Μιχαήλ Θ Παλαιολόγος

Radic Radivoj,, Εγκυκλοπαίδεια Περίληψη : Ο, ο μεγαλύτερος γιος του Ανδρόνικου Β και της πριγκίπισσας της Ουγγαρίας Άννας, γεννήθηκε το 1277 ή το 1278 και πέθανε το 1320 στη Θεσσαλονίκη. Ως συναυτοκράτορας με ευρύτατες δικαιοδοσίες, που προσέγγιζαν σημαντικά αυτές του αυτοκράτορα, διαδραμάτισε στη διάρκεια της μακράς του σταδιοδρομίας ως συμβασιλέα (1294-1320) του πατέρα του σπουδαίο ρόλο στα σημαντικότερα γεγονότα της εποχής του. Μολονότι δεν του έλειπε η γενναιότητα, οι πόλεμοι που διεξήγαγε εναντίον των Οθωμανών, των Καταλανών και των Βουλγάρων δεν στέφθηκαν με ιδιαίτερη επιτυχία. Άλλα Ονόματα Μιχαήλ Δούκας Άγγελος Κομνηνός (νέος, νεότερος) Τόπος και Χρόνος Γέννησης Μάρτιος 1277 ή Απρίλιος 1278 Τόπος και Χρόνος Θανάτου 12 Οκτωβρίου 1320, Θεσσαλονίκη Κύρια Ιδιότητα συναυτοκράτωρ 1. Βιογραφικά στοιχεία Ο ήταν ο μεγαλύτερος γιος του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β και της πριγκίπισσας της Ουγγαρίας Άννας. Γεννήθηκε το Πάσχα του 1277 (28 Μαρτίου) ή το 1278 (18 Απριλίου). 1 Ο Γεώργιος Παχυμέρης γράφει ότι ο πρωτότοκος γιος ήταν μεγάλη παρηγοριά για τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β στον πόνο του για τον πρόωρο θάνατο της συζύγου του Άννας. 2 Ο ίδιος συγγραφέας ισχυρίζεται ότι όσο ζούσε ακόμη ο παππούς του, Μιχαήλ Η, πιθανότατα γύρω στο 1281, ο Μιχαήλ Θ ανακηρύχθηκε βασιλεύς και δεύτερος συναυτοκράτορας, ενώ πρώτος συναυτοκράτορας ήταν ο πατέρας του Ανδρόνικος Β. 3 Παρά την ανακήρυξή του ο Μιχαήλ δεν στέφθηκε παρά χρόνια αργότερα, στις 21 Μαΐου 1294, στην Αγία Σοφία και ανήμερα του αγίου Κωνσταντίνου, σύμφωνα με το έθιμο. 4 Η στέψη του αποτελεί σημαντικό σταθμό της ιστορίας της συμβασιλείας στο Βυζάντιο, καθώς τότε ο μεγαλύτερος γιος του Ανδρόνικου Β έλαβε και το δικαίωμα στον τίτλο του αυτοκράτορα, δηλαδή έγινε βασιλεύς αυτοκράτωρ, προσεγγίζοντας σημαντικά ως προς τις δικαιοδοσίες τον πρώτο αυτοκράτορα. Στη διάρκεια της μακράς (πάνω από 25 χρόνια) σταδιοδρομίας του ως συμβασιλέα, ο Μιχαήλ Θ εξέδωσε σημαντικό αριθμό εγγράφων, από τα οποία πιστοποιούνται εξάλλου και οι ευρύτατες δικαιοδοσίες του, άγνωστες σε Βυζαντινούς συναυτοκράτορες παλαιότερων εποχών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το χρυσόβουλο προς τη μονή Ιβήρων (Αύγουστος 1310), 5 καθώς και το πρόσταγμα προς τη μονή Χιλανδαρίου από τον Μάρτιο του 1305 (ή το 1320). 6 Το πρόσταγμα αυτό είναι το πρώτο έγγραφο αυτού του είδους που εξέδωσε συναυτοκράτορας και το υπέγραψε με μηνολόγημα, δηλαδή με το μήνα και την ινδικτιώνα, όπως συνήθιζε και ο πρώτος αυτοκράτορας. 2. Ο γάμος του νεαρού αυτοκράτορα Ο Ανδρόνικος Β επιθυμούσε να εξασφαλίσει στον γιο και διάδοχό του νύφη από επιφανή οίκο, και να αποκομίσει ταυτόχρονα πολιτικά και διπλωματικά οφέλη. Για το λόγο αυτόν στην Κωνσταντινούπολη άρχισαν από πολύ νωρίς να γίνονται σχέδια για τον γάμο του νεαρού Μιχαήλ Θ και οι διαπραγματεύσεις άρχισαν το 1288, όταν εκείνος είχε κλείσει μόλις το ενδέκατο έτος της ηλικίας του. Για νύφη προοριζόταν η Αικατερίνη ντε Κουρτενέ, τιτουλάρια αυτοκράτειρα της Δημιουργήθηκε στις 4/11/2017 Σελίδα 1/8

Radic Radivoj,, Εγκυκλοπαίδεια Λατινικής Αυτοκρατορίας της Κωνσταντινουπόλεως, ώστε να επιτευχθεί η προσωπική ένωση μεταξύ των δύο δυναστειών και να παραμεριστεί η συνεχής απειλή επίθεσης από τη Δύση για ανασύσταση της Λατινικής Αυτοκρατορίας. 7 Οι διαπραγματεύσεις κράτησαν πολλά χρόνια και τελικά ναυάγησαν, γεγονός που ανάγκασε τον Ανδρόνικο Β να αναζητήσει εναλλακτικές. Μια από αυτές ήταν η Γιολάντα, η αδελφή του βασιλιά της Σικελίας Φρειδερίκου. Ο αυτοκράτορας όμως δεν έψαχνε νύφη για τον γιο του αποκλειστικά στη Δύση. Το 1294 έστειλε μια πρεσβεία στην αυλή του βασιλιά της Κύπρου και στη συνέχεια και στην αυλή του βασιλιά της Μικράς Αρμενίας. Το σχέδιο αυτό ματαιώθηκε αρχικά από επίθεση πειρατών, όμως ο Ανδρόνικος Β δεν παραιτήθηκε, και πολύ γρήγορα έστειλε νέους πρεσβευτές, τον Ιωάννη Γλυκύ και τον Θεόδωρο Μετοχίτη, οι οποίοι επέστρεψαν στην Κωνσταντινούπολη με την αδελφή του βασιλιά της Μικράς Αρμενίας Χετούμ Β, Ρίτα. Ο γάμος της Ρίτας, που στο Βυζάντιο έλαβε το όνομα Μαρία, και του Μιχαήλ Θ' τελέστηκε με επισημότητα στις 16 Ιανουαρίου του 1295. Από τον γάμο αυτό γεννήθηκαν δύο γιοι, ο Ανδρόνικος Γ και ο Μανουήλ, και δύο κόρες, η Άννα και η Θεοδώρα. 3. Οι πόλεμοι του Μιχαήλ Θ Τα πρώτα καθήκοντα που ανέλαβε ο νεαρός αυτοκράτορας ήταν στρατιωτικά και τον οδήγησαν στο πιο κρίσιμο μέτωπο της Μικράς Ασίας, όπου έπρεπε να αντιμετωπίσει τους Οθωμανούς και να περισώσει ό,τι μπορούσε από τα βυζαντινά εδάφη. Τον Απρίλιο του 1302 ο Μιχαήλ Θ, για τον οποίο ο Παχυμέρης λέει ότι έως τότε δεν είχε πολεμήσει και περίμενε με ανυπομονησία ευκαιρία για να αναδειχθεί στο πεδίο της μάχης, κατευοδώθηκε με μεγάλες ελπίδες από την Κωνσταντινούπολη. 8 Με μισθοφόρους Αλανούς και με βυζαντινά γηγενή στρατεύματα κατευθύνθηκε προς τον ποταμό 'Ερμo και το οχυρό της Μαγνησίας. Όμως τα στρατεύματα υπό τη διοίκηση του νεαρού αυτοκράτορα δεν μπορούσαν να έρθουν σε ανοιχτή σύγκρουση με τον εχθρό αφού οι Οθωμανοί πολεμούσαν κυρίως με ενέδρες και μόνο κατά διαστήματα προκαλούσαν μικροαψιμαχίες. Όταν όμως έφτασε η είδηση ότι οι Οθωμανοί ετοιμάζονται για μαζική επίθεση εναντίον των βυζαντινών στρατευμάτων, ο Μιχαήλ Θ ξαφνικά αποσύρθηκε στη Μαγνησία και έτσι η προ πολλού αναμενόμενη σύγκρουση μαζί τους τελείωσε χωρίς κανένα αποτέλεσμα. Στη συνέχεια ο νεαρός αυτοκράτορας κατέφυγε στην Πέργαμο και, καθώς πλησίαζε ο χειμώνας, μαζί με τα αυτοκρατορικά στρατεύματα αποσυρόταν και ο τρομοκρατημένος πληθυσμός. Ο Μιχαήλ Θ δεν επέστρεψε στην πρωτεύουσα το χειμώνα του 1302/1303 αλλά παρέμεινε στη Μικρά Ασία. Όμως ούτε στη διάρκεια της επόμενης πολεμικής περιόδου είχαν οι Βυζαντινοί επιτυχίες στο ανατολικό μέτωπο. Ο νεαρός αυτοκράτορας μετά την παραμονή του στην Πέργαμο μετέβη για ένα χρονικό διάστημα στο Αδραμμύτιο. Το καλοκαίρι του 1303 πήγε πρώτα στην Κύζικο και στη συνέχεια και στο οχυρό των Πηγών, όπου αρρώστησε. Γρήγορα έφθασε στις Πηγές η σύζυγος του αυτοκράτορα Μαρία, και ο Μιχαήλ, αφού ανάρρωσε, επέστρεψε μαζί της στην Κωνσταντινούπολη τον Ιανουάριο του 1304. 9 Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αποτυχία αυτή του Μιχαήλ Θ στην πρώτη εκστρατεία που του εμπιστεύθηκαν έπληξε το κύρος του, όμως ο ίδιος ούτε αργότερα σημείωσε ιδιαίτερες πολεμικές επιτυχίες. Πριν προλάβει να συνέλθει η αυτοκρατορία από τον αποτυχημένο πόλεμο εναντίον των Οθωμανών, ξέσπασε πόλεμος με τους Βούλγαρους. Ο νέος τσάρος της Βουλγαρίας Θεόδωρος Σβετοσλάβος (1300-1321) κατέλαβε τους πρώτους μήνες του 1304 ορισμένα βυζαντινά οχυρά στις πλαγιές του Αίμου. Το καλοκαίρι του ίδιου έτους ακολούθησε νέα επίθεση του Βούλγαρου τσάρου, στην οποία αυτή τη φορά έλαβε μέρος και ο δεσπότης Ελιτιμηρής. Στο μεταξύ απέτυχε και η προσπάθεια της βυζαντινής διπλωματίας να αποσταθεροποιήσει αυτή τη βουλγαρική συμμαχία. Τότε ο Ανδρόνικος Β αποφάσισε να στείλει στην εκστρατεία εναντίον των Βουλγάρων τον Μιχαήλ Θ και μαζί του ίσως επειδή δεν του είχε ιδιαίτερη εμπιστοσύνη τον στρατηγό Μιχαήλ Γκλαβά, ο οποίος πάντως, αν και πολύ έμπειρος, έπασχε από σοβαρή ασθένεια. Για να εξοπλίσει νέα στρατεύματα, ο Μιχαήλ Θ προσέφερε χρυσά και ασημένια προσωπικά του αντικείμενα και εξέδωσε νομίσματα για το στρατό που αποτελούνταν από μερικές χιλιάδες άνδρες. Τον Αύγουστο του 1304 ξεκίνησε για τα βουλγαρικά εδάφη. Στον πόλεμο αυτό οι Βούλγαροι αποδείχθηκαν επικίνδυνος εχθρός, όμως ο Μιχαήλ Θ' είχε κάποιες επιτυχίες. Ανέκτησε αρχικά ορισμένες περιοχές και έτσι, αφού διέκοψε την επαφή μεταξύ του τσάρου Θεόδωρου Σβετοσλάβου και του δεσπότη Ελτιμηρή, κατόρθωσε να επανακτήσει και μερικές ακόμα πόλεις. Στο Βυζάντιο δόθηκε Δημιουργήθηκε στις 4/11/2017 Σελίδα 2/8

Radic Radivoj,, Εγκυκλοπαίδεια ιδιαίτερη έμφαση στις επιτυχίες αυτές: ο πατριάρχης Αθανάσιος Α εγκωμίαζε τις επιτυχίες του Μιχαήλ Θ εναντίον των Βουλγάρων, ενώ ο άγνωστος συγγραφέας ενός πανηγυρικού εκθείαζε με μεγάλο ενθουσιασμό την επιτυχημένη δράση του αυτοκράτορα στους πολέμους εναντίον των νοτιοσλάβων γειτόνων. 10 4. Η παραμονή στις ευρωπαϊκές επαρχίες Έπειτα από τις σχετικά επιτυχείς επιχειρήσεις εναντίον των Βουλγάρων, οι οποίες αποκατέστησαν μερικώς το στρατιωτικό του κύρος, ο Μιχαήλ Θ εγκαταστάθηκε για πολλά χρόνια στα ευρωπαϊκά τμήματα της Αυτοκρατορίας, όπου και απεβίωσε (το 1320). Στοιχεία σε διπλωματικές πηγές φανερώνουν ότι ο Μιχαήλ Θ στην ουσία διοικούσε τις περιοχές της Θράκης και της Μακεδονίας, έχοντας έδρα πρώτα την Αδριανούπολη και στη συνέχεια τη Θεσσαλονίκη. Καινούριες δυσκολίες στο Βυζάντιο και στον νεαρό αυτοκράτορα προκάλεσε η Καταλανική Εταιρεία που είχε έρθει να ενισχύσει έναντι αμοιβής τον βυζαντινό στρατό στο μικρασιατικό μέτωπο εναντίον των Οθωμανών. Οι Καταλανοί, αφού κατόρθωσαν μόνο μερικώς να εκπληρώσουν τα καθήκοντά τους, στη συνέχεια έστρεψαν την επίθεσή τους εναντίον των βυζαντινών κτήσεων και υπηκόων στην Ευρώπη. Ο Μιχαήλ προσπάθησε να αντιμετωπίσει την καταλανική απειλή και τελικά σχεδίασε τη δολοφονία του αρχηγού τους, Ρογήρου de Flor, με την ελπίδα να τους αποθαρρύνει και να τους τρέψει σε φυγή. Πράγματι, την άνοιξη του 1305 ο Ρογήρος επισκέφθηκε τον Μιχαήλ Θ στην Αδριανούπολη και δολοφονήθηκε στο παλάτι του νεαρού αυτοκράτορα, όμως το γεγονός αυτό είχε το αντίθετο από το επιθυμητό αποτέλεσμα. Ο Καταλανός χρονικογράφος Ραμόν Μουντανέρ (Ramon Muntaner), μάρτυρας αυτών των γεγονότων, λέει για τον Μιχαήλ Θ ότι ήταν «θαυμάσιος ιππότης στον οποίο δεν λείπει τίποτε εκτός του ότι δεν είναι τίμιος». 11 Στη μάχη της Άπρου στη Θράκη, αργά την άνοιξη του 1305, ο πολυάριθμος, καλά εξοπλισμένος αλλά ετερογενής στρατός του νεαρού αυτοκράτορα δέχθηκε ταπεινωτική ήττα από τους Καταλανούς που ήθελαν εκδίκηση. Φαίνεται ότι οι Αλανοί στην αρχή της μάχης εγκατέλειψαν τους Βυζαντινούς, προκαλώντας σύγχυση. Ο Μιχαήλ Θ, βλέποντας ότι οι γραμμές του στρατεύματός του διαλύονταν, προσπάθησε ριψοκινδυνεύοντας την ίδια του τη ζωή να αναπτερώσει το ηθικό των αποθαρρυμένων στρατιωτών του, χωρίς όμως να καταφέρει να αλλάξει την έκβαση της μάχης. Η αδυναμία του βυζαντινού στρατού φάνηκε για μια ακόμα φορά στην περίοδο μεταξύ του 1311 και του 1313, όταν οι Οθωμανοί λεηλατούσαν τη Θράκη. Στη σύγκρουση με τον στρατηγό Χαλίλ, ο στρατός του Μιχαήλ Θ, ο οποίος αποτελούνταν κυρίως από αγρότες, υπέστη το 1311 σοβαρή ήττα. Μάλιστα, η σκηνή του αυτοκράτορα μαζί με όλους τους θησαυρούς περιήλθε στα χέρια των Οθωμανών, ενώ ο Χαλίλ έβαζε στο κεφάλι του την καλύπτρα του αυτοκράτορα και λοιδωρούσε τον Μιχαήλ Θ. Ο φόβος των Οθωμανών κρατούσε τους Βυζαντινούς κλεισμένους στις πόλεις τους επί δύο σχεδόν χρόνια, ενώ ο Ανδρόνικος Β και ο Μιχαήλ Θ φαίνεται ότι αντιμετώπιζαν πλέον την οθωμανική απειλή με κάποια μοιρολατρία. 12 Στις προφορικές πηγές υπάρχουν ελάχιστα στοιχεία για τη μετέπειτα σταδιοδρομία του αυτοκράτορα Μιχαήλ Θ Παλαιολόγου. Είναι γνωστό ότι το 1319 μετέβη μαζί με τη σύζυγό του Μαρία στη Θεσσαλονίκη. Ο Νικηφόρος Γρηγοράς τονίζει ότι ενόψει της αναχώρησής του κάποιος προέβλεψε ότι εκεί σύντομα θα πεθάνει, όμως ο Μιχαήλ Θ αδιαφόρησε. 13 Για τις δραστηριότητές του στη δεύτερη σε σημασία πόλη της Αυτοκρατορίας οι πηγές δεν δίνουν πολλές πληροφορίες, όμως είναι γνωστό ότι ανακαίνισε πλήρως την εκκλησία του Αγίου Δημητρίου, προστάτη της πόλης. 14 Ήδη άρρωστος και συντετριμμένος από την οικογενειακή του τραγωδία, διότι σε σύντομο διάστημα έχασε δύο από τα τέσσερα παιδιά του (τον δεσπότη Μανουήλ και την κόρη του Άννα), απεβίωσε στις 12 Οκτωβρίου 1320. 1. Ο Ιωάννης Καντακουζηνός αναφέρει ότι ο Μιχαήλ πέθανε σε ηλικία σαράντα τριών ετών («τρίτον προς τεσσαράκοντα χρόνων άγων της ηλικίας», βλ. Ιωάννης Καντακουζηνός, Ιστορίαι, Schopen L. (ed.), Ioannis Cantacuzeni eximperatoris Historiarum libri IV, (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1828-1832)), σελ. 14), και είναι γνωστή η ημερομηνία θανάτου του Μιχαήλ, στις 12 Οκτωβρίου 1320. Παρ όλ αυτά οι ερευνητές δεν είναι σύμφωνοι ως προς τη χρονολογία γέννησης του Μιχαήλ Θ': οι A. Papadopulos, Versuch einer Genealogie der Palaiologen 1259-1453 (München 1938, ανατ. Amsterdam 1962), σελ. 36, Β. Ferjančić, Mihailo IX Paleolog (1277-1320), Zbornik Filozofskog fakulteta u Beogradu XII-1 Δημιουργήθηκε στις 4/11/2017 Σελίδα 3/8

Radic Radivoj,, Εγκυκλοπαίδεια (1974), σελ. 334, καθώς και το The Oxford Dictionary of Byzantium, II (New York Oxford 1991), σελ. 1367 (A.-M. Talbot A. Cutler) συνηγορούν υπέρ του 1277, ενώ στο Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit IX (Wien 1989), αρ. 21529, σελ. 106, προτείνεται η 17 Απριλίου 1278. 2. Γεώργιος Παχυμέρης, Συγγραφικαί Ιστορίαι, Failler, A. (ed.), Georges Pachymérès. Relations historiques, ΙΙΙ-IV, Corpus Fontium Historiae Byzantinae. Series Parisiensis 24.3-4, (Paris 1999), σελ. 99. 3. Γεώργιος Παχυμέρης, Συγγραφικαί Ιστορίαι, Failler, A. (ed.), Georges Pachymérès. Relations historiques, ΙΙΙ-IV, Corpus Fontium Historiae Byzantinae. Series Parisiensis 24.3-4, (Paris 1999), σελ. 99. Πρβ. L. Raybaud, Le Government et l administration centrale de l empire byzantin sous les prémiers Paléologues (1258-1354) (Paris 1968), σελ. 55. 4. Γεώργιος Παχυμέρης, Συγγραφικαί Ιστορίαι, Failler, A. (ed.), Georges Pachymérès. Relations historiques, ΙΙΙ-IV, Corpus Fontium Historiae Byzantinae. Series Parisiensis 24.3-4, (Paris 1999), σελ. 219-221. 5. Actes de Iviron, III: De 1204 à 1328, επιμ. J. Lefort et al. (Paris 1994) αρ. 72, σελ. 180-187. 6. Actes de Chilandar, I: Des origines à 1319, επιμ. M. Živojinović, V. Kravari, Ch. Giros (Paris 1998), αρ. 23, σελ. 187-189. 7. Bratianu, G.I. Notes sur le projet de mariage entre l empereur Michel IX Paléologue et Catherine de Courtenay (1288-1295), Revue historique du Sud-Est européen 1 (1924), σελ. 59-62. 8. Για τη χρονολόγηση αυτών των γεγονότων, βλ. Failler, Α., Chronologie et composition dans l Histoire de Georges Pachymérès (livres VII-XIII), Revue des études byzantines 48 (1990), σελ. 44-53. 9. Γεώργιος Παχυμέρης, Συγγραφικαί Ιστορίαι, Failler, A. (ed.), Georges Pachymérès. Relations historiques, ΙΙΙ-IV, Corpus Fontium Historiae Byzantinae. Series Parisiensis 24.3-4, (Paris 1999), σελ. 427-429, 445. 10. The Correspondence of Athanasius I Patriarch of Constantinople, επιμ. A.-M. Talbot (Washington 1975), αρ. 13, σελ. 30-32. Πρβ. Lamma, Ρ., Un discorso inedito per l incoronacione di Michele IX Paleologo, Aevum 29 (1955), σελ. 55-56, και Божилов И., Гюзелев В., История на средновековна България VII-XIV в., София 1999 (Božilov, I. Gjuzelev, V., Istorija na srednovekovna Balgarija VII-XIV vek) (Sofija 1999), σελ. 547. 11. Ramon Muntaner, Crònica VI, επιμ. E. Bagué ( Barcelona 1952) (=Collecció Popular Barcino 19, 145), σελ. 28, αρ. 203. 12. Νικηφόρος Γρηγοράς, Ρωμαϊκή ιστορία, Bekker, I. Schopen, L. (επιμ.), Nicephori Gregorae historiae Byzantinae, Ι (Corpus scriptorum historiae Byzantinae, Bonn 1829), σελ. 258, 262-263: ο Ανδρόνικος Β' και ο Μιχαήλ Θ' «ήξεραν ότι έπεσε πάνω τους η οργή του Θεού, όμως δεν μπορούσαν να βρουν την αιτία της». 13. Νικηφόρος Γρηγοράς, Ρωμαϊκή ιστορία, Bekker, I. Schopen, L. (επιμ.), Nicephori Gregorae historiae Byzantinae, Ι (Corpus scriptorum historiae Byzantinae, Bonn 1829), σελ. 278-279. 14. Λάσκαρις, Μ.Θ., «Μιχαήλ Θ ο Παλαιολόγος εν επιγραφή του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης», Αρχαιολογική Εφημερίς (1953-1954), σελ. 4-10. Βιβλιογραφία : Βρυώνης Σ., Η παρακμή του μεσαιωνικού Ελληνισμού της Μικράς Ασίας και η διαδικασία του εξισλαμισμού, Αθήνα 2000, Γαλαταριώτου, Κ. (μτφρ.) Papadopulos A., Versuch einer Genealogie der Palaiologen, 1259-1453, München 1938 Nicol D.M., Οι τελευταίοι αιώνες του Βυζαντίου, 1261-1453, Αθήνα 1996, Κομνηνός, Σ. (μτφρ.) Δημιουργήθηκε στις 4/11/2017 Σελίδα 4/8

Radic Radivoj,, Εγκυκλοπαίδεια Νικηφόρος Γρηγοράς, Ρωμαϊκή ιστορία, Bekker, I. Schopen, L. (eds.), Nicephori Gregorae historiae Byzantinae, I-ΙΙΙ, Corpus scriptorum historiae Byzantinae, Bonn I: 1829, II: 1830, III: 1855 Bartusis M.C., The Late Byzantine Army. Arms and Society 1204-1453, Philadelphia 1992 Laiou A.E., Constantinople and the Latins. The Foreign Policy of Andronicus II, 1282-1328, Cambridge Mass. 1972, Harvard Historical Studies 88 Βραχέα Χρονικά, Schreiner P. (ed.), Die byzantinische Kleinchroniken 1-3, Wien 1975-1977 Μαυρομμάτης Λ., Οι πρώτοι Παλαιολόγοι. Προβλήματα πολιτικής πρακτικής και ιδεολογίας, Αθήνα 1983 Bosch U., Kaiser Andronikos III. Palaiologos. Versuch einer Darstellung der byzantinischen Geschichte in den Jahren 1321-1341, Amsterdam 1965 Γεωργιάδης-Αρνάκης Γ., Οι πρώτοι Οθωμανοί. Συμβολή εις το πρόβλημα της πτώσεως του ελληνισμού της Μικράς Ασίας (1282-1337), Αθήνα 1947 Божилов И., Гюзелев В., История на средновековна България VII-XIV в., София 1999 Lamma P., Oriente e occidente nell alto medioevo Studi storici sulle e due civiltà, Padova 1968 Lamma P., "Un discorso inedito per l incoronacione di Michele IX Paleologo", Aevum, 29, 1955, 49-69 Failler A., "Chronologie et composition dans l Histoire de Georges Pachymérès (livres VII-XIII)", Révue des Etudes byzantines, 48, 1990, 5-87 Raybaud L., Le Government et l administration centrale de l empire byzantin sous les prémiers Paléologues (1258-1354), Paris 1968 Χριστοφιλοπούλου Α., Εκλογή, αναγόρευσις και στέψις του βυζαντινού αυτοκράτορος, Αθήνα 1956 Bratianu G.J., "Notes sur le projet de mariage entre l empereur Michel IX Paléologue et Catherine de Courtenay (1288-1295)", Revue historique du Sud-Est européen, 1, 1924, 59-62 Ferjančić B., "Mihailo IX Paleolog (1277-1320)", Zbornik Filozofskog fakulteta u Beogradu, XII-1, 1974, 333-356 Ferjančić B., "Savladarstvo u doba Paleologa", Zbornik radova Vizantološkog instituta, 24-25, 1986, 307-384 "Παλαιολόγος, Μιχαήλ, ΙΧ λήμμα no. 21529", E. Trapp, Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit, IX, Wien 1989, 105-106 Talbot A.M., Cutler A., "Michael IX Palaiologos", Kazhdan A., The Oxford Dictionary of Byzantium 2, New York Oxford 1991, 1367-1368 Αθανάσιος Α' Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, Αθανασίου Πατριάρχου Επιστολαί, A.-M. Talbot (επιμ.), The Correspondence of Athanasius I Patriarch of Constantinople, Washington D.C. 1975 Μανουήλ Φιλής, Στίχοι διάφοροι του σοφωτάτου και λογιοτάτου Φιλή, E. Miller (επιμ.), Manuelis Philae Carmina, I-II, Paris Ι: 1855, ΙΙ: 1857 Δημιουργήθηκε στις 4/11/2017 Σελίδα 5/8

Radic Radivoj,, Εγκυκλοπαίδεια Ramon Muntaner, Crònica, I, E. Bagué (ed.), Ramon Muntaner, Crònica I, Collecció Popular Barcino 19, Barcelona 1927 Ramon Muntaner, Crònica, II-IX, Ramon Muntaner, Crònica II-IX, rev. M. Coll I Alentorn (=Collecció Popular Barcino 141-148), Barcelona 1951-1952 Cognasso F., "Una crisobolla di Michele IX Paleologo per Teodoro I di Monferrato", Studi bizantini, 2, 1927, 39-47 Λασκαρίς Μ.Θ., "Μιχαήλ Θ' ο Παλαιολόγος εν επιγραφη του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης", Αρχαιολογική Εφημερίς, 1953-1954, 4-10 Γεώργιος Παχυμέρης, Συγγραφικαί Ιστορίαι, Failler, A. (ed.), Georges Pachymérès. Relations historiques, ΙΙΙ-IV, Corpus Fontium Historiae Byzantinae. Series Parisiensis 24.3-4, Paris 1999 Μάξιμος Πλανούδης, Έπιστολαί, Ρ. Leone (ed.), Maximi monachi Planoudis Epistulae, Classical and Byzantine Monographs, 18, Amsterdam 1991 Actes d'iviron. III. De 1204 à 1328, Lefort, J. Oikonomidès, N. Papachryssanthou, D. - Krava, avec la collaboration d' H. Métrévéli, Archives de l Athos XVIII, Paris 1994 Actes de Chilandar I, Des origines à 1319, Živojinović, Μ. Kravari, V. Giros, Ch. (eds), Archives de l Athos XX, Paris 1998 Δικτυογραφία : The Chronicle of Ramon Muntaner http://www.yorku.ca/inpar/muntaner_goodenough.pdf Γλωσσάριo : Αλανοί, οι Σαρματοϊρανικός λαός που εμφανίζεται στη βυζαντινή ιστορία κατά τους πρώιμους Βυζαντινούς χρόνους. Εγκαταστάθηκαν στη ΝΔ Ευρώπη και αφομοιώθηκαν γρήγορα από τους Βησιγότθους. Επί Ανδρονίκου Β' Παλαιολόγου προθυμοποιήθηκαν, με αντάλλαγμα την άδεια να εγκατασταθούν στα εδάφη της αυτοκρατορίας, να πολεμήσουν εναντίον των Οθωμανών, που απλώνονταν όλο και περισσότερο στις μικρασιατικές βυζαντινές επαρχίες. Μετά την ήττα τους οπισθοχώρησαν και επιδόθηκαν σε λεηλασίες. δεσπότης, ο Τίτλος που εμφανίστηκε το 12ο αιώνα. Στη διοικητική ιεραρχία το αξίωμα του δεσπότη βρισκόταν κάτω από εκείνα του αυτοκράτορα και του συναυτοκράτορα. Από το 14ο αιώνα και εξής τον τίτλο φέρουν οι ηγεμόνες επιμέρους περιοχών, όπως της Πελοποννήσου και της Ηπείρου. ινδικτιών, η Κύκλος 15 ημερολογιακών ετών, που χρησιμοποιούνταν για τον προσδιορισμό του έτους στο Μεσαίωνα. Αρχικά σήμαινε έναν έκτακτο αγροτικό φόρο, ενώ στη συνέχεια ένα φόρο του οποίου το ύψος παρέμενε σταθερό για έναν κύκλο 15 ετών (επί Κωνσταντίνου Α ). Σταδιακά απέκτησε και χρονολογικό χαρακτήρα, τον οποίο διατήρησε και αφότου ο φόρος έπαψε να υφίσταται. Το σύστημα χρονολόγησης με ινδικτιώνες επισημοποιήθηκε επί Ιουστινιανού Α. Δεν ήταν απολύτως ακριβές σύστημα, καθώς αυτό που προσδιορίζεται είναι η εσωτερική αρίθμηση των ετών κάθε ινδικτιώνας (πρώτης, δεύτερης έως δέκατης πέμπτης), ενώ η αρίθμηση των ινδικτιώνων δεν είναι πάντα σαφής. Καταλανική Εταιρεία, η (almugavares, compagnia) Μισθοφορική ομάδα Καταλανών, με άρτιο εξοπλισμό και πολεμική ετοιμότητα, που αριθμούσαν μερικές χιλιάδες. Το 1303 ήρθαν να βοηθήσουν το Βυζάντιο στις μάχες εναντίον των Τούρκων, όμως σύντομα στράφηκαν εναντίον της Αυτοκρατορίας και επιδόθηκαν σε μεγάλες λεηλασίες. Μετά τη μάχη του Ορχομενού της Κωπαΐδας, το 1311, κατέκτησαν το βουργουνδικό δουκάτο των Αθηνών. Δημιουργήθηκε στις 4/11/2017 Σελίδα 6/8

Radic Radivoj,, Εγκυκλοπαίδεια μηνολόγημα, το Τρόπος υπογραφής για ορισμένους τύπους εγγράφων. Αποτελείται από την ημερομηνία (το μήνα και την ινδικτιώνα) αλλά είχε το χαρακτήρα αυτοκρατορικής ή πατριαρχικής υπογραφής. Κόκκινο μηνολόγημα χρησιμοποιεί ο αυτοκράτωρ, και μαύρο ο πατριάρχης και ορισμένοι υψηλά ιστάμενοι αξιωματούχοι της εκκλησίας. Χρησιμοποιείτο από τον Ζ αιώνα έως το 1394. πρόσταγμα, το Είδος βυζαντινού αυτοκρατορικού εγγράφου, γνωστό και ως ορισμός. Ως προς το περιεχόμενό του, επρόκειτο κατά κανόνα για σύντομη διοικητική διαταγή προς κάποιον αυτοκρατορικό υπάλληλο ή άτομο εμπιστοσύνης. Συνήθως γραφόταν σε χαρτί πλατύτερου σχήματος, χωρίς την υπογραφή και τη σφραγίδα του αυτοκράτορα, αλλά στο τέλος του κειμένου ήταν γραμμένο με κόκκινο μελάνι το μηνολόγημα του αυτοκράτορα. τιτουλάριος, ο 1. Εκκλησιαστικός αξιωματούχος που έφερε για λόγους διάκρισης τον τίτλο του επισκόπου ή μητροπολίτη μιας ανενεργού εκκλησιαστικής επαρχίας. 2. Ο κάτοχος ενός τίτλου που έχει δοθεί τιμής ένεκεν, χωρίς να περιέχει καμία αρμοδιότητα. χρυσόβουλο, το Το χρυσόβουλο ή χρυσόβουλλον είναι το πιο επίσημο έγγραφο που εκδιδόταν από τη γραμματεία των Βυζαντινών αυτοκρατόρων. Ονομάζεται έτσι γιατί φέρει τη χρυσή βούλα του αυτοκράτορα. Πηγές Actes de Chilandar I, Des origines à 1319, Živojinović, Μ. Kravari, V. Giros, Ch. (eds), Archives de l Athos XX, Paris 1998 Actes d'iviron. III. De 1204 à 1328, Lefort, J. Oikonomidès, N. Papachryssanthou, D. - Krava, avec la collaboration d' H. Métrévéli, Archives de l Athos XVIII, Paris 1994 Αθανάσιος Αʹ Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, Αθανασίου Πατριάρχου Επιστολαί, A. M. Talbot (επιμ.), The Correspondence of Athanasius I Patriarch of Constantinople, Washington D.C. 1975 Cognasso, F., Una crisobolla di Michele IX Paleologo per Teodoro I di Monferrato, Studi bizantini 2 (1927), σελ. 39 47. Γεώργιος Παχυμέρης, Συγγραφικαί Ιστορίαι, Failler, A. (ed.), Georges Pachymérès. Relations historiques, ΙΙΙ IV, Corpus Fontium Historiae Byzantinae. Series Parisiensis 24.3 4, Paris 1999 Ιωάννης Καντακουζηνός, Ιστορίαι, Schopen L. (ed.), Ioannis Cantacuzeni eximperatoris Historiarum libri IV, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1828 1832 Μάξιμος Πλανούδης, Έπιστολαί, Ρ. Leone εκδ., Maximi monachi Planoudis Epistulae, Classical and Byzantine Monographs, 18, Amsterdam 1991 Μανουήλ Φιλής, Στίχοι διάφοροι του σοφωτάτου και λογιοτάτου Φιλή, E. Miller (επιμ.), Manuelis Philae Carmina, I II, Paris Ι: 1855, ΙΙ: 1857 Νικηφόρος Γρηγοράς, Ρωμαϊκή ιστορία, Bekker, I. Schopen, L. (eds.), Nicephori Gregorae historiae Byzantinae, I, Corpus scriptorum historiae Byzantinae, Bonn 1829 Ramon Muntaner, Crònica, I, E. Bagué (ed.), Ramon Muntaner, Crònica I, Collecció Popular Barcino 19, Barcelona 1927 Ramon Muntaner, Crònica, II IX, Ramon Muntaner, Crònica II IX, rev. M. Coll I Alentorn (=Collecció Popular Barcino 141 148), Barcelona 1951 1952 Βραχέα Χρονικά, Schreiner P. (ed.), Die byzantinische Kleinchroniken 1 3, Wien 1975 1977 Δημιουργήθηκε στις 4/11/2017 Σελίδα 7/8

Radic Radivoj,, Εγκυκλοπαίδεια Λάσκαρις, Μ.Θ., «Μιχαὴλ Θʹ ὁ Παλαιολόγος ἐν ἐπιγραφῇ τοῦ Ἀγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης», Αρχαιολογική Εφημερίς (1953 1954), σελ. 4 10. Παραθέματα Η στέψη του Μιχαήλ Θʹ στο ναό της Αγίας Σοφίας Ἐπεὶ δ ἀντίπαις ἦν ὁ υἱὸς Μιχαὴλ ἤδη τῷ βασιλεῖ καὶ τὸν ὑπὲρ τὸν ἔφηβον ἤλαυνεν, οὐκ ἀπεικὸς ἡγεῖτο οὐδ ἀπρεπὲς ἄλλως μὴ βασιλικῶς ταινιοῦν, καὶ ταῦτα καὶ τόσην πληροφορίαν ἐπὶ τῷ ταινιώσοντι κεκτημένος ὅθεν καὶ ἐξαρτύεται μὲν τὰ ἐπὶ τῇ τοιαύτῃ χρείᾳ προσήκοντα ἀποχρώντως λίαν καὶ φιλοτίμως καιρὸν δ ἡγησάμενος πρέποντα ἡμέραν τῆς μνήμης τοῦ πρώτου ἐν Χριστιανοῖς βασιλέως, μᾶλλον δὲ καὶ σφίσι τῆς ἐλευθερίας ἄρξαντος Κωνσταντίνου, ἐν ταύτῃ καὶ τὰ τῆς στεφηφορίας τῷ υἱῷ ἀπεπλήρου καὶ εἰκοστῇ πρώτῃ Πυαντιῶνος μηνὸς κατὰ τὸν τοῦ θεοῦ σοφίας νεών, συναχθέντων ἁπάντων, ὅσον ἦν τῶν ἐν τέλει καὶ ἄλλως καὶ ὑπηρτικὸν βασίλειον, ὅσον τῆς πολιτείας καὶ ὅσον τῶν στρατιωτικῶν δυνάμεων, οὐδ αὐτῶν ἀπόντων τῶν κατὰ τὴν πόλιν Ἰταλῶν, ἔτι δὲ καὶ ὅσοι κατὰ χρείαν πρεσβείας ἐπεδήμουν τῇ Κωνσταντίνου, καὶ αὐτῶν δὴ τῶν τὸ ἐπὶ τῇ Αἰκατερίνῃ κῆδος μεσιτευόντων... τὸ μὲν ἱερατικὸν πᾶν καὶ μοναχικὸν ἀφ ἑσπέρας παννύχιον ὑπὸ δαψιλέσι φωσὶν ἀπετέλουν τὴν ὑμνῳδίαν, ἄνωθεν τοῦ βασιλέως ἱσταμένου καὶ ἀκροωμένου τῶν ὕμνων... ἄνεισι μὲν ἐπ ἄμβωνος ὁ κρατῶν, ἄνεισι δὲ καὶ ὁ πατριάρχης, συνάνεισι δὲ σφίσι καὶ ὁ εἰς βασιλείαν μετὰ τοῦ πατρὸς χρισθησόμενος καὶ μετὰ λαμπρῶν καὶ περιφανῶν τῶν τελετῶν στέφει μὲν βασιλεὺς τὸν υἱὸν, συνεπιλαμβανομένου τοῦ στέφους καὶ τοῦ ἱεράρχου, χρίει δ ὁ ἱεράρχης τῷ θείῳ μύρῳ τὸν τῆς βασιλείας συμμετάσχοντα. Γεώργιος Παχυμέρης, Συγγραφικαί Ιστορίαι, Failler, A. (ed.), Georges Pachymérès. Relations historiques, ΙΙΙ IV, (Corpus Fontium Historiae Byzantinae. Series Parisiensis 24.3 4, Paris 1999), σελ.219 221 Χρονολόγιο 1277 ή 1278: Γέννηση του Μιχαήλ 1281: Ανακήρυξη του Μιχαήλ σε βασιλέα και δεύτερο συναυτοκράτορα 1295: Στέψη, στην οποία ο Μιχαήλ ανακηρύσσεται βασιλεύς αυτοκράτωρ 1302 1304: Πόλεμοι εναντίον των Οθωμανών και των Βουλγάρων 1305: Ήττα στη μάχη εναντίον των Καταλανών 1311: Ήττα στη μάχη εναντίον των Οθωμανών 1319 1320: Παραμονή του Μιχαήλ στη Θεσσαλονίκη 1320: Θάνατος του Μιχαήλ στη Θεσσαλονίκη Δημιουργήθηκε στις 4/11/2017 Σελίδα 8/8