ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΗΠΕΙΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΧΡΗΣΤΟΥ ΖΩΗ

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΗΠΕΙΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΧΡΗΣΤΟΥ ΖΩΗ Α.Μ. : 3057 ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΗΓΟΥΜΕΝΙΤΣΑ, Φεβρουάριος 2006

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΗΠΕΙΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΧΡΗΣΤΟΥ ΖΩΗ Α.Μ. : 3057 ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ Ν. ΠΡΕΒΕΖΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Επόπτης: Σπ. Αλεξίου ΗΓΟΥΜΕΝΙΤΣΑ, Φεβρουάριος 2006

ΔΗΛΩΣΗ ΠΡΩΤΟΤΥΠΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Η παρούσα εργασία είναι αποτέλεσμα προσωπικής εργασίας μου. Αναφορές σε βιβλιογραφικές πηγές μέσα στο κείμενο διευκρινίζουν ποιες πληροφορίες, στοιχεία και γνώσεις αντλήθηκαν από άλλες εργασίες, βιβλία κλπ. (Όνομα φοιτητή φοιτήτριας) (Υπογραφή)

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος....1 Περίληψη....2 Εισαγωγή.....3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΟΙ ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ 1.1 Εισαγωγή...5 1.2 Η έννοια του τουρισμού...5 1.3 Εναλλακτικές μορφές τουρισμού...7 1.4 Τουριστική ανάπτυξη 1.4.1 Έννοια της τουριστικής ανάπτυξης 10 1.4.2 Επιπτώσεις τηςτουριστικής ανάπτυξης.. 11 1.4.3 Βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη... 12 1.5 Συμπεράσματα...13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Ο ΝΟΜΟΣ ΠΡΕΒΕΖΗΣ 2.1 Εισαγωγή...14 2.2 Παρουσίαση του νομού Πρεβέζης. 14 2.2.1 Γεωγραφική θέση...14 2.2.2 Μορφολογικά στοιχεία της περιοχής...15 2.2.3 Κλιματολογικές συνθήκες...16 2.2.4 Δημογραφικά στοιχεία-πληθυσμός...16 2.2.5 Οικονομία-απασχόληση...17 2.3 Συμπεράσματα...18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΣΤΟ ΝΟΜΟ: ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 3.1 Εισαγωγή...20 3.2 Γενικά για τον τουρισμό...20 3.3 Οι τουριστικοί πόροι στο νομό...21 3.4 Χαρακτηριστικά του τουρισμού στο νομό...22 3.5 Ξενοδοχειακή υποδομή...25 3.6 Ο εναλλακτικός τουρισμός στο νομό.... 27 3.7 Συμπεράσματα...28

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΠΟΥ ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΝΤΑΙ ΕΝΑΛΑΚΤΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ 4.1 Εισαγωγή...29 4.2 Η λίμνη Ζηρού 4.2.1 Ιστορία-μυθολογία....29 4.2.2 Παρουσίαση της περιοχής της λίμνης..30 4.2.3 Η τοπική κοινωνία και η λίμνη. 32 4.2.4 Οι προόπτικες ανάπτυξης της περιοχής της λίμνης.....32 4.3 Αχέροντας-Νεκρομαντείο 4.3.1 Ιστορία-μυθολογία 34 4.3.2 Παρουσίαση της περιοχής Αχέροντα-Νεκρομαντείου.35 4.3.3 Οι προοπτικές ανάπτυξης της περιοχής Αχέροντα-Νεκρομαντείου.37 4.4 Αμβρακικός κόλπος 4.4.1 Ιστορία..38 4.4.2 Παρουσίαση του Αμβρακικού κόλπου.38 4.4.3 Οι προοπτικές ανάπτυξης της περιοχής του Αμβρακικού 40 4.5 Συμπεράσματα... 41 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...43 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ. 46 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ....47

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Τα τελευταία χρόνια έχει αρχίσει και αναπτύσσεται στην Ελλάδα ένα καινούργιο μοντέλο τουρισμού, τελείως διαφορετικό από αυτό του μαζικού που μέχρι τώρα επικρατούσε, οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού. Σκοπός τους είναι η βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη, η οποία υπόσχεται μια ανάπτυξη βασισμένη σε αρχές που θα σέβονται το περιβάλλον και τον άνθρωπο. Ο νομός Πρεβέζης, ο τόπος όπου γεννήθηκα και μεγάλωσα, διαθέτει τα χαρακτηριστικά για ανάπτυξη των εναλλακτικών μορφών τουρισμού. Έτσι αναλαμβάνοντας την παρούσα εργασία, στα πλαίσια της φοίτησης μου στη σχολή Τουριστικών Επιχειρήσεων, προσπάθησα, με τη βοήθεια του επιβλέποντα καθηγητή μου αλλά και των αρμόδιων τοπικών φορέων, να εντοπίσω και στη συνέχεια να αναλύσω τις περιοχές του νομού που πρόκειται να αναπτυχθούν ή που έχουν ήδη αρχίσει να αναπτύσσονται εναλλακτικές μορφές τουρισμού. Το αποτέλεσμα αυτής της δουλειάς θα το κρίνει ο αναγνώστης. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου προς όλους αυτούς που με βοήθησαν να πραγματοποιηθεί η εργασία αυτή. Αρχικά, οφείλω να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα καθηγητή της εργασίας μου, τον κύριο Σπύρο Αλεξίου, για τη δυνατότητα που μου έδωσε να ασχοληθώ με το συγκεκριμένο θέμα και για τη σημαντική καθοδήγησή του. Ένα μεγάλο ευχαριστώ σε όλους τους καθηγητές μου, στη Σχολή Τουριστικών Επιχειρήσεων. Τέλος ευχαριστώ, τον κύριο Θανάση Κιτσαντά, Βιολόγο της ΕΤΑΝΑΜ, για τις πληροφορίες που μου έδωσε σχετικά με την ανάπτυξη του Αμβρακικού κόλπου, τον κύριο Γιώργο Βάσιο, κάτοικο του δήμου Θεσπρωτικού, που μου διηγήθηκε την ιστορία της λίμνης Ζηρού και όσους άλλους με βοήθησαν σε αυτή την προσπάθεια. 1

ΠΕΡΙΛΗΨΗ (Abstracts) Η πτυχιακή μου εργασία παρουσιάζει τις εναλλακτικές μορφές τουρισμού που αναπτύσσονται στο Νομό Πρεβέζης και την ιδιαίτερη σημασία που έχουν για την ανάπτυξη της περιοχής. Ως περιοχές που διαθέτουν τις απαραίτητες προϋποθέσεις για εναλλακτικό τουρισμό επιλέχθηκαν οι περιοχές της λίμνης Ζηρού, του Αχέροντα και του Αμβρακικού κόλπου. Η εργασία παρουσιάζει αρχικά τις έννοιες του τουρισμού και της τουριστικής ανάπτυξης. Στη συνέχεια κάνει μία αναφορά στο Νομό Πρεβέζης και στην τουριστική δραστηριότητα που αναπτύσσεται σε αυτόν. Ιδιαίτερα, επικεντρώνεται στις περιοχές ενδιαφέροντος (λίμνη Ζηρού, Αχέροντας και Αμβρακικός κόλπος). Ο τουρισμός αποτελεί έναν πολύ σημαντικό κλάδο της ελληνικής οικονομίας και σε πολλές περιπτώσεις χρησιμοποιήθηκε ως μοχλός για την περιφερειακή ανάπτυξη. Οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού, από την πλευρά τους, έχουν ένα ευρύ πεδίο ανάπτυξης στις περιοχές που προαναφέραμε αρκεί να υπάρχουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις για την υλοποίησή τους. Στην εργασία παρουσιάζονται οι προοπτικές ανάπτυξης κάθε περιοχής. Η εργασία καταλήγει στο ότι αν και υπάρχουν εξαιρετικές δυνατότητες ανάπτυξης των εναλλακτικών μορφών στον Νομό Πρέβεζας, μία σειρά από αδυναμίες και προβλήματα που υπάρχουν, είτε σε τοπικό επίπεδο είτε σε εθνικό, παρεμποδίζουν την εξέλιξή και ανάπτυξή τους. Η υπέρβαση αυτών των δυσκολιών θα πραγματοποιηθεί μόνο εφόσον υπάρξει ειλικρινής και σωστά σχεδιασμένη προσπάθεια, με μακροχρόνιο ορίζοντα. Λέξεις κλειδιά: εναλλακτικές μορφές τουρισμού, Αχέροντας, λίμνη Ζηρού, Αμβρακικός, Πρέβεζα, τουρισμός 2

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πλαίσιο μελέτης. Οι τουριστικές δραστηριότητες στο Ν. Πρέβεζας παρουσιάζουν μία καθορισμένη χωρική συγκέντρωση η οποία εντοπίζεται στην παράκτια ζώνη, με σημαντικότερους πόλους την Πάργα και την εκτεταμένη παραλία της Καστροσυκιάς. Το μοντέλο του τουρισμού που αναπτύσσεται στην περιοχή είναι αναμφίβολα αυτό του μαζικού τουρισμού. Ο μαζικός τουρισμός, ως γνωστόν, εκδηλώνεται σε συγκεκριμένη χρονική περίοδο (καλοκαίρι), κατά μάζες, με τρόπο ομαδικό (κυρίως μέσω ξένων τουριστικών γραφείων και tour operators), ενώ έχει αποδειχθεί ότι μακροπρόθεσμα προκαλεί επίσης συγκεκριμένες επιπτώσεις, κατά κύριο λόγο αρνητικές. Ο Ν. Πρέβεζας, εκτός από τους προαναφερθέντες πόλους έλξης τουριστών, διαθέτει και ένα αξιόλογο αποθεματικό σε φυσικούς, πολιτιστικούς κλπ. πόρους, οι οποίοι είναι επισκέψιμοι και επομένως μπορούν να χαρακτηρισθούν «τουριστικοί». Οι πόλοι αυτοί βρίσκονται σε σχετικά κοντινή απόσταση από την παράκτια ζώνη και για το λόγο αυτό, πολλές φορές, εντάσσονται στα διάφορα πακέτα του μαζικού τουρισμού, τα οποία έχουν ως κέντρο αναφοράς την παράκτια ζώνη. Όμως, οι περιοχές αυτές έχουν τη δυνατότητα να αναπτυχθούν αυτοδύναμα, και σε χρονικές περιόδους άλλες εκτός του καλοκαιριού. Αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει να αντιμετωπισθούν ως ένα ιδιαίτερο και ξεχωριστό προϊόν, το οποίο θα απευθύνεται σε επίσης ξεχωριστή πελατεία. Επιπλέον, λόγω του ευαίσθητου χαρακτήρα των οικοσυστημάτων τους, θα πρέπει να τύχουν ιδιαίτερης αλλά και αυξημένης προσοχής, ώστε να αποφευχθούν αρνητικές συνέπειες οι οποίες θα ήταν καταστροφικές για τους ίδιους τους φυσικούς πόρους. Η ανάπτυξή τους επομένως, απαιτεί εξειδικευμένη αντιμετώπιση, προσεκτικό σχεδιασμό και έλεγχο κάθε δραστηριότητας που αναπτύσσεται στην περιοχή ώστε να αναπτυχθούν πράγματι και να αποδώσουν στην τοπική κοινωνία και τους εμπλεκόμενους φορείς τα αναμενόμενα. Αντικείμενο εργασίας. Το αντικείμενο της εργασίας είναι να παρουσιάσει εκείνες τις τουριστικές δραστηριότητες που αναπτύσσονται στο Ν. Πρέβεζας οι οποίες χαρακτηρίζονται από τα στοιχεία που εξ ορισμού τις κατατάσσουν στις εναλλακτικές μορφές τουρισμού. Ως περιοχές που έχουν τις δυνατότητες για την ανάπτυξη τέτοιων δραστηριοτήτων επιλέχτηκαν οι περιοχές της λίμνης Ζηρού, του Αχέροντα Νεκρομαντείο, και του Αμβρακικού κόλπου. Επίσης, εξετάζεται κατά πόσο αυτές οι δραστηριότητες συμβάλλουν στην γενικότερη ανάπτυξη της περιοχής. 3

Ο Αμβρακικός κόλπος ανήκει μόνο κατά ένα μέρος στο Ν. Πρεβέζης, γίνεται όμως αναφορά σε αυτόν ως ενιαία περιοχή επειδή γίνεται αντιληπτός ως ενιαίος χώρος οικονομικής, οικολογικής ή άλλης δραστηριότητας και σημασίας. Μεθοδολογία. Η εργασία ολοκληρώθηκε σε τέσσερα στάδια. Στο πρώτο, επιλέχθηκε η κατάλληλη βιβλιογραφία από τη Βιβλιοθήκη του ΤΕΙ Ηπείρου (Ηγουμενίτσα) και από το υλικό των τοπικών φορέων, όπως μελέτες από την Περιφέρεια Ηπείρου, την Εταιρία Ανάπτυξης Αμβρακικού (ΕΤΑΝΑΜ), άρθρα από τοπικά περιοδικά, ενημερωτικά φυλλάδια και ιστοσελίδες στο internet. Στο δεύτερο στάδιο, πραγματοποιήθηκε πρωτογενής έρευνα με συνεντεύξεις και συναντήσεις με αρμόδιους παράγοντες που έχουν άμεση σχέση με τον εναλλακτικό τουρισμό στο νομό, καθώς και επιτόπια παρατήρηση. Στο τρίτο στάδιο έγινε η αξιολόγηση του υλικού που συγκεντρώθηκε και η ανάλυσή του, ενώ στο τελευταίο στάδιο έγινε η συγγραφή της εργασίας. Δομή Κεφαλαίων. Η εργασία χωρίζεται σε πέντε Κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο, γίνεται μια γενική αναφορά στον τουρισμό, τις εναλλακτικές μορφές τουρισμού και στην τουριστική ανάπτυξη. Ακολουθεί, στο δεύτερο κεφάλαιο, η παρουσίαση του νομού Πρεβέζης (ιστορία, οικονομία, χαρακτηριστικά της περιοχής, πληθυσμιακή εξέλιξη κλπ). Στο τρίτο κεφάλαιο, αναφέρεται ο τουρισμός στο νομό, τα χαρακτηριστικά του και οι πόλοι τουριστικής ανάπτυξης. Στο τέταρτο κεφάλαιο, γίνεται παρουσίαση των περιοχών που αναπτύσσονται εναλλακτικές μορφές τουρισμού. Τέλος, στο πέμπτο κεφάλαιο παρατίθενται τα συμπεράσματα καθώς και οι απόψεις μας για την ανάπτυξη των εναλλακτικών μορφών τουρισμού στο νομό Πρεβέζης. 4

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο ΟΙ ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ 1.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο τουρισμός αποτελεί έναν πολύ σημαντικό κλάδο της οικονομικής δραστηριότητας της Ελλάδας. Αρχικά οι πρώτες περιοχές που ωφελήθηκαν από αυτόν ήταν περιοχές της νότιας Ελλάδας που διέθεταν το στοιχείο της θάλασσας και της παραλίας, όπως και ορισμένα νησιά. Στην πρώτη δεκαετία του, ο τουρισμός εκτιμήθηκε ότι μπορεί να έναν ρόλο αναπτυξιακό για αυτές τις περιοχές, ιδιαίτερα λόγω του δυναμικού του χαρακτήρα. Σταδιακά, και ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, παρατηρείται μια μεταστροφή της τάσης για διακοπές προς περιοχές που διαθέτουν εντελώς διαφορετικά χαρακτηριστικά (π.χ. ορεινές περιοχές με φυσικές ομορφιές κλπ.). Στις περιοχές αυτές ανήκει και η Ήπειρος, και πιο ειδικά ο Ν. Πρεβέζης. Στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας γίνεται μια προσέγγισης της έννοιας του τουρισμού αρχικά. Στη συνέχεια, αναφερόμαστε στις κατηγορίες των εναλλακτικών μορφών τουρισμού, καθώς επίσης στην έννοια της τουριστικής ανάπτυξης και στις κυρίαρχες παραμέτρους της. 1.2 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ Πολλοί μελετητές του τουρισμού έχουν διατυπώσει την άποψη ότι ο τουρισμός αποτελεί ένα πολυδιάστατο φαινόμενο με οικονομικές, κυρίως, αλλά και με κοινωνικές, πολιτιστικές και περιβαλλοντικές διαστάσεις, οι επιδράσεις του οποίου παντού όπου αναπτύσσεται κάθε άλλο παρά να υποεκτιμηθούν μπορούν και πολύ περισσότερο να αγνοηθούν 1. Επειδή εμφανίζεται με διάφορες μορφές όμως, είναι δύσκολο να οριστεί με ακρίβεια. Η πρώτη σοβαρή προσπάθεια που έγινε για να οριστεί ο τουρισμός ήταν αυτή των καθηγητών Hunziker και Krapf του Πανεπιστημίου της Βέρνης, που είχαν εκφράσει την άποψη ότι ο «τουρισμός είναι το σύνολο των φαινόμενων και σχέσεων που προκύπτουν από την πραγματοποίηση ενός ταξιδιού και τη διαμονή των μη 1 Τσάρτας 1991, Gartner 2001, Παυλόπουλος 1999 5

μόνιμων κατοίκων, στο βαθμό που αυτά δεν οδηγούν σε μόνιμη διαμονή και δεν συνδέονται με καμιά κερδοσκοπική δραστηριότητα» 2. Στην προσπάθεια των αρμοδίων οργάνων να προσδιορίσουν με περισσότερη ακρίβεια την έννοια του τουρισμού, υιοθετήθηκε το 1963 στη Διάσκεψη του ΟΗΕ για Διεθνή Ταξίδια & Τουρισμό ο όρος «επισκέπτης». Με τον όρο αυτό περιγράφεται «κάθε άτομο που επισκέπτεται μια χώρα άλλη από αυτή στην οποία διαμένει μόνιμα, για οποιοδήποτε λόγο εκτός από εκείνο της άσκησης ενός επαγγέλματος που να αμείβεται με χρηματικούς πόρους της χώρας που επισκέπτεται» 3. Συνέπεια αυτού του ορισμού είναι η διάκριση των επισκεπτών σε τουρίστες και σε εκδρομείς. Η βασική διαφορά μεταξύ τους είναι η διάρκεια παραμονής στον προορισμό η οποία είναι τουλάχιστον ένα 24ωρο για τους τουρίστες, και λιγότερο από 24ωρο για τους επισκέπτες. Ο τουρισμός διακρίνεται σε έξι βασικές κατηγορίες. «Η τυποποίηση και η διάκρισή του εξαρτάται, κατά κύριο λόγο, από τους παράγοντες που προσδιορίζουν το φαινόμενο» 4, δηλαδή αναπτύσσονται στη βάση συγκεκριμένων κριτηρίων. Οι έξι βασικές κατηγορίες είναι οι εξής: (1) Με βάση τον τρόπο ταξιδιού: (ι) Μαζικός τουρισμός. Τα χαρακτηριστικά αυτής της κατηγορίας είναι η ομαδική συμμετοχή των τουριστών. Το ταξίδι, οι διακοπές, η ψυχαγωγία γίνονται με τρόπο οργανωμένο, κυρίως από τουριστικά γραφεία της χώρας προέλευσης των τουριστών. Ο τρόπος αυτός χαρακτηρίζει και το μοντέλο του μαζικού τουρισμού θερινών διακοπών που είναι και το κυρίαρχο μοντέλο παγκοσμίως. (ιι). Ατομικός τουρισμός. Αντίθετα, ο ατομικός τουρισμός είναι κατηγορία που χαρακτηρίζεται από το στοιχείο της ατομικής συμμετοχής στον σχεδιασμό, οργάνωση και εκτέλεση του ταξιδιού από την πλευρά του τουρίστα. Η κατηγορία αυτή προσιδιάζει περισσότερο προς τις τουριστικές δραστηριότητες του εναλλακτικού τουρισμού, χωρίς όμως αυτό να είναι απόλυτο. 2). Με βάση τον προορισμό: (ι) Εσωτερικός τουρισμός. Εσωτερικός τουρισμός είναι αυτός που αναπτύσσεται μέσα στα όρια μιας χώρας από τους πολίτες της χώρας αυτής. Η ιδιαιτερότητα αυτή ενδιαφέρει επειδή δεν προκύπτουν συναλλαγματικά κέρδη. Σε κάθε περίπτωση όμως, συμβάλλει στην αναδιανομή του εισοδήματος και 2 3 4 Hunziker και Krapf 1942, στο Βαρβαρέσος 2000, σ. 27 Ηγουμενάκης Ν., Κραβαρίτης Κ., Λύτρας Π., 1998, σ. 91, Βαρβαρέσος 2000, σ. 29 Ηγουμενάκης et all, 1998 6

στην προώθηση της ανάπτυξης και σε περιοχές που ενδεχομένως την στερούνται (π.χ. μειονεκτικές περιοχές), καθώς επίσης και στον περιορισμό της διαρροής συναλλάγματος προς άλλες χώρες. (ιι) Εξωτερικός τουρισμός. Ο εξωτερικός (ή διεθνής τουρισμός) συνεπάγεται διάβαση συνόρων και διακρίνεται σε εισερχόμενο και εξερχόμενο τουρισμό. Ο εισερχόμενος τουρισμός είναι το πιο ενδιαφέρον στοιχείο για μία χώρα υποδοχής επειδή εξαιτίας του επωφελούνται οι περιοχές που επισκέπτονται οι αλλοδαποί τουρίστες αλλά και η ίδια η χώρα μέσω των εισπράξεων συναλλάγματος. Αντίθετα, ο εξερχόμενος τουρισμός δημιουργεί εκροές σε βάρος της χώρας προέλευσης. 3). Με βάση τη χρονική διάρκεια: (ι) Συνεχής τουρισμός. Ο τουρισμός που αναπτύσσεται σε όλη τη διάρκεια του χρόνου χαρακτηρίζεται ως συνεχής. Στην περίπτωση αυτή, οι κλιματολογικές συνθήκες δεν επηρεάζουν τις τουριστικές δραστηριότητες που σημαίνει ότι έχουν μία σταθερότητα. Ως πιο αντιπροσωπευτικές μορφές του συνεχούς τουρισμού θεωρούνται ο συνεδριακός τουρισμός, ο τουρισμός κινήτρων, ο τουρισμός εκθέσεων, ο τουρισμός πόλης και ο πολιτιστικός-μορφωτικός τουρισμός. (ιι) Εποχιακός τουρισμός. Αντίθετα, ο εποχιακός τουρισμός χαρακτηρίζεται από το φαινόμενο της «εποχικότητας», δηλ. της εκδήλωσής του μόνο σε ορισμένες περιόδους του έτους εξαιτίας ιδιαίτερων λόγων όπως οι κλιματολογικές συνθήκες. Ως αντιπροσωπευτικότερες μορφές του εποχιακού τουρισμού θεωρούνται ο μαζικός τουρισμός κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, ο τουρισμός παραχείμασης και ο τουρισμός χειμερινών σπορ. 1.3 ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ Μία εναλλακτική μορφή τουρισμού είναι μορφή ή τύπος τουριστικής δραστηριότητας που έχει και εκδηλώνεται με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τα οποία την ξεχωρίζουν από άλλες τουριστικές μορφές. «Εναλλακτικός είναι αυτός που προκαλεί ή δέχεται εναλλαγή, δηλαδή διαδοχική αλλαγή ή αντικατάσταση από κάποιον άλλον και αντίθετα. Εναλλακτική μορφή είναι μια μορφή από πολλές άλλες παρόμοιες που έχουν τη δυνατότητα εναλλαγής» 5. 5 Σφακιανάκης, 2000 7

Κατά συνέπεια, εναλλακτική μορφή τουρισμού είναι, μια από τις πολλές μορφές τουρισμού που υπάρχουν, που μπορεί να αντικατασταθεί ή να αντικαταστήσει κάποια άλλη μορφή. Η μεταστροφή προς τις εναλλακτικές μορφές τουρισμού άρχισε στην Ευρώπη στα μέσα της δεκαετίας του 70 ως αντίδραση στις αρνητικές επιπτώσεις που ο μαζικός τουρισμός είχε για το περιβάλλον και για τον άνθρωπο, σε διάφορους τουριστικούς προορισμούς. Σκοπός ήταν η μεταβολή του κυρίαρχου τουριστικού προτύπου, μέσω νέων, εναλλακτικών μορφών τουρισμού. Όπως αναφέρουν οι Αντωνόπουλος, Καλόκαρδου et all 6, «η κίνηση εξελίχθηκε σε διεθνές κλίμα με κύρια χαρακτηριστικά: (ι) την αυξημένη φροντίδα για το περιβάλλον, (ιι) την ευαισθητοποίηση των ευρωπαίων απέναντι στον Τρίτο Κόσμο, και, (ιιι) κάποια κάμψη του καταναλωτισμού». Την κίνηση υποστήριξαν δραστήρια οι οικολογικές οργανώσεις, οι διανοούμενοι και οι τοπικές κοινωνίες στις λεγόμενες χώρες υποδοχής τουρισμού. Από την περίοδο εκείνη ως σήμερα η ανάπτυξη ειδικών μορφών τουρισμού υπήρξε συνεχής και εξαιτίας των παρακάτω γεγονότων: της αλλαγής των κινήτρων ταξιδιού της εξειδίκευσης των ενδιαφερόντων της ανάπτυξης οικολογικής συνείδησης της αύξησης των εισοδημάτων και του ελεύθερου χρόνου της εξειδίκευσης της προσφοράς του τουριστικού προϊόντος. Ο Ηγουμενάκης et all 7 σημειώνει ότι «Για την καταπολέμηση σοβαρών προβλημάτων που αντιμετωπίζει σήμερα ο τουρισμός σε πολλές χώρες υποδοχής και φιλοξενίας τουριστών, μεταξύ των οποίων και το πρόβλημα της εποχικότητας, οι πολιτικές τους εξουσίες και ειδικότερα οι αρμόδιοι για τον τουρισμό στο δημόσιο και ιδιωτικό τομέα, αναπτύσσουν διάφορες εναλλακτικές μορφές τουρισμού, οι οποίες, κάτω από προϋποθέσεις, μπορούν να δώσουν διέξοδο στα αδιέξοδά του». Στη βάση των κινήτρων και του περιεχόμενου των δραστηριοτήτων, αναπτύσσονται διάφορες μορφές εναλλακτικού τουρισμού. Οι ποιο γνωστές και ευρύτερα διαδομένες είναι οι εξής: 6 7 στο ΕΟΤ, 2003, σ. 380 Ηγουμενάκης et all, 1998, σ. 111 8

Κίνητρο- Δραστηριότητα Μορφή Τουρισμού 1. Ανάπαυση Αναψυχή Ψυχαγωγία Γενικός Τουρισμός 2. Μόρφωση Εκπαίδευση Τουρισμός Μορφωτικός 3. Πολιτισμός Πολιτιστικός τουρισμός 4. Επίσκεψη ή συμμετοχή σε έκθεση Τουρισμός Εκθέσεων 5. Παρακίνηση εργαζομένων Τουρισμός Κινήτρων 6. Συμμετοχή σε συνέδριο Συνεδριακός Τουρισμός 7. Θεραπεία Λόγοι υγείας Τουρισμός Υγείας 8. Άθληση Αθλοπαιδεία Τουρισμός Άθλησης 9. Επίσκεψη πόλεων Αστικός Τουρισμός 10. Συμμετοχή σε extreme games, περιπέτεια Τουρισμός Περιπέτειας 11. Διακοπές οικογενειών Οικογενειακός Τουρισμός 12. Ταξίδια από άτιμα της τρίτης ηλικίας Τουρισμός τρίτης ηλικίας 13. Άθληση χειμερινών σπορ Τουρισμός χειμερινών σπορ 14. Αποφυγή του χειμώνα Τουρισμός Παραχείμασης 15. Δραστηριότητες αναψυχής και τουρισμού Ορεινός τουρισμός σε ορεινές περιοχές 16. Γνωριμία με αγρότες και την αγροτική ζωή Αγροτουρισμός 17. Απόλαυση της θάλασσας Θαλάσσιος Τουρισμός 18. Χρήση ορισμένων ημερών ή εβδομάδων Χρονομεριστικός σε ένα ξενοδοχείο ή ένα συγκρότημα Τουρισμός διαμερισμάτων την ίδια χρονική περίοδο κάθε χρόνο 19. Θρησκεία Θρησκευτικός Τουρισμός 20. Αγορά μεμονωμένων τουριστικών Επιλεκτικός Τουρισμός υπηρεσιών από άτομα υψηλής εισοδηματικής στάθμης 21. Σεβασμός στη φύση μέχρι του σημείου να Οικολογικός Τουρισμός αποφεύγονται τα μαζικά μέσα μετακίνησης παντού όπου αυτό είναι εφικτό 22. Τουρισμός από άτομα που κατά το πλείστο Λαϊκός Τουρισμός είναι χαμηλής εισοδηματικής στάθμης 23. Επίσκεψη κοσμοπολίτικων κέντρων Κοσμοπολίτικος Τουρισμός 24. Διευκόλυνση συμμετοχής στον τουρισμό Κοινωνικός Τουρισμός ασθενέστερων οικονομικών τάξεων 25. Τουρισμός από άτομα με ειδικές ανάγκες Τουρισμός Ατόμων με ειδικές ανάγκες 9

Όπως βλέπουμε, τις τελευταίες δεκαετίες έχει εκδηλωθεί ένα πλήθος εξειδικευμένων κινήτρων για ταξίδι και τουριστικές δραστηριότητες. Λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών και απαιτήσεων αυτών των εξειδικευμένων κινήτρων έχει αναπτυχθεί και μία αντίστοιχη μορφή (εναλλακτικού) τουρισμού η οποία, μέσω της ειδικής υποδομής που παρέχει, προσπαθεί να ικανοποιήσει τις απαιτήσεις που απορρέουν από τα κίνητρα των εναλλακτικών μορφών τουρισμού. Σε επίπεδο πολιτικής, πολλές περιοχές, αλλά και χώρες, επενδύουν στην επέκταση των εναλλακτικών μορφών τουρισμού, επειδή θεωρούν ότι μέσω αυτών μπορεί να προκληθεί μία ευρύτερη ανάπτυξη της κάθε περιοχής όπου εντοπίζεται τουριστική δραστηριότητα τέτοιου τύπου (εναλλακτικού τουρισμού) 8. 1.4 ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ 1.4.1 Έννοια της τουριστικής ανάπτυξης Η ύπαρξη σημαντικών τουριστικών πόρων αποτελεί καθοριστικό παράγοντα και συγκριτικό πλεονέκτημα για τις χώρες ή τις περιοχές που επιδιώκουν να αναπτυχθούν τουριστικά. Στους τουριστικούς πόρους, εκτός από τους φυσικούς(κλίμα, φυσικό περιβάλλον κλπ) και τους πολιτιστικούς (παράδοση, πολιτιστικές εκδηλώσεις, τοπικά ήθη και έθιμα κλπ) περιλαμβάνουμε τις υποδομές και υπηρεσίες που άμεσα ή έμμεσα συμβάλλουν στην τουριστική ανάπτυξη (ξενοδοχεία, πρακτορεία, μεταφορικά και επικοινωνιακά δίκτυα κλπ). Με τον όρο «ανάπτυξη» περιγράφεται μία διαδικασία αλλαγών η οποία αποφέρει μετρήσιμα αποτελέσματα. Έτσι, η οικονομική διάσταση της ανάπτυξης εκτιμάται στη βάση μεγεθών τα οποία μεταβάλλονται μέσα σε συγκεκριμένες χρονικές περιόδους, όπως το ΑΕΠ, το κατά κεφαλή εισόδημα, κλπ 9. Η οικονομική διάσταση του τουρισμού δίνει μία σημαντική αναπτυξιακή διάσταση και στην τουριστική δραστηριότητα, ιδιαίτερα όταν αυτή επεκτείνεται σε περιοχές που στερούνται άλλους πόρους για οποιασδήποτε μορφής ανάπτυξη. Με βάση τα παραπάνω, μπορούμε να ορίσουμε ως τουριστική ανάπτυξη «την ανοδική εξέλιξη του τουρισμού, σαν κλάδου οικονομικής δραστηριότητας της οικονομίας μιας χώρας, που συντελείτε βασικά με την πληρέστερη αξιοποίηση και ορθολογιστικότερη εκμετάλλευση των ανεπαρκών τουριστικών πόρων, με την αύξηση της τουριστικής παραγωγής και την ποιοτική βελτίωσή της, μα πάνω απ όλα με την προσαρμογή της στις ανάγκες ή 8 9 Κομίλης, 2001 Gartner, 2001 10

επιθυμίες των τουριστών, δηλαδή στην τουριστική ζήτηση» 10. Τα μεγέθη που χρησιμοποιούνται για να προσδιοριστεί η ανάπτυξη του τουρισμού σε μία περιοχή ή χώρα είναι κυρίως οι αφίξεις, οι διανυκτερεύσεις, οι τουριστικές εισπράξεις και η κατά κεφαλή τουριστική δαπάνη 11. 1.4.2 Επιπτώσεις της τουριστικής ανάπτυξης Όπως αναφέρουν οι Κοκκώσης & Τσάρτας 12, «ο όρος επιπτώσεις χρησιμοποιείται για να περιγράψει όλες τις αλλαγές που επέρχονται στην οικονομία, στην κοινωνία, στον πολιτισμό και στο περιβάλλον των περιοχών ή των χωρών όπου αναπτύσσεται ο τουρισμός και σχετίζονται με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της λειτουργίας του τουριστικού τομέα». Οι ίδιοι, σαν πιο σημαντικές, θεωρούν τις επιπτώσεις του τουρισμού στην οικονομία, συνοπτικά, αφορούν στα εξής ζητήματα: I. Απασχόληση I. Περιφερειακή ανάπτυξη II. Πολλαπλασιαστικές επιδράσεις στην τοπική οικονομία III. Ισοζύγιο πληρωμών IV. Φορολογικά έσοδα για το κράτος V. Πληθωρισμός και αύξηση των τιμών της γης σε τοπικό επίπεδο Στην κοινωνία και τον πολιτισμό οι επιπτώσεις του τουρισμού αφορούν στα εξής ζητήματα: I. Κοινωνική δομή II. Επαγγελματική και κοινωνική κινητικότητα III. Το πλαίσιο και τα αποτελέσματα της επικοινωνίας των ντόπιων με τους τουρίστες IV. Αλλαγές στις κοινωνικές σχέσεις, τα ήθη και τα έθιμα V. Εμπορευματοποίηση δραστηριοτήτων και προϊόντων του τοπικού πολιτισμού και της παράδοσης Τέλος, οι κυριότερες επιπτώσεις του τουρισμού στο περιβάλλον αφορούν τα παρακάτω ζητήματα: I. Φυσικό περιβάλλον 10 11 12 Ηγουμενάκης, 2000, σ. 100-1 Lickorish & Jenkins, 2004 Κοκκώσης & Τσάρτας, 2001, σ. 28 11

II. Συγκρούσεις στις χρήσεις γης III. Μετατροπή οικιστικών συνόλων ή χωρικών ενοτήτων σε τουριστικούς πόρους IV. Η φέρουσα ικανότητα τουριστικών περιοχών V. Προβλήματα ανάπτυξης, λειτουργίας και διαχείρισης τουριστικών περιοχών Το γεγονός ότι οι επιπτώσεις που προκαλεί ο τουρισμός αφορά σχεδόν σε κάθε πλευρά της οικονομικής, κοινωνικής, πολιτιστικής ζωής στον προορισμό αλλά και στο περιβάλλον, μετατρέπει τον τουρισμό και την εξέλιξή του σε φαινόμενο το οποίο χρειάζεται ειδική προσοχή και μελέτη. Οι σύγχρονες προσεγγίσεις των ειδικών του τουρισμού δίνουν ιδιαίτερη σημασία στην προστασία του περιβάλλοντος επειδή αυτό αποτελεί τον σημαντικότερο πόρο του σύγχρονου τουρισμού, «συνιστά το βασικό πλαίσιο διαμόρφωσης, ανάπτυξης και διάθεσης του τουριστικού προϊόντος και αποτελεί κύριο συστατικό στοιχείο του ίδιου του τουριστικού προϊόντος..» 13. Προς αυτή την κατεύθυνση κινείται η έννοια και προσέγγιση της βιώσιμη ή αειφόρου ανάπτυξης. 1.4.3 Βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη Με τον όρο «βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη» περιγράφεται ο τύπος της τουριστικής ανάπτυξης που δραστηριοποιείται ισόρροπα στην τοπική, κοινωνική, οικονομική, πολιτισμική και περιβαλλοντική δομή της κάθε τουριστικής περιοχής, διαμορφώνοντας παράλληλα όρους (υπηρεσίες, υποδομές, τεχνογνωσία) για τη συνεχή ανατροφοδότησή της 14. Οι κυρίαρχες παράμετροι της βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης είναι οι ακόλουθες: Ειδικός σχεδιασμός της τουριστικής ανάπτυξης, με στόχο την ισορροπία ανάμεσα στην κοινωνία, την οικονομία και το περιβάλλον Ενίσχυση όλων των μέτρων(τοπικές αναπτυξιακές πρωτοβουλίες, λειτουργικές διασυνδέσεις ανάμεσα στους διαφορετικούς κλάδους της οικονομίας, έρευνα, εκπαίδευση, μάρκετινγκ) που συμβάλλουν στις διαδικασίες ανατροφοδότησης της ανάπτυξης. Ειδικό θεσμικό πλαίσιο που θα προωθεί τις διαδικασίες της βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης και την τοπική συμμετοχή. 13 14 Κομίλης, 2001, σ. 45 Κοκκώσης & Τσάρτας, 2001, σ. 182-3, Κομίλης, 2001, σ. 130-1 12

Προώθηση μέτρων και πολιτικών που συμβάλλουν στην προστασία και την ανάδειξη του τοπικού φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος. Χρήση των ειδικών και εναλλακτικών μορφών τουρισμού που προαναφέρθηκαν ως βασικού άξονα της τοπικής τουριστικής ανάπτυξης. 1.5 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάσαμε τις έννοιες του τουρισμού, των εναλλακτικών μορφών τουρισμού και της τουριστικής ανάπτυξης. Ο τουρισμός αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά φαινόμενα της σύγχρονης εποχής. Έχει επηρεάσει καθοριστικά τις κοινωνίες των περισσότερων χωρών του κόσμου, τόσο των αναπτυγμένων όσο και των αναπτυσσόμενων. Οι επιπτώσεις του τουρισμού στις περιοχές υποδοχής είναι πολλές και σημαντικές. Από αυτές, τη μεγαλύτερη σημασία είχε αρχικά η οικονομική πλευρά της τουριστικής δραστηριότητας επειδή εκτιμήθηκε ότι μπορεί να συμβάλει στην περιφερειακή ανάπτυξη, στη βελτίωση των εισοδημάτων και γενικότερα των συνθηκών διαβίωσης των κατοίκων των τουριστικών περιοχών. Η αρχική αυτή εκτίμηση σταδιακά ανατράπηκε λόγω των πολλών αρνητικών πλευρών αυτής της ανάπτυξης, κυρίως σε ότι αφορά στο περιβάλλον. Η εμφάνιση των εναλλακτικών μορφών τουρισμού θεωρείται σήμερα ότι αποτελεί μία μορφή «απάντησης» στο ερώτημα του πώς μπορεί να επιτευχθεί μία τουριστική ανάπτυξη χωρίς τις αρνητικές πλευρές της. Προς την κατεύθυνση αντιμετώπισης αυτής της πραγματικότητας κινείται η έννοια της βιώσιμης (αειφόρου) ανάπτυξης η οποία υπόσχεται μία ανάπτυξη βασισμένη σε αρχές που θα σέβονται το περιβάλλον και τον άνθρωπο. Από τις περιοχές της Ελλάδας που ενδιαφέρονται να αναπτυχθούν στη βάση αυτών των αρχών είναι και ο Ν. Πρεβέζης με τον οποίον θα ασχοληθούμε στο επόμενο κεφάλαιο. 13

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο Ο ΝΟΜΟΣ ΠΡΕΒΕΖΗΣ 2.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στο πρώτο κεφάλαιο αναφερθήκαμε στον ορισμό του τουρισμού, στις κατηγορίες των εναλλακτικών μορφών τουρισμού καθώς επίσης και στην έννοια της τουριστικής ανάπτυξης, τις επιπτώσεις της αλλά και στη βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη και στις παραμέτρους της. Σε αυτό το κεφάλαιο θα γίνει μία σύντομη παρουσίαση του νομού Πρεβέζης. Θα αναφερθούμε δηλαδή στα χαρακτηριστικά της περιοχής, τους δήμους του νομού, την οικονομία, τα δημογραφικά στοιχεία, την πληθυσμιακή εξέλιξη του κλπ. 2.2 ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΠΡΕΒΕΖΗΣ 15 2.2.1 Γεωγραφική θέση Ο νομός Πρεβέζης καταλαμβάνει το νοτιοδυτικό τμήμα της Ηπείρου. Πρωτεύουσά του είναι η ομώνυμη πόλη της Πρέβεζας στην είσοδο του Αμβρακικού. Συνορεύει βόρεια με τους νομούς Θεσπρωτίας και Ιωαννίνων, ανατολικά και νοτιοανατολικά με το νομό Άρτας. Νότια βρέχεται από τα νερά του Αμβρακικού κόλπου και δυτικά με το Ιόνιο πέλαγος. Έχει έκταση 1036 τετραγωνικά χιλιόμετρα και μετά την εφαρμογή του προγράμματος Καποδίστρια χωρίστηκε σε οχτώ δήμους και μία κοινότητα. Οι δήμοι του νομού είναι οι εξής: Δήμος Πρεβέζης, ο οποίος αποτελείται από τα Δημοτικά Διαμερίσματα Μιχαλιτσίου, Μύτικα, Νικοπόλεως, Πρεβέζης και Φλάμπουρων. Δήμος Ανωγείου, ο οποίος αποτελείται από τα Δημοτικά Διαμερίσματα Γοργομύλου, Ανωγείου, Τσαγκαρόπουλου και το συνοικισμό Δρυμώνα του Ανωγείου. Δήμος Ζαλόγγου, ο οποίος αποτελείται από τα Δημοτικά Διαμερίσματα Καναλίου, Βράχου, Καμαρίνας, Κρυοπηγής, Μυρσίνης, Νέας Σαμψούντας, Νέας Σινώπης, Ριζών, Χειμαδιού και από των οικισμό των Εκκλησιών. 15 Τα στοιχεία της ενότητας αυτής προέρχονται από την Εγκυκλοπαίδεια Δομή, 2004 14

Δήμος Θεσπρωτικού, ο οποίος αποτελείται από τα Δημοτικά Διαμερίσματα Άσσος, Παπάδες, Ριζοβούνι, Γαλατάς, Μελιανά, Πολυστάφυλο, Νικολίτσι και Θεσπρωτικό. Δήμος Λούρου, ο οποίος αποτελείται από τα Δημοτικά Διαμερίσματα Λούρος, Άνω Ράχη, Βρυσούλα, Κοτσανόπουλο, Ρευματιά, Σκιαδάς Σφηνωτό, Στεφάνη, Τρίκαστρο και Ωρωπός. Δήμος Πάργας, ο οποίος αποτελείται από τα Δημοτικά Διαμερίσματα Πάργας και τις κοινότητες Αγιάς, Ανθούσας και Λιβαδαρίου. Δήμος Φαναρίου, ο οποίος αποτελείται από τα Δημοτικά Διαμερίσματα Καναλάκι, Δεσποτικά, Βαλανιδούσα, Εκκλησιές, Αηδονιά, Αχερουσία, Αμμουδιά, Βαλανιδοράχη, Βουβοπόταμος, Θέμελο, Καστρί, Κορώνη, Κουκούλι, Κυψέλη, Λούτσα, Μεσοπόταμος, Μουζακαίϊκα, Νάρκισσος, Σκεπαστό, Σταυροχώρι, Άνω Σκαφιδωτή και Κορυφούλα. Δήμος Φιλιππιάδας, ο οποίος αποτελείται από τα Δημοτικά Διαμερίσματα Γυμνοτόπου, Αγίου Γεωργίου, Δρυοφύτου, Κερασώνας, Κλεισούρας, Νέας Κερασούντας, Παναγιάς, Πέτρας και Ρωμιάς. Κοινότητα Κρανιάς, η οποία μετά την εφαρμογή του σχεδίου Καποδίστρια παρέμεινε η μόνη κοινότητα στο νομό και μαζί με το συνοικισμό της Τύριας αποτελούν ενιαία διοικητική μονάδα. 2.2.2 Μορφολογικά στοιχεία της περιοχής Το έδαφος του νομού Πρεβέζης είναι κατά 32,7% πεδινό, 20,7% ημιορεινό και 46,6% ορεινό. Το βορειοκεντρικό του τμήμα καταλαμβάνουν τα Θεσπρωτικά όρη, τα οποία παρουσιάζουν μέγιστο υψόμετρο 1274 μέτρα και στα βορειοανατολικά εκτείνεται το νότιο τμήμα του Ξηροβουνίου. Άλλες αξιόλογες κορυφές είναι ο Γοργόμυλος στα όρια με το νομό Άρτας, τα βουνά του Ζαλόγγου, τα οποία υψώνονται στο δυτικό τμήμα, η νότια προέκταση των ορέων της Παραμυθιάς και η ανατολική απόληξη των ορέων της Πάργας. Στο βορειοδυτικό τμήμα του νομού από τις δυτικές απολήξεις των ορέων της Παραμυθιάς ως τα παράλια του Ιονίου, εκτείνεται η πεδιάδα που σχηματίζουν ο Αχέροντας και οι παραπόταμοι του και στα νοτιοανατολικά εκτείνεται η πεδιάδα της Φιλιππιάδας, η οποία αποτελεί μία από τις ποιο εύφορες πεδιάδες της περιοχής. Ανάμεσα στο Ξηροβούνι και τα Θεσπρωτικά όρη, το νομό διαρρέει ο ποταμός Λούρος, ο οποίος πηγάζει στην επαρχία Δωδώνης του νομού Ιωαννίνων και αφού 15

διασχίσει το νομό Πρεβέζης στρέφεται προς τα ανατολικά και εισέρχεται στο νομό Άρτας. Άλλος σημαντικός ποταμός είναι ο Αχέροντας, ο οποίος πηγάζει στα όρη Σουλίου, διασχίζει την πεδιάδα της Θεσπρωτίας, εισέρχεται στο νομό Πρέβεζας και καταλήγει στο Ιόνιο πέλαγος. Το κεντρικό τμήμα του νομού διαρρέει επίσης ο Ξηροπόταμος ο οποίος διανοίγει μια κοιλάδα δυτικά των Θεσπρωτικών όρεων και εκβάλλει στη λίμνη Μαύρη. Βόρεια αυτής της λίμνης και σε μικρή απόσταση από τα ανατολικά όρια του νομού βρίσκεται η λίμνη Ζηρού. Τέλος, τα δάση καλύπτουν 115.800 στρέμματα δηλαδή το 11% της επιφάνειας του νομού, αποτελούνται κυρίως από πεύκα και δρυς και βρίσκονται επί το πλείστον στα Θεσπρωτικά όρη. 2.2.3 Κλιματολογικές συνθήκες Έχει διαπιστωθεί ότι οι κλιματολογικές συνθήκες της περιοχής είναι από τις ευνοϊκότερες στην Ελλάδα. Το κλίμα είναι μεσογειακό με ήπιους χειμώνες και θερμά καλοκαίρια διότι υπάρχει ομαλό ανάγλυφο που δεν παρεμποδίζει την ευεργετική επίδραση της θάλασσας. Ταυτόχρονα όμως δέχεται σχετικά άφθονες βροχοπτώσεις επειδή η περιοχή βρίσκεται στη δυτική Ελλάδα. Χαρακτηριστικά ηπειρωτικού κλίματος εντοπίζονται σε μικρό βαθμό μόνο στα βόρεια και στα βορειοανατολικά όπου το έδαφος είναι ορεινό. 2.2.4 Δημογραφικά στοιχεία Πληθυσμός Με την απογραφή του 2001, ο νομός Πρεβέζης έχει πραγματικό πληθυσμό 59.334 κατοίκους, έναντι 58.628 κατά το 1991 και 55.915 το 1981. Η κατανομή του πληθυσμού είναι η παρακάτω 16 : Αστικός: 22,73% Ημιαστικός: 14,69% Αγροτικός: 62,58% Το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού ανήκει στο Δήμο Πρεβέζης, ο οποίος είναι και ο μεγαλύτερος Δήμος του νομού και ανέρχεται σε 19.535 κατοίκους. Στη συνέχεια ακολουθεί ο Δήμος Φαναρίου όπου ο πληθυσμός του ανέρχεται σε 8.914 κατοίκους και ο Δήμος Φιλιππιάδας με 8.468 κατοίκους που φτάνει σε περίοδο αιχμής στους 14.100, ο Δήμος Ζαλόγγου με 5.054 κατοίκους ενώ τους θερινούς μήνες 16 http://members.tripod.com/nomos_prevezas, 22/1/2006 16

αυξάνεται σε 30.000. Οι Δήμοι Πάργας, Λούρου, Θεσπρωτικού κυμαίνονται από 5.000 μέχρι 6.000 κατοίκους περίπου και τελευταία είναι η κοινότητα Κρανιάς με 1.150 κατοίκους και ο Δήμος Ανωγείου με 1.700 κατοίκους περίπου. Στοιχείο διαφοροποίησης για το Δήμο Ανωγείου σε σχέση με τους υπόλοιπους Δήμους, αποτελεί το ορεινό ανάγλυφο της περιοχής αλλά και οι κλιματολογικές συνθήκες που επικρατούν σε αυτή. Ο πίνακας που ακολουθεί (Πιν. 2.1) παρουσιάζει την εξέλιξη του πληθυσμού στην Ήπειρο, κατά Νομό και σε σχέση με τον συνολικό πληθυσμό της χώρας. Πίνακας 2.1: Πληθυσμιακά χαρακτηριστικά Ηπείρου (ΕΟΤ, 2003) 2.2.5 Οικονομία Απασχόληση 17 Ο οικονομικά ενεργός πληθυσμός του Νομού ανέρχεται στο 35% του πληθυσμού. Όσον αφορά την διάρθρωσή του, στην περιοχή η συντριπτική πλειοψηφία απασχολουμένων αναλογεί στον πρωτογενή τομέα, στοιχείο που φανερώνει τον έντονο γεωργοκτηνοτροφικό χαρακτήρα της περιοχής. Παρά τα φαινόμενα υποαπασχόλησης και πολυαπασχόλησης που χαρακτηρίζουν την περιοχή, η γεωργοκτηνοτροφία αποτελεί την κύρια δραστηριότητα της πλειοψηφίας των κατοίκων και κατ επέκταση ένα σημαντικό τμήμα του εισοδήματος της περιοχής έχει την προέλευσή του από δραστηριότητες του πρωτογενή τομέα. 17 Τα στοιχεία της ενότητας αυτής προέρχονται από την ετήσια έκδοση της Alpha Τράπεζα Πίστεως «Οι Νομοί της Ελλάδος», 2002. 17

Ο δευτερογενής τομέας απασχολεί ένα πολύ μικρό ποσοστό του ενεργού οικονομικά πληθυσμού και περιορίζεται αποκλειστικά σε μικρές μονάδες βιοτεχνικού κυρίως χαρακτήρα, που επεξεργάζονται προϊόντα του πρωτογενή τομέα. Ο τριτογενής τομέας απασχολεί ένα μικρότερο σε σχέση με τον πρωτογενή τομέα, αλλά ιδιαίτερα δυναμικό ποσοστό απασχολουμένων, που εντοπίζεται σχεδόν αποκλειστικά στον τουριστικό κλάδο, στον οποίο κυριαρχούν οι αγροτικές περιοχές που βρίσκονται κατά μήκος των παραλιών του Ιονίου πελάγους. Το εμπόριο και οι δημόσιες υπηρεσίες συμπληρώνουν τις βασικές επαγγελματικές δραστηριότητες στην περιοχή. Η ανάπτυξη του τουρισμού συντελείτε στην παράκτια ζώνη, όπου συναντάμε σημαντικό αριθμό ξενοδοχείων και λοιπών καταλυμάτων, οι κλίνες των οποίων υπερβαίνουν τις 6.000, όπως θα δούμε αναλυτικά στο επόμενο κεφάλαιο. Η περιοχή με την σημαντικότερη τουριστική κίνηση του Νομού είναι η Πάργα, η οποία αποτελεί γνωστό διεθνή προορισμό με αξιόλογη παράδοση. 2.3 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Στο κεφάλαιο αυτό έγινε μια γενική παρουσίαση του νομού Πρεβέζης. Ο νομός Πρεβέζης είναι ο ένας από τους τέσσερις νομούς της Ηπείρου με πρωτεύουσα την ομώνυμη πόλη της Πρέβεζας. Αποτελείται από οχτώ δήμους και μία κοινότητα και ο πληθυσμός του κατά την τελευταία απογραφή του 2001 ανερχόταν σε 59.356 κατοίκους. Το έδαφός του είναι σχεδόν στο 50% ορεινό με πολλές και επιβλητικές οροσειρές. Το κλίμα του είναι μεσογειακό με ήπιους χειμώνες, ενώ χαρακτηριστικά ηπειρωτικού συναντάμε μόνο στα ανατολικά όπου το έδαφος είναι ορεινό. Η γεωργία και η κτηνοτροφία είναι η κύρια ενασχόληση στην πλειοψηφία των κατοίκων του, ενώ σε δεύτερη μοίρα έρχεται ο δευτερογενής και ο τριτογενής τομέας ο οποίος όμως παρουσιάζει μια σταθερότητα. Με βάση τα συνοπτικά στοιχεία που παραθέσαμε για το νομό, εύκολα συνάγεται το συμπέρασμα ότι οι αναπτυξιακές δυνατότητές του είναι περιορισμένες. Ο τουρισμός αποτελεί ήδη δυναμικό κλάδο της τοπικής οικονομίας, ειδικά στις παράκτιες περιοχές. Επίσης, προβάλει ως μία αξιοπρόσεκτη λύση για τις περιοχές εκείνες που είναι περισσότερο υποβαθμισμένες οικονομικά, διαθέτουν όμως φυσικούς ή άλλους πόρους οι οποίοι μπορούν να αξιοποιηθούν αναπτυξιακά. 18

Στο επόμενο κεφάλαιο θα αναφερθούμε στα χαρακτηριστικά του τουρισμού στο νομό αλλά και στους πόλους της τουριστικής ανάπτυξης της περιοχής. Χάρτης 2.1: Ο Νομός Πρεβέζης και οι Δήμοι του (http://www.roe.gr/preveza -18/1/06) 19

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο Ο ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΣΤΟ ΝΟΜΟ: ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 3.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στο δεύτερο κεφάλαιο ασχοληθήκαμε με την παρουσίαση του νομού Πρεβέζης. Έγινε μια σύντομη αναφορά στα μορφολογικά, κλιματολογικά, δημογραφικά και οικονομικά στοιχεία της περιοχής. Σε αυτό το κεφάλαιο θα αναλύσουμε τα χαρακτηριστικά του τουρισμού στο νομό και τους πόλους της τουριστικής ανάπτυξης. Δηλαδή τον αριθμό της τουριστικής υποδομής, τα χαρακτηριστικά των τουριστών, τις εθνικότητές τους κλπ. 3.2 ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΟΥΡΙΣΜΟ ΣΤΗΝ ΠΡΕΒΕΖΑ Ο τουρισμός στο νομό Πρεβέζης έχει αναπτυχθεί κατά μήκος των παραλίων του, οι οποίες θεωρούνται περιοχές μαζικού θερινού αλλοδαπού τουρισμού μέσης και υψηλής στάθμης και εσωτερικού παραθεριστικού τουρισμού μέσης προς χαμηλή στάθμη. Παρόλα αυτά τα τελευταία χρόνια γίνεται μια προσπάθεια από τους τοπικούς φορείς για διαφοροποίηση του τουριστικού προϊόντος δηλαδή να αναπτυχθούν οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού όπως αγροτουρισμός, οικολογικός, πολιτιστικός, αθλητικός, ορεινός κλπ. Οι λόγοι που γίνεται αυτό είναι: α) διότι η παράκτια ζώνη παρουσιάζει ανεξέλεγκτη τουριστική, οικιστική ανάπτυξη και αυθαίρετη δόμηση, η οποία θα πρέπει να διαφοροποιηθεί, και, β) οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού έχουν τα εξής πλεονεκτήματα: Προσελκύουν τουρίστες με υψηλό μορφωτικό και εισοδηματικό επίπεδο Αμβλύνουν την εποχικότητα των τουριστικών δραστηριοτήτων Περιλαμβάνουν δραστηριότητες φιλικές προς το περιβάλλον, τα ιστορικά και πολιτιστικά μνημεία, τις τοπικές παραδόσεις κλπ. Συνδέονται άμεσα με παραδοσιακές παραγωγικές και κοινωνικές δραστηριότητες και συμβάλλουν στη διατήρηση της συνοχής του κοινωνικού οικονομικού ιστού των τοπικών κοινωνιών. 20

3.3 ΟΙ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ Η παράκτια ζώνη. Η παράκτια ζώνη είναι ο βασικός πόλος έλξης τουριστών κατά την καλοκαιρινή περίοδο. Το φαινόμενο του μαζικού τουρισμού είναι ιδιαίτερα έκδηλο κατά μήκος της παραλίας. Στην περιοχή αυτή, τους καλοκαιρινούς μήνες παρατηρείται μία εντυπωσιακή τουριστική και οικονομική κίνηση. Αντίθετα, τους χειμερινούς μήνες η οικονομική δραστηριότητα είναι περιορισμένη έως ανύπαρκτη. Ανάλογα φαινόμενα παρατηρούνται στην περιοχή της Λυγιάς, της Λούτσας και της Πάργας. Η κατάσταση αυτή επηρεάζει οικονομικά και τους 4 δήμους στους οποίους ανήκει η παράκτια ζώνη, δηλ. του Δήμους Πρέβεζας, Ζαλόγγου, Φαναρίου και Πάργας. Η συνολική επιφάνεια της παράκτιας ζώνης είναι 50.115 εκτάρια εκ των οποίων το 43% καλύπτεται από δάση και δασικές εκτάσεις, το 24% από γεωργική γη, το 22% από βοσκότοπους και το υπόλοιπο τμήμα της καλύπτεται από οικισμούς, επιφανειακά νερά κλπ. Διαθέτει επίσης, σημαντικούς φυσικούς πόλους έλξης, τοπία υψηλής αισθητικής αξίας και πολύ καλές παραλίες για κολύμβηση. Συγκεκριμένα, υπάρχουν 5 οικολογικά σημαντικές περιοχές που προτάθηκαν για ένταξη στο Ευρωπαϊκό Δίκτυο NATURA 2000: το Δέλτα και τα Στενά Καλαμά, η θαλάσσια ζώνη από Πάργα ως το ακρωτήριο του Αγίου Θωμά, οι εκβολές και τα στενά του Αχέροντα, το έλος Καλοδίκι και ο Αμβρακικός κόλπος 18. Άλλοι τουριστικοί πόροι. Εκτός από την παράκτια ζώνη με τις πολλές παραλίες της (Καστροσυκιάς, Λυγιάς, Αμμουδιάς, Βάλτος, Λύχνος κ. ά.), σημαντικοί τουριστικοί πόροι του Νομού θεωρούνται τα πολλά και εντυπωσιακά της μνημεία, όπως η Νικόπολη, το Ζάλογγο, το Νεκρομαντείο, η Κασσώπη, το Κάστρο της Πάργας, το Κάστρο της Αγιάς, το τμήμα της πόλης της Πρέβεζας που έχει χαρακτηρισθεί ως παραδοσιακός οικισμός, οι παραδοσιακοί οικισμοί της Πάργας και της Αγιάς, όπως και πολλά άλλα βυζαντινά κυρίως μνημεία 19. Επίσης, οι διάφορες πολιτιστικές εκδηλώσεις και τα πανηγύρια που διοργανώνονται σε όλο το Νομό. Όπως αναφέραμε πιο πάνω, ο Νομός διαθέτει επίσης εντυπωσιακούς τουριστικούς πόρους φυσικού κάλλους, όπως η λίμνη Ζηρού, το αισθητικό δάσος Λεκατσά, ο Αμβρακικός κόλπος με το ιδιαίτερο υγροβιότοπό του καθώς και τα στενά 18 19 ΕΟΤ, 2003, σ. 46 ΕΟΤ 2003, Κολτσιδόπουλος, 2001 21

του Αχέροντα και οι εκβολές του. Μάλιστα, το «Δέλτα και τα στενά του Αχέροντα», ως ενιαία περιοχή, περιλαμβάνεται στο δίκτυο NATURA 2000 20. Η γαστρονομία της περιοχής επίσης θεωρείται αξιόλογος τουριστικός πόρος. Οι τοπικές συνταγές της παραδοσιακής κουζίνας θεωρούνται «αναπόσπαστα συστατικά επιτυχημένων διακοπών σε μια σειρά εναλλακτικών δραστηριοτήτων που προσφέρονται από την περιοχή..», σύμφωνα με την ΕΤΑΝΑΜ 21. Πρόσβαση. Η θέση του Νομού Πρεβέζης είναι τέτοια που δεν αντιμετωπίζει πρόβλημα πρόσβασης, το αντίθετο μάλιστα. Βρίσκεται πολύ κοντά σε σημαντικούς οδικούς άξονες όπως τον Δυτικό Άξονα Πάτρας-Ιωαννίνων και την Εγνατία οδό. Η υποθαλάσσια σήραγγα που ενώνει το Νομό με την Αιτωλοακαρνανία αποτελεί σημαντικό έργο ειδικά αν λάβει κανείς υπόψη του την ύπαρξη του αεροδρομίου του Ακτίου ( Αντωνίου & Κλεοπάτρας ). Η ύπαρξη αεροδρομίου είναι καθοριστικό στοιχείο για την ανάπτυξη ενός προορισμού, και κυρίως όταν ο προορισμός αυτός βασίζει την τουριστική του ανάπτυξη στον μαζικό τουρισμό, λόγω της απευθείας προσέγγισης πτήσεων charter. Προς το παρόν, η κίνηση του αεροδρομίου αυτού είναι χαμηλή μιας και τα αεροσκάφη που δρομολογούνται είναι μικρής χωρητικότητας. Όπως είναι φυσικό, η σημαντικότερη κίνηση παρουσιάζεται στο Άκτιο κατά τους θερινούς μήνες από έκτακτες πτήσεις με τουρίστες τόσο για την Πρέβεζα και Πάργα, όσο και για τη Λευκάδα 22. Σε γενικές γραμμές το οδικό δίκτυο θεωρείται καλό, αν και τους χειμερινούς μήνες σημειώνονται κατολισθήσεις σε ορισμένες περιοχές με αποτέλεσμα να δημιουργούνται προβλήματα λόγω ζημιών που παρουσιάζονται στους δρόμους. Για τον τουρισμό, το πρόβλημα γίνεται εντονότερο όταν επηρεάζεται η εθνική οδός Πρέβεζας-Ηγουμενίτσας η οποία εξυπηρετεί κυρίως τον τουρισμό της Πάργας. Τους καλοκαιρινούς μήνες, αξιόλογη είναι επίσης η κίνηση που παρουσιάζει η μαρίνα της Πρέβεζας 23. 3.4 ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΟ ΝΟΜΟ Διανυκτερεύσεις. Όπως αναφέραμε και στην προηγούμενη ενότητα, στο νομό Πρεβέζης έχει αναπτυχθεί επί το πλείστον ο μαζικός τουρισμός. Για το λόγο αυτό προσελκύει περισσότερο τουρίστες τους θερινούς μήνες, από χώρες οι οποίες δεν 20 21 22 ΕΤΑΝΑΜ, 2003 ΕΤΑΝΑΜ, 2003, σ. 23 ΕΟΤ, 2003 22

διαθέτουν αρκετή ηλιοφάνεια και προσεγγίσιμες ακτές όπως η Γερμανία, η Σουηδία και η Αυστρία. Οι διανυκτερεύσεις των αλλοδαπών τουριστών σε ποσοστό επί τοις εκατό κατανέμονται ως εξής: Περιοχή Πάργας 54% Λοιπές περιοχές 46% Σύμφωνα με τον ΕΟΤ (2003), οι διανυκτερεύσεις των αλλοδαπών και ημεδαπών τουριστών στο νομό κατά την τετραετία 1996-2000 είναι: Πίνακας 3.1: Σύνολο διανυκτερεύσεων σε ξενοδοχειακά καταλύματα Ν. Πρέβεζας 1996-2000 (ΕΟΤ, ΕΣΥΕ (website: http://www.gnto.gr/2/01/gb10001.html, 21/06/03) Έτη Αλλοδαποί Τουρίστες Ημεδαποί Τουρίστες 1996 107.297 106.134 1997 128.876 116.142 1998 145.812 127.911 1999 152.756 117.987 2000 139.893 134.512 Σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΣΥΕ (2003), στην περιφέρεια της Ηπείρου, το μοντέλο του τουρισμού αναφορικά με τη χώρα προέλευσης δεν παρουσιάζει αλλαγές σε σχέση με το εθνικό μοντέλο. Η πλειοψηφία των τουριστών που επισκέπτονται την Ήπειρο είναι Γερμανοί, Γάλλοι, Ιταλοί, Βρετανοί, Ολλανδοί, Σουηδοί και Αυστριακοί, που όπως προείπαμε αιτιολογείται από το γεγονός ότι στην παράκτια ζώνη κυριαρχεί το μοντέλο του μαζικού τουρισμού. Από αυτούς, οι Γερμανοί σημειώνουν το μεγαλύτερο ποσοστό διανυκτερεύσεων στην Περιφέρεια (34%) και ακολουθούν οι Γάλλοι (22%) και οι Ιταλοί (11%). Οι διανυκτερεύσεις Βρετανών σημειώνουν την υψηλότερη αναλογία στο αντίστοιχο σύνολο για την Ελλάδα (20%). Οι Ιταλοί συμμετέχουν με ποσοστό 1% και οι Καναδοί και οι Γιουγκοσλάβοι με ποσοστό 0,9%. Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στους Τούρκους (ποσοστό 1,4%), οι οποίοι είναι κυρίως διερχόμενοι και συνήθως «αυτάρκης» σε προμήθειες κλπ. Τα τελευταία χρόνια, παρουσιάζουν σημαντική εξέλιξη οι αφίξεις από χώρες της ανατολικής Ευρώπης και ιδιαίτερα από την Τσεχία. 23 ΕΟΤ, 2003 23

Ένα άλλο ιδιαίτερο στοιχείο είναι το γεγονός ότι η Ήπειρος δεν προσελκύει σχεδόν καθόλου «πολυτελή» αλλοδαπό τουρισμό, γεγονός που δηλώνει την απόλυτη κυριαρχία του μαζικού τουρισμού και του τουριστικού πακέτου. Διάγραμμα 3.1: Μέσος αριθμός διανυκτερεύσεων στην Ήπειρο κατά νομούς (ΕΟΤ, 2003) Μέση διάρκεια παραμονής. Σύμφωνα με τη μελέτη του ΕΟΤ (2003), ο μέσος αριθμός διανυκτερεύσεων (μέση διάρκεια παραμονής) στην περιφέρεια Ηπείρου ανά αλλοδαπό επισκέπτη (διανυκτερεύσεις αλλοδαπών /αριθμός αλλοδαπών), είναι 3 νύκτες. Το αντίστοιχο μέγεθος στο σύνολο της χώρας είναι 5,5 νύκτες. Ο μικρότερος μέσος αριθμός διανυκτερεύσεων παρουσιάζεται στον νομό Ιωαννίνων (1,6 νύκτες) ενώ ο μεγαλύτερος στην Πρέβεζα (5 νύκτες). Ο μεγαλύτερος μέσος αριθμός διανυκτερεύσεων παρουσιάζεται στις κλίνες Α -Α τάξης 24 (7,6 νύκτες) με αξιοσημείωτη απόκλιση από τον μέσο όρο, ενώ ο μικρότερος μέσος αριθμός διανυκτερεύσεων στα Camping (2,2 νύκτες). Πληρότητα καταλυμάτων. Σε σύγκριση με το σύνολο της χώρας, η μέση πληρότητα των καταλυμάτων της Ηπείρου για τους αλλοδαπούς επισκέπτες είναι πολύ μικρότερη (14,04% έναντι 45,08% για το σύνολο της χώρας). Η μεγαλύτερη πληρότητα ανάμεσα στους αλλοδαπούς παρουσιάζεται στην Θεσπρωτία ενώ η μικρότερη στην Άρτα. 24 Σήμερα οι τάξεις έχουν αντικατασταθεί με τα «αστέρια» 24

Η μειωμένη πληρότητα έχει δυσμενείς συνέπειες στη λειτουργία των καταλυμάτων και ιδιαίτερα στην κερδοφορία τους, δεδομένου ότι τα έξοδα λειτουργία τους θα είναι αυξημένα. Διάγραμμα 3.2: Μέσος αριθμός διανυκτερεύσεων στην Ήπειρο κατά κατηγορία καταλύματος (ΕΟΤ, 2003) Σκοπός του ταξιδιού και κίνητρα επίσκεψης της περιοχής. Από μελέτη που έγινε από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης 25, προκύπτει ότι η αναψυχή - διακοπές είναι ο αποκλειστικός σκοπός του ταξιδιού των τουριστών στην περιοχή και ακολουθεί η επίσκεψη συγγενών αλλά και άλλοι λόγοι οι οποίοι δεν διευκρινίζονται. Το βασικότερο κίνητρο επίσκεψης της περιοχής είναι οι φυσικές ομορφιές και στη συνέχεια οι αρχαιότητες, το κλίμα το οποίο είναι μεσογειακό αλλά και το κόστος ταξιδιού. 3.5 ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΑΚΗ ΥΠΟΔΟΜΗ Οι παραλιακές ενότητες (Πρέβεζα, Κανάλι, Πάργα) διαθέτουν ευρύ φάσμα εγκαταστάσεων-καταλυμάτων κύριων ξενοδοχειακών, ενοικιαζόμενων δωματίων, διαμερισμάτων, οργανωμένων camping, υστερούν όμως ως προς το μέγεθος και την ποιότητα και θεωρούνται πρόχειρα, υποβαθμισμένα και με ελλιπή καθαριότητα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα η περιοχή να μην μπορεί να συγκεντρώσει τουρισμό υψηλού επιπέδου και έτσι περιορίζεται συνήθως σε ντόπιο τουρισμό συνήθως χαμηλής εισοδηματικής στάθμης και ποιότητας. 25 ΑΠΘ, 1994 25

Εκτός όμως από αυτό, στο νομό υπάρχουν και Δήμοι οι οποίοι δεν έχουν κανένα τουριστικό κατάλυμα όπως οι Δήμοι Θεσπρωτικού και Ανωγείου, ενώ ο Δήμος Φιλιππιάδας έχει μόνο ένα ξενοδοχείο Γ κατηγορίας. Διάγραμμα 3.3: Μέση πληρότητα καταλυμάτων κατά νομό (ΕΟΤ, 2003) Σύμφωνα με τη στατιστική μελέτη του Ξενοδοχειακού Επιμελητηρίου της Ελλάδας (2005), το ξενοδοχειακό δυναμικό του νομού Πρεβέζης κατά το έτος 2005 είναι αναλυτικά το εξής: Πίνακας 3.2: Ξενοδοχειακό δυναμικό του Ν. Πρέβεζας κατά το 2005 (Ξ.Ε.Ε, http://www.grhotels.gr/main_statistics.htm 25/1/2006) 5***** 4**** 3*** 2** 1* Σύνολο Μονάδες - 2 13 49 14 78 Δωμάτια - 30 78 998 259 1365 Κλίνες - 54 1.504 1.913 521 3992 Με στοιχεία του έτους 2001, ο αριθμός των καταγεγραμμένων κλινών σε βοηθητικά καταλύματα ανέρχεται σε 1.872 για το σύνολο της Περιφέρειας από τις οποίες οι 1.338 (71,5%), βρίσκονται στο Ν. Πρέβεζας 26. Στη συνέχεια παραθέτουμε πίνακα με το ξενοδοχειακό δυναμικό όλης της παράκτιας ζώνης κατά Νομό, με ειδική ανάλυση για τον Νομό Πρέβεζας 27. 26 27 ΕΟΤ, 2003 Αναλυτικότερα, τα στοιχεία παρατίθενται στο Παράρτημα 26

Πίνακας 3.3: Ξενοδοχειακό δυναμικό παράκτιας ζώνης & του Ν. Πρέβεζας ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΛΙΝΕΣ 2001 (ΕΟΤ, 2003, δική μας επεξεργασία) % % (του συνόλου της (του συνόλου του παράκτια ζώνης) Ν. Πρεβέζης) Σύνολο κλινών Παράκτιας ζώνης 5872 100 - Παράκτια περιοχή Ν. Θεσπρωτίας 2088 35,5 - Παράκτια περιοχή Ν. Άρτας 340 5,8 - Παράκτια περιοχή Ν. Πρέβεζας 3.444 58,7 100 Περιοχή Πρέβεζας 2155 36,8 62,6 Περιοχή εκβολών Αχέροντα 126 2,1 3,7 Περιοχή Πάργας 1163 19,8 33,7 Από τη σύγκριση των Πινάκων 3.2 και 3.3 προκύπτει ότι από το 2001 ως το 2005 διαπιστώνεται μία αύξηση κατά 548 κλίνες, γεγονός που δηλώνει την αύξηση της παρατηρούμενης ζήτησης στην περιοχή. 3.6 Ο ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΣΤΟ ΝΟΜΟ Όπως προκύπτει από όσα αναφέραμε προηγουμένως, το κύριο βάρος της τουριστικής δραστηριότητας δίνεται στις παράκτιες περιοχές, για τρεις κυρίως λόγους: (ι) λόγω του γεγονότος ότι αποτελούν καθιερωμένες και παραδοσιακές και γνωστές αγορές με δεδομένη πελατεία και μερίδιο αγοράς, (ιι) λόγω της εξειδίκευσης του εργατικού δυναμικού που απασχολείται στον τουρισμό μαζικού τύπου, και, (ιιι) λόγω του κεφαλαίου που έχει επενδυθεί εκεί. Παρόλα αυτά, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μία περιορισμένη αλλά δυναμική τουριστική δραστηριότητα και σε περιοχές μακριά από την παράκτια ζώνη, όπως τα στενά του Αχέροντα. Οι δραστηριότητα αυτή οφείλεται σε λόγους όπως: (α) ότι οι απαιτήσεις της αγοράς έχουν μεταβληθεί, (β) υπάρχει άμεσα η ανάγκη διαφοροποίησης του τουριστικού προϊόντος της περιοχής ώστε να γίνει πιο 27

ανταγωνιστικό (ή να μην υποχωρήσει), και, (γ) επειδή διατίθενται κονδύλια από την Ευρωπαϊκή Ένωση (μέσω διάφορων προγραμμάτων) για την ανάπτυξη τέτοιων δραστηριοτήτων και επιχειρήσεων εναλλακτικού τουρισμού. Παράλληλα, οι τοπικοί φορείς, ασχολούνται συστηματικά με την εξεύρεση πόρων για την ανάπτυξη περιοχών με αναπτυξιακά προβλήματα. Οι φορείς αυτοί έχουν συγκροτήσει την «Εταιρεία Ανάπτυξης Αμβρακικού» (ΕΤΑΝΑΜ), μέσω της οποίας γίνεται κατά κύριο λόγο η αναπτυξιακή αυτή προσπάθεια στον Νομό Πρέβεζας. 3.7 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Στο κεφάλαιο αυτό ασχοληθήκαμε με τα χαρακτηριστικά του τουρισμού στο νομό. Συμπερασματικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι μέχρι τώρα έχει αναπτυχθεί ο μαζικός τουρισμός ενώ τα τελευταία χρόνια γίνεται μια προσπάθεια ανάπτυξης των εναλλακτικών μορφών τουρισμού, έτσι ώστε να αξιοποιηθούν όλοι οι τουριστικοί πόροι του νομού. Το μεγαλύτερο ποσοστό των αλλοδαπών τουριστών προέρχεται από χώρες όπως η Γερμανία, η Σουηδία, η Τσεχία και η Αυστρία, ενώ οι ημεδαποί τουρίστες προέρχονται σχεδόν από όλη την Ελλάδα. Επίσης, τα τουριστικά καταλύματα δεν χαρακτηρίζονται για τα ποιοτικά τους χαρακτηριστικά, είναι πρόχειρα και με ελλιπή καθαριότητα, γεγονός που έχει ως συνέπεια ο τουρισμός στο Νομό να είναι χαμηλής εισοδηματικής στάθμης και ποιότητας. Παράλληλα με τον τουρισμό που αναπτύσσεται στις παραλίες, αναπτύσσεται και περιορισμένη (μέχρι τώρα) τουριστική δραστηριότητα σε περιοχές με φυσικές ομορφιές, οι οποίες βρίσκονται μακριά από την ακτογραμμή. Οι δραστηριότητες αυτές έχουν τα χαρακτηριστικά των εναλλακτικών μορφών τουρισμού, που αποτελούν και το κύριο στοιχείο για μια ήπια και βιώσιμη ανάπτυξη. Στο επόμενο κεφάλαιο θα αναφερθούμε σε τρεις περιοχές του Νομού Πρεβέζης, τη λίμνη Ζηρού, τον Αμβρακικό κόλπο και τον Αχέροντα- Νεκρομαντείο, οι οποίες διαθέτουν τα στοιχεία των τουριστικών πόρων για αξιοποίηση και στις οποίες περιοχές έχουν αναπτυχθεί ή γίνεται προσπάθεια να αναπτυχθούν εναλλακτικές μορφές τουρισμού. 28

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ο ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΟΠΟΥ ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΝΤΑΙ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ 4.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στο προηγούμενο κεφάλαιο αναλύσαμε τα χαρακτηριστικά του τουρισμού στο νομό Πρεβέζης καθώς επίσης και τους πόλους που συντελούν στην τουριστική ανάπτυξή του. Στο κεφάλαιο αυτό θα κάνουμε μια σύντομη παρουσίαση των περιοχών όπου αναπτύσσονται εναλλακτικές μορφές τουρισμού. Συγκεκριμένα, έχουμε επιλέξει την περιοχή της Λίμνης Ζηρού, του Αχέροντα Νεκρομαντείου και του Αμβρακικού. 4.2 Η ΛΙΜΝΗ ΖΗΡΟΥ 4.2.1 Ιστορία Μυθολογία 28 Σύμφωνα με την παράδοση και τις διηγήσεις των κατοίκων της περιοχής του Ζηρού, στη θέση που βρίσκεται η λίμνη σήμερα, πολλά χρόνια πριν υπήρχε χωριό με την ίδια ονομασία. Στο χωριό αυτό ήταν δύο αδερφές, από τις οποίες η μία ήταν πολύ Φωτ. 1: Η λίμνη Ζηρού (http://www.ecotourepirus.gr/eco/ecoareas.php3?area_id=85&area_tipos=3) πλούσια και η άλλη πολλή φτωχή. Η φτωχή αδερφή είχε ένα παιδί και κάποια στιγμή αυτό αρρώστησε. Έτσι πήγε στην αδερφή της να της ζητήσει χρήματα αλλά εκείνη αρνήθηκε να της δώσει. Όταν γύρισε στο σπίτι της το παιδί είχε γίνει καλά. Τότε εμφανίστηκε κάποιος άγιος και της είπε να πάρει το παιδί και να φύγει από το χωριό, αλλά ότι και να ακούσει να μην γυρίσει πίσω να κοιτάξει γιατί θα γίνει μάρμαρο. 28 Τα στοιχεία της ενότητας αυτής προέρχονται από προσωπική συνέντευξη με τον κ. Βάσιο Γεώργιο, Ιανουάριος, 2006 29

Καθώς απομακρυνόταν με το παιδί της αγκαλιά από το χωριό άκουσε το θόρυβο από το σεισμό, γύρισε να δει τι απέγινε η αδερφή της και έγινε μάρμαρο. Λέγεται ότι σε κάποιο σημείο κοντά στη λίμνη σήμερα υπάρχει μια πέτρα η οποία έχει το σχήμα γυναίκας που κρατάει στην αγκαλιά της παιδί και την παρομοιάζουν με εκείνη που είχε μαρμαρώσει με το σεισμό. Μετά την καταστροφή του χωριού στην περιοχή άρχισε να τρέχει νερό, το οποίο δεν είναι γνωστό από που προέρχεται και έτσι δημιουργήθηκε η λίμνη Ζηρού. 4.2.2 Παρουσίαση της περιοχής της λίμνης 29 Η λίμνη Ζηρού βρίσκεται στα ανατολικά του νομού Πρεβέζης, κοντά στα όριά του με το νομό Ιωαννίνων. Η κύρια είσοδος της είναι από την εθνική οδό Ιωαννίνων Φιλιππιάδας, απέναντι από την κοινότητα Παντάνασσα Άρτας, ενώ συμπληρωματική είσοδος της περιοχής υπάρχει από παράκαμψη της εθνικής οδού κοντά στη Φιλιππιάδα προς Θεσπρωτικό. Η ευρύτερη περιοχή περιλαμβάνει: Τη λίμνη Ζηρού, το όνομα της οποίας έχει Σλαβική προέλευση (Ozero=λίμνη στα Ρωσικά). Η διάμετρός της είναι 1000μ., και το πλάτος της 500μ. Έχει σχήμα ελλειπτικό και το μέγιστο βάθος της είναι άνω των 25 μέτρων. Χώρο 100 στρεμμάτων περίπου στον οποίο υπάρχουν οι εγκαταστάσεις της πρώην παιδούπολης Ζηρού εντός των οποίων βρίσκονται κτίσματα διαφόρων χρήσεων. Τα κτίσματα της πρώην Παιδούπολης είχαν κατασκευασθεί την περίοδο 1950 1955 από Αυστριακούς αρχιτέκτονες με πρωτοβουλία της τότε βασίλισσας Φρειδερίκης και αντικείμενό τους ήταν περίθαλψη των ορφανών παιδιών του Β Παγκοσμίου πολέμου και του Ελληνικού Εμφυλίου πολέμου. Μέχρι το 1965 οπότε σχεδόν καταστράφηκε από σεισμό αποτέλεσε ένα σημαντικό εκπαιδευτικό, οικονομικό και πολιτιστικό πυρήνα της περιοχής. Γραφικό βραχώδη όγκο στα Βόρεια και Δυτικά παράλια της λίμνης, το όνομα του οποίου είναι Ριζό. Πεδινό αισθητικό δάσος και λιβάδια. Ιδιοκτησία στην περιοχή, εκτός από τη λίμνη η οποία ανήκει στο Ελληνικό Δημόσιο, έχουν οι Δήμοι Θεσπρωτικού, Ξηροβουνίου και Φιλιππιάδας καθώς επίσης 29 Τα στοιχεία για τη λίμνη Ζηρού προέρχονται από το ΕΤΑΝΑΜ ΑΕ, (χ.χ.) 30

και ο Ελληνικός Οργανισμός Πρόνοιας στον οποίο ανήκουν η έκταση και οι εγκαταστάσεις της πρώην Παιδούπολης. Μέχρι τώρα στη λίμνη Ζηρού δεν υφίσταται καμία οικονομική δραστηριότητα. Ο κυριότερος λόγος είναι το ιδιοκτησιακό καθεστώς που τη διέπει. Ένας άλλος σημαντικός λόγος είναι ότι δεν υπήρχε κατάλληλος φορέας ή φορείς, ούτε αποτελεσματικός μηχανισμός και οργάνωση που θα αναλάμβανε την ευθύνη προβολής και προώθηση του προϊόντος της περιοχής. Ταυτόχρονα όμως με την ελλιπή προβολή και προώθηση, η έλλειψη τουριστικής υποδομής (καταλύματα, χώροι εστίασης και αναψυχής κλπ), συνέβαλε στον περιορισμό της ανάπτυξης. Ωστόσο, στα τέλη του 2004 δόθηκε σε δημοπρασία ένα κτίριο δίπλα στη λίμνη, το οποίο πήρε ιδιώτης από την περιοχή, το ανακαίνισε και λειτουργεί ως «καφέ ταβέρνα», με το όνομα «Λίμνη Ζηρού». Είναι χαρακτηριστικό της δυσκολίας που συναντά η ανάπτυξη οικονομικής δραστηριότητας στην περιοχή το γεγονός ότι το ίδιο κτίριο είχε δοθεί τέσσερις φορές πριν σε δημοπρασία, αλλά δεν είχε αξιοποιηθεί από κανέναν. Στην ευρύτερη περιοχή, στην οποία οργανωτικά και γεωγραφικά ανήκει η λίμνη, έχει αναπτυχθεί η γεωργία, η κτηνοτροφία και η οργανωμένη χοιροτροφία. Οι δραστηριότητες του δευτερογενή τομέα είναι εξαιρετικά λίγες, και περιορίζονται στην επεξεργασία και τυποποίηση τοπικά παραγόμενων προϊόντων (κρέατα κλπ), ενώ στον τριτογενή τομέα επικρατέστερος κλάδος είναι το εμπόριο. Σε δεύτερη φάση έρχονται οι υπηρεσίες και ο τουρισμός. Αυτό οφείλεται κατά κύριο λόγο στο γεγονός ότι ο τουρισμός είναι διερχόμενος, καθώς η περιοχή δεν διαθέτει την απαραίτητη υποδομή για τη συγκράτησή του. Επίσης, πρέπει να αναφερθεί ότι στις περιοχές που συγκροτούν το γεωγραφικό χώρο της «περιοχής λίμνης Ζηρού» υπάρχει ένα μόνο τουριστικό κατάλυμα (Γ τάξης) στο Δήμο Φιλιππιάδας, ενώ στους Δήμους Θεσπρωτικού και Ξηροβουνίου δεν υπάρχει κανένα. Στην πρώην παιδούπολη Ζηρού έχουν καταγραφεί συνολικά 30 κτίρια, στα οποία είχε γίνει ανακαίνιση από το Δήμο Φιλιππιάδας αλλά από τότε δεν έχει γίνει καμία ενέργεια για την περαιτέρω αξιοποίησή τους 30. Όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω, η περιοχή της λίμνης δεν έχει αξιοποιηθεί τουριστικά. Κατά καιρούς όμως έχει χρησιμοποιηθεί για διάφορες δραστηριότητες: 30 Στοιχεία που προέκυψαν μετά από συζήτηση με κατοίκους της περιοχής 31

Τη μεταπολεμική περίοδο η παράνομη κολύμβηση, κατέληξε σε απαγορευμένο καρπό λόγω του πνιγμού αρκετών νεαρών. Το 1992 η λίμνη Ζηρού με τις εγκαταστάσεις της Ζηρόπολης χρησιμοποιήθηκε από τη νομαρχία της Πρέβεζας για την στέγαση των Αλβανών και Βορειοηπειρωτών προσφύγων. Το 1994-95 ο Ναυτικός Όμιλος ξεκίνησε να διοργανώνει αγώνες σκι, αλλά μετά από διαμαρτυρίες της «Περιβαλλοντολογικής Εταιρίας Πρέβεζας» αυτό σταμάτησε γιατί ρύπαιναν με πετρελαιοειδή τα νερά και με το θόρυβο των μηχανών τρόμαζαν τα πουλιά του περικείμενου δάσους, και, Ακόμα και τώρα χρησιμοποιείτε για την παράνομη αλιεία κεφάλου. 4.2.3 Η τοπική κοινωνία και η λίμνη Στην τοπική κοινωνία η λίμνη Ζηρού είναι γνωστή ως «η λίμνη με τις ρουφήχτρες». Σε αρκετούς αγρότες της περιοχής χρησιμεύει για την ύδρευση των καλλιεργειών τους ενώ οι βοσκοί χρησιμοποιούν το παρακείμενο δάσος για βοσκότοπο. Οι κάτοικοι της περιοχής φαίνεται να μην έχουν ξεκάθαρη άποψη για το τι πρέπει να γίνει με τη λίμνη και πώς θα μπορούσε να αξιοποιηθεί. Από αυτούς. πολλοί δήλωσαν ότι δεν έχουν ενημερωθεί για την τουριστική αξιοποίηση της λίμνης, αλλά και το γεγονός ότι πρόκειται να αξιοποιηθεί τους αφήνει αδιάφορους. Και αυτό επειδή θεωρούν ότι όχι μόνο όφελος δεν θα έχουν, αλλά θα ζημιωθούν, γιατί θα χάσουν το βοσκότοπο και την δωρεάν ύδρευση των χωραφιών τους. Αρκετοί όμως τοποθετούνται θετικά στο θέμα της τουριστικής αξιοποίησης επειδή εκτιμούν ότι η ανάπτυξη της περιοχής της λίμνης, σε συνδυασμό με τον «Γυναικείο Αγροτικό Συνεταιρισμό» που ήδη υπάρχει στο Θεσπρωτικό, θα ωφελήσει πολύ την περιοχή. Εκτός της ομάδας των κατοίκων που βλέπουν θετικά την αξιοποίηση της λίμνης, μεγάλο ενδιαφέρον δείχνουν και οι Οργανισμοί της Τοπικής Αυτοδιοίκησης επειδή αποτελεί τοπίο μοναδικού ενδιαφέροντος. 4.2.4 Οι προοπτικές ανάπτυξης της περιοχής της λίμνης Η περιοχή της λίμνης Ζηρού θεωρείται περιοχή ιδιαίτερου φυσικού κάλλους με πλούσια χλωρίδα (λυγαριές, καλάμια, ελιές, ακακίες, φυλλοβόλο και κωνοφόρο δάσος, ασφάκες, οξιές κλπ) και πανίδα(φίδια, σαύρες, χελώνες, διάφορα τρωκτικά και σαρκοφάγα θηλαστικά, πτηνά, ψάρια κλπ). Η λίμνη αποτελεί μοναδικό φυσικό χώρο, 32

όχι μόνο πανελλαδικά αλλά και διεθνώς. Ο συνδυασμός της εξαιρετικής της ομορφιάς με το αισθητικό δάσος και το βραχώδη όγκο που την περιβάλλουν, αποτελούν ένα εντυπωσιακό από άποψη αισθητικής τοπίο. Στο δίκτυο CORINE, όπου προτείνεται, περιγράφεται σαν «μικρό απομονωμένο έλος με πυκνά δασωμένες πλαγιές, με απότομους βράχους και κοιλάδα με παρόχθια βλάστηση» 31. Τα ιδιαίτερα αυτά χαρακτηριστικά της περιοχής επιβάλλουν η όποια τουριστική ανάπτυξη που είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί εκεί, να ήπιας μορφής. Είναι αναγκαίο να διατηρηθεί η οικολογική ισορροπία και το φυσικό περιβάλλον της, το οποίο άλλωστε είναι μοναδικό και εξαιρετικά ενδιαφέρον, μπορεί δε να αναδειχθεί ακόμη περισσότερο, αν πραγματοποιηθούν ήπιες και ολοκληρωμένες παρεμβάσεις, οι οποίες να προβληθούν με τρόπο επαρκή και αποτελεσματικό. Σύμφωνα με τις μελέτες που έχει πραγματοποιήσει η ΕΤΑΝΑΜ για την περιοχή 32, η ανάπτυξη δραστηριοτήτων ειδικών ενδιαφερόντων, όπως του αγροτουρισμού, αποτελεί την πλέον ενδεικνυόμενη επιλογή. Η ανάπτυξη αυτή θα πρέπει να δίνει έμφαση σε μια συντονισμένη και καλά προγραμματισμένη προσπάθεια προσέγγισης τουριστών με τέτοια ειδικά ενδιαφέροντα, και σε μια κατάλληλη προώθηση. Οι τουρίστες αυτοί, οι οποίοι ως κίνητρο έχουν να επισκεφτούν και να διαμείνουν στην περιοχή, δείχνουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον: (ι) στο σπάνιο και άπειρου κάλλους φυσικό οικοσύστημά της, (ιι) την επίσκεψη σε σημαντικούς τριγύρω αρχαιολογικούς χώρους, (ιιι) την παρατήρηση των παραδοσιακών αγροτικών δραστηριοτήτων, ή και, (ιν) την επίδοση σε δραστηριότητες άθλησης που προσφέρει η περιοχή. Με αυτόν τον τρόπο, η εξυπηρέτηση των επισκεπτών σε ένα δίκτυο ενοικιαζόμενων δωματίων ή ειδικών αγροτουριστικών ξενώνων μέσα ή κοντά στους αγροτικούς οικισμούς της περιοχής ή και η αξιοποίηση ανάλογων εγκαταστάσεων που ήδη υπάρχουν, θα μπορούσε να δημιουργήσει: (α) εκείνες τις προϋποθέσεις για την δημιουργία πρόσθετων πηγών συμπληρωματικών εισοδημάτων των κατοίκων της περιοχής, και, (β) την εξασφάλιση της απαιτούμενης κοινωνικής συναίνεσης στην υλοποίηση ενός τέτοιου προγράμματος που έχει σαν πρωταρχικό στόχο την διατήρηση μιας ορθολογικής ισορροπίας μεταξύ του ανθρωπογενούς και του φυσικού περιβάλλοντος της περιοχής. 31 32 ΕΤΑΝΑΜ ΑΕ, (χ.χ.) ETANAM (χ.χ.) & ΕΤΑΝΑΜ (2003) 33

4.3 ΑΧΕΡΟΝΤΑΣ ΝΕΚΡΟΜΑΝΤΕΙΟ 4.3.1 Ιστορία Μυθολογία 33 Αχέροντας Ο ποταμός Αχέροντας μαζί με τους παραποτάμους του, Πυριφλεγέθοντα και Κωκυτό, συνδέεται ιστορικά με το Νεκρομαντείο την Αχερουσία λίμνη και το Σούλι. Φωτ. 2: Τα στενά του Αχέροντα (http://www.fanari.gr/index (GR).asp ) Οι τοπικές το ποτάμι των νεκρών) με αμοιβή έναν οβολό. παραδόσεις, με απαρχή την αρχαία μυθολογία, προσδίδουν μια μεταφυσική διάσταση σε ένα τοπίο που θεωρείται συναρπαστικό και συνυφασμένο με αρχαίους και νεότερους μύθους και θρύλους, αλλά και με σημαντικές περιόδους της νεοελληνικής ιστορίας. Τα νερά του Αχέροντα, μετά την έξοδο τους από το Φαράγγι, σχημάτιζαν την Αχερουσία λίμνη που κάλυπτε ένα τμήμα του Φαναρίου, στα χωριά Καστρί Αχερουσία Καναλάκι Χόχλα Μεσοπόταμος. Η Αχερουσία (όπως είναι γνωστό στον καθένα μας) ήταν ο Άδης των αρχαίων όπου ο Χάροντας οδηγούσε με βάρκα τις ψυχές των νεκρών (μέσα από τον Αχέροντα που ήταν Ο Κωκυτός ήταν το δεύτερο ποτάμι του Άδη, ποτάμι της θλίψης και των οδυρμών των ζωντανών για τους νεκρούς. Ο Πυριφλεγέθων ήταν το τρίτο ποτάμι του Άδη και στην κοίτη του, στα λιβάδια με τους ασφοδέλους, έκαναν οι νεκροί τους περιπάτους τους, σύμφωνα με τη μυθολογία. Νεκρομαντείο Μέχρι τον 4 ο π.χ αιώνα, το επίσημο θρησκευτικό κέντρο της περιοχής ήταν η Δωδώνη, με λατρευόμενες θεότητες το Δία και τη Διώνη. Μετά την υπαγωγή της στους Μολοσσούς, στις αρχές του 4 ου αιώνα π.χ αιώνα, το θρησκευτικό κέντρο μεταφέρθηκε στο Νεκρομαντείο του Αχέροντα, όπου λατρεύονταν η Περσεφόνη και ο Άδης. Το Νεκρομαντείο βρίσκεται κοντά στο Καναλάκι, στο χωριό Μεσοπόταμος πάνω σε ένα λοφίσκο. Είναι το σπουδαιότερο και αρχαιότερο Νεκρομαντείο (ή Νεκυομαντείο \νέκυς= νεκρός), της Ελλάδας. Στο χώρο αυτό οι αρχαίοι τοποθετούσαν τις Πύλες του Κάτω Κόσμου που οδηγούσαν στο βασίλειο του Άδη. 33 Τα στοιχεία για την περιοχή του Αχέροντα προέρχονται από το http://www.fanari.gr/index (GR).asp 30/11/2005 34

Το Μαντείο, γνωστό πανελληνίως από τον 5 ο 4 ο π.χ αιώνα, πυρπολήθηκε και καταστράφηκε από τους Ρωμαίους το 167 π.χ. Μετά την καταστροφή, ο χώρος της αυλής κατοικήθηκε πάλι τον 1 ο π.χ αιώνα. Τον 17 ο μ.χ αιώνα, ή λίγο παλαιότερα, στα ερείπια του μαντείου χτίσθηκε η μονή του Αγίου Ιωάννου Προδρόμου, το καθολικό της οποίας σώζεται μέχρι σήμερα. Από τον Ηρόδοτο βεβαιώνεται η λειτουργία του Ιερού στον 8 ο π.χ αιώνα. Ανάλογη επιβεβαίωση μας παρέχουν και τα είδωλα της Περσεφόνης και η «Νεωνία» της Οδύσσειας, στην οποία αναφέρεται ότι η Κίρκη έστειλε τον Οδυσσέα στον κάτω κόσμο για να πάρει χρησμό από την ψυχή του Μάντη Τειρεσία. Επίσης, μερικά μυκηναϊκά όστρακα και ένα χάλκινο ξίφος μυκηναϊκού τύπου μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι το Μαντείο λειτουργούσε από τον 13 ο π.χ αιώνα 34. 4.3.2 Παρουσίαση της περιοχής Αχέροντα Νεκρομαντείου 35 Ο ποταμός Αχέροντας πηγάζει από τα ορεινά του νομού Ιωαννίνων και μετά από διαδρομή 64 χλμ. εκβάλλει στο Ιόνιο Πέλαγος, δημιουργώντας πλήθος οικοσυστημάτων και περιοχών ιδιαίτερου φυσικού κάλλους. Ο ποταμός, διασχίζει στην αρχή την κοιλάδα που σχηματίζεται ανάμεσα στους ορεινούς όγκους του δυτικού τμήματος του νομού Ιωαννίνων και κοντά στο χωριό Τρίκαστρο, που βρίσκεται στα όρια των νομών Ιωαννίνων, Πρέβεζας και Θεσπρωτίας και μετά εισέρχεται στο στενό και επιβλητικό φαράγγι που σχηματίζουν οι οροσειρές Σουλίου και Τούρλας. Η περιοχή αυτή, η οποία είναι γνωστή και ως «Στενά του Αχέροντα» αποτελεί τοπίο ιδιαίτερου φυσικού κάλλους και οικολογικού ενδιαφέροντος. Η έξοδος των Στενών είναι κοντά στη Γλυκή όπου έχουν δημιουργηθεί εξαιρετικοί παραποτάμιοι φυσικοί σχηματισμοί. Στη συνέχεια ο Αχέροντας εισέρχεται στην πεδιάδα Φαναρίου και στην εκβολή του έχει σχηματιστεί «δέλτα», από απόθεση φερτών υλικών, επεκτείνοντας έτσι την ξηρά προς τη θάλασσα. Η χρησιμότητά του ποταμού στην ανάπτυξη της γεωργίας στην περιοχή είναι σημαντική αφού με τα νερά του αρδεύονται περίπου 85.000 στρέμματα, από τα οποία 28.000 ανήκουν στο νομό Θεσπρωτίας και τα 57.000 στο νομό Πρέβεζας. 34 35 (2001) http://www.fanari.gr/index (GR).asp 30/11/2005 ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Γ., ΔΕΛΛΑΡΗΣ Κ, ΧΑΤΖΗΜΕΛΕΤΙΟΥ Ι, ΚΑΛΟΓΙΑΝΝΗ Θ, ΚΟΝΤΑΞΗΣ Δ. 35

Ο Αχέροντας έχει υποστεί αλλοιώσεις από την κατασκευή φραγμάτων, τις απολήψεις νερού για άρδευση και τις αμμοληψίες. Ταυτόχρονα δέχεται ρύπους από αστικά και βιομηχανικά απόβλητα καθώς και από τις γεωργικές δραστηριότητες. Παρότι η περιοχή διαθέτει εξαιρετικά ενδιαφέροντες πόλους έλξης, δυστυχώς δεν έχουν αξιοποιηθεί και αναδειχθεί όσο θα έπρεπε και πολύ περισσότερο προβληθεί, ενώ ταυτόχρονα η τοπική υποδομή για την εξυπηρέτηση των επισκεπτών (καταλύματα, χώροι εστίασης) είναι περιορισμένη. Στην περιοχή υπάρχουν εννέα (9) ξενοδοχειακές μονάδες Γ, Δ και Ε Τάξης, και 34 μονάδες ενοικιαζόμενων δωματίων, στην Αμμουδιά και στο Καναλάκι, οι οποίες είναι μικρού μεγέθους και δεν παρέχουν υπηρεσίες υψηλού επιπέδου. Σε αρκετά χωριά της περιοχής λειτουργούν ταβέρνες και εστιατόρια τα οποία εξυπηρετούν ικανοποιητικά τους επισκέπτες. Σημειώνεται πάντως ότι δεν έχουν αναπτυχθεί τοπικές γαστρονομικές ιδιαιτερότητες, όπως έχει συμβεί σε άλλες περιοχές της Ηπείρου (Ζαγόρι, Μέτσοβο, κλπ.), οι οποίες θα μπορούσαν να προσελκύσουν ακόμη και διερχόμενους επισκέπτες. Η περιοχή προσελκύει τουρίστες για μαζικό τουρισμό, κυρίως από τις περιοχές της Ηπείρου και ευρωπαϊκές χώρες, και συγκεκριμένα από τη Γερμανία, την Αυστρία και τη Σουηδία. Οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού παρουσιάζουν κάποια ανάπτυξη στην περιοχή τα τελευταία χρόνια (ιστορικός, θρησκευτικός, οικοτουρισμός, αγροτουρισμός κλπ), και ενδιαφέρουν επισκέπτες σχεδόν από όλη τη χώρα. Εκτός όμως από τις δραστηριότητες που έχουν σχέση με τον τουρισμό, οι κύριες δραστηριότητες που ασκούνται στην περιοχή είναι η γεωργία και η κτηνοτροφία, ο δευτερογενής τομέας (μεταποίηση) είναι σχετικά περιορισμένος, ενώ ο τριτογενής βασίζεται στο λιανικό εμπόριο, στο εμπόριο οικοδομικών υλικών, γεωργικών εφοδίων κλπ., στον τομέα επισκευών συντηρήσεων και στον τομέα των υπηρεσιών (τράπεζες, δημόσιες υπηρεσίες κλπ.), που είναι συγκεντρωμένες στο Δημοτικό Διαμέρισμα Καναλακίου. Τέλος, η πλούσια ιστορική και πολιτισμική παράδοση της περιοχής δημιουργεί μία σειρά από εξειδικευμένες δραστηριότητες, όπως: οργανωμένες επισκέψεις, επιστημονικές συναντήσεις, επετειακές, παραδοσιακές, θρησκευτικές, φολκλορικές και άλλες εκδηλώσεις. 36

4.3.3 Οι προοπτικές ανάπτυξης της περιοχής Αχέροντα - Νεκρομαντείου Τα Στενά και το Δέλτα είναι περιοχές μεγάλης οικολογικής σπουδαιότητας και έχουν ενταχθεί στο πανευρωπαϊκό δίκτυο προστατευμένων περιοχών «Natura 2000». Όπως προαναφέρθηκε, το έντονο ανάγλυφο της περιοχής των Στενών, η τραχύτητα των γύρω βουνών, η πλούσια βλάστηση και τα ορμητικά νερά του ποταμού συνθέτουν ένα τοπίο ιδιαίτερης ομορφιάς και οικολογικού ενδιαφέροντος. Οι νερόλακκοι και οι μικρές λίμνες που σχηματίζονται σε τμήματα του ποταμού, όπου η ροή του είναι ομαλή αποτελούν ιδανικούς τόπους για τη διαβίωση πολλών αμφίβιων και ψαριών. Στις βραχώδεις πλαγιές φωλιάζουν πολλά είδη αρπακτικών πουλιών όπως γερακίνες, ξεφτέρια, βραχοκιρκίνεζα, ασπροπάρηδες, φιδαετοί, ενώ στην ευρύτερη περιοχή συχνά απαντώνται όρνια, πετρίτες και χρυσαετοί. Επίσης, θα συναντήσουμε μεγάλα θηλαστικά, όπως οι λύκοι και τα αγριογούρουνα, τα οποία αναζητούν τροφή και καταφύγιο στις δασωμένες πλαγιές. Άλλα θηλαστικά που διαβιούν στα στενά είναι η αλεπού, ο ασβός, το κουνάβι, η νυφίτσα, η αγριόγατα, ο δασοποντικός κλπ. Στα νερά του Αχέροντα αναπαράγονται περισσότερα από εννιά είδη ψαριών, ένα από τα οποία είναι ο αχερωνογοβιός, ενδημικό είδος του Αχέροντα. Η ποικιλία των φυσικών χαρακτηριστικών της περιοχής, σχηματίζει χερσαία και υδάτινα οικοσυστήματα, τα οποία ευνοούν την ανάπτυξη πλούσιας χλωρίδας, όπως οι ελώδεις εκτάσεις, η παραποτάμια βλάστηση, η βραχώδης βλάστηση στο φαράγγι των Στενών, οι φυλλοβόλες δρύες, τα αείφυλλα πλατύφυλλα της περιοχής. Περίπου 180 είδη συνθέτουν τη χλωρίδα των Στενών του Αχέροντα. Ανάμεσά τους πολλά σπάνια όπως η μόλτκια η πετρώδης, η σκαβιόζα η ηπειρώτικη, η σκουτελλάρια η λειμώνιος και αρκετά ενδημικά φυτά. Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης και το φυσικό περιβάλλον του Δέλτα του Αχέροντα, το μεγαλύτερο μέρος του οποίου έχει μετατραπεί σε καλλιεργήσιμη γη, μετά από διαδοχικές αποξηράνσεις και αποστραγγιστικά έργα. Όλα τα παραπάνω αποτελούν σημαντικού πόλους έλξης για την περιοχή, και προσδιορίζουν ακριβώς τις ήπιες μορφές τουρισμού που είναι δυνατόν να αναπτυχθούν σε αυτή. Ενδεικτικά οι μορφές αυτές τουρισμού μπορεί να είναι: ιστορικός, θρησκευτικός, εκπαιδευτικός πολιτιστικός, περιηγητικός, αθλητικός, περιπέτειας, αγροτουρισμός και οικοτουρισμός. Ορισμένες, από τις μορφές εναλλακτικού τουρισμού που παρατέθηκαν, ασκούνται και σήμερα στην περιοχή, όχι όμως με οργανωμένο και διαρκή τρόπο, αφού οι 37

4.4.2 Παρουσίαση του Αμβρακικού κόλπου 37 Όπως αναφέραμε και στην ενδιαφέροντες πόλοι έλξης της δεν έχουν αξιοποιηθεί και πολύ περισσότερο προβληθεί με αποτελεσματικό τρόπο. Θα λέγαμε ότι περισσότερο αναπτύσσονται με τη μορφή της «συμπληρωματικής» παρουσίας τους σε ένα πακέτο μαζικού τουρισμού παρά ως αυτόνομες μορφές εναλλακτικού τουρισμού. 4.4 ΑΜΒΡΑΚΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ 4.4.1 Ιστορία 36 Ο Αμβρακικός κόλπος εμφανίζεται στην ιστορία τον 8ο αιώνα π.χ. με την αποικιστική εξάπλωση των Ελληνικών πόλεων. Με τις αποικίες αυτές, και κυρίως με την Αμβρακία, πόλη χτισμένη στη θέση της σημερινής Άρτας, σε τοποθεσία οχυρή που περιβάλλεται από την κοίτη του Άραχθου ποταμού, η Κόρινθος αποκτά τον οικονομικό έλεγχο της Ηπείρου. Η Αμβρακία, στην οποία χρωστά το όνομά του ο Αμβρακικός κόλπος, βρισκόταν πάνω στο δρόμο που οδηγούσε στη Δωδώνη και την Πασσαρώνα, που ήδη είχαν εμπορικές σχέσεις με την Κεντρική Ευρώπη. Φωτ. 3: Αμβρακικός κόλπος (http://www.ecotour-epirus.gr) Εισαγωγή της εργασίας, ο Αμβρακικός κόλπος ανήκει μόνο κατά ένα μέρος στο Ν. Πρεβέζης. Παρόλα αυτά, αναφερόμαστε σε αυτόν ως ενιαία περιοχή επειδή ως τέτοιος γίνεται αντιληπτός, είτε με τη γεωγραφική, είτε με την οικονομική ή άλλη σημασία του. Πρόκειται για ένα μεγάλο κλειστό κόλπο, έκτασης 400 τετρ. χλμ. και βάθους που κυμαίνεται ανάμεσα στα 7 και 10 μέτρα. Στο βόρειο τμήμα του κόλπου, και ανάμεσα στις εκβολές του Λούρου και του Αράχθου τα τελευταία δύο εκατομμύρια χρόνια, έχει δημιουργηθεί ο υγρότοπος του Αμβρακικού, ένας από τους σημαντικότερους υγροτόπους της Ευρώπης, και σίγουρα ο σημαντικότερος της 36 37 http://www.preveza.gr, 10/01/2006 Τα στοιχεία για τον Αμβρακικό κόλπο προέρχονται από το ΕΤΑΝΑΜ ΑΕ, 2003 38

Ελλάδας για τα υδρόβια πουλιά που ξεχειμωνιάζουν στη χώρα μας, καθώς και για άλλες μορφές ζωής. Φωτ. 3: Αργυροπελεκάνοι στον Αμβρακικό κόλπο (http://www.artino.gr) Στον Αμβρακικό, που όπως αναφέραμε είναι κλειστός κόλπος, εισρέουν μεγάλες ποσότητες γλυκών νερών, με αποτέλεσμα η αλατότητά του να είναι μικρότερη από αυτή των νερών του Ιονίου. Τα ποτάμια με τις φερτές τους ύλες, έχουν δημιουργήσει ένα εκτεταμένο και δαιδαλώδες σύμπλεγμα διάφορων υγροτοπικών τύπων, έκτασης 220.000 στρεμμάτων, που το απαρτίζουν μεγάλες λιμνοθάλασσες, παραποτάμιες ζώνες, αλμυρόβαλτοι, εκτενείς καλαμώνες, αβαθείς ακτές και λασποτόπια, καθώς και μακριές λουρονησίδες που χωρίζουν τις λιμνοθάλασσες από τον κόλπο. Εδώ, φωλιάζουν, ή εμφανίζονται στη μετανάστευση σπάνια είδη, όπως τα παγκοσμίως απειλούμενα με εξαφάνιση Αργυροπελεκάνος, Λεπτομύτα, και Βαλτόπαπια, ενώ έχει παρατηρηθεί ένας εντυπωσιακά μεγάλος αριθμός αρπακτικών πουλιών, καθώς και οι μεγαλύτερες συγκεντρώσεις παπιών και φαλαριδών στην Ελλάδα. Συνολικά, έχουν καταγραφεί 270 είδη πουλιών από τα οποία φωλιάζουν τα 71 είδη που προστατεύονται σύμφωνα με την ευρωπαϊκή νομοθεσία. Παράλληλα, ο υγρότοπος φιλοξενεί και άλλα είδη ζώων, όπως βίδες, ασβούς, νυφίτσες, κουνάβια και αλεπούδες, πολλά είδη ερπετών και αμφιβίων, πολυάριθμα είδη ψαριών, ενώ από τον κόλπο περνούν συχνά δελφίνια και θαλάσσιες χελώνες. Για το λόγο αυτό, ο Αμβρακικός έχει χαρακτηριστεί Υγρότοπος Διεθνούς Σημασίας, ενώ μία έκτασή του προστατεύεται από τη συνθήκη Ramsar. Παρά τα ιδιαίτερα αυτά στοιχεία, το ευαίσθητο αυτό οικοσύστημα δέχεται σήμερα πολλές πιέσεις. Πολλά τμήματά του έχουν υποβαθμισθεί, γεγονός που οφείλεται στη 39