ΤΟ ΣΥΝΕΙΔΗΤΟ ΟΝΕΙΡΕΜΑ

ΤΟ ΣΥΝΕΙΔΗΤΟ ΟΝΕΙΡΕΜΑ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ Από τη Λήθη του Ύπνου και του θανάτου, Στην Αφύπνιση της Μεγάλης Απελευθέρωσης. Εκδόσεις Έσοπτρον Αθήνα 1998

ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟ ΕΚΔΟΤΗ Αν σκεφτούμε ότι το ένα τρίτο της ζωής μας «χάνεται» μέσα στην ασυνείδητη διαδικασία του ύπνου, καταλαβαίνουμε πόσο μεγάλη πρόκληση συνιστά η ανάπτυξη της ικανότητας να παραμένουμε σε πλήρη εγρήγορση καθώς ονειρευόμαστε, ακόμα και να τροποποιούμε κατά βούληση τα δρώμενα των ονείρων μας! Ωστόσο, το συνειδητό ονείρεμα δεν είναι απλά ένα άκρως ενδιαφέρον και ευχάριστο παιχνίδι που μετατρέπει τις νύχτες μας στις πιο συναρπαστικές περιπέτειες. Θεωρείται πάνω απ όλα μια κορυφαία μέθοδος πνευματικής αφύπνισης. Η φύση της εξωτερικής πραγματικότητας που βιώνουμε στη συνηθισμένη κατάσταση της εγρήγορσης δεν είναι τόσο αληθινή και στέρεα όσο νομίζουμε. Οι τελευταίες εξελίξεις στη μοντέρνα φυσική έρχονται κι επιβεβαιώνουν τις δοξασίες της εσωτερικής παράδοσης που υποστηρίζει ότι όλα είναι μια ψευδαίσθηση, φασματικές προβολές στην οθόνη του νου μας. Αν είναι έτσι, τότε δεν ονειρευόμαστε μόνον στον ύπνο μας, αλλά και όταν νομίζουμε πως είμαστε ξύπνιοι! Από αυτή τη σκοπιά, ο στόχος της αναζήτησης της αλήθειας είναι η Μεγάλη Αφύπνιση, η ικανότητα να παραμένεις διαρκώς ξύπνιος και παρών, σε πλήρη εγρήγορση του γεγονότος πως ό,τι προβάλλει η συνείδησή σου δεν είναι παρά προϊόν του πνεύματός σου. Αν η παραπάνω συνειδητοποίηση είναι πολύ δύσκολο να βιωθεί μέσα στις συνθήκες και στους ρυθμούς της καθημερινότητας, ωστόσο είναι δυνατό να επιτευχθεί μέσα στους ονειρικούς μας κόσμους, όπου η ταύτιση και η εξάρτηση από το φυσικό μας σώμα είναι σχεδόν μηδαμινή. Εδώ έγκειται ο ανεκτίμητος ρόλος του Συνειδητού Ονειρέματος. Το βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας είναι ένας πλήρης οδηγός, του οποίου η θεωρία και οι εμπεριστατωμένες τεχνικές στοχεύουν πολύ μακρύτερα από το να σας μετατρέψουν σε δεινούς Ονειρευτές. Βασισμένο στην άμεση σχέση του ονείρου με την «πραγματικότητα» της εγρήγορσης, καθώς και με τη φύση του θανάτου, αποσκοπεί τελικά στην πλήρη και ολοκληρωτική μας Αφύπνιση. Στην κατάσταση εκείνη της Φώτισης, όπου όλα τα όνειρα σταματούν και αντικρίζουμε πλέον κατάματα την Αλήθεια ΕΣΟΠΤΡΟΝ Φεβρουάριος 1999

ΕΥΧΗ - ΑΦΙΕΡΩΣΗ Είθε το περιεχόμενο αυτού του βιβλίου να βοηθήσει και διευρύνει τη κατανόησή μας, απαλύνει την υπαρξιακή μας αγωνία και προσφέρει μια αχτίδα φωτός στο σκοτεινό τούνελ στο οποίο τυφλά ίσως μέχρι τώρα πορευόμασταν. Αφιερώνεται σε όλους εμάς τους σκλάβους των αντανακλάσεων που αναζητούμε το Νέκταρ της Απελευθέρωσης που θα φέρει την πολυπόθητη ηρεμία και γαλήνη στο πνεύμα μας.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΟ ΣΥΝΕΙΔΗΤΟ ΟΝΕΙΡΕΜΑ Η ΤΥΠΙΚΗ ΛΟΓΙΚΗ Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ Η «ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ» ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΓΙΑ ΤΟ ΣΥΝΕΙΔΗΤΟ ΟΝΕΙΡΕΜΑ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΥΠΝΟΥ ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΥΠΑΡΞΗΣ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΗ ΝΕΥΡΟΒΙΟΛΟΓΙΑ: Η ΕΓΡΗΓΟΡΣΗ Ο ΥΠΝΟΣ ΒΡΑΔΕΩΝ ΚΥΜΑΤΩΝ Ή ΥΠΝΟΣ NREM Η ΥΠΝΟΒΑΣΙΑ Ο ΠΑΡΑΞΕΝΟΣ ΥΠΝΟΣ Ή ΥΠΝΟΣ REM Ο ΣΕΙΣΜΙΚΟΣ ΥΠΝΟΣ ΩΣ ΠΡΟΔΡΟΜΟΣ ΤΟΥ ΠΑΡΑΞΕΝΟΥ Υ- ΠΝΟΥ ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΤΡΟΠΟ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥΣ ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ ΩΣ ΜΗΝΥΜΑ ΤΩΝ ΘΕΩΝ Η ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΡΕΥΜΑΤΟΣ ΓΙΑ ΜΙΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΕΤΑΓΕΝΕΣΤΕΡΕΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ Η Νευρωνική Θεωρία του Φρόυντ. Το Φροϋδικό μοντέλο του Ονείρου. Η Άποψη του Γιουνγκ. Οι Πρώτες Ανακαλύψεις. Οι Θεωρίες για τα Όνειρα μετά το 1960 ΠΟΙΟΣ ΤΕΛΙΚΑ ΔΗΜΙΟΥΡΓΕΙ ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ;

ΤΑ ΤΕΣΣΕΡΑ ΕΙΔΗ ΣΥΝΕΙΔΗΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΟΝΕΙΡΑ ΔΥΝΑΜΗΣ ΟΝΕΙΡΑ ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗΣ ΟΝΕΙΡΑ ΘΑΝΑΤΟΥ ΚΑΙ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗΣ: Ο Θάνατος σύμφωνα με τις Βουδιστικές Διδασκαλίες. Η Δυτική Εσωτερική Παράδοση. Οι Αρχαίες Ελληνικές Δοξασίες για το Θάνατο- Ελληνική μυθολογία. Η Αιγυπτιακή Βίβλος των Νεκρών. Οι Επιθανάτιες Εμπειρίες. ΟΝΕΙΡΑ ΑΦΥΠΝΙΣΗΣ Οι Απόψεις της Σύγχρονης Επιστήμης. Το Εκτικό μας Πεδίο. Ο Νόμος της Πραγμάτωσης. Ο Κόσμος της Συνήθειας και ο Κόσμος της Ροής. Το Λουνγ-Γκομ. Το Τούμο. Οι Τούλπα. Ο Χορός του Τσε. Οι Τέσσερες Δαίμονες. Προσκαλώντας τους Δαίμονές μας. Η Διατήρηση της Συνειδητότητας. Όνειρα Πραγματικότητας. Η Εικονική Πραγματικότητα. Η Αφύπνιση. Το Συνειδητό Όνειρο. Οι Ψεύτικες Αφυπνίσεις. Οι Υ- πνοπομπώδεις Παραισθήσεις. Η Λήθη μετά το Όνειρο. ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΠΡΟΚΑΤΑΡΚΤΙΚΈΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ Η ΕΝΘΥΜΗΣΗ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ Το Κράτημα Ημερολογίου. Μερικά Πράγματα που Πρέπει να Κάνουμε Προτού Κοιμηθούμε. Η Ήρεμη Ατμόσφαιρα. Η Αυθυποβολή μας. Ο Τρόπος που Κοιμόμαστε. Η Ανασκόπηση των Γεγονότων της Προηγούμενης Ημέρας. Ο Χρησμός της Αλεπούς. Όταν Ξυπνάμε.. Επιλύοντας ένα Πρόβλημα στον Ύπνο μας. Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΣΥΝΕΙΔΗΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ Εστιάζοντας την Προσοχή μας σε ένα ιδιαίτερο Σημείο του Ονείρου μας. Το Τεστ Πραγματικότητας. Η Άσκηση MILD. ΣΑΜΑΝΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΑΣΤΡΙΚΗΣ ΠΡΟΒΟΛΗΣ

ΜΙΑ ΑΣΚΗΣΗ ΓΚΕΣΤΑΛΤ ΜΕΤΡΩΝΤΑΣ ΠΡΟΒΑΤΑΚΙΑ Η ΑΣΚΗΣΗ ΤΟΥ ΓΚΟΥΡΝΤΖΙΕΦ Η ΑΙΣΘΗΣΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ Η ΠΡΟΒΟΛΗ ΤΟΥ ΟΝΕΙΡΙΚΟΥ ΜΑΣ ΣΩΜΑΤΟΣ Η ΑΥΤΟΫΠΝΩΣΗ Η ΥΠΝΩΣΗ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΑ ΟΝΕΙΡΑ ΟΙ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΒΙΓΚΥΑΝ ΜΠΑΪΡΑΒΑ ΤΑΝΤΡΑ Η ΠΤΩΣΗ ΣΤΟ ΣΚΟΤΕΙΝΟ ΠΗΓΑΔΙ Η ΑΣΚΗΣΗ ΤΟΥ ΚΑΘΡΕΠΤΗ Η ΑΣΚΗΣΗ ΤΟΥ ΚΑΣΤΑΝΕΝΤΑ ΤΑΟΪΣΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ Οι Βάσεις των Ταοϊτιστικών Ασκήσεων Ονείρου. Ο Δρόμος της Ενέργειας. Οι Συγκινήσεις και το Ονείρεμα. Η Άσκηση του Δυναμικού Ύ- πνου. Το Άνοιγμα των Μεσημβρινών. Η Νοητική Ηρεμία. Αυξάνοντας τη Νοητική μας Συγκέντρωση. Η Αναπνοή και η Ηρεμία του Νου. Τα Στάδια της Άσκησης του Ονείρου. Οι Πολλοί Μικροί Ύπνοι της Κοιμισμένης Τίγρης. ΒΟΥΔΙΣΤΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ Το Τζόγκσεν. Η Άσκηση της Σί-νε. Ο Κύκλος της Μέρας και της Νύχτας. Η Άσκηση του Φυσικού (Καθαρού) Φωτός.Μι-λάμ: Η Γιόγκα του Ονείρου. Η Παρέμβαση στα Όνειρα και η Χρησιμοποίησή τους. Η Άσκηση του Απατηλού Σώματος. ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ (Πρόσθετο) ------------------------------------------------------------

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΟ ΣΥΝΕΙΔΗΤΟ ΟΝΕΙΡΕΜΑ Τοις εγρηγορόσιν ένα και κοινόν κόσμον είναι, των δε κοιμωμένων έκαστοςεις ίδιον αποστρέφεσθαι (Για τους ξύπνιους υπάρχει ένας και ο ίδιος κόσμος, ενώ οι κοιμισμένοι στρέφονται ο καθένας σε ένα δικό του, υποκειμενικό κόσμο). ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ Όλοι μας έχουμε δει μερικές φορές ένα πολύ ζωηρό όνειρο που μας αφήνει άναυδους, σαστισμένους και αμήχανους για τη ζωντάνεια και πραγματικότητά του. Η πρωτόγνωρη καθαρότητα, ένταση και αυθεντικότητά του, αφού αρχικά μας καταπλήξει, μας προκαλεί στη συνέχεια έντονο προβληματισμό για τη φύση της ίδιας της πραγματικότητας. Νοιώθουμε παράξενα και αντιφατικά σα να είμασταν εντελώς ξύπνιοι στο όνειρό μας και κοιμισμένοι, ληθαργικοί μετά απ' αυτό. Μετά από ένα τόσο ζωντανό "όνειρο", δεν μπορούμε παρά να προβληματισθούμε έντονα για τη φύση του ύπνου και της "εγρήγορσης" και ν' αναρωτηθούμε μήπως και η τελευταία αποτελεί μια άλλη μορφή ύπνου. Συνειδητό τώρα όνειρο ονομάζουμε εκείνη την κατάσταση στην ο- ποία ο ονειρευόμενος γνωρίζει ότι ονειρεύεται και μπορεί να επηρεάσει, αν θέλει, το περιεχόμενο του ονείρου του. Όλοι μας έχουμε δει μερικές φορές ένα τρομακτικό όνειρο στο οποία απειλείται άμεσα η ζωή μας και στο οποίο, όταν η κατάσταση γίνει εντελώς ανεξέλεγκτη, κάτι μέσα μας ξυπνά και μας συμβουλεύει να μη φοβόμαστε, γιατί έτσι κι αλλιώς δεν είναι παρά ένα όνειρο και που, άμα δεν το καταλάβουμε αυτό καλά, μας οδηγεί βίαια στην εγρήγορση, αναγκάζοντάς μας ν' αναγνωρίσουμε καταϊδρωμένοι τη φασματικότητα της εμπειρίας μας. Αυτή η εμπειρία τώρα δεν είναι ένα συνειδητό όνειρο, ούτε είναι ένα συνειδητό όνειρο όταν δεν ξυπνήσουμε, αλλά ακολουθώντας τις συμβουλές της εσωτερικής μας φωνής παύσουμε να φοβόμαστε, αλλά ξαναπέσουμε αμέσως μετά στη νάρκη ενός άλλου ονείρου. Ούτε είναι συνειδητό όνειρο κάθε έντονο όνειρο που θυμόμαστε όταν ξυπνήσουμε. Δεν αρκεί μια στιγμή εγρήγορσης, ή συνειδητότητάς μας για να κάνει ένα όνειρο συνειδητό, αλλά η συνεχής παρουσία αυτής της συνειδητότητας στη διάρκεια του ονείρου μας. Μπορεί τη μια στιγμή να αναγνωρίσουμε το όνειρο σαν όνειρο και να παύσουμε να

φοβόμαστε, αλλά την επόμενη, επειδή ακριβώς δεν έχουμε συνεχή παρουσία της συνειδητότητάς μας, να το ξεχάσουμε και να ξαναπάθουμε τα ίδια. Συνειδητό όνειρο είναι να ονειρευόμαστε και να ξέρουμε συνεχώς ότι ονειρευόμαστε και ν' αντιμετωπίζουμε με χαμόγελο οποιοδήποτε τρομακτικό κίνδυνο ή εφιάλτη παρουσιαστεί μπροστά μας, αναγνωρίζοντας με κατανόηση την απατηλότητά του. Μπορούμε, αν θέλουμε, ν' αλλάξουμε τότε το όνειρό μας, με ένα άλλο πιο ευχάριστο όνειρο, ή ακόμα να αντιμετωπίσουμε τον τρομακτικό αυτό κίνδυνο κατά πρόσωπο, χρησιμοποιώντας μια από τις υπερφυσικές δυνάμεις που επιτρέπουμε στον εαυτό μας να έχει εκείνη τη στιγμή. Θα μπορούσαμε για παράδειγμα να πετάξουμε, να περάσουμε συνειδητά μέσα από τοίχους, να εκσφενδονίσουμε φωτιά και λάβρα από το σώμα μας, ή να κεραυνοβολήσουμε αυτόν που μας απειλεί με τις φοβερές ακτίνες των ματιών μας! Μια τέτοια εμπειρία, στην οποία είμαστε πλήρως παρόντες χωρίς να αγόμαστε και φερόμαστε από το περιεχόμενο του ασυνειδήτου μας, είναι πολύ πιο ζωντανή και πλήρης από τις συνηθισμένες εμπειρίες μας και δύσκολα μπορούμε να τη θεωρήσουμε σα μη - πραγματική. Ο έλεγχος που μπορούμε να έχουμε στα όνειρά μας και η ελευθερία με την οποία μπορούμε να κινηθούμε μέσα σε αυτά, επιλέγοντας οι ίδιοι, εφόσον θέλουμε, την κατεύθυνση που θα ακολουθήσουν, μας δίνει ένα αίσθημα ευφορίας και ικανοποίησης, ενώ συγχρόνως μας βοηθά να ξεπεράσουμε τους περιορισμούς μας. Οτιδήποτε δεν μπορούμε να κάνουμε στο ξύπνιο μας, γιατί μας εμποδίζουν οι διάφοροι φυσικοί και κοινωνικοί νόμοι, μπορούμε να το κάνουμε άνετα σε ένα συνειδητό όνειρο, στο οποίο οι δυνατότητές μας είναι πραγματικά άπειρες. Παρ' όλο που μερικοί από μας έχουν φυσικά αυτή την ικανότητα, μπορούμε να την αποκτήσουμε όλοι μας, αρκεί να δείξουμε υπομονή κι επιμονή στην εκπαίδευσή μας. Οι Δυτικοί επιστήμονες και ψυχολόγοι αγνοούσαν ή αρνιόντουσαν για αιώνες την πραγματικότητα του συνειδητού ονείρου και αναγκάστηκαν να την παραδεχθούν μόλις την τελευταία δεκαετία, μετά την πειραματική απόδειξή του από μεγάλους ερευνητές όπως ο Στέφεν Λαμπέρζ του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ και ο Κέιθ Χήαρν στην Αγγλία. Αντίθετα στην Ανατολή από τα πανάρχαια χρόνια η θαυμάσια αυτή ικανότητα του ανθρώπου αποτελούσε τη βάση κάθε σαμανιστικής και μυστικιστικής εμπειρίας και θεωρείτο σα μια ουσιαστική μέθοδος για την επίτευξη της φώτισης και της πνευματικής ελευθερίας. Ο σαμανός επισκέπτεται με τη βοήθειά του συνειδητού ονείρου τους διάφορους "πνευματικούς" κόσμους όπου αποκτά την ικανότητα της ενόρασης και της θεραπείας, τις οποίες χρησιμοποιεί για το καλό του λαού του. Από την άλλη μεριά ο μυστικιστής χρησιμοποιεί το συνειδητό ονείρεμα για να Αφυπνιστεί και να συνειδητοποιήσει έτσι την

ψευδαισθητική φύση όλων των φαινομένων, τόσο του ύπνου, όσο και της "εγρήγορσης". Όλα αυτά τα φαινόμενα θεωρούνται ότι προβάλλονται από του νου μας και η μόνη πραγματική εμπειρία είναι η παρουσία της συνειδητότητας μας, που είναι και η αιτία της παραγωγής αυτών των φαινομένων. Αυτή η Αφύπνιση δε σημαίνει την α- πάρνηση του κόσμου και την απόσυρσή μας σε μια μηδενιστική κατάσταση, αλλά τη συμμετοχή μας σε αυτόν με τη σύγχρονη όμως αναγνώριση της ψευδαισθητικής και ονειρικής φύσης του. Τί το πιο όμορφο; Ζούμε και δεν ταυτιζόμαστε, δε φοβόμαστε, δεν ελπίζουμε σε τίποτα. Ζούμε γιατί η ζωή στην ύστατη σημασία της σημαίνει συνεχή παρουσία της συνειδητότητάς μας. Απολαμβάνουμε τα όνειρα ακόμα και όταν αναγνωρίζουμε την ψευδαισθητική φύση τους, ενώ ο συνηθισμένος άνθρωπος μαθαίνει ν' απολαμβάνει μόνον όσα θεωρεί σαν πραγματικά και ν' αδιαφορεί για αυτά που θεωρεί σα μη - πραγματικά, ταυτιζόμενος τελικά με τα πρώτα. Τα ονειρικά όμως πράγματα που θεωρεί σαν πραγματικά κρύβουν μέσα τους εκτός από την απόλαυση και τον πόνο κι εδώ ακριβώς βρίσκεται η μιζέρια του. Ποτέ δεν θα μπορέσει να είναι πλήρως ευτυχισμένος, γιατί πίσω από την ονειρική απόλαυση κρύβεται πάντα ο ονειρικός εφιάλτης και όσο πραγματικότερη θεωρείται η πρώτη, άλλο τόσο πραγματικότερος γίνεται και ο δεύτερος. Ο πόνος διευρύνεται καθώς ο άνθρωπος προσπαθεί μάταια να τον αποφύγει, ή να τον εξοβελίσει από τον κόσμο του. Η άλλη απόλαυση, με τη σύγχρονη αναγνώριση της απατηλότητας όλων των φαινομένων, δεν αποδίδει ίσως τα γνώριμα κρεσέντο της πρώτης, αλλά κρύβει μέσα της μια άγνωστη νηφάλια μακαριότητα κι ευδαιμονία, απόρροια του βιώματος της πραγματικής μας κατάστασης, η οποία δεν γνωρίζει τον πόνο, αφού αυτός είναι σε τελευταία ανάλυση η ταύτισή μας με την "πραγματικότητα" των πραγμάτων. Όπως θα δείξουμε σ' αυτό το βιβλίο δεν υπάρχει καμιά ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στην κατάσταση της συνηθισμένης εγρήγορσης και στην εμπειρία ενός συνειδητού ονείρου κι επομένως έχουν δίκιο οι μυστικιστές και οι σαμανός που υποστηρίζουν ότι οι αισθήσεις μας εξαπατώνται και ότι ο συνηθισμένος κόσμος μας δεν είναι παρά και αυτός ένα όνειρο. Ας σημειώσουμε επίσης ότι δε θα ασχοληθούμε εδώ καθόλου με την ερμηνεία, την ανάλυση, ή το συμβολισμό των ονείρων μας, αλλά με την ίδια τη φύση τους και τον τρόπο δημιουργίας τους. Για να καταλάβουμε όμως τη φύση της ονειρικής μας κατάστασης, θα πρέπει να ορίσουμε τι εννοούμε με τη λέξη εγρήγορση. Η ιδιαίτερα έντονη παρουσία μας και συνειδητότητά μας στη διάρκεια ενός συνειδητού ονείρου, μας αναγκάζει να δεχθούμε ότι μπορεί να υπάρχει μια κατάσταση εγρήγορσης την ώρα του ύπνου μας, ό- πως και μια κατάσταση ύπνου, ή ονειροπολησίας, την ώρα της συνηθισμένης εγρήγορσης. Με άλλα λόγια, η παρουσία ή όχι της συνειδητότητάς μας θα είναι αυτή που θα προσδιορίσει τελικά μια κατάσταση σαν κατάσταση εγρήγορσης ή ύπνου.

Οι μέθοδοι και οι ασκήσεις που θα αναφέρουμε στο δεύτερο μέρος αυτού του βιβλίου, οι οποίες θα μας μάθουν πώς να έχουμε συνειδητά όνειρα και να ελέγχουμε το περιεχόμενό τους, έχουν σα βασικό σκοπό να μας βοηθήσουν ν' αποκαλύψουμε και συνειδητοποιήσουμε τον ψευδαισθητικό - ονειρικό επίσης χαρακτήρα του κόσμου της ε- γρήγορσης και να μας οδηγήσουν έτσι στην πραγματική Αφύπνιση. Δε σκοπεύουν να μας προσφέρουν μια ευχάριστη απασχόληση για την προηγουμένως αδιάφορη νύχτα μας, να μας κάνουν να αισθανθούμε σα μικροί μάγοι, ή να μας μπλέξουν σ' έναν ατέλειωτο κόσμο ονείρων, αλλά να μας βοηθήσουν να πάψουμε να είμαστε σκλάβοι των αντανακλάσεων και ν' αποκτήσουμε την ύστατη ελευθερία, η οποία δεν είναι τίποτ' άλλο από την εμπειρία της πραγματικής μας κατάστασης. Οι ασκήσεις αυτές προέρχονται από τα σπουδαιότερα εσωτερικά συστήματα όπως του Ινδουισμού, του Θιβετανικού Βουδισμού, του Τζόγκσεν, του Σουφισμού, του Ταοϊσμού, του Γκουρντζίεφ και του Τολτέκικου συστήματος του Δον Χουάν που αναφέρει ο Καστανέντα. Πολλές απ' αυτές τις ασκήσεις πάντως μπορεί ν' αποδειχθούν επικίνδυνες, αν δεν είμαστε αρκετά νηφάλιοι, ισορροπημένοι και προσεκτικοί. Πρέπει να είμαστε κατάλληλα προετοιμασμένοι προς το σκοπό αυτό. Μερικές πάλι από αυτές τις ασκήσεις μπορεί να θεωρηθούν από μερικούς σα "μυστικές", "εσωτερικές", ή "απαγορευμένες" για τους αμύητους και η εξωτερίκευσή τους σα μια "βεβήλωση των μυστηρίων". Σε αυτούς που πιστεύουν κάτι τέτοιο μπορούμε να απαντήσουμε ότι, εκτός από το οφθαλμοφανές γεγονός ότι βρισκόμαστε σε μια εποχή όπου εξωτερικεύονται τα πάντα, όσο "εσωτερικά" και αν θεωρούντο αυτά πριν, αυτές οι ασκήσεις κυκλοφορούν ήδη σε βιβλία του εμπορίου. Επιπλέον παραθέτουμε τη γνώμη δυο μεγάλων δασκάλων πάνω σε αυτό το θέμα: Λέει λοιπόν ο Θιβετανός Δάσκαλος του Τζόγκσεν Ναμκάι Νόρμπου: " Αν ένα άτομο συμμετέχει και ακούει με ενδιαφέρον, τότε δεν υπάρχει καμιά μυστική διδασκαλία. Η διδασκαλία πρέπει να είναι μυστική μόνον για κάποιον που δεν ενδιαφέρεται και δεν συμμετέχει. Αν ένα άτομο δεν ενδιαφέρεται για τις διδασκαλίες, τότε το μόνο που μπορείτε να ελπίζετε ότι θα κάνετε δίνοντάς του μια διδασκαλία, είναι να το προκαλέσετε ή να το ενοχλήσετε. Αλλά αυτό δε σημαίνει ότι πρέπει να κρύβετε αυτό που ξέρετε από τους ανθρώπους που ενδιαφέρονται. Αν για παράδειγμα έχω ένα φίλο, που ενδιαφέρεται πραγματικά για τις διδασκαλίες, τότε μπορώ να του πω όλα όσα μπορώ να του πω και να του δώσω κάθε συμβουλή που μπορώ να του δώσω. Σε αυτή την περίπτωση δεν υπάρχει μυστικό, γιατί το άτομο έδειξε πραγματικό ενδιαφέρον."

Και σε αυτό το σημείο σημειώνουμε ότι όποιος δεν έχει ενδιαφέρον, ή δε θα αγοράσει το βιβλίο αυτό, ή, άμα το αγοράσει, δε θα διαβάσει τα "επικίνδυνα" σημεία του, που δεν μπορεί να τα καταλάβει, ή τα οποία προκαλούν τη λογική του. Αλλά ακόμα κι όταν τα διαβάσει σύμφωνα με τον Δον Χουάν: "Δεν υπάρχει τελικό σταυροδρόμι, ή τελικό βήμα πουθενά. Κι επειδή δεν υπάρχει τελικό βήμα πουθενά, δε θα έπρεπε να υπάρχει καμιά μυστικότητα για οποιοδήποτε μέρος της τύχης μας σαν φωτεινά ό- ντα. Η προσωπική δύναμη αποφασίζει για το ποιος μπορεί, ή ποιος δεν μπορεί να επωφεληθεί από μια αποκάλυψη. Οι εμπειρίες μου με τους συντρόφους μου μού έχουν δείξει ότι λίγοι, πάρα πολύ λίγοι απ' αυτούς είναι πρόθυμοι να ακούσουν και από τους λίγους που ακούνε, ακόμα λιγότεροι είναι πρόθυμοι να δράσουν σύμφωνα με αυτά που ακούνε. Και από αυτούς που είναι πρόθυμοι να δράσουν, ακόμα λιγότεροι έχουν την προσωπική δύναμη που χρειάζεται για να επωφεληθούν από τις δράσεις τους." Τα ασταθή έτσι, μη συγκροτημένα, ή ανισόρροπα άτομα, που δεν έ- χουν την απαραίτητη νηφαλιότητα, θέληση, επιμονή και υπομονή που χρειάζεται για να οδηγηθούν σε οποιοδήποτε θετικό αποτέλεσμα, θα εγκαταλείψουν γρήγορα τον αγώνα. Η μη δομημένη προσωπικότητά τους θα είναι και η βασική προστασία τους. Προτού προχωρήσουμε όμως στο βασικό θέμα μας, καλό είναι να πούμε μερικά πράγματα για τη τυπική λογική με την οποία είμαστε όλοι λίγο - πολύ εξοικειωμένοι και την οποία πρέπει να ξεπεράσουμε, αν θέλουμε να καταλάβουμε τη βαθύτερη ουσία του κόσμου γύρω μας και να πειστούμε για τη δυνατότητα μιας πραγματικής Αφύπνισης ακόμα και από το συνηθισμένο ύπνο της "εγρήγορσης". Η ΤΥΠΙΚΗ ΛΟΓΙΚΗ Αυτός που ενδιαφέρεται για το πραγματικό πολιτισμό πρέπει να μελετά τους συγχρόνους του, αλλά και τους προγενέστερους γίγαντες της σκέψης: το Μολιέρο, το Σαίξπηρ, αλλά πέρα απ' οποιονδήποτε άλλο τους αρχαίους Έλληνες και πάντα τους αρχαίους Έλληνες. Γκαίτε Πάσα διδασκαλία και πάσα μάθησις εκ προϋπαρχούσης γίνεται γνώσεως Αριστοτέλης Όλα όσα μπορούμε να σκεφθούμε για τη φύση της αλήθειας και της πραγματικότητας τα έχουν ήδη σκεφθεί με τον ένα ή τον άλλο τρόπο οι αρχαίοι Έλληνες. Ο τρόπος που συλλογιζόμαστε, κρίνουμε και α-

ναζητάμε την αλήθεια μας παραπέμπει κάθε στιγμή στους γίγαντες αυτούς της ανθρώπινης σκέψης. Η Λογική, όπως και πολλές άλλες επιστήμες, θεμελιώθηκε βασικά από τον Αριστοτέλη. Ο σκοπός της είναι να εξετάσει τους όρους και τα είδη του σωστού συλλογισμού και να καθορίσει τους νόμους και τους κανόνες με τους οποίους πρέπει να συλλογιζόμαστε στην αναζήτηση της αλήθειας. Οι νόμοι αυτοί της Λογικής είναι απλές προτάσεις, που δεν μπορούν να αποδειχθούν άμεσα, αλλά θεωρούνται α- ληθοφανείς, χωρίς να διαψεύδονται ποτέ από την εμπειρία. Οι συλλογισμοί και οι μέθοδοι αποδείξεως που χρησιμοποιούμε στην αναζήτηση της αλήθειας πρέπει να στηρίζονται πάντοτε στις απλές αυτές αυταπόδεικτες προτάσεις ή αξιώματα της Λογικής. Σύμφωνα με την Τυπική Λογική του Αριστοτέλη πρόταση είναι κάθε έκφραση που μπορεί να χαρακτηριστεί σαν αληθινή ή ψευδής. Ο ο- ρισμός αυτός εξυπακούει άμεσα την ύπαρξη μιας Αλήθειας ή Αντικειμενικής Πραγματικότητας, την οποία μπορεί να φθάσει ο άνθρωπος με το σωστό συλλογισμό, αποφεύγοντας τα λάθη και τις αντιφάσεις. Την άποψη όμως αυτή δεν τη δέχονται όλοι. Ήδη από την αρχαιότητα οι Σοφιστές αρνιόντουσαν την ύπαρξη αυτή της αντικειμενικής πραγματικότητας και θεωρούσαν την αλήθεια σαν ένα καθαρά υποκειμενικό φαινόμενο. Σύμφωνα με τον Πρωταγόρα το μέτρο για όλα τα πράγματα είναι ο ίδιος ο άνθρωπος ("Πάντων χρημάτων μέτρον εστί άνθρωπος") και για κάθε πράγμα υπάρχουν πάντοτε δυο αντίθετες, εξίσου ισχυρές γνώμες, από τις οποίες καμιά δεν μπορεί να θεωρηθεί σαν καλύτερη από την άλλη. Με άλλα λόγια όλες οι προτάσεις είναι αληθινές. Από την άλλη μεριά, σύμφωνα με τον Αναξαγόρα, όλες οι προτάσεις είναι ψευδείς. Αυτές οι δυο απόψεις αντιμάχονταν από παλιά τις βασικές αρχές της Λογικής του Αριστοτέλη και μας θυμίζουν τις δυο σύγχρονες ερμηνείες της κβαντικής φυσικής: την ερμηνεία της Κοπεγχάγης, σύμφωνα με την οποία τίποτα δεν είναι πραγματικό μέχρι να παρατηρηθεί και την ερμηνεία των πολλαπλών κόσμων, σύμφωνα με την οποία όλα είναι πραγματικά και πραγματοποιούνται σε μια απειρία παράλληλων κόσμων (που δεν μπορούν όμως να επικοινωνήσουν μεταξύ τους). Ας δούμε όμως τις περίφημες βασικές αρχές ή αξιώματα της Τυπικής Λογικής στις οποίες εναντιώνονταν όχι μόνο οι Σοφιστές, αλλά και ο μεγάλος "αινιγματικός" ή "σκοτεινός" κατά άλλους διαλεκτικός φιλόσοφος Ηράκλειτος: Α. Ο ΝΟΜΟΣ ΤΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ Σύμφωνα με αυτόν κάθε πράγμα και κάθε έννοια είναι το ίδιο με τον εαυτό του (Το ζώο είναι ζώο, η Δικαιοσύνη είναι Δικαιοσύνη) Η αρχή αυτή δε μας λέει βασικά τίποτα. Δεν περικλείει καμιά κίνηση, καμιά μεταβολή. Είναι μια νεκρή αφαίρεση, που κατά βάθος υπονοεί τη μονιμότητα, σταθερότητα και αιωνιότητα όλων των πραγμάτων.

Β. Ο ΝΟΜΟΣ ΤΗΣ ΑΝΤΙΦΑΣΗΣ Ή ΑΝΤΙΘΕΣΗΣ Το αυτό άμα υπάρχειν τε και μη υπάρχειν αδύνατον τω αυτώ και κατά το αυτό. (Είναι αδύνατο ο ίδιος προσδιορισμός να αποδίδεται και να μην αποδίδεται στο ίδιο πράγμα την ίδια χρονική στιγμή και από την ίδια άποψη". Σύμφωνα με αυτή την αρχή κάθε πράγμα ή έννοια δεν μπορεί να α- ντιφάσκει με τον εαυτό του, δεν μπορεί δηλαδή να είναι συγχρόνως ίδιο και όχι ίδιο με τον εαυτό του. Το Α δεν μπορεί να είναι συγχρόνως Α και όχι Α, το ζώο συγχρόνως ζώο και όχι ζώο κ.ο.κ. Όπως ήδη είπαμε ο Πρωταγόρας αρνιόταν την ισχύ του νόμου της αντίφασης και πίστευε ότι όλες οι γνώμες και οι αισθήσεις των ανθρώπων είναι αληθινές. Ο Αριστοτέλης κριτικάροντας αυτή την άποψη λέει ότι, αφού συμβαίνει διάφοροι άνθρωποι να έχουν για το ίδιο πράγμα αντίθετες γνώμες, θα πρέπει η ίδια η γνώμη να είναι συγχρόνως και αληθινή και ψευδής κι επομένως η αλήθεια να είναι κάτι το τελείως σχετικό και υποκειμενικό. Οδηγούμαστε όμως έτσι σ' έναν άκρατο υποκειμενισμό που απορρίπτει την ουσιαστικότητα των πραγμάτων. Αν θεωρήσουμε ότι η μοναδική πηγή των απόψεών μας είναι το υποκείμενο, είμαστε αναγκασμένοι να δεχθούμε ότι όλα τα όντα είναι υποκειμενικά. Οι θεωρίες έτσι αυτές καταλήγουν στον απόλυτο υποκειμενισμό και τελικά στο μηδενισμό και στην αυτοαναίρεσή τους. Γιατί αν δεχθούμε ότι καμιά πρόταση δεν μπορεί να είναι αντικειμενικά αληθινή, δεν θα είναι αληθινή και αυτή η πρόταση που λέει ότι δεν ισχύει ο νόμος της αντίφασης. Εναντίον του καθαρού υποκειμενισμού του Πρωταγόρα ο Αριστοτέλης υποστηρίζει την ύπαρξη μιας αντικειμενικής πραγματικότητας, η οποία παρέχει και το μέτρο της αλήθειας των πραγμάτων. Ο Αριστοτέλης εξέτασε επίσης τον λόγο που ο Πρωταγόρας και οι υποστηρικτές του έφτασαν σε μια τέτοια άποψη. Κατά τη γνώμη του αυτό συνέβη γιατί διάφορα πράγματα με την πάροδο του χρόνου μετατρέπονται στα αντίθετά τους: ο νέος γίνεται γέρος και το σκληρό αντικείμενο μαλακό. Αφού τίποτα δε γεννιέται από το μηδέν, θα πρέπει αυτές οι αντιθέσεις να προϋπήρχαν μέσα στα πράγματα από τα οποία προήλθαν. Εδώ όμως συγχέεται η έννοια του "εν δυνάμει όντος" με αυτή του "εν ενεργεία όντος"*. Κανένα αντικείμενο δεν εμφανίζει ποτέ στην ενεργητική του κατάσταση δύο αντίθετες ιδιότητες, αλλά τις περιέχει μόνο δυναμικά. Ένας δεύτερος λόγος για τον οποίο δημιουργείται αυτή η άποψη είναι η μεταβολή και αστάθεια που παρουσιάζουν όλα τα αισθητά αντικείμενα. Αυτό παρακίνησε πολλούς φιλοσόφους να συμπεράνουν ότι δεν υπάρχει τίποτα σταθερό στο σύμπαν. Συγχέουν όμως έτσι την αίσθηση με τη νόηση και δέχονται μόνο την ύπαρξη του αισθητού κόσμου, ο οποίος δεν είναι παρά ένα μικρό μόνο κομμάτι του Όλου. Ξεχνούν ότι όσο και αν η αίσθηση μας δίνει αληθινά δεδομένα, η φαντασία μας δεν είναι αλάν-

θαστη. Τα σφάλματα και οι διαφορές προέρχονται από την κακή ερμηνεία των δεδομένων των αισθήσεων μας, ή από την αλλαγή που συμβαίνει στα πράγματα, ή τέλος από την αλλαγή του ίδιου του υποκειμένου που τα αντιλαμβάνεται. * Ο Αριστοτέλης εισήγαγε στη φιλοσοφία τους δυο αντιθετικούς ό- ρους "εν δυνάμει ον και "εν ενεργεία ον", οι οποίοι χρησιμοποιούνται ακόμα και σήμερα. Με το "εν δυνάμει ον" εννοεί ένα πράγμα στο οποίο υπάρχει σε λανθάνουσα κατάσταση μια δυναμική ικανότητα, η οποία μπορεί να το προάγει σε ανάπτυξη. Το παιδί που μπορεί να γίνει μαθηματικός είναι ένας "εν δυνάμει" μαθηματικός. Όταν σπουδάσει και γίνει μαθηματικός, τότε λέμε ότι είναι "εν ενεργεία" μαθηματικός. Παρόμοια το μάρμαρο του καλλιτέχνη είναι ένας "εν δυνάμει" ανδριάντας μέχρι αυτός να το σμιλεύσει και να γίνει ένας "εν ενεργεία" ανδριάντας κ.λ.π. Όταν σε ένα ον αναπτυχθούν όλες οι λανθάνουσες ικανότητές του και φθάσει αυτό στην πλήρη του ανάπτυξη, τότε λέμε ότι έχει φτάσει στη κατάσταση της "εντελέχειας", δηλαδή της τέλειας ανάπτυξής του. Οφείλουμε λοιπόν να αναγνωρίσουμε στα πράγματα την ύπαρξη λανθανουσών τάσεων, προδιαθέσεων και ικανοτήτων που επιδέχονται ανάπτυξη. Με αυτό τον τρόπο τίθεται η βάση για την εξελικτική θεωρία του σύμπαντος. Ανεξάρτητα από την επιχειρηματολογία του Αριστοτέλη θα παρατηρήσουμε ότι η Τυπική Λογική βάζοντας δίπλα στο Νόμο της Ταυτότητας το Νόμο της Αντίφασης είναι σα να παραδέχεται ότι δίπλα στην Ταυτότητα υπάρχει και η Ετερότητα ή Διαφορά. Ένα πράγμα δεν είναι απλά και μόνο ίδιο με τον εαυτό του. Μπορεί να είναι και ένα άλλο πράγμα. Τα πράγματα δεν είναι έτσι σταθερά και αμετάβλητα, όπως φαίνεται να υπονοεί η αρχή της ταυτότητας, αλλά η τελευταία υπάρχει χάρη στο αντίθετό της, την Ετερότητα, και για να υπογραμμίσει αυτήν ακριβώς την Ετερότητα. Για να γεφυρώσει αυτό το χάσμα και να ξεφύγει από το αδιέξοδο η Τυπική Λογική βάζει δίπλα στο Νόμο της Αντίφασης μια παραλλαγή του, τον περίφημο "Νόμο της Αποκλίσεως του Τρίτου". Γ. Ο ΝΟΜΟΣ ΤΗΣ ΑΠΟΚΛΙΣΕΩΣ ΤΟΥ ΤΡΙΤΟΥ Αλλά μην ουδέ αντιφάσεως ενδέχεται είναι ουδέν, αλλά ανάγκη ή φάναι ή αποφάναι εν καθ' ενός οτιούν (Αλλά βέβαια δεν είναι δυνατόν να υπάρχει κάτι ανάμεσα στα δυο μέλη της αντίφασης. Αντίθετα, είμαστε αναγκασμένοι να εκφράσουμε για ένα πράγμα ή μια βεβαίωση, ή μια άρνηση). Με άλλα λόγια δεν μπορούν δυο αντιφατικές έννοιες που αναφέρονται στο ίδιο πράγμα να είναι και οι δυο ψευδείς. Αν η μία είναι ψευδής, η αντίθετή της θα είναι αληθινή. Αποκλείεται να υπάρχει ένα τρίτο πράγμα ανάμεσα στην αλήθεια και στο ψεύδος στα δυο μέλη αυτής της αντίφασης. Μεταξύ δύο αντίθετων κατηγορουμένων, μόνο το ένα ανήκει στο υποκείμενο, κάθε τρίτο αποκλείεται. Ένα πράγμα θα είναι είτε Α είτε όχι Α και τίποτα άλλο από αυτά.

Ο Αριστοτέλης υποστηρίζοντας αυτό το νόμο λέει ότι αν υπάρχει α- νάμεσα στα δυο μέλη μιας αντίφασης ένα τρίτο πράγμα, τότε θα υ- πάρχει και ένα τρίτο πράγμα ανάμεσα στο όν και στο μη όν κι ένα είδος μεταβολής που δε θα είναι ούτε γέννηση ούτε φθορά. Εκτός απ' αυτό θα συμβεί κι ένας άπειρος πολλαπλασιασμός των όντων, γιατί αν μεταξύ του Α και του όχι Α υπάρχει το Β, το οποίο δεν είναι ούτε Α ούτε όχι Α, τότε θα υπάρχει κι ένα Γ που δε θα είναι ούτε Β ούτε όχι Β κ.ο.κ. Επειδή ο Ηράκλειτος αρνήθηκε αυτή την αρχή λέγοντας ότι όλα τα πράγματα και είναι και δεν είναι, έφτασε στο συμπέρασμα ότι όλες οι προτάσεις είναι αληθινές. Από την άλλη μεριά ο Αναξαγόρας, επειδή δέχθηκε ότι υπάρχει κάτι τρίτο ανάμεσα στα μέλη μιας αντίφασης, έφτασε στο συμπέρασμα ότι όλες οι προτάσεις είναι ψευδείς. Έτσι όμως δεν μπορούμε να βεβαιώσουμε την αλήθεια κανενός πράγματος. Η μη παραδοχή του νόμου της αντίφασης και του νόμου της αποκλίσεως του τρίτου μας μπλέκει σε άλυτα λογικά παράδοξα, αναγκάζοντάς μας να δεχθούμε ότι όλες οι προτάσεις είναι αληθινές ή ότι όλες είναι ψευδείς. Οι απόψεις όμως αυτές, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, καταλήγουν στην αυτοαναίρεσή τους. Γιατί αυτός που θεωρεί ότι όλες οι προτάσεις είναι αληθινές, θα πρέπει να δεχθεί σαν αληθινή και την πρόταση που λέει τα αντίθετα απ' αυτόν, διαψεύδοντας έτσι τον εαυτό του. Αν όμως κάνει εξαίρεση κι εξαιρέσει την αντίθετη προς τη δική του πρόταση, λέγοντας ότι αυτή μόνο είναι αληθινή και αυτός που θεωρεί ότι όλες οι προτάσεις είναι ψευδείς εξαιρέσει τη δική του μόνο πρόταση και πει ότι μόνο αυτή είναι αληθινή, τότε και οι δυο, όχι μόνο δεν κερδίζουν τίποτα, αλλά αναγκάζονται να παραδεχθούν έμμεσα ότι υπάρχουν άπειρες αληθινές και άπειρες ψευδείς προτάσεις. Γιατί και η πρόταση που λέει ότι η αληθινή πρόταση είναι αληθινή, είναι επίσης αληθινή κ.ο.κ. σε μια άπειρη ακολουθία προτάσεων. Έτσι η μοίρα του σκεπτικισμού και του σχετικισμού είναι η αυτοαναίρεσή τους. Κάθε σχετικιστική ή σκεπτικιστική έννοια που εφαρμόζει με συνέπεια τις αρχές της πάνω στον εαυτό της ή αυτοαναιρείται, ή πέφτει σε μια ατέρμονη ακολουθία προτάσεων. Αυτή είναι η επιχειρηματολογία του Αριστοτέλη εναντίον των Σοφιστών που δεν δέχονταν τις αρχές της Λογικής του κι επομένως α- πέρριπταν την επιστημονική αλήθεια και βεβαιότητα. Αν είχε επικρατήσει η άποψή τους, η επιστήμη δεν θα είχε αναπτυχθεί με τον τρόπο που ξέρουμε σήμερα, γιατί η πίστη στην ύπαρξη μιας αντικειμενικής αλήθειας είναι που προώθησε την επιστημονική έρευνα και την εξέλιξη της επιστήμης. Πέρα από την οποιαδήποτε εκτενή επιχειρηματολογία μας εναντίον των φαινομενικά "λογικών" επιχειρημάτων του Αριστοτέλη, θα μπορούσαμε να σημειώσουμε τον απλό συλλογισμό ότι όταν η Τυπική Λογική μας λέει ότι το Γένος (π.χ. το ζώο) αποτελείται από Είδη διαφορετικά μεταξύ τους (όπως το άλογο, ο σκύλος, η γάτα, κ.λ.π.),

είναι σα να παραδέχεται ότι η έννοια Γένος περιλαμβάνει μέσα της διαφορετικά στοιχεία, που το ένα αποκλείει το άλλο. Προσπαθώντας έτσι να ξεφύγουμε από την αντίφαση των δύο πρώτων νόμων πέφτουμε σε μια τρίτη αντίφαση. Γιατί ο νόμος της αποκλίσεως του τρίτου αναιρεί τους δύο προηγούμενους. Όταν μας λέει να διαλέξουμε ανάμεσα σε δυο αντίθετα κατηγορήματα, τα οποία ανήκουν στο ίδιο υποκείμενο, είναι σα να ομολογεί έμμεσα ότι το υποκείμενο αυτό α- ποτελείται από αντιφατικά στοιχεία. Με άλλα λόγια αυτό που λέμε Ταυτότητα και Ετερότητα συνυπάρχουν στην ίδια έννοια, αποτελούν μια ενότητα, μια ενιαία έννοια και όχι δυο διαφορετικές. Δ. Ο ΝΟΜΟΣ ΤΟΥ ΑΠΟΧΡΩΝΤΟΣ ΛΟΓΟΥ Σύμφωνα με αυτόν κάθε συλλογισμός, κάθε κρίση πρέπει να στηρίζεται σε κάποιο Λόγο. Σα Λόγος εδώ θεωρείται η βάση του συλλογισμού, μια άλλη δηλαδή προηγούμενη κρίση ή συλλογισμός, που η αλήθεια της έχει αποδειχθεί. Είναι γεγονός ότι στην αρχή οι άνθρωποι για να έχουν μια καθαρότερη εικόνα των πραγμάτων και των φαινομένων αναγκάστηκαν να τα απομονώσουν και να τα εξετάσουν ξεχωριστά από τα άλλα αντικείμενα γύρω τους, παραβλέποντας τις σχέσεις, αλληλεξαρτήσεις και αλληλεπιδράσεις τους με τα υπόλοιπα πράγματα. Για να τα γνωρίσουν επίσης καλύτερα τα διαίρεσαν στα συστατικά τους, τα οποία επίσης θεωρήθηκαν σαν αυθύπαρκτες και αμετάβλητες οντότητες που συνδυάζονται μηχανικά μεταξύ τους για να αποτελέσουν το όλον. Από την άλλη μεριά για να εξηγήσουν τις σχέσεις και τις αλληλεπιδράσεις των πραγμάτων, προσπάθησαν να βρουν τις ομοιότητες και τα κοινά τους στοιχεία, αμελώντας τις διαφορές τους. Δημιούργησαν έτσι μια μέθοδο εξήγησης των πραγμάτων, ένα τρόπο προσέγγισης της αλήθειας, μια σειρά λογικών κανόνων, που ονομάζουμε Τυπική Λογική. Η τυπική αυτή λογική ενώ ξεκίνησε από τα πράγματα, σαν ένα εργαλείο για την εξυπηρέτηση των καθαρά πρακτικών αναγκών των ανθρώπων, χρησιμοποιήθηκε στη συνέχεια από αρκετούς φιλοσόφους σα μια μέθοδος διερεύνησης της πνευματικής και οντολογικής αλήθειας. Ξεκινώντας από την εσφαλμένη αρχή ότι τα πράγματα αποτελούν ξεχωριστές, αμετάβλητες και αιώνιες οντότητες, χωρίς εξάρτηση και συνάφεια μεταξύ τους, οι άνθρωποι δημιούργησαν άκαμπτους νόμους που αντιμάχονται τόσο μεταξύ τους, όσο και με τα πράγματα. Παρ' όλα αυτά η Τυπική Λογική συνεχίζει να είναι χρήσιμη όπως και τα στοιχειώδη μαθηματικά. Μας χρειάζεται σα μια πρώτη επαφή με την αλήθεια, για μια καθημερινή χρήση και σα μια επιφανειακή γνώση. Δε μας βοηθά όμως στη κατανόηση του κόσμου σα μια Ενότητα, σαν ενός Όλου.

Οι αδυναμίες της τυπικής Λογικής επισημάνθηκαν όπως ήδη είδαμε ακόμη και από την αρχαιότητα. Ο Ηράκλειτος έλεγε ότι τα πράγματα υπάρχουν και δεν υπάρχουν συγχρόνως, γιατί τα πάντα μεταβάλλονται από στιγμή σε στιγμή. Ο ίδιος άλλωστε ο Αριστοτέλης, παρατήρησε ότι δεν μπορούμε να εξηγήσουμε τις μεταβολές των πραγμάτων από τη στιγμή που τα περιβάλουμε με έννοιες που τις θεωρούμε αιώνιες και αμετάβλητες, γιατί είναι φυσικό να πιστεύουμε ότι και αυτά παραμένουν αμετάβλητα, για να μη θυμηθούμε την Αριστοτελική ε- πίσης ρήση ότι "ένα κομμένο χέρι δεν είναι χέρι", αφού δε συνδέεται πια με τον οργανισμό από τον οποίο προέρχεται. Παρ' όλο που πολλοί θεωρούν τα μαθηματικά σαν την επιστήμη της Τυπικής Λογικής, αυτό δεν ισχύει στη πραγματικότητα, όπως φαίνεται από την καθιέρωση των αρνητικών αριθμών και την ύπαρξη των ασύμμετρων αριθμών, για να μην αναφέρουμε το Διαφορικό, τον Ολοκληρωτικό και το Μιγαδικό Λογισμό. Μια προσπάθεια για την κάλυψη των κενών της Τυπικής Λογικής έγινε Από τον Φράνσις Βάκωνα (1521-1626) με την εισαγωγή της Ε- παγωγικής Μεθόδου (Ανάλυση, σύγκριση, διαπίστωση, πείραμα, συμπέρασμα). Ο Επαγωγικός συλλογισμός ήταν το αποτέλεσμα της πειραματικής έρευνας και αποτέλεσε όπως και το πείραμα ένα βασικό παράγοντα στην ανάπτυξη των Φυσικών Επιστημών. Εντούτοις τα φαινόμενα συνέχισαν ν' αντιμετωπίζονται ξεχωριστά και όχι σαν ενότητες αντιθέτων. Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ Σαν πατέρας της Διαλεκτικής μπορεί να θεωρηθεί ο Ηράκλειτος, ό- πως φαίνεται από τα παρακάτω αποφθέγματά του: Ο Ήλιος νέος εφ' ημέρη ( Ο ήλιος είναι νέος κάθε μέρα). Τα πάντα ρει (τα πάντα μεταβάλλονται). Οδός άνω κάτω μια και αυτή. (Ο ανήφορος και ο κατήφορος είναι ένας και ο ίδιος δρόμος). Αθάνατοι θνητοί, θνητοί αθάνατοι, ζώντες τον εκείνων θάνατον, τον δε εκείνων βίον τεθνεώτες (Οι αθάνατοι είναι θνητοί και οι θνητοί αθάνατοι, γιατί η ζωή των πρώτων είναι ο θάνατος των δεύτερων και η ζωή των δεύτερων ο θάνατος των πρώτων). Ταυτό τ' ένι ζων και τεθνηκός και το εγρηγορός και το καθεύδον και το νέον και γηραιόν. Τάδε γαρ μεταπεσόντα εκείνα έστι, κακείνα πά-

λιν μεταπεσόντα ταύτα (Το ίδιο είναι ο ζωντανός και ο πεθαμένος, ο κοιμισμένος και ο ξύπνιος, γιατί ο ένας όταν αλλάζει γίνεται ο άλλος) Ξυνόν γαρ αρχή και πέρας επί κύκλου περιφερείας (Η αρχή και το τέλος της περιφέρειας του κύκλου είναι το ίδιο πράγμα) Ποταμοίσι τοίσιν αυτοίσιν εμβαίνουσιν και έτερα ύδατα επιρρεί (Όταν μπούμε στους ίδιους ποταμούς ρέουν συνεχώς καινούργια νερά). Ποταμώ γαρ ουκ έστιν εμβήναι δις τω αυτώ (Δεν μπορούμε να μπούμε δυο φορές στον ίδιο ποταμό). Στην Αρχαιότητα με τη Διαλεκτική εννοούσαν τον τρόπο για ν' αποκαλύψουμε και να ξεπεράσουμε σε ένα διάλογο τις αντιφάσεις του αντιπάλου μας, να φθάσουμε δηλαδή στην άρση των αντιθέσεων. Η σύγχρονη Διαλεκτική, αντίθετα από την Τυπική Λογική, αντιμετωπίζει τον κόσμο σαν ένα ενιαίο σύνολο. Θεωρεί ότι όλα τα πράγματα και τα φαινόμενα συνδέονται μεταξύ τους, εξαρτάται το ένα από το άλλο και αλληλοκαθορίζονται (Νόμος της Καθολικής Σύνδεσης και Αλληλεπίδρασης). Βλέπει τα πράγματα και τα φαινόμενα σα μια συνεχή κίνηση και μεταβολή, σα μια αδιάκοπη ανανέωση και εξέλιξη (Νόμος της Διαρκούς Αλλαγής και Εξέλιξης). Βλέπει επίσης την ανάπτυξη και εξέλιξη των πραγμάτων και των φαινομένων, όχι σαν μια απλή αύξησή τους, λόγω ποσοτικών συσσωρεύσεων, που δεν αλλάζουν την υφή τους, αλλά σα μια εξελικτική διαδικασία που καταλήγει μέσα από μικρές, αδιόρατες πολλές φορές ποσοτικές αλλαγές, σε ριζικές τελικά ποιοτικές αλλαγές (Νόμος της Ποιοτικής Αλλαγής). Ο μεγάλος διαλεκτικός φιλόσοφος Χέγκελ διακήρυξε στις αρχές του 19ου αιώνα στο περίφημο βιβλίο του «Η Επιστήμη της Λογικής» το νόμο της κίνησης, μεταβολής και διαλεκτικής ενότητας των αντιθέτων. Σύμφωνα με αυτόν όλες οι έννοιες κρύβουν μέσα τους μια κίνηση, μια ζωντάνια, μια ροϊκότητα και αρνούμενες τους προσδιορισμούς τους μεταβάλλονται στις αντίθετές τους, αλλάζοντας τα χαρακτηριστικά τους. Ονόμασε αυτή τη κίνηση των αντιθέτων Διαλεκτική και τα σημεία στα οποία εμφανίζονται αυτές οι αντιθέσεις στιγμές. Αποτέλεσμα της κίνησης και αλλαγής των αντιθέτων είναι η αναίρεσή τους σαν ξεχωριστών στιγμών και η ένωση και συγχώνευσή τους σε μια νέα μορφή, τη Σύνθεση, που περιλαμβάνει τα χαρακτηριστικά και των δυο. Δηλαδή στη διαλεκτική σύνθεση η έννοια αναιρείται, αλλά δεν εξαφανίζεται. Διατηρεί την ουσία της στην καινούργια έννοια, σαν το σπόρο του φυτού, που όταν φυτρώσει καταστρέφεται, αλλά με τη δημιουργία του νέου φυτού διατηρεί την ουσία του (τη δύναμη διαιώνισής του) μέσα στον καινούργιο σπόρο.

Η Διαλεκτική κίνηση γίνεται σύμφωνα με τον Χέγκελ κατά το τριαδικό σχήμα που διατύπωσε πρώτος ο Φίχτε, περνώντας δηλαδή από τρία διαδοχικά στάδια. Στο πρώτο στάδιο είναι η Θέση. Στο δεύτερο η Αντίθεση, που αναιρεί, αρνείται τη Θέση και στο τρίτο η Σύνθεση, που αρνείται και αναιρεί την Αντίθεση (Άρνηση της Άρνησης). Κάθε έτσι έννοια περιέχει μέσα της την αντίφασή της, με τη βοήθεια της οποίας αναιρείται για να ξαναβρεί τον εαυτό της σε μια ανώτερη σύνθεση. Έτσι έχουμε π.χ. σαν αρχική θέση την έννοια του είναι. Η αντίθεση σε αυτή είναι η έννοια του μη είναι, του μηδενός. Στη συνέχεια η αρχική έννοια του είναι και η αντίθετη σε αυτή έννοια του μηδενός συντίθενται στην έννοια του γίγνεσθαι, η οποία περιέχει μέσα της σα σύνθεση και το είναι και το μηδέν. Στη διαδικασία της γέννησης ένα πράγμα δε βρίσκεται αποκλειστικά ούτε στο είναι ούτε στο μη είναι. Η γένεση είναι σύνθεση του είναι και του μη είναι, αναιρεί καθένα από τους δυο αυτούς παράγοντες, συνθέτοντας απ' αυτούς ένα τρίτο, το γίγνεσθαι. Όλα τα όντα όπου και αν βρίσκονται περιέχουν μέσα τους την αντίφαση, η οποία τα αναγκάζει να βγουν από τον εαυτό του και να συνενωθούν με την αντίθεσή τους σε μια υπερκείμενη σύνθεση. Σύμφωνα με τη Διαλεκτική ένα πράγμα μπορεί να είναι συγχρόνως και Α και όχι Α! Κάθε προσδιορισμός είναι Άρνηση. Αν προσπαθήσουμε να ορίσουμε το Α σαν Α δίνοντάς του διάφορους προσδιορισμούς και χαρακτηριστικά γνωρίσματα, τότε, μια και το Α όπως και όλα τα πράγματα βρίσκεται μέσα σε μια διαρκή κίνηση και μεταβολή, αυτό καταλήγει στο τέλος να αρνηθεί τους προσδιορισμούς του και να γίνει όχι Α. "Το πεπερασμένο", λέει ο Χέγκελ, "είναι αυτό που υ- πάρχει μέχρι τα όρια του, είναι συνυφασμένο με την ύπαρξη των ο- ρίων του. Άμα όμως έχουμε ορίσει τα όρια ενός πράγματος, τότε μπορούμε να τα ξεπεράσουμε. Το πεπερασμένο αρνείται έτσι συνεχώς τα όρια του, τον εαυτό του, και γίνεται άπειρο!". Υπάρχουν θεωρητικά και πειραματικά δεδομένα που μας αποδεικνύουν ότι το σύμπαν είναι πεπερασμένο. Υπάρχουν άλλα θεωρητικά και πειραματικά δεδομένα που μας αποδεικνύουν ότι το σύμπαν είναι άπειρο. Τι είναι λοιπόν τελικά το σύμπαν πεπερασμένο, ή άπειρο; Τι είναι το ηλεκτρόνιο σωματίδιο ή κύμα; Η φαινομενική αντίθεση και ο αμοιβαίος αποκλεισμός αυτών των εννοιών αίρεται με την αρχή της διαλεκτικής ενότητας ή συμπληρωματικότητας, σύμφωνα με την οποία και οι δυο απόψεις είναι σωστές και η απάντηση που δίνουμε κάθε φορά εξαρτάται από τον τρόπο που κοιτάμε την ίδια ολική πραγματικότητα, ε- ξαρτάται από την οπτική μας γωνία, την προοπτική μας. Οι δυο αντίθετες έννοιες δεν είναι εχθρικές, αλλά συμπληρωματικές και ενοποιούνται σε μια ανώτερη πραγματικότητα, με τον ίδιο τρόπο που ενοποιούνται τα Κινέζικα αρχέτυπα Γιν και Γιανγκ στην ύστατη πραγματικότητα του Ταό. Σύμφωνα με τη διαλεκτική η βασική μας παρανόηση, το βασικό λάθος της λογικής μας οφείλεται στην ίδια τη γλώσσα μας που χρησι-

μοποιεί στατικές έννοιες όπως τα ουσιαστικά, που μας δίνουν την αίσθηση ότι τα αντικείμενα που αντιπροσωπεύουν υπάρχουν σταθερά και μόνιμα σαν ουσιαστικές πραγματικότητες ενός "αντικειμενικού" κόσμου, με άλλα λόγια ενός κόσμου έξω και ανεξάρτητου από εμάς. Μια μεγάλη επίσης παρανόηση οφείλεται και στη χρησιμοποίηση του ρήματος είναι, το οποίο δημιουργεί μια ιδιαίτερη αίσθηση μονιμότητας, σταθερότητας και αντικειμενικότητας στα πράγματα στα οποία αναφέρεται. Τα πράγματα όμως βρίσκονται σε μια διαρκή ροή σ' ένα συνεχές γίγνεσθαι. Δεν υπάρχει κανένα πράγμα που να είναι, να προσδιορίζεται σαν Α, γιατί το προσδιορισμένο Α αρνείται τον εαυτό του και γίνεται όχι Α. Προχωρούμε συνεχώς προς την Ανατολή και φθάνουμε στο τέλος στη Δύση. Προχωρούμε προς το Βορρά και φθάνουμε στο Νότο. Το πεπερασμένο αρνείται συνεχώς τα προσδιορισμένα όρια του και γίνεται άπειρο. Το δεξιά γίνεται αριστερά, όταν στραφούμε κατά 180ο, και το πάνω, κάτω. Το ίδιο πράγμα είναι συγχρόνως και δεξιά και αριστερά, και πάνω και κάτω, και άπειρο και πεπερασμένο, και σωματίδιο και κύμα, και κινούμενο και ακίνητο, και υπάρχει και δεν υπάρχει, ανάλογα με την προοπτική μας και την ε- στίαση της προσοχής μας κάθε φορά. Η επιστήμη τώρα και ιδίως η σύγχρονη φυσική βρίσκεται σε μια επαναστατική περίοδο. Έχει εγκαταλείψει τις παλιές, κλασσικές ιδέες της για ένα στερεό και συμπαγές σύμπαν και χρησιμοποιεί όλο και πιο μεταφυσικούς όρους για την περιγραφή της πραγματικότητας. Ο παρατηρητής - συνείδηση εμπλέκεται πια σταθερά στο πείραμα, συμμετέχοντας σε αυτό και επηρεάζοντας με την απλή και μόνο παρουσία του τα αποτελέσματά του. Λέγεται ότι η ίδια η πράξη της παρατήρησης παγιώνει μια από τις πολλές προηγουμένως ενδεχόμενες, φασματικές καταστάσεις καθιστώντας την με αυτό τον τρόπο "πραγματική". Η ουσία του κόσμου φαίνεται να είναι όλο και περισσότερο η "κενότητα" και το "όνειρο" ή η "προβολή", με κατ' εξοχήν δημιουργό τον παρατηρητή - συνείδηση, με τον ίδιο τρόπο που δημιουργούμε τον ονειρικό κόσμο μας στη διάρκεια ενός συνειδητού ονείρου μας. Αν είναι πράγματι έτσι, τότε μπορεί κάποια στιγμή να ξυπνήσουμε και από το συνεχές ονειροπόλημά μας κατά τις στιγμές της συνηθισμένης "εγρήγορσης". ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ, Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ Η "ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ" Το παράδοξο είναι μόνο μια σύγκρουση της πραγματικότητας και της αίσθησής μας για το τί οφείλει να είναι η πραγματικότητα Ρ.Φέυνμαν

Το πρόβλημα της γλώσσας είναι πολύ σοβαρό. Αναζητούμε τρόπο να εκφράσουμε και να περιγράψουμε τη δομή και τη λειτουργία των α- τόμων...αλλά, στην κοινή γλώσσα είναι αδύνατο να μιλήσουμε για τα άτομα." Β.Χάιζενμπεργκ Αν είναι να πιστεύσουμε τη σύγχρονη φυσική, τα όνειρα που ονομάζουμε αντιλήψεις της εγρήγορσης έχουν την ίδια σχεδόν ομοιότητα με την αντικειμενική πραγματικότητα με αυτή που έχουν τα φανταστικά όνειρα του ύπνου μας. Μπέρναλντ Ράσελ Στην προσπάθειά μας να παρουσιάσουμε και να εκφράσουμε τις α- πόψεις μας για την πραγματικότητα δημιουργούμε μοντέλα και ιδέες, που είναι πολύ πιο απλά και εύκολα να συλλάβουμε από την ίδια την πραγματικότητα. Το πρόβλημα είναι ότι συνήθως συγχέουμε αυτά τα δυο και νομίζουμε, ότι επειδή έχουμε μια λέξη για ένα φαινόμενο μπορούμε να καταλάβουμε και τη φύση του. Δεν είναι όμως έτσι. Με τις λέξεις εξορκίζουμε απλά την άγνοιά μας και χρησιμοποιώντας τη μαγική τους δύναμη κτίζουμε τα απατηλά τείχη της οικειότητας και ασφάλειας γύρω από ένα βασικά άγνωστο και ανασφαλή κόσμο. Η σύγχρονη επιστήμη είναι αμείλικτη μπροστά στην καθησυχαστική αυτή ψευδαίσθησή μας. Το σύμπαν δεν είναι έτσι όπως το νομίζουμε. Η κλασσική, Νευτώνεια, μηχανιστική άποψη για τον κόσμο δεν ισχύει πια. Αντικαταστάθηκε από την κβαντική θεωρία, τη κυματομηχανική και τη θεωρία της σχετικότητας. Ο ντετερμινισμός και τα βέβαια γεγονότα πέθαναν. Βασιλεύει παντού η αβεβαιότητα και η απροσδιοριστία. Η νέα πραγματικότητα που προβάλει μπροστά μας είναι ένα σύνολο αντίθετων, μη αποκλειόμενων, αλλά συμπληρωματικών εννοιών σε μια διαλεκτική σχέση και ενότητα μεταξύ τους, που δεν μπορεί να διακρίνει η κλασσική μυωπική μας όραση. Ναι το Α μπορεί να είναι και Α και όχι Α!, όσο αδύνατο κι αν φαίνεται αυτό στην άκαμπτη παραδοσιακή Αριστοτέλεια λογική μας. Ή όπως ο μεγάλος πυρηνικός φυσικός Ρόμπερτ Οπενχάιμερ λέει: Αν μας ρωτήσουν: το ηλεκτρόνιο παραμένει στην ίδια θέση; είμαστε υποχρεωμένοι να απαντήσουμε όχι. Αν μας ρωτήσουν αν η θέση του ηλεκτρονίου αλλάζει με το χρόνο, θα πρέπει ν' απαντήσουμε και πάλι όχι. Αν μας ρωτήσουν αν το ηλεκτρόνιο παραμένει ακίνητο, πρέπει να απαντήσουμε όχι. Αν μας ρωτήσουν αν κινείται, θα πρέπει να πούμε και πάλι όχι". Και θα μπορούσαμε σε αυτό να συμπληρώσουμε:

Αν μας ρωτήσουν αν το ηλεκτρόνιο υπάρχει, είμαστε αναγκασμένοι να απαντήσουμε όχι. Και αν μας ρωτήσουν :"πιστεύετε δηλαδή ότι δεν υπάρχει;", θα πρέπει ν' απαντήσουμε και πάλι όχι!. Η έννοια της συμπληρωματικότητας είναι μια βασική αρχή της σύγχρονης φυσικής και μας θυμίζει έντονα τα κοσμικά αντίθετα του γιν και του γιανγκ της Κινέζικης φιλοσοφίας που ενοποιούνται στην α- πώτερη πραγματικότητα του Ταό: Το γιανγκ μόλις φθάσει στο αποκορύφωμά του γίνεται γιν και το γιν μόλις φθάσει στο αποκορύφωμά του γίνεται γιανγκ. Ένα από τα βασικά συμπεράσματα της κβαντικής θεωρίας είναι η επίδραση του παρατηρητή στη διαδικασία της παρατήρησης. Στο κόσμο της ατομικής και της υποατομικής φυσικής ο παρατηρητής δεν είναι "έξω" από το πείραμα, αλλά συμμέτοχος σε αυτό. Με άλλα λόγια ε- πηρεάζει τα αποτελέσματά του. Δεν υπάρχει δηλαδή αντικειμενική παρατήρηση της φύσης. Τα αποτελέσματα των πειραμάτων μας είναι συνήθως χρωματισμένα από τις προσδοκίες μας. Σύμφωνα με μια ερμηνεία της κβαντικής θεωρίας τίποτα δεν είναι πραγματικό, εκτός αν παρατηρείται και παύει να είναι πραγματικό άμα σταματήσουμε να το παρατηρούμε!. Με άλλα λόγια είναι σα να δημιουργούμε εμείς μόνοι μας τον κόσμο. Όπως λέει ο Τζων Γκίμπριν: Δεν υπάρχει απόλυτη αλήθεια σε κβαντικό επίπεδο. Αυτό που βλέπετε είναι αυτό που παίρνετε και τίποτα δεν είναι πραγματικό. Το καλύτερο που μπορούμε να ελπίζουμε είναι ένα σύνολο από αυταπάτες που συμφωνούν η μια με την άλλη. Κάθε τι που ονομάζουμε πραγματικό αποτελείται από πράγματα που δεν μπορούν να θεωρηθούν πραγματικά. Τα μόνα πραγματικά πράγματα είναι τα αποτελέσματα των πειραμάτων μας, και ο τρόπος που κάνουμε τις μετρήσεις μας επηρεάζει αυτά τα αποτελέσματα. Τα γεγονότα δεν υπάρχουν στη στέρεη και χρονική μορφή τους, παρά μονάχα όταν παρατηρηθούν. Με άλλα λόγια από το πλήθος των ρευστών ενδεχομένων γεγονότων, ο παρατηρητής επιλέγει μια εκδοχή και την παγιώνει. Το μυαλό μας δε συλλαμβάνει ό,τι παράγεται στον κόσμο, αλλά ό,τι πιστεύουμε ότι υπάρχει. Ή ακόμα: Αποφασίζουμε από κοινού πώς θα είναι ο κόσμος και τον αποδεχόμαστε έτσι όπως τον θέλουμε. Προκειμένου να γίνουμε αρεστοί στην κοινωνία κατατασσόμαστε στο σύνολο και δεχόμαστε ακόμα και το μεγαλύτερο ψέμα γι' απόλυτη αλήθεια. Από την κούνια μάς διδάσκουν να υποτασσόμαστε στις απόψεις του συνόλου και αυτό συμβαίνει πάνω απ' όλα στην ερμηνεία της πραγματικότητας. Μεγαλώνοντας μαθαίνουμε να αγνοούμε ορισμένες όψεις της πραγματικότητας, γιατί οι άλλοι ενήλικοι τις θεωρούν γελοίες ή ανύπαρκτες. Μα-

θαίνουμε να βλέπουμε τις γεωμετρικές μορφές. Συμφωνούμε ότι υ- πάρχουν μόνο τρεις διαστάσεις. Αποδεχόμαστε την εικόνα του κόσμου που μας παρουσιάζουν. Δεν υπάρχει αντικειμενική αλήθεια και δεν παρατηρούμε μόνο το φυσικό κόσμο. Συμμετέχουμε σε αυτόν. Οι αισθήσεις μας δεν είναι χωρισμένες από αυτό που υπάρχει "εκεί έξω" Συμμετέχουμε αδιάκοπα σε μια περίπλοκη και ψυχολογική διαδικασία, που ουσιαστικά παράγει όλα τα πράγματα του κόσμου. Στη σύγχρονη φυσική η έννοια της ύλης έχει αντικατασταθεί πια από την έννοια του πεδίου. Σύμφωνα με τα λόγια του ίδιου του Αϊνστάιν: Είμαστε υποχρεωμένοι να δούμε την ύλη σα μια σύνθεση των περιοχών του χώρου, όπου το πεδίο εμφανίζει μια ιδιαίτερη ένταση. Σε αυτό το είδος της φυσικής δεν υπάρχει θέση για το πεδίο και την ύ- λη. Η μόνη πραγματικότητα είναι το πεδίο. Το πεδίο αυτό είναι ένα συνεχές μέσο που υπάρχει παντού μέσα στο χώρο στο οποίο τα σωματίδια (η ύλη) θεωρούνται σαν τοπικές συμπυκνώσεις του, συσσωρεύσεις ενέργειας που έρχονται και παρέρχονται, χάνοντας από ένα σημείο κα μετά το προσωπικό χαρακτήρα τους και διαλυόμενα μέσα στο πανταχού παρόν πεδίο. Την ίδια όμως ακριβώς ιδέα μας μεταφέρει η Κινέζικη φιλοσοφία με την ιδέα του Τσι και του Μεγάλου Κενού. Το Μεγάλο Κενό αποτελείται από Τσι, που συμπυκνούμενο δημιουργεί τα διάφορα αντικείμενα, τα οποία μετά δρουν και αντιδρούν συνεχώς με όλα τα υπόλοιπα πράγματα του κόσμου. Κάποια στιγμή όμως όλα τα πράγματα είναι υποχρεωμένα να ξαναδιαλυθούν μέσα στο μεγάλο κενό. Το ίδιο ακριβώς πάλι μας λέει ο Βουδισμός με την έννοια της Σουνιάτα (Κενότητας), που δημιουργεί όλα τα πράγματα και στην οποία όλα τα πράγματα τελικά επαναπορροφώνται, ή όπως το παρουσιάζει η Σούτρα της Υπερβατικής Σοφίας: Η μορφή είναι το κενό και το κενό είναι η μορφή. Το κενό δε διαφέρει από τη μορφή και η μορφή δε διαφέρει από το κενό. Ό,τι είναι το κενό, είναι και η μορφή, ό,τι είναι η μορφή είναι και το κενό. Την ίδια πάλι ιδέα μας μεταφέρει ο Ινδουισμός με το Μπράχμα και ο Ταοϊσμός με το Ταό. Το Μεγάλο Κενό, το Ταό, το Μπράχμα, η Σουνιάτα και το Κβαντικό Πεδίο είναι έννοιες σχεδόν ταυτόσημες. Βλέπουμε λοιπόν πως η σύγχρονη φυσική έχει αρχίσει να χρησιμοποιεί καθαρά μυστικιστικούς όρους για την περιγραφή της πραγματικότητας. Σύμφωνα πάλι με τον Τζων Γκίμπριν:

Οι λέξεις, οι φράσεις, οι μέθοδοι και οι θεωρίες αποτελούν τελικά ασώματα γονίδια, ένα είδος αφηρημένου DNA. Είναι δηλαδή ολοζώντανα πράγματα που μεταβιβάζονται από εγκέφαλό σε εγκέφαλο και αυτοαναπαράγονται με τη μίμηση. Από την άποψη αυτή οι ιδέες έ- χουν μια δική τους οντότητα. Με την επανάληψη γίνονται αντιληπτές σαν υλική πραγματικότητα, σαν ουσιαστικές δομές και διαδικασίες στ' ανθρώπινα νευρικά συστήματα. Και αν ο Σελτρέικ έχει δίκιο (ο δημιουργός της θεωρίας των μορφογενετικών πεδίων), τότε κάθε φορά που σχηματίζονται κερδίζουν σε δύναμη και ορμή, ενισχύουν τα μορφογενετικά τους πεδία και γίνονται από μόνες τους μια εξελικτική δύναμη... Όλοι μας διαθέτουμε ένα ενσωματωμένο πρότυπο του κόσμου, αποτέλεσμα της πολύχρονης πείρας μας. Ο εγκέφαλός μας βρίσκεται κάτω από την απόλυτη κυριαρχία αυτού του προτύπου και κάθε τι που αντιλαμβάνεται σπεύδει να το κρίνει, να το συγκρίνει και να το εντάξει σύμφωνα με το πρότυπο που έχει συνηθίσει. Αν λοιπόν κάποιο φαινόμενο, συμβάν, αντικείμενο, ή γεγονός, δεν ταιριάζει με το διανοητικό πρότυπο του εγκεφάλου μας, αυτός αμέσως το αποδοκιμάζει, το απορρίπτει και το ξεχνά. Οι λέξεις χωρίζουν συνήθως τα πράγματα και δημιουργούν την ψευδαίσθηση της ανεξάρτητης και αντικειμενικής τους ύπαρξης. Ό- πως όμως μας λέει ο μεγάλος σύγχρονος φυσικός Ντέιβιντ Μπωμ, η θεμελιώδης πραγματικότητα που δέχεται σήμερα η σύγχρονη φυσική είναι "η αδιάσπαστη κβαντική αλληλεπίδραση του σύμπαντος ιδωμένου σαν συνόλου και τα μέρη αυτού του συνόλου, που φαίνονται να συμπεριφέρονται σχετικά ανεξάρτητα, αποτελούν ουσιαστικά ιδιαίτερες εξαρτημένες μορφές". Κάθε υλικό αντικείμενο έτσι δεν είναι ό- πως έχουμε μάθει να το βλέπουμε, αλλά είναι ένα αδιαχώριστο τμήμα του συνόλου και η έκφραση της ενότητας όλων των πραγμάτων που βλέπουμε. Ένα σωματίδιο του κόσμου της ατομικής φυσικής δεν μπορεί να εννοηθεί σα μια ανεξάρτητη, αυθύπαρκτη και αναλλοίωτη οντότητα. Είναι βασικά ένα σύνολο σχέσεων που περιλαμβάνουν όλα τα υπόλοιπα πράγματα. Το ίδιο ακριβώς εκφράζει και ο μεγάλος μεταφυσικός Ινδός φιλόσοφος Ναγκαρζούνα όταν λέει: Όλα τα πράγματα αντλούν την ύπαρξη και τη φύση τους από την αμοιβαία εξάρτηση που διατηρούν μεταξύ τους. Δεν μπορούν να υ- πάρξουν από μόνα τους. Οι απόψεις που έχουμε για την πραγματικότητα δεν είναι λοιπόν παρά μονάχα ιδέες, λέξεις και περιγραφές και με κανένα τρόπο η ίδια η πραγματικότητα. Είναι οι ετικέτες που κολλάμε στα πράγματα για να τους δώσουμε αυθαίρετα μια ταυτότητα και ουσία και οι οποίες γίνονται τελικά για μας η ίδια η πραγματικότητα. Βέβαια κι εμείς θα χρησιμοποιήσουμε λέξεις για να μεταφέρουμε κάποιες ιδέες με τις οποίες θα συμφωνήσετε ή θα διαφωνήσετε. Αλλά οι ίδιες οι λέξεις πρέπει μετά να ξεχαστούν, γιατί όπως λέει ο μεγάλος Ταοϊστής δάσκαλος Τσουάνγκ Τσε: