ISBN: 960-254 - 640-9

ISBN: 960-254 - 640-9

Αναβατός Χίου ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ

Α Ρ Χ Ι Τ Ε Κ Τ Ο Ν Ι Κ Η, Μ Ο Ρ Φ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Η ΚΑΙ Α Ρ Χ Α Ι Ο Λ Ο Γ Ι Κ Η Α Ν Α Λ Υ Σ Η ΚΑΙ Τ Υ Π Ο Λ Ο Γ Ι Α Α Ν Α Β Α Τ Ο Υ ΧΙΟΥ ΘΕΜΑ: ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ΚΤΙΣΜΑΤΩΝ Αρ. Σχεδ. 19 : ΠΑΛΑΙΟ ΤΜΗΜΑ ΕΚΤΟΣ ΚΑΣΤΡΟΥ Ανάπτυγμα όψης κεντρικού δρόμου Ε.Μ.Π ΣΠΟΥΔΑΣΤΗΡΙΟ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑΣ Ε πι στ. Υπεύθ: Μ. Αποστόλου Αποτύπωση: Α. Αποστόλου Σχεδίαση: Α. Αποστόλου - 8/2000

Δ. Ο ΥΠΑΙΘΡΙΟΙ ΧΩΡΟΣ 1. Η φυσιογνωμία του υπαίθριου χώρου σήμερα. Η αρχική κατάσταση του υπαίθριου χώρου ήταν διαφορετική από τη σημερινή. Άλλοτε, τα σπίτια «κάθονταν» πάνω στα επίπεδα που απέδιδε η κλιμακωτή διαμόρφωση του βράχου. Ο βράχος ήταν παντού παρών και δεν μεσολαβούσε τίποτα ανάμεσα σ' αυτόν και στους τοίχους που πατούσαν πάνω σ' αυτόν, ακόμα και στο εσωτερικό των σπιτιών, κάτι που γινόταν πολύ περισσότερο αισθητό στο ύπαιθρο, όπου η παρουσία του βράχου ήταν καθολική και κυρίαρχη (εικ. 66-69, χαρ.14) Σήμερα, όπου ερείπωσαν κτίσματα, εμφανίζονται ως σωρός ερειπίων, που καλύπτουν και τον περίγυρο τους. Σε άλλες θέσεις είναι εμφανής η σημερινή απόρριψη μπάζων από επισκευές σπιτιών. Φυτά έχουν αρχίσει να καλύπτουν τα μπάζα. Άλλοτε το τοπίο ήταν γυμνό. Τα φυτά στις πτυχές των βράχων, ίσως άλλοτε υπήρχαν σε μικρό βαθμό, ίσως τότε τα κοπάδια διέσχιζαν και τον οικισμό και μείωναν την παρουσία αυτών των φυτών. Η συσσώρευση μπάζων έχει δύο επιπτώσεις στη φυσιογνωμία : 1. Επικαλύπτει το φυσικό στοιχείο που σε μεγάλο βαθμό διαμορφώνει την αυθεντική έκφραση και φυσιογνωμία του οικισμού. Υποβαθμίζει με την άμορφη εικόνα τους. 2. Προδιαθέτει για ανάπτυξη βλάστησης, οδηγεί έτσι έμμεσα σε μεταβολή της φυσιογνωμίας του υπαίθριου χώρου. Τελικά, γενική διαπίστωση είναι ότι σήμερα, η φυσιογνωμία του υπαίθριου χώρου υφίσταται μια σταδιακή μεταβολή. μνα όπως και σ' όλη την περιφέρεια του κάστρου. Τέλος, ανάμεσα σε περιοχές χώματος και κτισμάτων, συναντάμε συχνά πέτρες - μπάζα που προέρχονται πιθανότατα από χαλάσματα μισογκρεμισμένων κτισμάτων. Στοιχεία ανθρώπινης παρέμβασης όπως πλάκες και τσιμέντο υπάρχουν στις αυλές - υπαίθριους χώρους - των κτισμάτων και σε κεντρικούς δρόμους του νέου χωριού. Οι τελευταίοι είναι τσιμεντοστρωμένοι εκτός από κάποια τμήματα τους που είναι από χώμα. Τέλος οι περισσότεροι ιδιωτικοί υπαίθριοι χώροι είναι είτε πλακοστρωμένοι είτε καλυμμένοι απλά με τσιμέντο. Η φυσιογνωμία του υπαίθριου χώρου στον Αναβατό σήμερα διαμορφώνεται από τα προαναφερθέντα στοιχεία, τα οποία είτε βρίσκονται σε συνδυασμό, ανάμικτα σε κάποιες περιοχές, είτε ένα απ' αυτά κυριαρχεί και χαρακτηρίζει κάποιες άλλες (χαρ. 13). Τα στοιχεία που συνθέτουν σήμερα την εικόνα του φυσικού τοπίου είναι 1) χώμα, 2) πράσινο χαμηλό (χορτάρι το χειμώνα που το καλοκαίρι δεν υπάρχει και στο χώρο τους παραμένει μόνο το χώμα), 3) βράχια, 4) πέτρες, μπάζα. Στοιχεία που απορρέουν από την ανθρώπινη παρέμβαση, είναι: 1) οι πλακοστρώσεις 2) οι τσιμεντοστρώσεις και 3) τα μπάζα. Οι περιοχές όπου συναντάμε περισσότερο καθένα απ' τα παραπάνω στοιχεία, δεν είναι ξεκάθαρα αναγνώσιμες, αλλά μπορεί να δοθεί κάποια προσέγγιση. Η μεγαλύτερη έκταση πρασίνου συγκεντρώνεται στο κάτω χωριό, σε άχτιστα οικόπεδα όπου το έδαφος είναι κλιμακωτά διαμορφωμένο και κατά τμήματα επίπεδο. Επιφάνειες με χώματα υπάρχουν σ' ολόκληρο τον οικισμό, ακόμα και σε τμήματα δρόμων. Η ανθρώπινη παρέμβαση απαντά κυρίως στο κάτω χωριό. Το πράσινο συγκεντρωμένο σε μεγάλες συνεχόμενες εκτάσεις βρίσκεται στο νέο τμήμα. Αυτό είναι φυσικό, καθώς εκεί υπάρχουν και οι περισσότερες άκτιστες εκτάσεις γης, αλλά και οι πλέον ομαλές. Βράχια συναντάμε πυκνότερα όσο προχωράμε από το νέο τμήμα προς το κάστρο. Στο νέο τμήμα δεν υπάρχουν σχεδόν καθόλου ορατά, στο παλαιό σποραδικά σε μικρές περιοχές γύρω από τα κτίσματα, καθώς διασπάται το βραχώδες υπόβαθρο από τον πυκνοδομημένο οικισμό. Εμφανίζονται περισσότερο εκεί που υπάρχει μεγαλύτερο υψόμετρο. Κοντά στα τελευταία κτίσματα προς τα πάνω, τα βράχια αποτελούν το κύριο στοιχείο του τοπίου, καθώς αποκτούν κλίμακα επιβλητική και γίνονται πιο απόκρη- 2. Η μετάβαση από τον υπαίθριο χώρο στην κατοικία. Η μετάβαση απ' το δημόσιο στον ιδιωτικό υπαίθριο χώρο, και από κει στην κατοικία διαπιστώνεται κυρίως ως εξής (εικ. 70-76): Οι κύριοι δρόμοι είναι καθαρές επιφάνειες από ένα υλικό (μπετόν ή χώμα). Στο παλαιό τμήμα του οικισμού, τα υποτυπώδη προαύλια των σπιτιών - αν υπάρχουν - που έβλεπαν προς το δρόμο αποτελούν μέρος του φυσικού ανάγλυφου, δηλαδή δεν υπάρχουν τεχνητές διαμορφώσεις και καθαρές γεωμετρικές μορφές. Η μόνη μορφή επέμβασης στους χώρους αυτούς είναι η μετακίνηση και τοποθέτηση λίθων για δημιουργία κάποιων πατημάτων. 76

Α Ρ Χ Ι Τ Ε Κ Τ Ο Ν Ι Κ Η, Μ Ο Ρ Φ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Η ΚΑΙ Α Ρ Χ Α Ι Ο Λ Ο Γ Ι Κ Η Α Ν Α Λ Υ Σ Η ΚΑΙ Τ Υ Π Ο Λ Ο Γ Ι Α Α Ν Α Β Α Τ Ο Υ ΧΙΟΥ ΘΕΜΑ: ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΤΟΠΙΟΥ Αρ. Χάρτη : 13 ΣΥΝΟΛΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΕΚΤΟΣ ΚΑΣΤΡΟΥ Μ ο ρ φ ο π ο ι η τι κ ά στοιχεία επιφανείας εδάφους

Α Ρ Χ Ι Τ Ε Κ Τ Ο Ν Ι Κ Η, Μ Ο Ρ Φ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Η ΚΑΙ Α Ρ Χ Α Ι Ο Λ Ο Γ Ι Κ Η Α Ν Α Λ Υ Σ Η ΚΑΙ Τ Υ Π Ο Λ Ο Γ Ι Α Α Ν Α Β Α Τ Ο Υ ΧΙΟΥ ΘΕΜΑ: ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΤΟΠΙΟΥ Αρ. Χάρτη : 14 ΠΑΛΑΙΟ ΤΜΗΜΑ ΕΚΤΟΣ ΚΑΣΤΡΟΥ Περιοχή αυθεντικού τοπίου και μονοπατιών

79

Ε. Επεμβάσεις και αλλοιώσεις (χάρτης 15) Η καταγραφή των επεμβάσεων και αλλοιώσεων αποτελεί ένα πολύ σημαντικό κεφάλαιο καθώς προδιαγράφει τους κινδύνους που μέλλουν να απειλήσουν τον οικισμό σε όλη του την έκταση αν αφεθεί ανεξέλεκτα στην επιρροή τους. Η καταγραφή και μελέτη τους αποτελεί προϋπόθεση για την πρόληψη τους. Ταυτόχρονα αναδεικνύει τα προβλήματα από την χρήση ενός τόσο ευαίσθητου κεφαλαίου της πολιτιστικής μας κληρονομιάς όπως ο Αναβατός. Θα καταγράψουμε το είδος των επεμβάσεων ξεχωριστά για κάθε μια από τις δυο εκτός του κάστρου ενότητες του οικισμού ενώ για το κάστρο δεν υφίσταται θέμα εφ' όσον η κατάσταση ερείπωσης του το έχει μετατρέψει σε αρχαιολογικό χώρο. Στη συνέχεια θα περιγράψουμε κατά είδος τις επεμβάσεις συνοπτικά. 1. Στο εκτός του κάστρου παλαιό τμήμα Οι επεμβάσεις στο τμήμα αυτό περιορίζονται σε λίγα κτίσματα που επισκευάστηκαν και χρησιμοποιούνται ως δεύτερη κατοικία. Παρατηρείται περιορισμένος αριθμός αλλοιώσεων που ποικίλλουν και αφορούν τα αρμολογήματα, πρόσθετες ψεύτικες διακοσμήσεις, τα χαμηλά στηθαία στα δώματα, τις καμινάδες, τις πλακοστρώσεις, την πέραν του επικρατούντος μέτρου ωραιοποίηση των διαφόρων στοιχείων που επισκευάζονται, την γεωμετρικότητα και τελειότητα στις μορφές και την επεξεργασία στοιχείων κατά τρόπο ασυμβίβαστο με το αδρό, πρωτόγονο ύφος του οικισμού. Η πιο σοβαρή επέμβαση που οφείλεται σε παρερμηνεία της τυπολογίας των ανοιγμάτων είναι η κατασκευή συνολικής τοξωτής μορφής σε ανοίγματα τόσο στις πόρτες, όσο και στα παράθυρα. Η αλλοίωση που επιφέρει αυτή η παρανόηση είναι σοβαρή γιατί αλλάζει τον τύπο, κυρίως των ανοιγμάτων, και εισάγει μια άλλη μορφή, η οποία δεν έχει σχέση ούτε με την κατασκευαστική απλότητα ούτε τη μορφολογική λιτότητα των ανοιγμάτων. Δημιουργεί δε εξεζητημένες τοξωτές μορφές θυρόφυλλων και παραθυρόφυλλων που παραποιούν όχι μόνο τον αισθητικό χαρακτήρα, αλλά και την ιστορικότητα και την κατασκευαστική λογική της συγκεκριμένης αρχιτεκτονικής έκφρασης. Επί πλέον, δυσχεραίνουν την κατασκευή και ανεβάζουν το κόστος τους. 2. Στο νεώτερο τμήμα. Σύγχρονες επεμβάσεις Οι σύγχρονες επεμβάσεις αφορούν συμπληρωματικά έργα για την βελτίωση της διαβίωσης μέσα στα παλιά κτίσματα. Αντιπροσωπεύουν τρεις βασικά κατηγορίες: α) την επαύξηση του διατιθέμενου χώρου με προσθήκες νέων κτισμάτων εν επαφή με τα παλιά ή σε απόσταση, συνήθως μικρής κλίμακας, για βοηθητικές χρήσεις, κουζίνα, λουτρό κλπ., β) τον εξοπλισμό με εγκαταστάσεις που εξυπηρετούν τις ανάγκες ύδρευσης, θέρμανσης, T.V. κλπ. γ) Τις εργασίες ανακαίνισης, συντήρησης και επισκευών στις οποίες συμπεριλαμβάνονται και οι αντικαταστάσεις παλαιών στοιχείων των κατασκευών με νέα. δ) Οι διαμορφώσεις των υπαίθριων χώρων των κτιρίων, ε) Οι νέες κατασκευές, 3. Ο χαρακτήρας των ανωτέρω επεμβάσεων αναλυτικά και οι επιπτώσεις στη φυσιογνωμία του τόπου. α. Προσθήκες Πρόκειται για μικρής κλίμακας κατασκευές με μεταλλικά κουφώματα, προεξέχουσες πλάκες beton, και κάλυψη με λαμαρίνα η ellenit, επιχρισμένες με λείο σοβά, πεταχτή σιμεντοκονία, χωρίς ιδιαίτερη φροντίδα διαμόρφωσης και χαρακτήρα αδιάφορο. β. Δίκτυα - Εγκαταστάσεις Οι εγκαταστάσεις διαφόρων εξυπηρετήσεων αν και περιορισμένες σε μέγεθος έχουν σημαντική αρνητική επίδραση στη φυσιογνωμία του οικισμού. Πρόκειται για τεπόζιτα νερού, καμινάδες ποικίλων μορφών και κατασκευών, σωλήνες απαγωγής καπνού από σόμπες και γενικά διάφορες σωληνώσεις δικτύων ύδρευσης και ηλεκτρισμού, μετρητές ηλεκτρικού ρεύματος, εξωτερικά φωτιστικά σώματα, κεραίες T.V. κλπ. όλα, στοιχεία ετερόκλιτα που τοποθετούνται αδιακρίτως πάνω σε ταράτσες και στις όψεις των κτισμάτων, κύριων και βοηθητικών, κάνοντας έντονη την παρουσία τους και με τη συσσώρευση τους υποβαθμίζουν την εικόνα του συνόλου. γ. Εργασίες ανακαίνισης. Οι εργασίες ανακαίνισης έχουν μία διαχρονικότητα. Εκτός από τις σύγχρονες υπάρχουν ορισμένες που είναι παλαιότερες, φορείς ίσως κάποιων ρευμάτων 80

που έφθασαν στον Αναβατό, άγνωστο πότε και από που και πάντως μεμονωμένων. Δείγμα τέτοιων επεμβάσεων είναι ζεύγος ανοιγμάτων με χαμηλωμένο υπέρθυρο και περιθυρώματα από τούβλο. Στις σύγχρονες επεμβάσεις ανήκουν οι διευρύνσεις ανοιγμάτων, η εξαφάνιση κάτω από σοβάδες των εμφανών ανακουφιστικών τόξων πάνω από παράθυρα, η κατασκευή εξεχόντων πλαισίων γύρω από αυτά, η αντικατάσταση των φύλλων με ξύλινα σύγχρονης αντίληψης και αισθητικής ή με μεταλλικά. δ) Διαμορφώσεις υπαίθριων χώρων Αισθητές μεταβολές συνιστούν οι διαμορφώσεις υπαίθριων χώρων στους οποίους δίδεται ιδιαίτερη φροντίδα από τους κατοίκους που χρησιμοποιούν τα κτίσματα ως παραθεριστική κατοικία. Παρά τη χρήση τοιχοποιίας σε νέα κτίσματα και στα χαμηλά στηθαία που οριοθετούν κήπους και αυλές, άλλα στοιχεία μεταφέρουν στον τόπο ένα κλίμα περιαστικής βίλλας που μπορεί να το συναντήσει κανείς σχεδόν παντού στην Ελλάδα. Πρόκειται για τα γνωστά νεοπαραδοσιακά ξύλινα κάγκελα ένα είδος rustique, για κιγκλιδώματα νεοκλασσικού τύπου, για πλακοστρώσεις από πλάκες εμπορίου κλπ. ε) Τα νέα κτίσματα Τα νέα κτίσματα είναι ελάχιστα, γιαυτό δεν επηρεάζουν τη φυσιογνωμία του χώρου. Όμως, δείχνουν το μέτρο της διαφοροποίησης που θα επέφεραν στη φυσιογνωμία του χώρου, αν είχαν επεκταθεί. Με μια στείρα αρχιτεκτονική έκφραση, με τις λείες επιφάνειες τους και το εκτυφλωτικό λευκό χρώμα τους δείχνουν εμφανώς ξένα στοιχεία. Ενώ, οι λευκές επιφάνειες των ασπρισμένων τοίχων στα κτίσματα του νεώτερου τμήματος με την ανάγλυφη υφή της υποκείμενης τοιχοποιίας ανακτούν κάτι από την αδρότητα που αποπνέει η ασοβάτιστη τοιχοποιία και ο βράχος. Οι πίνακες που ακολουθούν καταγράφουν κατά είδος τις κατηγορίες αλλοιώσεων που επισημάνθηκαν στο νέο τμήμα. Ομοίως καταγράφονται και οι χάρτες. Όλα αυτά μεταδίδουν στο λιτό χαρακτήρα του Αναβατού δύο αντιφατικές μεταξύ τους φυσιογνωμίες ξένες και οι δύο προς την ιδιαιτερότητα του. Προξενείται επίσης υποβάθμιση από προχειρότητες και ευκαιριακές λύσεις καθώς και από την σύγχυση που επιφέρει η μεταφορά ξένων προτύπων για τη δημιουργία ποιοτικής ατμόσφαιρας ελλείψει κατανόησης της ιδιαιτερότητας του τόπου και των ποιοτήτων του. Οι διαμορφώσεις υπαίθριων χώρων αυτής της αντίληψης έχουν επιφέρει την απαρχή αρνητικών επιπτώσεων και στο παλαιό εκτός του κάστρου τμήμα, το κατ' εξοχήν σημαντικό μοναδικό, ομοιογενές και ολοκληρωμένο τμήμα του Αναβατού. Το συγκρότημα των κατοικιών ιδιοκτησίας Ξενάκη με την εκτεταμένη διαμόρφωση υπαίθριων χώρων γύρω από αυτό, παρά την χρήση τοιχοποιίας στα χαμηλά στηθαία και στις λοιπές διαμορφώσεις όπως λιθόστρωτα και σκάλες, με τις ευθύγραμμες χαράξεις τους και την επιπεδότητα των δαπέδων έχει επιφέρει μια αυστηρή γεωμετρικότητα, ξένη προς το σύνολο των υπαίθριων χώρων του Αναβατού, συμβατή περισσότερο με το νεώτερο τμήμα του οικισμού παρά με το παλαιό τμήμα έξω από το κάστρο στο οποίο από άποψη τυπολογίας κατοικιών πραγματικά ανήκει. 81