ΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ, ΒΑΣΙΚΟΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΠΕΛΑΓΙΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ Τίτλος Ειδικού Θεματικού Προγράμματος: «Διοίκηση, Οργάνωση και Πληροφορική για Μικρομεσαίες Επιχειρήσεις» Διδακτικές Σημειώσεις Τίτλος ενότητας: «Ο ξενοδοχειακός επιχειρηματικός τομέας: Ανάλυση του κλάδου» Δράση 4: Εκπαίδευση & Υποστήριξη προς τις τοπικές κοινωνίες Επιστημονικός υπεύθυνος: Ιωάννης Χαραλαμπίδης Εισηγητής: Ευριπίδης Λουκής, Αναπληρωτής Καθηγητής Πανεπιστημίου Αιγαίου (Σάμος, 2014) 1
Πίνακας Περιεχομένων 1. Ο τουρισμός στην Ελλάδα... 3 2. Ο τριτογενής τομέας της Σάμου... 5 3. Τα προϊόντα και οι εναλλακτικές δραστηριότητες της Σάμου... 8 2
1. Ο τουρισμός στην Ελλάδα Η Ελλάδα από τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια βρίσκεται ανάμεσα στις πιο τουριστικές χώρες της Ευρώπης. Οι διεθνείς αφίξεις τουριστών από σχεδόν ανύπαρκτες το 1950, φτάνουν τα 17 εκατομμύρια το 2012 και αναμένεται ότι θα φτάσουν τα 20 εκατομμύρια τα επόμενα χρόνια, σχεδόν το διπλάσιο του πληθυσμού της χώρας. Σύμφωνα με στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού, οι ρυθμοί μεταβολής που σημειώθηκαν ανά δεκαετία αγγίζουν _ο 1098% για τη δεκαετία 1950 1960, το 302% για τη δεκαετία 1960 1970 το 227% για τη δεκαετία 1970 1980 και είναι ρυθμοί μεταβολής υψηλότεροι από κάθε άλλη χώρα σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο. Η Ελλάδα διαθέτει τόσους πολλούς πόρους που μπορεί να καλύψει όλα τα ειδή τουρισμού, όλες τις εποχές του χρόνου. Διαθέτει βουνά και δάση ( το 49,3% της έκτασης της χώρας είναι δασικές περιοχές), εθνικούς δρυμούς με ιδιαίτερη οικολογική σημασία λόγω της σπανιότητας και της ποικιλομορφίας της χλωρίδας και της πανίδας, πεδιάδες, λίμνες ποτάμια που τη διασχίζουν και περισσότερα από 6.000 νησιά. Το φυσικό της περιβάλλον σε συνδυασμό με την πολιτισμική κληρονομιά, την πλούσια ιστορία της, τη μοναδική κουζίνα και τη ζεστή φιλοξενία των κατοίκων της, αποτελούν τα πλεονεκτήματα της Ελλάδας ως χώρας υποδοχής τουριστών. Η εξέλιξη από το 1950 ως σήμερα, έχει μετατρέψει τον τουριστικό τομέα σε ένα αρκετά δυναμικό κομμάτι της ελληνικής οικονομίας, οι άμεσες και οι έμμεσες επιδράσεις του οποίου συνεισφέρουν στο 16,4% του ΑΕΠ το 2012. Η τουριστική ανάπτυξη αντικατοπτρίζεται τόσο στον αριθμό των ξενοδοχειακών κλινών, οι οποίες το 2012 φτάνουν τις 771.271 σε σύνολο των 9.670 ξενοδοχειακών μονάδων όλων των κατηγοριών, όσο και στο σύνολο των απασχολούμενων στα επαγγέλματα τουρισμού που αγγίζουν τις 688.000 θέσεις εργασίας. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Συνδέσμου Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων ο ελληνικός τουρισμός παράγει 22 εκατομμύρια ευρώ και αναμένεται να αυξηθεί τα επόμενα χρόνια. Στο 2,9% φτάνει το ποσοστό της χώρας στην ευρωπαϊκή αγορά ενώ στο 1,5% στην παγκόσμια αγορά Συμμετοχή στο ΑΕΠ Συμμετοχή στην απασχόληση Συνολική Απασχόληση Βασικά Μεγέθη του Ελληνικού Τουρισμού 2012 16,4% [WTTC] 18,3% της συνολικής απασχόλησης [WTTC] 688.800 [WTTC] Έσοδα 10,4 δισ. (συμπεριλαμβανομένων των εισπράξεων κρουαζιέρας) [ΤτΕ] Αφίξεις Αλλοδαπών Μέση κατά κεφαλή 16,9εκατ. (συμπεριλαμβανομένων των αφίξεων κρουαζιέρας) 616 (συμπεριλαμβανομένων των ποσών κρουαζιέρας) 3
δαπάνη Μερίδιο Αγοράς 1,5% Παγκόσμια, 2,9% Ευρώπη Εποχικότητα 56% των αφίξεων αλλοδαπών πραγματοποιείται Ιούλιο Αύγουστο Σεπτέμβριο Ξενοδοχειακή Υποδομή 9.670 ξενοδοχεία /771.271κλίνες [ΞΕΕ] Πίνακας 1: Βασικά Μεγέθη του ελληνικού τουρισμού 2012 Η Ελλάδα βρίσκεται στην 17η θέση στην παγκόσμια κατάταξη αφίξεων με τις ανταγωνίστριες χώρες όπως η Ισπανία στην 4η θέση, η Τουρκία στην 6η θέση και την Κύπρο κάτω από την 50η. Όσο αφορά τις εισπράξεις η Ελλάδα βρίσκεται στη 19η θέση με 2η την Ισπανία, την Τουρκία στην 6η θέση και την Κύπρο χαμηλότερα από την 5η. Δείκτες απόδοσης 2012 Κατάταξη Διεθνείς Αφίξεις Κατάταξη Έσοδα Διεθνείς Αφίξεις 2012 (εκατ.) % μεταβολή αφίξεων 2000 2012 Μέση κατά κεφαλή Δαπάνη ανά ταξίδι σε USD Μερίδιο αγοράς παγκόσμια Αφίξεις Μερίδιο αγοράς παγκόσμια Έσοδα σε σε Ανταγωνιστές Ελλάδα Ισπανία Κύπρος Τουρκία Αίγυπτος Κροατία 17η 19η 4η 2η Κάτω από την 50η Κάτω από την 50η 6η 26η 24η 12η 32η 33η 16.4 57.7 2.5 35.7 11.2 10.4 32.3% 24.4% -7.4% 271.9% 119.6% 96.2% 890 969 1.040 720 884 846 1.7% 5.6% 0.2% 3.4% 1.1% 1.0% 1.5% 5.2% 0.2% 2.4% 0.9% 0.8% Πίνακας 2: Ανταγωνισμός του ελληνικού τουρισμού 2012 4
Η Ελλάδα αποτελεί αναμφισβήτητα κορυφαίο τουριστικό προορισμό παγκοσμίως. Το 2010 κατατάχτηκε στους καλύτερους 10 τουριστικούς προορισμούς σύμφωνα με τη Lonely Planet, ενώ στη δεύτερη θέση βρισκόταν στα Telegraph Travel Awards 2008 της Αγγλίας στην κατηγορία της Καλύτερης Ευρωπαϊκής Χώρας. Την τελευταία δεκαετία ο αριθμός τω τουριστών αυξάνεται σταθερά. Το 2004, επισκέφθηκαν την Ελλάδα 14,2 εκατομμύρια άτομα, αριθμός που αυξήθηκε σε 17 εκατομμύρια το 2012. Ο συνεχώς αυξανόμενος αριθμός τουριστών καθώς και το προφίλ του σημερινού ταξιδιώτη, απαιτούν διαφοροποίηση και εμπλουτισμό του προσφερόμενου τουριστικού προϊόντος της χώρας μας και την ανάπτυξη αντίστοιχης υποδομής. Η Ελλάδα προσφέρει ένα μεγάλο εύρος ευκαιριών στους επενδυτές, πρόσφορο έδαφος για νέες επενδύσεις και μερικές από τις ομορφότερες τοποθεσίες στον κόσμο. Διαθέτει περισσότερα από 15.000 χιλιόμετρα παραλίας, 190.000 ακτές και 6.000 μεγάλα και μικρά νησιά. Οι επισκέπτες ανακαλύπτουν ποικίλες επιλογές σε τομείς όπως η ιστιοπλοΐα και οι κρουαζιέρες, τα ταξίδια κινήτρων και τις αποδράσεις σαββατοκύριακου, που παρουσιάζουν νέες ευκαιρίες σε εξειδικευμένες (niche markets) και ελκυστικές αγορές. Παρθένες παραλίες, επιβλητικά βουνά, πλούσια ιστορία και παραδόσεις, θεαματικά τοπία και φημισμένη φιλοξενία είναι τα στοιχεία που προσδίδουν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στη χώρα και που προσελκύουν χιλιάδες επισκέπτες από όλο τον κόσμο. Το μεσογειακό κλίμα της Ελλάδας είναι ιδανικό για τουρισμό καθ όλη τη διάρκεια του χρόνου. Σήμερα μία από τις βασικές προτεραιότητες της Ελληνικής Πολιτείας πρέπει να είναι να δημιουργήσει μία δυναμική και βιώσιμη τουριστική υποδομή για όλες τις εποχές του χρόνου που θα ανταποκρίνεται στις προκλήσεις του 21ου αιώνα. 2. Ο τριτογενής τομέας της Σάμου Ο τριτογενής τομέας κατέχει κυρίαρχη θέση στην οικονομική δραστηριότητα του Νομού, συμβάλλοντας το 89% του ΑΕΠ, ενώ ο κλάδος με τον μεγαλύτερο δυναμισμό στον τομέα είναι ο τουρισμός. Στο νησί της Σάμου κάθε χρόνο φτάνουν 108.257 τουρίστες με αεροπλάνο και περίπου 50.000 τουρίστες με κρουαζιερόπλοια που παραμένουν στο νησί για μια ή δυο μέρες. Οι ξενοδοχειακές υποδομές του νησιού είναι επαρκείς για να καλύψουν την προσέλευση αυτή των τουριστών καθώς υπάρχουν 178 ξενοδοχεία και περίπου άλλα τόσα ενοικιαζόμενα δωμάτια. Στους χώρους εστίασης αριθμούνται 284 εστιατόρια και μεζεδοπωλεία. Επίσης υπάρχουν πληθώρα εμπορικών μαγαζιών όπως 20 σουπερμάρκετ, 39 οπωροπωλεία, 9 ιχθυοπωλεία, 17 κρεοπωλεία, 38 αρτοποιεία, καθώς και μαγαζιά ένδυσης, λαϊκής τέχνης, σουβενίρ κ.τ.λ. Η Σάμος είναι πλούσια σε δάση και υδροβιότοπους που ξεχωρίζουν για τη μοναδική χλωρίδα και πανίδα τους. Το δυτικό τμήμα του νησιού από το Ποτάμι Καρλοβάσου ως τους Δρακαίους 5
είναι προστατευόμενη περιοχή NATURA, καθώς έχουν εντοπιστεί σπάνια είδη ζώων και φυτών, όπως οι φώκιες, θαλάσσιες χελώνες κ.α. είναι πλούσια σε ορεινές εκτάσεις και θαλάσσια ζωή. Οι ορεινοί της όγκοι προσφέρονται για ορειβασία, αναρρίχηση και περιπάτους παρατήρηση της φύσης. Αξιομνημόνευτη είναι και η μακρά ιστορία της Σάμου, η οποία έχει αφήσει πλήθος ιστορικών μνημείων, όπως το κατασκευαστικό θαύμα της εποχής Ευπαλίνειο όρυγμα, ο αρχαίος ναός της θεάς Ήρας, το σπήλαιο του Πυθαγόρα, και άλλα εκθέματα τα οποία φιλοξενούνται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Σάμου και του Πυθαγορείου, και το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Αιγαίου στους Μυτιληνιούς. Παρόλο που η Σάμος πληροί όλες τις προδιαγραφές ανάπτυξης του τουρισμού, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μεγάλη μείωση των αφίξεων, σμίκρυνση της τουριστικής περιόδου και χαμηλή πληρότητα. Όπως παρατηρείται στο παρακάτω διάγραμμα, το οποίο απεικονίζει την κίνηση των πτήσεων από και προς το εξωτερικό μετά το 208 υπάρχει σταθερά μια πτωτική τάση. Εικόνα 1: Κίνηση επιβατών εξωτερικού 6
Ακόμη σύμφωνα με τα στοιχεία της έρευνας που πραγματοποίησε η ΣΕΤΕ σχετικά με την πληρότητα των κλινών στα καταλύματα ξενοδοχειακού τύπου, από το 2008 ως το 2012 παρατηρείται μια μεγάλη μείωση της τάξεως του 21%. Μια τόσο μεγάλη μείωση της πληρότητας των ξενοδοχείων έχει σοβαρές επιπτώσεις για την οικονομία της Σάμου. Νομός Σάμου Πληρότητα κλινών στα καταλύματα ξενοδοχειακού τύπου % 2008 2009 2010 2011 2012 57.0% 51.0% 44.9% 44.3% 35.9% Πίνακας 3: Πληρότητα καταλυμάτων Σάμου Συμπερασματικά παρατηρείται ότι η Σάμος μετά από μια πρώτη περίοδο ανάπτυξης παρουσιάζει έντονα συμπτώματα κρίσης, τα οποία απεικονίζονται στην απότομη και μεγάλη μείωση των αφίξεων των επισκεπτών του νησιού και της αποδοτικότητας του τουρισμού. Οι ελλείψεις εντοπίζονται στις υποδομές του νησιού κυρίως στο θέμα των συγκοινωνιών αλλά και στην έλλειψη υποδομών που θα υποστήριζαν εναλλακτικές μορφές τουρισμού. Το τουριστικό προϊόν της Σάμου είναι προσκολλημένο στο παρελθόν χωρίς να υφίσταται την απαραίτητη ανανέωση. Η προώθηση του τουρισμού γίνεται σπασμωδικά χωρίς να υπάρχει ένα οργανωμένο σχέδιο προώθησης. Γεγονός που επισημαίνει την έλλειψη ή στην καλύτερη περίπτωση, την ανεπιτυχής προσπάθεια για συνεργασία μεταξύ των επαγγελματιών τουρισμού και των τοπικών φορέων και αρχών. Η επιβεβλημένη ανάγκη για την αναβάθμιση του τουριστικού προϊόντος και των δράσεων προώθησης πρέπει να αντιμετωπιστεί οργανωμένα και από διαφορετική σκοπιά από αυτή του παρελθόντος. Αρχικά πρέπει να δοθούν κίνητρα στους ξενοδόχους και στους άλλους επαγγελματίες τουρισμού για να αναβαθμίσουν την ποιότητα των προϊόντων και των παρεχόμενων υπηρεσιών. Πρέπει να ενσωματώσουν στα προϊόντα και τις υπηρεσίες, τα τοπικά προϊόντα και τις παραδόσεις του τόπου αναδεικνύοντας την πρωτογενή παραγωγή και την πολιτισμική παράδοση του νησιού. Σκοπός των ενεργειών αυτών είναι να αποτελέσουν τα ξενοδοχεία, τα εστιατόρια και οι άλλες επιχειρήσεις του τουρισμού τους πρεσβευτές της προβολής και της προώθησης της ποιότητας και των μοναδικών χαρακτηριστικών που χαρακτηρίζουν τα προϊόντα της Σάμου και κατ επέκταση της γαστρονομικής παράδοσης της περιοχής. Απαραίτητη προς την κατεύθυνση αυτή είναι και η δημιουργία εγκαταστάσεων και υποδομών εναλλακτικών μορφών τουρισμού δίνοντας έμφαση στις μορφές εκείνες που το νησί μπορεί να υποστηρίξει. Παραδείγματα εναλλακτικών μορφών τουρισμού που η Σάμος μπορεί να υποστηρίξει είναι ο αγροτουρισμός, ο οικοτουρισμός, ο αθλητικός τουρισμός, ο θρησκευτικός τουρισμός, ο συνεδριακός τουρισμός και άλλες, που στο σύνολο τους μπορούν να αντιμετωπίσουν την εποχικότητα που χαρακτηρίζει τον τουρισμό της Σάμου και το πρόβλημα της σμίκρυνσης της αγοράς. 7
Ζωτικής σημασίας για την προώθηση του τουρισμού είναι η απεξάρτηση από τους τουριστικούς πράκτορες. Οι Σαμιώτες ξενοδόχοι έχουν αναπτύξει με τους τουριστικούς πράκτορες έναν δυνατό δεσμό που χαρακτηρίζεται από την αναποτελεσματική πλέον τυφλή εμπιστοσύνη των πρώτων προς τους δεύτερους. Στα αρχικά στάδια της τουριστικής ανάπτυξης του νησιού οι τουριστικοί πράκτορες ανέλαβαν την προώθηση των καταλυμάτων που εκπροσωπούσαν και για αρκετά χρόνια, με πράγματι μεγάλη επιτυχία. Ταυτόχρονα, όμως, αυτή η στρατηγική προώθησης οδήγησε στον μαζικό και απρόσωπο τουρισμό απόλυτα εξαρτημένου από τα τουριστικά γραφεία και την επιβολή των τιμών τους Για την προβολή και προώθηση της Σάμου, ως μια ολοκληρωμένη πρόταση τουρισμού, θα πρέπει να σχεδιαστούν δράσεις αναδείξεις των τοπικών προϊόντων, της παράδοσης, της ιστορίας και της γαστρονομικής κληρονομιάς. Για τον σχεδιασμό αυτό προτείνεται ο προσανατολισμός προς τη συνεργασία μεταξύ του Πανεπιστήμιου Αιγαίου, το οποίο διαθέτει τη γνώση για την προβολή και προώθηση μέσω της τεχνολογίας και των καινοτομικών μεθόδων, της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου που μπορεί να εξασφαλίσει τους απαιτούμενους πόρους, των παραγωγών, των ξενοδόχων, των εστιατορίων και τω άλλων επιχειρήσεων που μπορούν να παρέχουν υψηλής ποιότητας προϊόντα, των συλλόγων που μπορούν να συμβάλλουν στην παροχή εναλλακτικών δραστηριοτήτων και των τοπικών αρχών που θα συντονίζουν τις δράσεις προβολής και προώθησης του τουριστικού προορισμού Σάμος. 3. Τα προϊόντα και οι εναλλακτικές δραστηριότητες της Σάμου Τα προϊόντα της Σάμου και οι εναλλακτικές δραστηριότητες που θα μπορούσαν με βάση την προηγούμενη ενότητα να σχεδιαστούν είναι ως εξής: Προϊόντα φυτικής παραγωγής o Ελαιόλαδο, επιτραπέζιες ελιές, σαπούνι o Κρασί, ούζο, μπράντι o Σταφίδα, προϊόντα μούστου o Οπωροκηπευτικά o Όσπρια o Φρούτα o Κτηνοτροφικά φυτά o Αρωματικά φυτά και βότανα o Γλυκά κουταλιού και μαρμελάδες o Λουλούδια (ορχιδέα Σάμου) o Βιολογικά Αιθέρια Έλαια Προϊόντα ζωικής παραγωγής o Γάλα και γαλακτοκομικά προϊόντα o Τυροκομικά προϊόντα 8
o o o Μέλι και προϊόντα κυψέλης Ψάρια και προϊόντα θαλάσσιας αλιείας Αιγοπρόβειο κρέας Εναλλακτικές δραστηριότητες o Μαθήματα χορού o Μαθήματα κεραμικής o Μαθήματα αγγειοπλαστικής o Μαθήματα κατάδυσης o Μαθήματα ιστιοπλοΐας o Ορειβασία o Πεζοπορία o Εκδρομές σε σπήλαια 9