Παππάς Νικόλαος,, Περίληψη : Ο μεγαλοπρεπής ναός της Αγίας Σοφίας αποτελεί το καθολικό της ομώνυμης μονής της Τραπεζούντας που ιδρύθηκε το πρώτο μισό του 13ου αιώνα από τους Μεγάλους Κομνηνούς. Χτισμένος έξω από τα τείχη της πόλης χρησιμοποιήθηκε ως κοιμητηριακός ναός. Πιθανότατα μετά το 1600 μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος, ενώ αργότερα χρησιμοποιήθηκε ως στρατιωτική αποθήκη, νοσοκομείο και ξανά τζαμί μέχρι το 1958 (Ayasofya Camisi). Σήμερα αποτελεί επισκέψιμο αρχαιολογικό χώρο. Χρονολόγηση πρώτο μισό 13ου αιώνα Γεωγραφικός Εντοπισμός Τραπεζούντα 1. Τοπογραφία Ο ναός της Αγίας Σοφίας της Τραπεζούντας βρίσκεται δύο χιλιόμετρα έξω από τα δυτικά τείχη της πόλης και μόλις 100 μέτρα από την ακτή. 2. Ιστορία του ναού Ο ναός, χτισμένος στα μέσα του 13ου αιώνα, υπήρξε το καθολικό της μονής της Αγίας Σοφίας και συνδέθηκε με τον αυτοκράτορα Μανουήλ Α Μέγα Κομνηνό (1238-1263), ο οποίος ίδρυσε τη μονή ως αυτοκρατορικό καθίδρυμα και ταυτόχρονα ως τόπο ταφής των Μεγάλων Κομνηνών. Σύμφωνα με πηγές του 14ου αιώνα, ήταν αφιερωμένος στην του Θεού Λόγου Σοφία, δηλαδή στο Χριστό, γι αυτό αποκαλείται στα κείμενα και «Μονή του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού». 1 2.1. Χρήσεις του ναού Αρχικά ήταν τόπος ταφής όχι μόνο του αυτοκράτορα Μανουήλ Α, όπως πιστεύεται, 2 αλλά και μοναχών και λαϊκών. 3 Μετά το 1600 μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος με την ονομασία Ayasofya Camisi (Τζαμί της Αγιάς Σοφιάς). 4 Αργότερα χρησιμοποιήθηκε ως στρατιωτική αποθήκη και την εποχή που ενέσκηψε λοιμός στην πόλη ως νοσοκομείο. Κατόπιν και μέχρι το 1958 ξαναχρησιμοποιήθηκε ως τζαμί και μετά τις αναστηλωτικές εργασίες ως μουσείο. 5 2.2. Οικοδομικές φάσεις του ναού Υπάρχουν ενδείξεις ότι η αρχική κάτοψη, ήδη από την εποχή που ο ναός βρισκόταν στη θεμελίωση και λίγο πάνω από αυτήν, υπέστη μεταβολές, 6 επειδή πιθανότατα τέθηκε κάτω από την αυτοκρατορική προστασία. Εκτός από την αρχική αυτή φάση των μέσων του 13ου αιώνα (1250-1270), δύο επιγραφές στο τύμπανο του τρούλου μαρτυρούν ότι ο τρούλος και ο ναός αποκαταστάθηκαν δύο φορές, τον Αύγουστο του 1486 και τον Οκτώβριο του 1547. 7 Ορισμένες μικρής έκτασης προσθήκες και αλλαγές, όπως τα μαρμάρινα θυρώματα και η επανατοιχογράφηση των γύρω από αυτά σημείων, πραγματοποιήθηκαν σε διαφορετικές χρονικές στιγμές κατά τη διάρκεια του 14ου ή ακόμα και στο 15ο αιώνα. 8 2.3. Σημερινή κατάσταση Δημιουργήθηκε στις 8/11/2017 Σελίδα 1/6
Παππάς Νικόλαος,, Ομάδα Βρετανών επιστημόνων, με διευθυντή τον D. Winfield, πραγματοποίησε με επιχορήγηση από το Russel Trust κατά το χρονικό διάστημα 1957-1962 ανασκαφές στον αυλόγυρο και προχώρησε στην αναστήλωση του ναού και στον καθαρισμό των τοιχογραφιών του. Έτσι, σήμερα ο ναός αποτελεί το μοναδικό βυζαντινό μνημείο σε ολόκληρο τον Πόντο που έχει αναστηλωθεί και λειτουργεί ως μουσείο. 9 3. Αρχιτεκτονική περιγραφή 3.1. Αρχιτεκτονικός σχεδιασμός (τυπολογία, μορφολογία, ρυθμολογία, διακόσμηση) Μεγαλοπρεπής, με εσωτερικές διαστάσεις 14,83 x 11,75 μ., ο ναός ανήκει στους εγγεγραμμένους σταυροειδείς τετρακιόνιους, με τρεις αψίδες (πεντάπλευρη στο κέντρο, ημικυκλικές στα πλάγια) στην ανατολική πλευρά, με νάρθηκα στα δυτικά που εκτείνεται σε όλο το πλάτος του κυρίως ναού και έχει στο πάνω μέρος ένα παρεκκλήσιο. Μπροστά από το νάρθηκα αλλά και τις μακρές πλευρές προβάλλει από μια επιμήκης στοά (πυλώνας) που στεγάζεται με ημικυλινδρική καμάρα και διακοσμείται στην πρόσοψη με ανάγλυφα και στο εσωτερικό με τοιχογραφίες. 10 Ο τρούλος, ύψους 2,12 μ. και διαμέτρου 6 μ., φωτίζεται από δώδεκα τοξωτά παράθυρα, ένα σε κάθε πλευρά του υψηλού δωδεκάπλευρου τυμπάνου. Τα 12 μ. ύψος του ναού, μέχρι τη βάση του τρούλου, προσδίδουν στο οικοδόμημα το κωνσταντινουπολίτικο αυτοκρατορικό ύφος. Ολόκληρος ο ναός πατά πάνω σε ένα πόδιο, περίπου 1,40 μ. πάνω από το επίπεδο του εδάφους, στην πρόσοψη του οποίου υπήρχαν πολυάριθμες κόγχες με τις σαρκοφάγους όσων είχαν ταφεί εδώ. Η διαρρύθμιση αυτή σε ένα βυζαντινό ναό είναι μοναδική, όπως μοναδική είναι και η παρουσία του παρεκκλησίου πάνω από το νάρθηκα, όπου κυρίως συναντά κανείς τα υπερώα. 11 Η χρήση της κυλινδρικής καμάρας στα ΒΑ και ΝΑ διαμερίσματα είναι σπάνια, αφού ο κανόνας είναι τα σταυροθόλια και σε κάποιες περιοχές οι μικροί τρούλοι. 12 Οι στοές μπορούν να συγκριθούν με παραδείγματα μόνο από τη Γεωργία και τη Ρωσία. 13 Η συνύπαρξη στην ανατολική πλευρά της πεντάπλευρης κεντρικής αψίδας με τις δύο ημικυκλικές, αν και σπάνια συναντάται στη βυζαντινή αρχιτεκτονική, είναι σύνηθες χαρακτηριστικό στην Τραπεζούντα. 14 3.2. Οικοδομική (υλικά δομής, τοιχοποιία, θολοδομία, τεχνικές) Για τους εσωτερικούς και εξωτερικούς τοίχους, που είναι χτισμένοι κατά το ψευδοϊσόδομο σύστημα, χρησιμοποιήθηκε ως υλικό ο κιτρινωπός αμμόλιθος που πιθανότατα μεταφέρθηκε από το Uniye ή από κάποιο τοπικό λατομείο. Κροκαλοπαγής λίθος χρησιμοποιήθηκε για τις επισκευές που πραγματοποιήθηκαν στα τέλη του 19ου αιώνα. Ένας άλλος κοκκινωπός λίθος, άγνωστης προέλευσης, χρησιμοποιήθηκε στο κάτω μέρος του κτηρίου, περίπου ένα μέτρο πάνω από το σημερινό επίπεδο του εδάφους. 15 Η πλίνθος δε χρησιμοποιήθηκε ως διακοσμητικό αλλά ως δομικό στοιχείο, αφού καλύφθηκε όπως και σε άλλους ναούς της πόλης από κονίαμα. 16 Τα τόξα πάνω από τις θύρες και τα παράθυρα, αλλά και τα κύρια τόξα και οι θόλοι, κατασκευάστηκαν κυρίως με καλοδουλεμένους λίθους και σπανιότερα με πλίνθους. Μάρμαρο Προκοννήσου χρησιμοποιήθηκε στο opus Alexandrinum δάπεδο, στους κίονες και στα κιονόκρανα. 17 4. Τοιχογραφικός διάκοσμος Μολονότι ο ναός είχε πολλές εκτός της αρχικής χρήσεις, οι περισσότερες τοιχογραφίες του σώθηκαν σε καλή κατάσταση. Πρώτος ο Finlay παρατήρησε ότι σε ορισμένα σημεία του καθολικού υπήρχαν δύο στρώματα τοιχογραφιών. 18 Ο πρωιμότερος διάκοσμος, με βάση τα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά του, χρονολογήθηκε στη εικοσαετία 1250-1270, ενώ το μεταγενέστερο στρώμα αποδόθηκε στο 15ο αιώνα και συνδέθηκε με τις τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του πύργου, που χρονολογείται με ακρίβεια στο πρώτο μισό του 15ου αιώνα (1442/43). 19 Μετά την εξέταση του εικονογραφικού προγράμματος του ναού, ο Talbot-Rice 20 κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο κύριος καλλιτέχνης δεν ακολούθησε στενά κάποιο πρότυπο αλλά άντλησε στοιχεία από διάφορες πηγές, χωρίς να φοβηθεί να Δημιουργήθηκε στις 8/11/2017 Σελίδα 2/6
Παππάς Νικόλαος,, προχωρήσει σε αξιοσημείωτες καινοτομίες. Ωστόσο, τα πρότυπα στα κύρια σημεία ανάγονται στην κωνσταντινουπολίτικη παράδοση, με την οποία οι δεσμοί ήταν περισσότερο στενοί, παρά στην Καππαδοκία ή στην Ανατολή. Με βάση την εικονογραφία αλλά και τα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά ο διάκοσμος αποδόθηκε στην εικοσαετία 1250-1270, γι αυτό και συνδέθηκε με τον κτήτορα της μονής, το Μανουήλ Α Κομνηνό (1238-1263). 21 Η επιλογή και η διάταξη των σκηνών φαίνεται να συμφωνούν με την αντίληψη ότι ο ναός αρχικά προοριζόταν για ταφικό μνημείο. Ανήκουν στη μεγάλη τέχνη της πρώιμης παλαιολόγειας αναγέννησης και συνδυάζουν την αυτοκρατορική λαμπρότητα του επαρχιακού κέντρου με τη γραφική ζωντάνια του τοπικού εργαστηρίου. 5. Γλυπτός διάκοσμος Ποικίλα γλυπτά, ορισμένα σπάνια, κοσμούν το ναό και αναδεικνύουν την αρχιτεκτονική του. 22 Κατατάσσονται σε τρεις κατηγορίες: στα κιονόκρανα, στη διακόσμηση της νότιας στοάς και στις μεμονωμένες πλάκες που διακοσμούν διάφορα σημεία του ναού. 23 Ξεχωρίζουν οι δύο μονοκέφαλοι αετοί με τις ανοιγμένες φτερούγες, σύμβολο των Μεγάλων Κομνηνών, πάνω από το κεντρικό παράθυρο της ανατολικής αψίδας και στο ανώτατο σημείο του τυμπάνου της νότιας στοάς. Σε αντίθεση με τον τοιχογραφικό διάκοσμο που θυμίζει τα πρότυπα της Κωνσταντινούπολης, τα γλυπτά παραπέμπουν στην Εγγύς Ανατολή, αν ληφθεί υπόψη η εικονογραφία των σκηνών της Παλαιάς Διαθήκης, η πολυχρωμία των πλακών και η διακόσμηση, αλλά και στον Καύκασο, όπου συναντώνται τα πλησιέστερα παράλληλα. 24 1. Πρόκειται για πληροφορίες που αναφέρονται από τον Ιωσήφ Λαζαρόπουλο, πρβλ. Bryer, A.A.M. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Washington D.C. 1985), σελ. 232, σημ. 392. Χρύσανθος, Μητροπολίτης Τραπεζούντος, Η Εκκλησία Τραπεζούντος (Αθήνα 1973), σελ. 257, 437. 2. Bryer, A.A.M. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Washington D.C. 1985), σελ. 234. 3. Χρύσανθος, Μητροπολίτης Τραπεζούντος, Η Εκκλησία Τραπεζούντος (Αθήνα 1973), σελ. 437. 4. Χρύσανθος, Μητροπολίτης Τραπεζούντος, Η Εκκλησία Τραπεζούντος (Αθήνα 1973), σελ. 422-423, 695-696 Κορομηλά, Μ., Οι Έλληνες στη Μαύρη Θάλασσα από την εποχή του χαλκού ως τις αρχές του 20ού αιώνα (Αθήνα 2001), σελ. 270. 5. Talbot-Rice, D., The Church of Hagia Sophia at Trebizond (Edinburgh 1968), σελ. 1 Κορομηλά, Μ., Οι Έλληνες στη Μαύρη Θάλασσα από την εποχή του χαλκού ως τις αρχές του 20ού αιώνα (Αθήνα 2001), σελ. 270. 6. Talbot-Rice, D., The Church of Hagia Sophia at Trebizond (Edinburgh 1968), σελ. 36. 7. Bryer, A.A.M. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Washington D.C. 1985), σελ. 232. 8. Talbot-Rice, D., The Church of Hagia Sophia at Trebizond (Edinburgh 1968), σελ. 244. 9. Talbot Rice, D., The Church of Hagia Sophia at Trebizond (Edinburgh 1968), σελ. 1, 245 247 Κορομηλά, Μ., Οι Έλληνες στη Μαύρη Θάλασσα από την εποχή του χαλκού ως τις αρχές του 20ού αιώνα (Αθήνα 2001), σελ. 264. 10. Talbot-Rice, D., The Church of Hagia Sophia at Trebizond (Edinburgh 1968), σελ. 8 Krautheimer, R., Early Christians and Byzantine Architecture (Yale University Press 1986), σελ. 418-420 Κορομηλά, Μ., Οι Έλληνες στη Μαύρη Θάλασσα από την εποχή του χαλκού ως τις αρχές του 20ού αιώνα (Αθήνα 2001), σελ. 271. 11. Talbot-Rice, D., The Church of Hagia Sophia at Trebizond (Edinburgh 1968), σελ. 8, 9 εικ. 1, 10 εικ. 2, 35. Δημιουργήθηκε στις 8/11/2017 Σελίδα 3/6
Παππάς Νικόλαος,, 12. Talbot-Rice, D., The Church of Hagia Sophia at Trebizond (Edinburgh 1968), σελ. 35. 13. Talbot-Rice, D., The Church of Hagia Sophia at Trebizond (Edinburgh 1968), σελ. 8-9, σημ. 4-5, 35. 14. Talbot-Rice, D., The Church of Hagia Sophia at Trebizond (Edinburgh 1968), σελ. 9. 15. Talbot-Rice, D., The Church of Hagia Sophia at Trebizond (Edinburgh 1968), σελ. 33-34. 16. Talbot-Rice, D., The Church of Hagia Sophia at Trebizond (Edinburgh 1968), σελ. 34. 17. Talbot Rice, D., The Church of Hagia Sophia at Trebizond (Edinburgh 1968), σελ. 16, 35 Κορομηλά, Μ., Οι Έλληνες στη Μαύρη Θάλασσα από την εποχή του χαλκού ως τις αρχές του 20ού αιώνα (Αθήνα 2001), σελ. 270. 18. Bryer, A.A.M. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Washington D.C. 1985), σελ. 233, σημ. 399 Talbot Rice, D., The Church of Hagia Sophia at Trebizond (Edinburgh 1968), σελ. 120, 137, πίν. 44. 19. Bryer, A.A.M. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Washington D.C. 1985), σελ. 233, 236, σημ. 428. 20. Talbot-Rice, D., The Church of Hagia Sophia at Trebizond (Edinburgh 1968), σελ. 183-184. 21. Talbot-Rice, D., The Church of Hagia Sophia at Trebizond (Edinburgh 1968), σελ. 244. 22. Talbot-Rice, D., The Church of Hagia Sophia at Trebizond (Edinburgh 1968), σελ. 35, 45 κ.ε. 23. Talbot-Rice, D., The Church of Hagia Sophia at Trebizond (Edinburgh 1968), σελ. 45 κ.ε. 24. Talbot-Rice, D., The Church of Hagia Sophia at Trebizond (Edinburgh 1968), σελ. 54. Βιβλιογραφία : Κορομηλά Μ., Οι Έλληνες στη Μαύρη Θάλασσα. Από την εποχή του Χαλκού ως τις αρχές του 20ού αιώνα, Αθήνα 1991 Bryer A.A.M., Winfield D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, 1 (With Maps and Plans by R. Anderson and Drawings by J. Winfield), Washington D.C. 1985, Dumbarton Oaks Studies 20 Bryer A.A.M., Winfield D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, 2 (With Maps and Plans by R. Anderson and Drawings by J. Winfield), Washington D.C. 1985, Dumbarton Oaks Studies 20 Χρύσανθος Φιλιππίδης, μητροπολίτης Τραπεζούντος, "Η Εκκλησία Τραπεζούντος", Αρχείον Πόντου, 4/5, 1933, 1-1070 Krautheimer R., Early Christian and Byzantine Architecture, 4 ed., Yale University Press, New Haven London 1986, Krautheimer, R. Ćurčić, S. (rev.) Talbot-Rice D., The Church of Hagia Sophia at Trebizond, Edinburgh 1968 Δημιουργήθηκε στις 8/11/2017 Σελίδα 4/6
Παππάς Νικόλαος,, Mango C., Byzantine Architecture, London 1986 Δικτυογραφία : Trabzon, Hagia Sophia http://www.karalahana.com/yeni/trabzon/hagiasophia.htm Η Αγία Σοφία Τραπεζούντας http://www.fhw.gr/choros/trapezounda/gr/webpages/601.html Γλωσσάριo : opus Alexandrinum, ουδ. Ψηφιδωτό δάπεδο που αποτελείται από συνδυασμό ψηφιδωτών και μαρμαροθετημάτων (opus sectile), κατά κανόνα σε σχέδιο πλοχμού. Τα δάπεδα αυτά χρησιμοποιήθηκαν στο Βυζάντιο ιδιαίτερα κατά τον 9ο αι. Πρόκειται για περίτεχνο επιδαπέδιο κατά κανόνα διάκοσμο με πολύχρωμους λίθους και υαλόμαζα που συνθέτουν ποικίλα γεωμετρικά μοτίβα. Η τεχνική αυτή του opus Alexandrinum εισάγεται και στη νότια Ιταλία από τα τέλη του 11ου αι. αψίδα, η Γενικά, καμπύλη ή τοξοειδής απόληξη ή διαμόρφωση τοίχου. Επίσης, τοξοειδής κατασκευή μνημειακού ή μη χαρακτήρα. Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, αψίδα ονομάζεται η κόγχη του Ιερού Βήματος, η κάτοψη της οποίας μπορεί να είναι ημικυκλική, πεταλόμορφη, ορθογώνια ή και πολυγωνική εξωτερικά. Η αψίδα συνήθως προεξέχει στο ανατολικό άκρο του ναού. Στο εσωτερικό χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το τέμπλο. Αψίδες που εξέχουν ανατολικά του ναού μπορούσαν να έχουν και τα διαμερίσματα εκατέρωθεν του Ιερού (παραβήματα), συνήθως μικρότερες από την κεντρική αψίδα. εγγεγραμμένος σταυροειδής ναός, ο Τύπος ναού στον οποίο το εσωτερικό διατάσσεται σε τέσσερις καμάρες που σχηματίζουν σταυρό το κεντρικό σημείο όπου συγκλίνουν οι καμάρες (κεραίες του σταυρού) στεγάζεται με τρούλο. Ο σταυρός εγγράφεται στην τετράγωνη κάτοψη του οικοδομήματος με τη βοήθεια 4 γωνιακών διαμερισμάτων. Ανάλογα με τον αριθμό των στηριγμάτων του τρούλου (κιόνων και πεσσών) χαρακτηρίζεται δικιόνιος (ή δίστυλος), τετρακιόνιος (τετράστυλος) ή οκτάστυλος. εικονογραφικό πρόγραμμα, το Το σύνολο των απεικονιζόμενων σκηνών και αγιολογικών μορφών στις επιφάνειες ενός ναού και η διάταξή τους στο χώρο. Από τη Μεσοβυζαντινή περίοδο και εξής το εικονογραφικό πρόγραμμα γνωρίζει κάποια τυποποίηση ως προς τη σταθερή παρουσία και τοποθέτηση ορισμένων σκηνών και μορφών σε συγκεκριμένα σημεία του ναού. Η συγκρότηση του εικονογραφικού προγράμματος εξελίσσεται με το χρόνο, ενώ η τυποποίηση δεν αποκλείει με κανέναν τρόπο ιδιαιτερότητες που σχετίζονται με τοπικές παραδόσεις, επιλογές του χορηγού, ταφική ή άλλη λειτουργία του ναού. θύρωμα, το 1. (Αρχ.) Άνοιγμα στον τοίχο της πρόσοψης του σκηνικού οικοδομήματος. Τα μεταξύ των θυρωμάτων διαστήματα διακοσμούνται με ζωγραφικούς πίνακες. 2. (Βυζ.) Γενικά θύρωμα ονομάζεται το πολυτελές πλαίσιο θύρας από ξύλο, λίθο ή μάρμαρο. Συνήθως φέρει ανάγλυφο διάκοσμο. καθολικό, το Ο κεντρικός ναός ενός μοναστηριού, στον οποίο τελούνται οι βασικές τελετουργίες επίσης εκεί καθορίζεται ποιο θα είναι το κατά κύριο λόγο τιμώμενο ιερό πρόσωπο και, άρα, ο προστάτης της μονής. Στις περισσότερες περιπτώσεις όλα τα υπόλοιπα κτήρια της μονής αναπτύσσονται γύρω από το καθολικό και το οικοδομικό συγκρότημα απομονώνεται με περίβολο. Εντός του περιβόλου συχνά υπάρχουν και άλλοι μικρότεροι ναοί ή παρεκκλήσια. καμάρα, η Θολωτή κατασκευή ημικυκλικής διατομής. Χρησιμοποιείται συχνά ως είδος απλής στέγης με ημικυλινδρικό θόλο. κιονόκρανο, το Το επιστέφον στοιχείο ενός κίονα, που αποτελεί τη μετάβαση μεταξύ του κατακόρυφου στηρίγματος και του οριζόντιου στοιχείου του επιστυλίου. Κατά την Αρχαιότητα η διακόσμηση του κιονόκρανου αποτελεί το χαρακτηριστικό γνώρισμα κάθε ρυθμού. Το δωρικό κιονόκρανο φέρει άβακα και εχίνο, το ιωνικό επιπλέον έλικες και προσκεφάλαιο, ενώ το κορινθιακό φέρει άβακα και κάλαθο με φύλλα ακάνθου. νάρθηκας, ο Στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική νάρθηκας ονομάζεται ο εγκάρσιος προθάλαμος στη δυτική πλευρά ενός ναού. Σε αυτόν παρέμεναν οι κατηχούμενοι και εκεί εκτελούνταν ορισμένες πράξεις της λειτουργίας. Ο προθάλαμος τοποθετείται μπροστά από το μεσαίο και τα πλάγια κλίτη ως εσωνάρθηκας ή μπροστά από την πρόσοψη της εκκλησίας ως εξωνάρθηκας. O εξωνάρθηκας μπορεί να έχει τη μορφή ανοιχτής κιονοστήρικτης στοάς. πόδιο, το Χτιστό βάθρο οικοδομήματος. Δημιουργήθηκε στις 8/11/2017 Σελίδα 5/6
Παππάς Νικόλαος,, σαρκοφάγος, η Η λάρνακα που περιέχει τη σορό του νεκρού. Συνήθως κατασκευάζεται από λίθο, αλλά και από ψημένο πηλό ή σπανιότερα από ξύλο ή μέταλλο. σταυροθόλιο, το Θόλος ο οποίος στέγαζε τετράγωνους ή ορθογώνιους χώρους και προέκυπτε από την αλληλοτομία δύο ημικυλινδρικών καμαρών ίσης διαμέτρου και ύψους. Οι τεμνόμενες καμάρες σχηματίζουν ένα σταυρό, ισόπλευρο όταν πρόκειται για τη στέγαση τετράγωνων χώρων. τόξο, το Ημικυκλική κατασκευή που καλύπτει ανοίγματα στην τοιχοποιία και είναι ικανή να φέρει το βάρος των υπερκείμενων όγκων και να μεταφέρει τις πιέσεις στα πλάγια. Συχνά έχει διακοσμητικό ρόλο. τρούλος, ο Χαρακτηριστικό στοιχείο στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική. Πρόκειται για ημισφαιρικό θόλο στη στέγη των ναών, δηλαδή για μια κυλινδρική κατασκευή με ανοίγματα (παράθυρα) στο τύμπανο και με θολωτή στέγαση. Ο τρούλος εμφανίζεται ήδη στα Πρώιμα Βυζαντινά χρόνια, επικρατεί κατά τους Μέσους χρόνους και διαδίδεται ευρύτερα στα Βαλκάνια και τη Ρωσία. τύμπανο, το 1. Η τριγωνική επιφάνεια που «κλείνει» το βάθος του αετώματος και συνήθως φέρει ανάγλυφη ή ολόγλυφη διακόσμηση (Αρχαιότητα). 2. Τύμπανο τόξου (Ρωμαϊκή-Βυζαντινή περίοδος): Επίπεδη επιφάνεια που βρίσκεται μέσα σε τόξο ή αρκοσόλιο, π.χ. πάνω από τη Βασίλειο Πύλη ανάμεσα στο νάρθηκα και τον κυρίως ναό. 3. Τύμπανο τρούλου (Βυζάντιο): Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική αποτελεί ένα κυκλικό ή πολυγωνικό τμήμα πάνω στο οποίο στηρίζεται ο ημισφαιρικός θόλος. υπερώο, το Το υπερώο (ή γυναικωνίτης) είναι το ανώτερο διαμέρισμα του ναού πάνω από τα πλάγια κλίτη και το νάρθηκα, από όπου παρακολουθούσαν τη λειτουργία τα μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας τη Βυζαντινή περίοδο οπότε το «αυτοκρατορικό θεωρείο» είχε ειδική είσοδο και τη Νεότερη περίοδο οι γυναίκες. ψευδοϊσόδομη τοιχοποιία, η Σύστημα τοιχοποιίας του οποίου οι στρώσεις δεν είναι ισοϋψείς, αλλά μεταξύ μιας ή περισσότερων παρεμβάλλονται χαμηλότερες. Διακρίνεται, όπως και το ισόδομο σύστημα, σε ορθογώνιο και τραπεζιόσχημο, ανάλογα με το είδος των αρμών. Πηγές Λαζαρόπουλος Ι., ʺΣύνοψις των του Αγίου Ευγενίου Θαυμάτων μερική εκ των πλείστωνʺ, Fontes Historiae Imperii Trapezunti, εκδ. Α. Παπαδόπουλος Κεραμεύς (Πετρούπολη 1897). Χρονολόγιο μέσα 13ου αι.: ίδρυση της Μονής Αγίας Σοφίας από τον αυτοκράτορα Μανουήλ Α Μέγα Κομνηνό 14ος αι.: μικρής έκτασης προσθήκες και αλλαγές στο ναό 1486: έργα αποκατάστασης του ναού 1547: έργα αποκατάστασης του ναού μετά το 1600: μετατροπή του ναού σε μουσουλμανικό τέμενος μετά το 1958: μετατροπή του ναού σε μουσείο Δημιουργήθηκε στις 8/11/2017 Σελίδα 6/6