεται η θεσµοθέτηση της αποτέφρωσης της πολιτείας και υπό ποιες προϋποθέσεις. Σχετικά 36 µε την παραπάνω αναφερθείσα διατύπωση της νοµοθετικής πρότασης ορισµένων βουλευτών 37, παρατηρούµε ότι παρουσιάζει παράβαση θεµελιώδους δικαιώµατος, του δικαιώµατος ισότητας ενώπιον του νόµου χωρίς καµία διάκριση (άρθρο 4 παρ.1 Συντάγµατος) το οποίο έχει και σοβαρότατα ερείσµατα στα διεθνή νοµικά -δεσµευτικά για την Ελλάδα- κείµενα (άρθρα 14 ΕΣ Α και 26 ΣΑΠ ). Η εξαίρεση σε βάρος των ανηκόντων στην «Ορθόδοξη Χριστιανική Εκκλησία» - στην οποία, άλλωστε, τυπικά ανήκει το µέγιστο µέρος του ελληνικού πληθυσµού να επιλέξουν, εφ όσον το επιθυµούν, την αποτέφρωση αντί της ταφής, αποτελεί δυσµενή διάκριση λόγω θρησκεύµατος γι αυτή την κατηγορία ατόµων. Συνεπώς προσβάλλει την ισότητα, συγχρόνως δε περιορίζει τη θρησκευτική ελευθερία και τον τρόπο της εκδήλωσης της καθώς και το δικαίωµα αυτοπροσδιορισµού της τύχης του ίδιου του σώµατος του ατόµου µετά θάνατον, κατά την έννοια που αναπτύξαµε παραπάνω. Είναι φανερό, λοιπόν, ότι η εξαίρεση αυτή αντίκειται σε βασικά ανθρώπινα δικαιώµατα. Συµπερασµατικά, προτείνουµε τη νοµοθετική εισαγωγή και ρύθµιση της αποτέφρωσης των νεκρών που τα θεµελιώδη δικαιώµατα της ανθρώπινης αξίας, της θρησκευτικής ελευθερίας και του αυτοπροσδιορισµού υπαγορεύουν. Αποκρούουµε κάθε σχετική διάκριση σε βάρος οποιασδήποτε κατηγορίας, ως αντίθετη µε το θεµελιώδες δικαίωµα της ισότητας µεταχείρισης από το νόµο χωρίς (θρησκευτικές) διακρίσεις. Συγχρόνως υπενθυµίζουµε ότι ο σεβασµός των παραπάνω ικαιωµάτων του Ανθρώπου στο υπό συζήτηση θέµα, εξυπηρετεί επείγουσες κοινωνικές ανάγκες, που παραπάνω αναφέραµε. Συνοπτικά: Συνιστούµε: (1) την εισαγωγή της αποτέφρωσης των νεκρών για όλους όσους πεθάνουν στο ελληνικό έδαφος και επιλέγουν µε την ελεύθερη βούλησή τους αυτή τη µεταχείριση του πτώµατός τους, (2) χωρίς διάκριση καµιά και (3) τη ρύθµιση σχετικών θεµάτων που συνδέονται µε την εφαρµογή της αποτέφρωσης στην πράξη. 36 Γιοτοπούλου Μαραγκοπούλου Α., Πρόταση της ΕΕ Α για την αποτέφρωση των νεκρών, 07/12/00, σελ. 106, 107 37 Αναφέρεται σε πρόταση νοµοθετήµατος µε την ακόλουθη τοποθέτηση. «Επιτρέπεται στην Ελλάδα η αποτέφρωση νεκρών προσώπων, που όσο ζούσαν θρησκευτικές τους πεποιθήσεις επέτρεπαν την µετά θάνατο αποτέφρωση (Καθολικοί, ιαµαρτυρόµενοι, Ινδουιστές, Βουδιστές, άθεοι, κ.α.)» 18

Οι προτάσεις αυτές εξυπηρετούν την ουσιαστική προάσπιση των ικαιωµάτων του Ανθρώπου που σχετίζονται µε το θέµα. (4) Σε περίπτωση που ο αποθανών δεν έχει εκφράσει καµιά ειδική επιλογή µεταξύ αποτέφρωσης και ταφής, οι οικείοι του (κατά σειρά προτεραιότητας σύζυγος, ενήλικα τέκνα, αδελφοί, όπως και για τη δωρεά οργάνων σώµατος) θα µπορούν να επιλέξουν. Συνεπής στην τοποθέτησή του η Επιτροπή στην «Πρόταση της ΕΕ Α για τη ρύθµιση σχέσεων πολιτείας και εκκλησίας» προτείνει το: Άρθρο 15 - Αποτέφρωση νεκρών 1. Για την αποτέφρωση νεκρού χρειάζεται δήλωση του ιδίου του προσώπου όσο ζούσε. Αν τέτοια δήλωση δεν υπάρχει, αρκεί δήλωση των πλησιέστερων συγγενών, ότι ο νεκρός, όσο ζούσε, δεν είχε εκφράσει ρητά σχετική αντίρρηση. Σε περίπτωση διαφωνίας µεταξύ συγγενών του ίδιου βαθµού, αποφαίνεται ο εισαγγελέας. 2. Με προεδρικό διάταγµα που εκδίδεται ύστερα από πρόταση των Υπουργών Εσωτερικών, Περιβάλλοντος και Υγείας, καθορίζονται οι όροι και προϋποθέσεις για την ίδρυση και λειτουργία αποτεφρωτηρίων από οργανισµούς τοπικής αυτοδιοίκησης ή νοµικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίoυ. Ο Συνήγορος του Πολίτη µε την σειρά του τοποθετείται ως εξής: Η δυνατότητα 38 καύσης του νεκρού, εφόσον αυτή αποτελεί εκτέλεση σαφώς εκπεφρασµένης επιθυµίας του θανόντος, δεν προσκρούει στις αρχές της προστασίας των δικαιωµάτων του ανθρώπου που κατοχυρώνουν το Σύνταγµα και οι διεθνείς συνθήκες που εφαρµόζονται στην Ελλάδα, ούτε εξάλλου σε θεµελιώδεις αξίες της κοινωνικής ζωής ή στη δηµόσια τάξη, δεδοµένου ότι η προαιρετική καύση των νεκρών, επιτρεπτή και µάλιστα αρκετά διαδεδοµένη σε µεγάλες χώρες της Ευρώπης, συζητείται ήδη ευρέως και στη δική µας χώρα κατά τις τελευταίες δεκαετίες στη βάση µίας γενικότερα γνωστής, κατανοητής και υπολογίσιµης επιχειρηµατολογίας. Και συνεχίζει: 38 Αναφορά υπ αρ. πρωτ. 13189/13.12.1999, πόρισµα της 24.4.2000. Βοηθός Συνήγορος του Πολίτη: Γιώργος Καµίνης. Χειριστής: Κωνσταντίνος Μπακογιάννης 19

Κατά συνέπεια ο νοµοθέτης, µη έχοντας λόγο και δυνατότητα ανάµιξης σε αυτά τα πνευµατικής φύσεως ζητήµατα, δεν θα πρέπει, επιτρέποντας την καύση του σώµατος αντί της ταφής του µόνο σε αλλοδόξους ή αλλοθρήσκους, να προεξοφλεί, µε αυτόν τον τρόπο, την αντίθεση του ορθόδοξου χριστιανικού δόγµατος προς την καύση των νεκρών ή ακόµη και εάν η ύπαρξη αντίθεσης θεωρηθεί δεδοµένη, να την αποδέχεται ως βάση της δικής του ρυθµιστικής παρέµβασης. Ο Συνήγορος του Πολίτη προτίθεται, να διατυπώσει, στο πλαίσιο της επόµενης ετήσιας έκθεσής του, πρόταση που θα αποβλέπει στη ρύθµιση της προαιρετικής καύσης των νεκρών ως σαφούς σκοπιµότητας µέτρο χάριν όλων όσοι έχουν εκδηλώσει µε σαφήνεια σχετική επιθυµία, χωρίς δηλαδή η δυνατότητα αυτή της µετά θάνατον καύσης του σώµατος να τίθεται υπό την προϋπόθεση της καθ οιονδήποτε τρόπον απόρριψης του ορθόδοξου χριστιανικού δόγµατος. Ακολούθως, στην ετήσια έκθεση του έτους 2000 (σελίδα 251, κεφάλαιο «Νοµοθετικές, λειτουργικές και οργανωτικές προτάσεις»), ο Συνήγορος του Πολίτη διατύπωσε την εξής πρόταση: Η δυνατότητα αποτέφρωσης, η οποία θα παρέχει στους ενδιαφεροµένους την ευχέρεια της µετά θάνατον διάθεσης του σώµατός τους κατά τρόπο που να ανταποκρίνεται σε βασικές ιδεολογικές τους αρχές, συνάδει προς το άρθρο 5 παρ. 1 του Συντάγµατος περί ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας, όπως και προς το άρθρο 4 παρ. 1 του Συντάγµατος, που κατοχυρώνει την ισότητα ενώπιον του νόµου. Προτείνεται: Η νοµοθετική πρόβλεψη της προαιρετικής καύσης των νεκρών, ανεξαρτήτως θρησκευτικών πεποιθήσεων. Ο νοµοθέτης θα όφειλε πάντως να προβλέψει κάθε αναγκαία προϋπόθεση, ώστε η εκδήλωση επιθυµίας αποτέφρωσης του σώµατος να προκύπτει κάθε φορά µε σαφήνεια, δηλαδή κατά τρόπο µη επιδεχόµενο αµφισβήτηση από τους οικείους του θανόντος. Τέλος, θα πρέπει να αναφερθεί ότι στην προσπάθεια για την εύρεση υλικού για τη συγγραφή της παρούσας εργασίας βρέθηκαν ακόµη οι εισηγήσεις του Κοµουνιστικού Κόµµατος Ελλάδος, του Συνασπισµού της Αριστεράς και δύο βουλευτών των κυρίων Μάνου και Ανδριανόπουλου, στην πρόταση νόµου για τη ρύθµιση σχέσεων Πολιτείας Εκκλησίας, θρησκευτικές ενώσεις και για τη θρησκευτική ελευθερία. Αναφορά για τις συγκεκριµένες εισηγήσεις γίνεται διότι εµπεριέχουν και αυτές ρύθµιση για το ζήτηµα που αφορά το θέµα της παρούσης 20

εργασίας. Ρύθµιση µάλιστα που ταυτίζεται στη γραµµή της τοποθέτησης της Εθνικής Επιτροπής Ανθρωπίνων δικαιωµάτων. Επίσης, θα πρέπει να ειπωθεί ότι για τη σύνταξη του Ν. 3448/06 ούτε στην αιτιολογική έκθεση, ούτε στην έκθεση της επιστηµονικής επιτροπής, αλλά ούτε και στις τέσσερις τροπολογίες κατά την ψήφιση του νοµοθετήµατος δεν υφίσταται οποιαδήποτε αναφορά, τοποθέτηση ή µνεία στο άρθρο 35 ή έστω στο περιεχόµενο αυτού. (ΙΙΙ) Κριτική του εν λόγω άρθρου Παραθέτω κατ αρχήν την τοποθέτηση του καθηγητή Κονιδάρη 39 για το εν λόγω άρθρο. «Επιτέλους η ελληνική πολιτεία µετά από τόσες παλινωδίες κατόρθωσε το αυτονόητο: καθιέρωσε νοµοθετικώς και την καύση των νεκρών ως εναλλακτικό τρόπο εξαφανίσεως του πτώµατος. Σύµφωνα µε τη ρύθµιση που µόλις ψηφίστηκε, "επιτρέπεται η αποτέφρωση νεκρών", των οποίων όµως οι θρησκευτικές πεποιθήσεις "επέτρεπαν τη µετά θάνατον αποτέφρωση". Τούτο όµως δηµιουργεί µια ανακολουθία µε την επόµενη διάταξη, που θέτει ως µόνη προϋπόθεση τη δήλωση του θανόντος για την επιθυµία του να αποτεφρωθεί και όχι να ταφεί. ηµιουργείται έτσι θέµα στην περίπτωση που ένας πολίτης ζητήσει να επιτραπεί η αποτέφρωσή του µετά θάνατον, ανήκει όµως σε θρησκεία που το απαγορεύει... Κακώς, συνεπώς, ο νοµοθέτης συνέδεσε τη ρύθµισή του µε τις θρησκευτικές πεποιθήσεις, που είναι τελείως ελεύθερες, µπορούν ανά πάσα στιγµή να µεταβάλλονται και δεν έχουν καµία σχέση µε νοµοθετικές ρυθµίσεις. Από εκεί και πέρα είναι θέµα κάθε κοινωνού να "κανονίσει" τη σχέση του µε τη θρησκευτική κοινότητα στην οποία ανήκει, και εκείνης να "κανονίσει" τη σχέση της µε τον πιστό της που έλαβε την απόφαση περί αποτέφρωσης». Προσωπικά, υποστηρίζω µε τη σειρά µου τις προαναφερθείσες τοποθετήσεις που αναγνωρίζουν ξεκάθαρα, ως µόνη προϋπόθεση, τη ρητή καταφατική δήλωση του ατόµου, που επιθυµεί το λείψανό του να τύχει της µεταχειρίσεως της αποτέφρωσης. ιότι ακριβώς όπως τονίζει από την πλευρά της η πρόεδρος της Ε.Ε..Α. κυρία Μαραγκοπούλου σε πρόσφατη συνέντευξη: «Το θέµα είναι ότι ακόµη και οι ανήκοντες σε ορισµένο θρήσκευµα ή δόγµα εκπληρώνουν σύµφωνα µε την προσωπική τους θρησκευτική συνείδηση τις υπαγορεύσεις των σχετικών Εκκλησιών, όσον αφορά τη 39 Κονιδάρης Ι., στο άρθρο της Κόλλια Ε. στην εφηµερίδα το Βήµα στις 25 Μαρτίου 2006 21

συµπεριφορά τους στη ζωή και την αντιµετώπιση του µεγάλου και συγκλονιστικού γεγονότος του θανάτου». Αναφορικά, λοιπόν µε την παράγραφο 1 του άρθρου 35 και συγκεκριµένα, µε την ύπαρξη του όρου «θρησκευτικές πεποιθήσεις», θεωρώ ότι αυτός πρέπει να ερµηνευτεί διασταλτικά, ακριβώς µε το ίδιο εύρος εννοιολογικού περιεχοµένου ως συνώνυµη, αν µη τι άλλο, έννοια- µε τη θρησκευτική συνείδηση, όπως αυτή περιγράφηκε στο οικείο κεφάλαιο, ανεπίδεκτη δηλαδή περιορισµών. ιαφορετικά, σε περίπτωση οποιασδήποτε συστολής του περιεχοµένου του όρου, τότε θα καταλήξουµε σε παράβαση των ίδιων εθνικών και διεθνών νοµοθετηµάτων, που επιβάλλουν στην ελληνική πολιτεία τη θεσµοθέτηση της αποτέφρωσης, ως εναλλακτικής µεθόδου εξαφανίσεως του πτώµατος του νεκρού. Πέραν τούτου, θεωρώ ότι το άρθρο 35 του Ν. 3448/06 θα καλύψει µια έντονη απαίτηση όχι µόνο των καιρών και των κοινωνικών και πολιτισµικών ζυµώσεων που υφίσταται η Ελλάδα, αλλά και θα εκπληρώσει µια σηµαντική παράλειψη της ελληνικής νοµοθεσίας σύµφωνα µε τις επιταγές του ισχύοντος ελληνικού Συντάγµατος. 6. Συµπέρασµα Η αποτέφρωση των νεκρών αποτελεί µία µέθοδος εξαφάνισης του πτώµατος των νεκρών, η οποία συνυπάρχει µε την ανθρωπότητα από τα πρώτα βήµατα των σηµαντικότερων αρχαίων πολιτισµών. Η αιτία της επιλογή της αποτελεί ζήτηµα που διαφοροποιείται ανά τους λαούς βάση θρησκευτικών, πολιτισµικών και κοινωνικών κριτηρίων. Στις µέρες µας, όπου οι ανθρώπινες κοινωνίες αποτελούνται από συνυπάρχοντα ανθρώπινα σύνολα µε διαφορετική κουλτούρα, θρησκεία, γλώσσα και εν γένει κοσµοθεωρητική προσέγγιση γίνεται επιτακτικότερη η ανάγκη, από πλευράς της πολιτείας, της ικανοποίησης κοινωνικών και θρησκευτικών απαιτήσεων, όπως αυτή της θεσµοθέτησης της αποτέφρωσης των νεκρών. Αναδείξαµε την προβληµατική των άρθρων 4, 5 και 13 του ισχύοντος Συντάγµατος που φανερώνει την επιταγή της πολιτείας, σε συνδυασµό µε τις κυρωµένες από το ελληνικό κράτος ιεθνείς Συµβάσεις, να θεσµοθετήσει την αποτέφρωση ως εναλλακτική µέθοδος εξαφάνισης του πτώµατος του αποδηµήσαντος. Πράγµα, που η ελληνική πολιτεία και έπραξε µέσω του άρθρου 35 του Ν. 3448/06. Η κριτική µας στο εν λόγω νοµοθέτηµα 22

όπως και οι τοποθετήσεις άλλων φορέων της ελληνικής πολιτείας για το ίδιο θέµα υφίστανται στις οικείες παραγράφους της παρούσης. Το µόνο που µπορεί ακόµη να ειπωθεί είναι ότι θεωρούµε λανθασµένο, για την επιδίωξη πολιτικών ή άλλων σκοπιµοτήτων, να «διαταράσσεται» η νοµοθετική συνέπεια της πολιτείας, δίδοντας τη δυνατότητα σε καιροσκόπους και δηµαγωγούς να ερµηνεύσουν κατά το συµφέρον τους ένα νοµοθέτηµα της, η ύπαρξη του οποίου αποτελεί συνταγµατική επιταγή. εν ισχυρίζοµαι ότι στους νοµικούς κύκλους θα υπερισχύσει η άποψη που θα οδηγήσει το νοµοθέτηµα αυτό σε αντιπαράθεση µε τους κείµενους κανόνες του ελληνικού Συντάγµατος και των κυρωµένων από τη χώρα µας ιεθνών Συµβάσεων, αλλά πιστεύουµε ότι µία ευνοµούµενη πολιτεία πρέπει να αποφεύγει τέτοιες κακοτοπιές µε αντάλλαγµα βραχυπρόθεσµα οφέλη οποιουδήποτε είδους. 23

Βιβλιογραφία : 1. Βενιζέλος Ε., Συνταγµατικά επιτρεπτή η καύση των νεκρών, άρθρο στην εφηµερίδα τα Νέα, 5 Νοεµβρίου 1992. 2. Γιοτοπούλου Μαραγκοπούλου Α., Πρόταση της ΕΕ Α για την αποτέφρωση των νεκρών, 07/12/00. 3. αχτόγλου Π.., Συναγµατικό ίκαιο, Ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα, 2005. 4. ηµητρόπουλος Α.Γ., Συνταγµατικό ίκαιο Ειδικό µέρος, Τοµ ΙΙΙ Ηµ. Α, 2005. 5. ηµητρόπουλος Α.Γ., Συνταγµατικό ίκαιο Ειδικό µέρος, Τοµ ΙΙΙ Ηµ. Β, 2005. 6. Καζά Μ. Η καύση των Νεκρών, Νοµική επιθεώρηση Ε.Ο.Φ.Ν., τµς 31, 2003. 7. Καράκωστας Β.Κ., τα συνταγµατικά θεµέλια της θρησκευτικής ελευθερίας και η δυνατότητα αναθεώρησης των σχετικών διατάξεων, σε Κ. Μπέη, 1997 8. Κονιδάρης Ι., στο άρθρο της Κόλλια Ε. στην εφηµερίδα το Βήµα στις 25 Μαρτίου 2006 9. Κονιδάρης Ι. Μ. «Συνταγµατικά επιτρεπτή η καύση των νεκρών» εφηµ. Τα Νεα, 5 Νοεµβρίου 1992 10. Κονιδάρης Ι.Μ., Εκκλησία και Πολιτεία, 1993. 11. Μαρίνος Α.Ν., Η θρησκευτική ελευθερία, 1972 ( ιδακτορική ιατριβή) 12. Μαρίνος Α.Ν., Η καύση των νεκρών και το Σύνταγµα, Οµιλίες στην ηµερίδα µε θέµα "Η καύση των νεκρών", Αθήναι, Τετάρτη 3 Μαρτίου 1999 13. Μαρτσούκου Ε., Η καύση των νεκρών, Νοµική Επιθεώρηση Ε.Ο.Φ.Ν. 2003 14. Μπούµη Π, Η καύση των σωµάτων, εκδ. Επτάλοφος, Αθήναι 1999. 15. Όµηρος, Ιλιάδα 16. Παραράς Π.Ι., Σύνταγµα και Ευρωπαϊκό Συµβούλιο ικαιωµάτων του Ανθρώπου, 2001. 17. Σοφοκλέους, Αντιγόνη 18. Συνήγορος του πολίτη, Απάντηση στο υπ αριθµό πρωτ. 133/10.1.2001 έγγραφο της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος 19. Συνήγορος του πολίτη, Πόρισµα αναφοράς για Καταβολή από το ΙΚΑ εξόδων Κηδείας που ολοκληρώνεται µε αποτέφρωση, 2003 20. Συνήγορος του πολίτη, Πόρισµα για την Αποτέφρωση των νεκρών της 24.4.2000 21. Τρωιάνος Σ., Ελευθερία Θρησκευτικής Συνείδησης και Επικρατούσα Θρησκεία, όλο το άρθρο στην ηλεκτρονική διεύθυνση http://www.myriobiblos.gr/texts/greek/troianos_eleftheria.html 22. Χαλικιά Χ., Μελέτη ταφή καύση (Σύγκριση), Σύνδεσµος φίλων αποτέφρωσης, 1992 23. Χρυσόγονος Κ.Χ., Ατοµικά και Κοινωνικά ικαίωµα, 2002 24

Περίληψη Η εργασία πραγµατεύεται το ζήτηµα της καύσης των νεκρών. Παρουσιάσει την εξέλιξη του φαινοµένου της αποτέφρωσης από την αρχαιότητα ως σήµερα εστιάζοντας στον ελληνικό χώρο και στη σηµερινή κατάσταση αυτού. Στη συνέχεια, αναλύονται οι διατάξεις του ελληνικού Συντάγµατος και των ιεθνών νοµοθετηµάτων που επιβάλλουν τη θεσµοθέτηση της καύσης των νεκρών. Τέλος, παρουσιάζεται το πρόσφατο νοµοθέτηµα που θεσµοθετεί την καύση των νεκρών, υπό κριτικό πρίσµα. Λήµµατα Καύση νεκρών, αποτέφρωση νεκρών, θρησκευτική ελευθερία, θρησκευτική συνείδηση, θρησκευτικές πεποιθήσεις, δικαίωµα αυτοπροσδιορισµού, θρησκευτική ισότητα, θρησκευτικά ουδέτερο κράτος, ανεξιθρησκία. Summary The essay is referred to the subject of the cremation. The evolution of the cremation phenomenon from ancient times until today is presented, focusing on the Greek dominion and on its present status. The essay analyses the articles of the Greek Constitution and the International legislation, which impose the enactment of the cremation. Finally, the recent Greek legislation for the cremation is presented, under a critical view. Keywords Burning of the corpse, Cremation, religious freedom, religious conscience, religious reliance, right of self-determination, religious equality, religiously neutral state, religious tolerance. 25