Ειρήνη Παλαιολογίνα (Αυτοκράτειρα)

Transcript

1 Περίληψη : Αυτοκράτειρα της Τραπεζούντας. Έζησε το 14ο αιώνα και ήταν νόθα κόρη του Βυζαντινού αυτοκράτορα Ανδρονίκου Γ' Παλαιολόγου και σύζυγος του αυτοκράτορα της Τραπεζούντας Βασιλείου Μεγάλου Κομνηνού. Το 1340, μετά το θάνατο του συζύγου της, ανήλθε στο θρόνο της Τραπεζούντας, όπου παρέμεινε για μικρό χρονικό διάστημα εξαιτίας της αδυναμίας της να αντιμετωπίσει τις εσωτερικές διαμάχες και τους εξωτερικούς κινδύνους που ταλαιπωρούσαν την αυτοκρατορία. Οδηγήθηκε σε αναγκαστική παραίτηση τον Ιούλιο του Τόπος και Χρόνος Γέννησης α μισό 14ου αιώνα, Κωνσταντινούπολη Τόπος και Χρόνος Θανάτου β μισό 14ου αιώνα, Κωνσταντινούπολη Κύρια Ιδιότητα αυτοκράτειρα 1. Βιογραφικά στοιχεία Η Ειρήνη ήταν νόθα κόρη του Βυζαντινού αυτοκράτορα Ανδρονίκου Γ' Παλαιολόγου ( ) και της Άννας, κόρης του δούκα της Σαβοΐας Αμαδέου Ε'. Στις 12 Σεπτεμβρίου 1336 μετέβη από την Κωνσταντινούπολη στην Τραπεζούντα με σκοπό να παντρευτεί τον αυτοκράτορα Βασίλειο Μέγα Κομνηνό. Ο γάμος τους τελέστηκε λίγες ημέρες αργότερα, στις 17 του μηνός, 1 δεν διήρκεσε ωστόσο για μεγάλο χρονικό διάστημα, καθώς περί το 1339 ο αυτοκράτορας την απέπεμψε από το παλάτι και νυμφεύθηκε την Ειρήνη Τραπεζουντία, γόνο της τοπικής αριστοκρατίας. 2 Η συμβίωση του Βασιλείου με την Ειρήνη Τραπεζουντία κατά τη διάρκεια του γάμου του με την Παλαιολογίνα και ο μετέπειτα γάμος του με την Τραπεζούντια αριστοκράτισσα προκάλεσαν την έντονη αντίδραση κύκλων της Κωνσταντινούπολης, ιδιαίτερα του Οικουμενικού Πατριάρχη Ιωάννη Καλέκα και του Νικηφόρου Γρηγορά, αλλά και την οργή του λαού της Τραπεζούντας. Έτσι, το 1340, μετά το θάνατο του Βασιλείου, 3 η Ειρήνη Παλαιολογίνα εισήλθε στο παλάτι και ανέλαβε τη διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας, ενώ έστειλε εξόριστη στην Κωνσταντινούπολη την αντίζηλή της και τα δύο παιδιά της, τον Αλέξιο και τον Ιωάννη. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας της η Ειρήνη κλήθηκε να αντιμετωπίσει τόσο τις εσωτερικές διενέξεις στους κόλπους της αριστοκρατίας όσο και τους εξωτερικούς κινδύνους που απειλούσαν την αυτοκρατορία. Με στόχο τη διασφάλιση της παραμονής της στο θρόνο, απέστειλε πρεσβείες στον πατέρα της Ανδρόνικο Γ' ζητώντας να της στείλει για σύζυγο κάποιον ο οποίος θα αναλάμβανε και τη διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας. 4 Ωστόσο οι πρεσβείες δεν έφεραν κανένα αποτέλεσμα, λόγω της απουσίας του Βυζαντινού αυτοκράτορα σε εκστρατεία στην Ακαρνανία, και η αυτοκράτειρα, αδύναμη να αντιμετωπίσει τους κινδύνους, οδηγήθηκε σε αναγκαστική παραίτηση από την Άννα Αναχουτλού, τον Ιούλιο του Περίοδος βασιλείας Από τα κυριότερα προβλήματα που αντιμετώπισε η αυτοκράτειρα ήταν οι διενέξεις που ξέσπασαν μεταξύ των αριστοκρατικών οικογενειών της τραπεζουντιακής κοινωνίας. Η διαμάχη και ο ανταγωνισμός που καλλιεργούνταν στις τάξεις της αριστοκρατίας μετά τη δολοφονία του αυτοκράτορα Μανουήλ Β' Μεγάλου Κομνηνού εκδηλώθηκαν κατά τη βασιλεία της Ειρήνης Παλαιολογίνας και δίχασαν βαθιά το κράτος. Η αριστοκρατία εκπροσωπούνταν την περίοδο εκείνη από δύο κυρίως ομάδες: τους Σχολάριους, με την κωνσταντινουπολίτικη παράδοση, και τους αυτόχθονες Αμυτζαντάριους. Οι δύο ομάδες εκμεταλλεύθηκαν καθεμιά για λογαριασμό της το κενό εξουσίας που δημιουργήθηκε μετά το θάνατο του Βασιλείου λόγω της απουσίας απογόνου από τη νόμιμη σύζυγό του Ειρήνη Παλαιολογίνα και της ανικανότητας της αυτοκράτειρας να επιβληθεί για να εγκαθιδρύσουν νέα κοινωνικοπολιτική ισορροπία. 5 Έτσι, οι Σχολάριοι, με τη στήριξη Δημιουργήθηκε στις 9/7/2017 Σελίδα 1/5

2 των οικογενειών των Μειζοματών, Δωρανιτών, Καβασιτών και Καμαχηνών και με αρχηγό το μεγάλο στρατοπεδάρχη και σεβαστό Τζανιχίτη, στράφηκαν εναντίον της αυτοκράτειρας και οχυρώθηκαν στη μονή του Αγίου Ευγενίου, που αποτέλεσε το κέντρο των επιχειρήσεών τους εναντίον της. Η Ειρήνη κατάφερε με τη στήριξη των Αμυτζανταρίων να κρατήσει υπό τον έλεγχό της το λιμάνι και το κάστρο. 6 Τον Ιούλιο του 1340 έφθασε στην Τραπεζούντα προς ενίσχυσή της ο ευνούχος και μέγας δουξ Ιωάννης. Οι δυνάμεις του ενώθηκαν με τα αυτοκρατορικά στρατεύματα και στη συνέχεια επιτέθηκαν μαζί στη μονή του Αγίου Ευγενίου. Η μονή παραδόθηκε στις φλόγες και υπέστη μεγάλες καταστροφές. Οι Σχολάριοι ηττήθηκαν και οι αρχηγοί τους αρχικά συνελήφθησαν και οδηγήθηκαν στο φρούριο των Λιμνίων, ενώ τον Ιούλιο του επόμενου χρόνου εκτελέστηκαν. Η Ειρήνη φάνηκε να έχει τον έλεγχο της κατάστασης. Ωστόσο οι εσωτερικές συγκρούσεις είχαν άμεσο αντίκτυπο στις εξωτερικές σχέσεις του κράτους. Οι Τουρκομάνοι της Άμιδος (Αμιτιώτες), 7 ενθαρρυμένοι από τις εσωτερικές έριδες, στράφηκαν εναντίον της αυτοκρατορίας. Τα αυτοκρατορικά στρατεύματα βρέθηκαν αντιμέτωπα με τις δυνάμεις τους στο Παρχάρι και κατάφεραν να τις απωθήσουν. 8 Ωστόσο στις 4 Ιουλίου 1341, όταν ο στρατός των Τουρκομάνων επιτέθηκε για δεύτερη φορά κατά της Τραπεζούντας, οι αυτοκρατορικές δυνάμεις δεν μπόρεσαν να υπερασπιστούν την πόλη. Η σφαγή ήταν μεγάλη, ενώ η πόλη υπέστη εμπρησμό. Την ίδια περίοδο η Ειρήνη ήρθε αντιμέτωπη με ένα νέο κίνδυνο. Διαβλέποντας την αδυναμία της να αντιμετωπίσει την επικείμενη κατάρρευση του κράτους, εμφανίστηκε στο πολιτικό προσκήνιο η αδελφή του τέως αυτοκράτορα Βασιλείου, η Άννα Αναχουτλού. Η Άννα, που είχε καταλάβει τη Λαζία του Πόντου, στέφθηκε αυτοκράτειρα και αναγνωρίστηκε από όλους τους Λαζούς και Τζάνους, 9 καθώς και από τους κατοίκους των επαρχιών, ως νόμιμη κάτοχος του θρόνου. Η αντίσταση της Άννας σε συνδυασμό με τη λαϊκή οργή που είχε ξεσπάσει για τον εμπρησμό της Τραπεζούντας ανάγκασαν την Ειρήνη Παλαιολογίνα να εγκαταλείψει το θρόνο. Στις 17 Ιουλίου 1341 η Άννα μπήκε θριαμβευτικά στην Τραπεζούντα ακολουθούμενη από τους Λαζούς πολεμιστές της. Στις 10 Αυγούστου του ίδιου χρόνου η Ειρήνη στάλθηκε με φραγκικό πλοίο στην Κωνσταντινούπολη. Από εκεί κι έπειτα, για την περαιτέρω πορεία και δράση της Ειρήνης δεν υπάρχουν αναφορές και πηγαϊκά δεδομένα. 1. Ο Τ.Ε. Ευαγγελίδης υποστηρίζει ότι η Ειρήνη Παλαιολογίνα είχε αρραβωνιαστεί το Βασίλειο προτού ανακηρυχθεί αυτοκράτορας, την περίοδο που εκείνος βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη. Βλ. Ευαγγελίδης, Τ.Ε., Ιστορία της Ποντικής Τραπεζούντας. Από τα αρχαιότερα χρόνια μέχρι σήμερα ( ) (Θεσσαλονίκη 1994), σελ Σύμφωνα με το μητροπολίτη Τραπεζούντος Χρύσανθο, τα βαθύτερα αίτια του διαζυγίου της Ειρήνης Παλαιολογίνας από τον αυτοκράτορα Βασίλειο Μέγα Κομνηνό ήταν πολιτικά. Βλ. Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία της Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 4-5 (1933), σελ Εικάζεται ότι για το θάνατο του Βασιλείου Μεγάλου Κομνηνού υπεύθυνη είναι η Ειρήνη Παλαιολογίνα, βλ. Miller, W., Trebizond. The Last Greek Empire (London 1926), σελ Σύζυγο στην Ειρήνη Παλαιολογίνα απέστειλε το 1341 μετά το θάνατο του Ανδρονίκου Γ' Παλαιολόγου ο νέος αυτοκράτορας Ιωάννης ΣΤ' Καντακουζηνός. Επρόκειτο για το Μιχαήλ Μέγα Κομνηνό. Ωστόσο πριν ο Μιχαήλ φθάσει στην Τραπεζούντα, είχε ξεσπάσει στάση υποκινούμενη από την Άννα Αναχουτλού, η οποία οδήγησε στην αναγκαστική παραίτηση της Ειρήνης και στην άνοδο της Άννας στο θρόνο. Βλ. Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία της Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 4-5 (1933), σελ Βλ. Λυμπερόπουλος, B.Χ., O Βυζαντινός Πόντος. H αυτοκρατορία της Τραπεζούντας ( ), ο χώρος, οι άνθρωποι, η οικονομία (Αθήνα 1999), σελ Ο Λυμπερόπουλος υποστηρίζει ότι η αυτοκράτειρα είχε συλληφθεί από τους Αμυτζαντάριους και κρατούνταν στο κάστρο παρά τη θέλησή της. Λυμπερόπουλος, B.Χ., O Βυζαντινός Πόντος. H αυτοκρατορία της Τραπεζούντας ( ), ο χώρος, οι άνθρωποι, η οικονομία (Αθήνα 1999), σελ Για τους Αμιτιώτες και την ονομασία τους βλ. Zachariadou, E.A., Trebizond and the Turks ( ), Αρχείον Πόντου 35 (1979), σελ Δημιουργήθηκε στις 9/7/2017 Σελίδα 2/5

3 8. Στη μάχη αυτή σκοτώθηκαν οι γιοι του αριστοκράτη Δολίνου. Βλ. Bredenkamp, F., The Doranites Family of the 14th Century Byzantine Empire of Trebizond, Βυζαντιακά 19 (1999), σελ Οι Λαζοί και οι Τζάνοι, με καταγωγή από τους αρχαίους Κόλχους και Μάκρωνες αντίστοιχα, κατοικούσαν στη βορειοανατολική Ανατολία και διαδραμάτισαν πολλές φορές σημαντικό ρόλο στα πολιτικά δρώμενα της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας. Για την ιστορική τους πορεία βλ. Bryer, A., Some notes on the Laz and the Tzan (1) (2), στο People and Settlement in Anatolia and the Caucasus, (VR, London 1988), σελ , Βιβλιογραφία : Χρύσανθος Φιλιππίδης, μητροπολίτης Τραπεζούντος, "Η Εκκλησία Τραπεζούντος", Αρχείον Πόντου, 4/5, 1933, Λυμπερόπουλος Β.Χ., Ο Βυζαντινός Πόντος. Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας ( ), ο χώρος, οι άνθρωποι, η οικονομία, Αθήνα 1999 Λαμψίδης Ο., "Μιχαήλ του Παναρέτου περί των Μεγάλων Κομνηνών", Αρχείον Πόντου, 22, 1958, Janssens E., Trébizonde en Colchide, Université Libre de Bruxelles, Bruxelles 1969, Travaux de la Faculté de Philosophie et Lettres XL Miller W., Trebizond. The Last Greek Empire of the Byzantine Era, , London 1926 Γεωργιάδης Θ. (επιμ.), Εγκυκλοπαίδεια του Ποντιακού Ελληνισμού. Ο Πόντος. Ιστορία, Λαογραφία και Πολιτισμός 1-5, Θεσσαλονίκη Ευαγγελίδης Τ., Ιστορία της ποντιακής Τραπεζούντας από τα αρχαιότατα χρόνια μέχρι σήμερα (756 π.χ ), Φωτιάδης, Κ. (επιμ.), Κεσόπουλος, Α. (μτφρ.), Θεσσαλονίκη 1994 Bredenkamp F., "The Doranites Family of the 14th Century Byzantine Empire of Trebizond", Βυζαντιακά, 19, 1999, Νικηφόρος Γρηγοράς, Ρωμαϊκή ιστορία, Bekker, I. Schopen, L. (eds.), Nicephori Gregorae historiae Byzantinae, I-ΙΙΙ, Corpus scriptorum historiae Byzantinae, Bonn I: 1829, II: 1830, III: 1855 Δικτυογραφία : History of the Empire of Trebizond Γλωσσάριo : μέγας δουξ/δούκας, ο Ο επικεφαλής του αυτοκρατορικού στόλου από το 1092 και μετά. Κατά την Ύστερη Βυζαντινή περίοδο, ο τίτλος του μεγάλου δούκα απονεμόταν στους πλέον υψηλόβαθμους πολιτικούς/στρατιωτικούς αξιωματούχους της αυτοκρατορίας. σεβαστός, ο Τιμητικός τίτλος. Αποδόθηκε πρώτη φορά ως «σεβαστή» από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Θ Μονομάχο ( ) στην ερωμένη του Σκλήραινα. Αργότερα τον τίτλο τον υιοθέτησαν οι αυτοκράτορες Ισαάκ Κομνηνός ( ) και Αλέξιος Α ( ). Από το 12ο αιώνα χρησιμοποιούνται ευρέως δύο συνώνυμες μορφές του βασικού επιθέτου: πανσέβαστος-σεβαστός και σεβαστός. Η σημασία τους είναι συγκεχυμένη, αλλά τις περισσότερες φορές ο όρος χρησιμοποιείται με την έννοια του τίτλου διάφορων διοικητικών αξιωμάτων ή αξιωματικών ταγμάτων ξένων Δημιουργήθηκε στις 9/7/2017 Σελίδα 3/5

4 μισθοφόρων. Στην υστεροβυζαντινή ιεραρχία των τιμητικών αξιωμάτων βρισκόταν σε πολύ χαμηλή θέση, ενώ στην αυλή της Τραπεζούντας ο τίτλος του σεβαστού δήλωνε τους ανώτατους άρχοντες του κράτους. Πηγές Λαμψίδης, O., «Μιχαήλ του Παναρέτου περί των Μεγάλων Κομνηνών», Aρχείον Πόντου 22 (1958), σελ Γρηγοράς Νικηφόρος, Ρωμαϊκή Ιστορία, Niebuhr B.G. (επιμ.), Byzantina Historia 1 (CSHB, Bonnae 1830) Χρονολόγιο α μισό 14ου αι.: Γέννηση Ειρήνης Παλαιολογίνας 12 Σεπτεμβρίου 1336: Η Ειρήνη Παλαιολογίνα μεταβαίνει από την Κωνσταντινούπολη στην Τραπεζούντα για την τέλεση του γάμου της με τον αυτοκράτορα Βασίλειο Μέγα Κομνηνό 17 Σεπτεμβρίου 1336: Γάμος με τον αυτοκράτορα της Τραπεζούντας Βασίλειο Μέγα Κομνηνό 1339 (;): Αποπομπή της Ειρήνης Παλαιολογίνας από το παλάτι 1340: Ενθρόνιση της Ειρήνης ως αυτοκράτειρας Ιούλιος 1340: Εξέγερση των Σχολαρίων 4 Ιουλίου 1341: Επίθεση Τουρκομάνων της Άμιδος κατά της Τραπεζούντας 17 Ιουλίου 1341: Αναγκαστική παραίτηση της Ειρήνης Παλαιολογίνας από το θρόνο. Ενθρόνιση Άννας Αναχουτλού 10 Αυγούστου 1341: Η Ειρήνη Παλαιολογίνα αποστέλλεται στην Κωνσταντινούπολη β μισό 14ου αι.: Θάνατος Βοηθ. Κατάλογοι Κατάλογος αυτοκρατόρων Τραπεζούντας Αλέξιος Α 1204 Ανδρόνικος Α (Γίδων) 1222 Ιωάννης Α (Αξούχος) 1235 Μανουήλ Α 1238 Ανδρόνικος Β 1263 Δημιουργήθηκε στις 9/7/2017 Σελίδα 4/5

5 Γεώργιος 1266 Ιωάννης Β 1280 Θεοδώρα 1285 Ιωάννης Β (ξανά) 1285 Αλέξιος Β 1297 Ανδρόνικος Γ 1330 Μανουήλ Β 1332 Βασίλειος 1332 Ειρήνη 1340 Άννα 1341 Μιχαήλ 1341 Άννα (ξανά) 1341 Ιωάννης Γ 1342 Μιχαήλ (ξανά) 1344 Αλέξιος Γ 1349 Μανουήλ Γ 1390 Αλέξιος Δ 1417 Ιωάννης Δ 1429 Δαβίδ /1463 Δημιουργήθηκε στις 9/7/2017 Σελίδα 5/5