ΒΑΡΕΑ ΜΕΤΑΛΛΑ ΣΤΑ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΑ ΘΑΛΑΣΣΙΑ ΙΖΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΓΑΣΗΤΙΚΟΥ ΚΟΛΠΟΥ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ, ΘΕΣΣΑΛΙΑ Σκόρδας Κ., Νεοφύτου Ν., Τζιάντζιου Λ., Βαφείδης Δ., Νεοφύτου Χ. Τμήμα Γεωπονίας Ιχθυολογίας & Υδάτινου Περιβάλλοντος, Σχολή Γεωπονικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, kskord@uth.gr 9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, 2009 - Proceedings, Volume Ι Περίληψη Σε δείγματα επιφανειακού ιζήματος του Παγασητικού κόλπου προσδιορίστηκε η συγκέντρωση 35 χημικών στοιχείων. Oι αναλύσεις έγιναν με τη μέθοδο της Φασματοσκοπίας Πλάσματος Αργού ICP (Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectroscopy). Η έρευνα επικεντρώθηκε σε 8 στοιχεία As, Co, Cr, Cu, Fe, Ni, Pb, Zn που υπερέβησαν τα όρια ανιχνευσιμότητας και τα οποία σε υψηλές συγκεντρώσεις μπορούν να προκαλέσουν προβλήματα τοξικότητας σε θαλάσσιους οργανισμούς. Οι συγκεντρώσεις των στοιχείων As, Cr, Ni, σε ένα διαφορετικό ποσοστό το καθένα, υπερέβησαν τη μέση τιμή επίδρασης ERM και το πιθανό επίπεδο επίδρασης PEL. Λέξεις κλειδιά: Βαρέα μέταλλα, Περιβαλλοντικές επιπτώσεις, Παγασητικός κόλπος. HEAVY METALS IN THE SURFACE SEDIMENTS OF PAGASSITIKOS GULF Skordas K., Neofitou N., Tziantziou L., Vafidis D., Neofitou C. Department of Ichthyology & Aquatic Environment, Sch ool of Agricultural Sciences University of Thessaly, kskord@uth.gr. Abstract The content of 35 heavy metals was assessed in the surface sediments of Pagassitikos gulf. Sample analysis was performed according to Inductively Coupled Plasma (ICP) atomic emission spectroscopy method. The study focused on eitht heavy metals (As, Co, Cr, Cu, Fe, Mn, Ni, Pb and Zn), which exceeded the detection levels and which in high level contents could cause toxicity problems to the aquatic organisms. The concentration of arsenic (As), chromium (Cr) and nickel (Ni) exceeded the Effect Range Median (ERM) and the Probable Effect Level (PEL). However, none of them exceeded the remediation level. Keywords: Heavy metals, Enviromental impacts, Pagassitikos gulf. 1. Εισαγωγή Τα βαρέα μέταλλα στο ίζημα, κατανέμονται σε διάφορες φάσεις (Tessier et al., 1979; Förstner & Wittmann 1983). Μπορούν να συμμετέχουν σαν κύρια στοιχεία ή ιχνοστοιχεία στη δομή πυριτικών ή άλλων βαρέων ορυκτών. Γενικά, σε παράκτια ιζήματα είναι συνηθισμένη η παρουσία ανθεκτικών φάσεων και κρίνονται γεωχημικά αδρανή σε θέματα ρύπανσης και βιοσυσσώρευσης (Wedepohl, 1978). Μπορεί να βρίσκονται προσροφημένα σε ενεργές επιφάνειες, όπως αργιλικά ορυκτά, υδροξείδια σιδήρου και μαγγανίου, άμορφο πυριτικό οξύ και οργανική ύλη που έχουν τη δυνατότητα να προσροφούν κατιόντα μετάλλων από το νερό, απελευθερώνοντας άλλα μέσω μηχανισμών ιοντοανταλλαγής (Förstner & Wittmann, 1983), ενώ η σειρά ικανότητας προσρόφησης είναι MnO 2 > χουμικά οξέα > οξείδια σιδήρου > αργιλικά ορυκτά (Guy & Chakrabati, 1975). Τα υδροξείδια του σιδήρου και μαγγανίου μπορούν να αποτελέσουν ένα σημαντικό μέσο καταβύθισης βαρέων μετάλλων, κυρίως με μηχανισμούς συγκαθίζησης (Lee, 1975). Οι οργανικές ενώσεις, καθώς και οι οργανικές επικαλύψεις των αργιλικών ορυκτών είναι πολύ ενεργοί παράγοντες δέσμευσης βαρέων μετάλλων και υπερκαλύπτουν συχνά τη δράση άλλων παραγόντων, όπως τα οξείδια του Fe και Mn (Jonasson, 1977). Η αποδέσμευση των βαρέων μετάλλων από φάσεις του ιζήματος και η είσοδός τους σε διαλυτή μορφή στη θαλάσσια στήλη, έχει επιβαρυντικές συνέπειες για το θαλάσσιο οικοσύστημα. Η επανα- -284-
9 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 2009 - Πρακτικά, Τόμος Ι διαλυτοποίηση αυτή προκαλείται από χημικές αλλαγές στο νερό, όπως αύξηση αλατότητας, μεταβολή οξειδοαναγωγικών συνθηκών, μείωση του ph, αύξηση της συγκέντρωσης των φυσικών και συνθετικών οργανικών συμπλόκων. Οι διεργασίες αυτές εντείνονται από τη δράση των κυμάτων, τις παλίρροιες, τα ρεύματα και τη βιοαναμόχλευση, που προκαλούν επαναιώρηση του ιζήματος και ανάμειξη του νερού των πόρων με την υπερκείμενη θαλάσσια μάζα (Burgess & Scott, 1992) Οι βιολογικές, τέλος, διεργασίες λειτουργούν παράλληλα με τις χημικές και φυσικές και συχνά τις επιταχύνουν. Μικροοργανισμοί μέσω της βιοχημικής οξείδωσης, αφενός μεταβολίζουν οργανικά σύμπλοκα απελευθερώνοντας τα δεσμευμένα μέταλλα, και αφετέρου σχηματίζουν κολλοειδή μικρού μοριακού βάρους, που έχουν μεγάλη δεσμευτική ικανότητα μεταλλικών ιόντων. Ταυτόχρονα, διαθέτουν ενζυμικά μεταβολικά συστήματα, που οδηγούν στο σχηματισμό οργανικών συμπλόκων των μετάλλων. Παράλληλα, διαμορφώνουν το οξειδοαναγωγικό δυναμικό και το ph του ιζήματος, επηρεάζοντας έτσι τις χημικές διεργασίες. Από την άλλη πλευρά οι μεγαλύτεροι βενθικοί οργανισμοί, μέσω της κίνησης και της διατροφής τους επιτυγχάνουν τον αερισμό, την αναμόχλευση και την επαναιώρηση του ιζήματος, διευκολύνοντας τις φυσικές διεργασίες (Förstner & Wittman 1983; Campbell et al., 1988, 1991). Σκοπός της εργασίας αυτής είναι η μελέτη των τιμών των βαρέων μετάλλων σε επιφανειακά ιζήματα του Παγασητικού κόλπου και σύγκριση με τα διεθνή κριτήρια ποιότητας ιζημάτων (SQGs) και την περιβαλλοντική νομοθεσία EPA (WAC 173-204-420 και WAC 173-204-250) της πολιτείας της Ουάσιγκτον ΗΠΑ. 2. Υλικά και Μέθοδοι Από δώδεκα σταθμούς δειγματοληψίας, αντιπροσωπευτικούς των παράκτιων οικοσυστημάτων του Παγασητικού κόλπου, συλλέχθηκαν με δειγματολήπτη τύπου Van Veen επιφανειακά ιζήματα και προσδιορίστηκε η συγκέντρωση 35 βαρέων μετάλλων (Εικ.1). Τα δείγματα τοποθετήθηκαν σε πλαστικές αριθμημένες σακούλες και μετά από ξήρανση στους 35 ο C για δύο μέρες, αποσβολώθηκαν σε αχάτινο γουδί. Στη συνέχεια κοσκινίστηκαν σε κόσκινο των 2 mm και το κλάσμα < 2 mm ομογενοποιήθηκε και κονιοποιήθηκε στα 100 μm. H διαλυτοποίηση των δειγμάτων έγινε με την επίδραση μίγματος οξέων HClO 4 HNO 3 HCl HF και αναλύθηκαν τα παρακάτω στοιχεία Μο, Cu, Pb, Zn, Ag, Ni, Co, Mn, Fe, As, U, Au, Th, Sr, Cd, Sb, Bi, V, Ca, P, La, Cr, Mg, Ba, Ti, Al, Na, K, W, Zr, Sn,Y, Nb, Be, Sc. Εικ. 1: Περιοχή μελέτης με τους 12 δειγματοληπτικούς σταθμούς. Oι αναλύσεις έγιναν με τη μέθοδο της Φασματοσκοπίας Πλάσματος Αργού ICP (Inductively -285-
9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, 2009 - Proceedings, Volume Ι Coupled Plasma Atomic Emission Spectroscopy) με όρια ανιχνευσιμότητας σε ppm Μο 2, Cu 2, Pb 5, Zn 2, Ag 0,5, Ni 2, Co 2, Mn 5, Fe 0.01%, As 5, U 20, Au 4, Th 2, Sr 2, Cd 0.4, Sb 5, Bi 5, V 2, Ca 0.01%, P 0.002%, La 2, Cr 2, Mg 0.02%, Ba 1, Ti 0.01%, Al 0.01%, Na 0.01%, K 0.01%, W 4, Zr 2, Sn 2,Y 2, Nb 2, Be 1, Sc 1. 3. Αποτελέσματα - Συζήτηση Από τα τριάντα πέντε (35) στοιχεία που αναλύθηκαν τα οκτώ, Μο, Αg, U, Au, Cd, Sb, Bi, W, δεν υπερέβησαν τα όρια ανιχνευσιμότητας, ενώ όσον αφορά τον Sn, μόνο το 50% των δειγμάτων υπερέβη τα όρια ανιχνευσιμότητας Από τα αναλυθέντα στοιχεία το όριο ανιχνευσιμότητας υπερέβησαν τα παρακάτω στοιχεία Cu, Pb, Zn, Ni, Co, Mn, Fe, As, Th, Sr, V, Ca, P, La, Cr, Mg, Ba, Ti, Al, Na, K, Zr, Sn,Y, Nb, Be, Sc με την πλειονότητα να βρίσκεται κοντά στα όρια. Η έρευνα επικεντρώθηκε στα χημικά στοιχεία As, Co, Cr, Cu, Fe, Ni, Pb, Zn τα οποία εμφάνιζαν σχετικά υψηλές συγκεντρώσεις στο ιζήμα και τα οποία μπορούν να προκαλέσουν προβλήματα τοξικότητας στους οργανισμούς. Στην Εικόνα 2 δίνονται τα αποτελέσματα των ολικών συγκεντρώσεων των οκτώ αναλυθέντων στοιχείων των επιφανειακών ιζημάτων του Παγασητικού κόλπου στους σταθμούς δειγματοληψίας. 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 S1 S2 S3 S4 S5 S6 S7 S8 S9 S10 S11 S12 As (ppm) Co (ppm) Cr (ppm) Cu (ppm) Fe(%) Ni (ppm) Pb (ppm) Zn (ppm) Εικ. 2: Συγκέντρωση των οκτώ σημαντικότερων ανιχνεύσιμων στοιχείων στους σταθμούς δειγματοληψίας. Όπως φαίνεται στην Εικόνα 2, η συγκέντρωση του αρσενικού (As) κυμαίνεται από 7 έως 75 ppm με μέση τιμή 24 ppm και μέγιστη στην περιοχή της Αγριάς (S12), του κοβαλτίου (Co) 7 29 (19), του χρωμίου (Cr) 66-463 (210) με μέγιστη τιμή στη περιοχή του Χόρτου (S9), του χαλκού (Cu) 10-49 (28), του σιδήρου (Fe) 1,93%-4,99% (3,27%), του νικελίου (Ni) 35-272 (139) με μέγιστη τιμή στη περιοχή του Χόρτου (S9), του μολύβδου (Pb) 6-42 (23) και τέλος του ψευδαργύρου (Zn) από 38 έως 132 ppm με μέση τιμή 74,5 ppm. Στον Πίνακα 1 φαίνεται ο αριθμός και τα ποσοστά των δειγμάτων του Παγασητικού κόλπου που υπερβαίνουν τις μέσες τιμές επίδρασης ΕRM και τα πιθανά επίπεδα επίδρασης PEL των παγκόσμιων ιζημάτων (Long et al., 1995). Εφαρμόζοντας τα δύο κριτήρια ποιότητας ιζημάτων (Sediment Quality Guidelines SQGs: ERM και PEL) κατά Long et al., (1995), διαπιστώθηκε για το As ότι 1 από τα 12 δείγματα (ποσοστό 8% περίπου) παρουσιάζει τιμή ψηλότερη του κριτηρίου ΕRM (μέση τιμή επίδρασης) 70 ppm και 2 από τα 12 δείγματα (ποσοστό 16%) ψηλότερες του κριτηρίου PEL (πιθανό επίπεδο επίδρασης) 41,6 ppm. Για το Cr παρατηρήθηκε ότι 2 από τα 12 δείγματα (ποσοστό 17%) παρουσίασαν συγκεντρώσεις μεγαλύτερες του κριτηρίου ERM 370 ppm και 6 από 12 δείγματα (ποσοστό 50%) μεγαλύτερες από το κριτήριο PEL 160 ppm. Για τον Cu διαπιστώθηκε ότι όλα τα δείγματα της περιοχής έρευνας, είχαν συγκεντρώσεις μικρότερες των παραπάνω κριτηρίων που είναι 270 ppm και 108 ppm αντίστοιχα. Για το Ni παρατηρήθηκε ότι 9 από τα 12 δείγματα (ποσοστό 75%) παρουσίασαν συγκε- -286-
9 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 2009 - Πρακτικά, Τόμος Ι Πίνακας 1: Αριθμός δειγμάτων των επιφανειακών ιζημάτων του Παγασητικού κόλπου που υπερβαίνουν τη μέση τιμή των ERM 1 και PEL 2. ΣΤΟΙΧΕΙΟ ERM PEL Αριθμός δειγμάτων > ERM % δείγματα > ERM Αριθμός δειγμάτων > PEL % δείγματα > PEL As 70 41,6 1 8,3 2 17 Cr 370 160 2 17 6 50 Cu 270 108 0-0 - Ni 51,6 42,8 9 75 11 92 Pb 218 112 0-0 - Zn 410 271 0-0 - 1 ERM (Effect Range Median Μέση Τιμή Επίδρασης) 2 PEL (Probable Effect Level Πιθανό Επίπεδο Επίδρασης) ντρώσεις μεγαλύτερες του κριτηρίου ERM 51,6 ppm και 11 από τα 12 δείγματα (ποσοστό 92%) μεγαλύτερες από το κριτήριο PEL 42,8 ppm. Για το Pb διαπιστώθηκε ότι κανένα από τα δείγματα της περιοχής δεν υπερβαίνει τις τιμές των κριτηρίων ERM-PEL που έχουν τιμές 218 και 112 ppm, αντίστοιχα. Για τον Zn παρατηρήθηκε ότι κανένα από τα δείγματα της περιοχής έρευνας δεν υπερβαίνει τα παραπάνω κριτήρια ποιότητας που έχουν τιμές 410 και 271 ppm, αντίστοιχα. Τα κριτήρια ποιότητας για τα θαλάσσια ιζήματα ERM και PEL, δεν περιλαμβάνουν το Co ως διαβαθμισμένο περιβαλλοντικά μέταλλο (Long et al., 1995). Τα κριτήρια ποιότητας σε επιφανειακά θαλάσσια ιζήματα για το Fe, αναφέρονται σε οριακές τιμές ελάχιστης (Lowest Effect Level- LEL) και πολλαπλής (Severe Effect Level- SEL) τοξικής επίδρασης. Χρησιμοποιώντας τα παραπάνω κριτήρια διαπιστώθηκε ότι δύο από τα 12 δείγματα της περιοχής παρουσίασαν μη τοξικές συγκεντρώσεις ως προς το σίδηρο, δηλαδή τιμές έως 2% (LEL) και αντιστοιχούν σε μη ρυπασμένα θαλάσσια ιζήματα. Πέντε από τα 12 δείγματα παρουσίασαν τιμές μεγαλύτερες του κριτηρίου τοξικότητας LEL (2%) και χαμηλότερες του SEL (4%) και αντιστοιχούν σε ελαφρώς ρυπασμένα θαλάσσια ιζήματα. Πέντε από τα 12 δείγματα παρουσιάζουν τοξικές συγκεντρώσεις σιδήρου, αφού υπερβαίνουν και τα δύο κριτήρια και αντιστοιχούν σε ρυπασμένα θαλάσσια ιζήματα. Σύμφωνα με την περιβαλλοντική νομοθεσία EPA (WAC 173-204-420 και WAC 173-204-250) της πολιτείας της Ουάσιγκτον (ΗΠΑ), η ανώτατη αποδεκτή τιμή για το As προκειμένου να ληφθούν άμεσα μέτρα αποκατάστασης (remediation) ορίζονται τα 93 ppm. Για το Cr ορίζονται τα 270 ppm, για το Cu είναι τα 390 ppm, για το Pb τα 530 ppm και για το Zn η τιμή είναι 960 ppm. Όλα τα δείγματα της περιοχής έρευνας δεν υπερβαίνουν τις παραπάνω τιμές (Εικ. 2). Tέλος, για το Co και το Ni, η συγκεκριμένη περιβαλλοντική νομοθεσία δεν περιλαμβάνει ανώτατη αποδεκτή τιμή αποκατάστασης (remediation). Σε σύγκριση με επιφανειακά θαλάσσια ιζήματα άλλων περιοχών τόσο του Ελληνικού χώρου όσο και της Μεσογείου (Πίν. 2) διαπιστώνουμε ότι οι τιμές του As είναι χαμηλότερες των τιμών της ΝΑ Αττικής-Κέας-Μακρονήσου (Ζωτιάδης, 2004) και του κόλπου της Ιθάκης (Αλεξανδροπούλου, 1991) και ψηλότερες των ιζημάτων αβαθών θαλασσών (Wedepohl, 1969, 1978). Για το Co η μέση τιμή είναι η δεύτερη ψηλότερη τιμή μετά τις συγκεντρώσεις του Αμβρακικού κόλπου (Φιλιππάκη, 2002) και ψηλότερη από τις μέσες τιμές σε περιοχές της Μεσογείου (Sharp & Nardi 1978, Guerzoni et al., 1984, Donazollo et al., 1981). Για το Cr η μέση τιμή του είναι υψηλότερη των άλλων, εκτός από αυτή του κόλπου της Ιθάκης και της λεκάνης της Σικελίας, όπου στην μεν πρώτη η μέση τιμή είναι 225 ppm, ενώ στη δεύτερη ανέρχεται στα 457 ppm. Ο Cu έχει τη δεύτερη χαμηλότερη μέση τιμή, σε σύγκριση με τις αντίστοιχες τιμές του ελληνικού και μεσογειακού χώρου. Η μέση τιμή του Fe, διαπιστώνουμε ότι είναι δεύτερη μικρότερη μέση τιμή με τις ανάλογες περιοχές του μεσογεια- -287-
9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, 2009 - Proceedings, Volume Ι Πίνακας 2: Συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων σε επιφανειακά ιζήματα του Παγασητικού κόλπου, διάφορων ελληνικών θαλάσσιων περιοχών και της Μεσογείου. ΑΝΑΦΟΡΕΣ As (ppm) Co (ppm) Cr (ppm) Cu (ppm) Fe (%) Ni (ppm) Pb (ppm) Zn (ppm) Παγασητικός Κόλπος 24 (7-75) 19 (7-29) 210 (66-463) Aegean Sea 1 - - 84 (55-119) 28 (10-49) 32 (15-47) 3,27 (1,93-4,99) 3,08 (1,98-3,96) 139 (35-272) 117 (70-217) Porto di Bagnoli 2-7 (3-25) - 39 (9-95) - 8 (3-25) 23 (6-42) 26 (23-24) 327 (83-775) 74,5 (38-132) 95 (69-140) 617 (160-1600) 88 (42-171) North Adriatic Sea 3-12 (8-15) 31 (15-64) 23 (9-48) - 36 (16-59) 37 (14-75) Gulf Vermice 4 - (6-14) (4-12) (2-44) - (12-51) (10-68) 2-450 Adriatic Sea 5 - - 10-222 20-57 - 20-35 - 31-130 Cisillia bacin 6 - - 457 56 5,72 269-117 Aegean sea 7 - - 137 37 3,53 77 58 93 NA Aττική-Κέα- Μακρόνησος 8 595 (4-7617) Ελληνικό Ηφαιστειακό τόξο 9 - Κόλπος Ιθάκης 10 115 (65-141) 7 (2-35) 54 (3-138) 10 (1-27) 16 (6-28) 33 (2-361) - 18 (1-87) 225 (117-383) 41 (11-55) Κόλπος Αργοστολίου 11-7 (1-24) 90 (1-205) 18 (4-46) 2,31 (0,18-15,94) 1,76 (0,08-21,33) 2,28 (0,99-4,38) 1,53 (0,18-2,92) 6,07 (0,71-7,90) 42 (3-140) 38 (2-140) 128 (102-150) 476 (6-6792) 20 (3-1010) 53 (22-106) 654 (5-9931) 43 (2-1710) 328 (184-359) 47 (6-106) 26 (2-206) 45 (5-132) Αμβρακικός κόλπος 12-29 (15-23) 181 (113-207) 87 (74-105) 112 (89-438) (8-18) Βόρεια Λέσβος - - 106 44 3,61 54-71 Ιζήματα Αβαθών Θαλασσών 13 13 60 56 6,5 35 22 92 14 141 (120-169) (1) Friligos et al., 1998. (2) Sharp & Nardi, 1987. (3) Guerzoni et al., 1984. (4) Donazollo et al., 1981. (5) Paul & Meischner, 1979. (6) Shaw & Bush, 1978. (7) Smith & Cronan, 1975. (8) Ζωτιάδης, 2004. (9) Hodkinson et al., 1994. (10) Αλεξανδροπούλου, 1991. (11) Αλεξανδροπούλου, 1991. (12) Φιλιππάκη, 2002. (13) Kelepertsis et al., 1995. (14) Wedepohl, 1969,1978. κού χώρου και τρίτη ψηλότερη από εκείνες του ελληνικού χώρου (Πίν.2). Για το Ni η μέση τιμή του είναι ψηλότερη, εκτός από τη μέση τιμή των ιζημάτων του κόλπου της Σικελίας (269 ppm) (Shaw & Bush, 1978).Οι μέσες τιμές του Pb και Zn είναι συγκρίσιμες με τις μη ρυπασμένες περιοχές του ελληνικού και μεσογειακού χώρου (Πίν.2 ). 4. Συμπεράσματα Από τα τριάντα πέντε μέταλλα που αναλύθηκαν από βενθικά επιφανειακά ιζήματα του Παγασητικού κόλπου μόνο για τρία (As, Cr και Ni), οι συγκεντρώσεις υπερβαίνουν τα δύο κριτήρια ποιότητας ιζημάτων (Sediment Quality Guidelines SQGs) ERM και PEL. Σε κανένα από τα δείγματα στην περιοχή έρευνας δεν προσδιορίστηκε τιμή αρσενικού, χρωμίου και νικελίου μεγαλύτερη του ορίου αποκατάστασης. Η προέλευση και η κατανομή του νικελίου όπως και του χρωμίου στα επιφανειακά θαλάσσια ιζήματα ελέγχεται από πετρολογικούς λόγους και πιθανότατα να προέρχεται από την αποσάθρωση των υπερβασικών πετρωμάτων που εμφανίζονται στην περιοχή έρευνας. -288-
9 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 2009 - Πρακτικά, Τόμος Ι 5. Βιβλιογραφικές Αναφορές Αλεξανδροπούλου, Σ., 1991. Γεωχημεία παράκτιων ιζημάτων Ιθάκης-Κεφαλληνίας-Αστακού. Διδακτορική διατριβή. Πανεπιστήμιο Πατρών, Πάτρα, σελ. 283. Burgess, M.R., & Scott, K.J., 1992. The significance of in-place contaminated sediments on the water column: processes and effects. Chap. 7 in Sediment Toxicity Assessment, G.A. Burton, Jr.Ed., Lewis Publishers Inc, Michigan. Campbell, P.G.C., Lewis, A.G., Chapman, P.M., Crowder, A.A., Fletcher, W.K., Imber, B., Luoma, S.N., Stokes, P.M. & Winfrey, M., 1988. Biologicallly Available Metals in Sediments. National Research Council of Canada, Publ. No. NRCC 27694, Ottawa. Campbell, P.G.C. & Tessier, A., 1991. Biological availability of metals in sediments: analytical approaches, Chap.5, in Heavy Metals in the Environment, J.P. Vernet Ed., Elsevier Science Publishers, N. York. Donazzolo, R., Merlin, H., Vitturi, M., Orio, A., Pavoni, B., Perin, G. & Rabitti, S., 1981. Heavy metals contamination in surface sediments from the Gulf of Venice. Marine Pollution Bulletin, vol. 12, pp. 417-425. Forstner, U. & Wittman,G.T.W., 1983. Metal Pollution in the Aquatic Environment, 2 nd Edition, Springer-Verlag, Berlin. Friligos, N., Moriki, A., Sklivagou, E., Krasakopoulou, E. & Hatzianestis, I.,1998. Geochemical characteristics of the surficial sediments of the Aegean Sea. 35 th CIESM Congress Proceedings, Dubrovnik (Croatie), vol. 35(1), pp 260-261. Guerzoni, S., Frigani, M., Giordani, P. & Frascani, F.,1984. Heavy metals in sediments from different environments of a Northern Adriatic Sea Area, Italy. Environ. Geol. Water Sci., vol. 6, no 2, pp. 111-119. Guy, R.D. & Chakrabati, C.L., 1975. Distribution of metal ions between soluble and particulate forms. Int. Conf. Heavy Met. Environ. Toronto, Ont., Canada 1975, pp D-29-30. Hodkinson, R.A., Cronan, D.S., Varnavas S. & Perissoratis, C.,1994. Regional Geochemistry of Sediments from the Hellenic Volcanic Arc in Regard to Submarine Hydrothermal Activity. Marine Georesources and Geochronology, Vol. 12, pp 83-129. Jonasson, I.R., 1977. Geochemistry of sediment/water interaction of metals,including observations on availability. The fluvial transport of sediment-associated nutrients and contaminants. IJC/PLUARG. Shear. H., Watson A.E.P (Editors). Windsor/Ont., pp. 255-271. Κelepertsis, A.E., & Andrinopoulos, A.D.,1995. Sediment provenance from geochemistry-recent sediments of Lesvos island. Annal. Geol. Des pays Hell., 1e serie, T. XXXVI, pp 117-135. Lee, G.F., 1975. Role of hydroxous metal oxides in the transport of heavy metals in the Environment. In: Heavy Metals in the Aquatic Environment. Krenkel, P.A. (ed.). Oxford: Pergamon Press 1075, pp. 137-147. Long, E.R., MacDonald, D.D., Smith, S.L. & Calder, F.D., 1995. Incidence of adverse biological effects within ranges of chemical concentrations in marine and estuarine ecosystems. Environmental Management 19, pp. 81-97. New York State Department of Environmental Conservation (January 1999). Technical Guidance for Screening Contaminated Sediments, pp. 39. Paul, J. & Meischner, D., 1979. Heavy metal analysis of sediments from the Adriatic Sea. Senkemb. Marit., vol.8, pp. 91-102. Sharp, W.E. & Nardi, G., 1987. A study of the Heavy Metal Pollution in the Bottom Sediments at Porto Di Bagnoli (Naples), Italy. Journal of Geochemical Exploration, vol. 29, pp. 31-48. Shaw, H.F. & Bush, P.R., 1978. The mineralogy and geochemistry of the recent surface sediments of the Cicilia Basin, Northeast Mediterranean. Marine Geology, vol. 27, pp. 768-784. Smith, P.A., & Cronan, D.S., 1975. Chemical composition of Aegean sea sediments. Marine Geology, 18, M7-M11. Tessier, A., Campbell, P.G.C. & Bisson, M., 1979. Sequential extraction procedure for the speciation of particulate trace metals. Analytical chemistry, vol.51, No. 7, pp. 844-851. Washington State Department of Ecology / Toxics Clean up Program (December 1995, last updated September 2003. Sediment Management Standards, Chapter 173-204 WAC, pp 28. Wedepohl, K.H., 1978. Handbook of Geochemistry. Springer Verlag, Berlin, Heidelberg, New York. Φιλιππάκη, Ε.Δ.,2002. Ιζηματολογική και γεωχημική μελέτη των επιφανειακών ιζημάτων του Αμβρακικού κόλπου. Διδακτορική διατριβή, ΕΜΠ, Τμήμα Μηχανικών Μεταλλείων- Μεταλλουργών. Αθήνα, σελ. 201. Ζωτιάδης, Β., 2004. Γεωχημικά χαρακτηριστικά των επιφανειακών θαλάσσιων ιζημάτων της Νοτιοανατολικής Αττικής, Κέας και Μακρονήσου με έμφαση στην καταγραφή της ρύπανσης από βαρέα μέταλλα ως αποτέλεσμα των μεταλλευτικών και μεταλλουργικών δραστηριοτήτων της Λαυρεωτικής, Διδακτορική διατριβή, Τμήμα Γεωλογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Aθήνα. -289-