Roderick Beaton ΕισαγωγΗ Στο εξωτερικο ο Ζορμπασ και ο Τελευταιοσ πειρασμοσ έγιναν περισσότερο γνωστά ως κινηματογραφικές ταινίες των Μιχάλη Κακογιάννη και Μάρτιν Σκορσέζε αντίστοιχα παρά ως μυθιστορήματα. Το λιμπρέτο της όπερας του Μπόχουσλαβ Μάρτινου (Bohuslav Martinů) με τίτλο Το ελληνικό πάθος, που παίχτηκε το 2004 στη Βασιλική Όπερα του Λονδίνου με μεγάλη επιτυχία, στηρίζεται, έστω κι αν δεν γίνεται αμέσως αντιληπτό, στο έργο του Καζαντζάκη Ο Χριστός ξανασταυρώνεται. Στο χρηματιστήριο των μεγάλων ονομάτων της λογοτεχνίας, το όνομα Νίκος Καζαντζάκης έπεσε αρκετά τα τελευταία χρόνια, ενώ τα πιο πετυχημένα δημιουργήματά του μεσουρανούν ακόμα. Στη διεθνή συλλογική φαντασία, το όνομα «Ζορμπάς» έχει καταστεί ένα είδος υπερβολικού, αν και αξιαγάπητου, στερεότυπου αντιπροσωπευτικού της νεότερης Ελλάδας. Σχεδόν κάθε τουρίστας, αλλά και κάθε φιλέλληνας σε ολόκληρο τον κόσμο, θα «εκτεθεί» υποχρεωτικά στο «χορό του Ζορμπά», το συρτάκι, που επινοήθηκε για το εν λόγω φιλμ, και στη μουσική του Μίκη Θεοδωράκη. Στην Κρήτη, όπου εκτυλίσσεται η ιστορία του Ζορμπά, πολλές ταβέρνες φέρουν το όνομα του καζαντζακικού ήρωα. Πόσα, αλήθεια, ελληνικά εστιατόρια, μπαρ και νυχτερινά κέντρα σε ολόκληρο τον κόσμο δεν στηρίζονται στο όνομα «Ζορμπάς», στο ούζο, στη ρετσίνα και τη γαλανόλευκη για να διαφημίσουν τα ξεχωριστά εδέσματά τους; Με τρόπο πιο μελαγχολικό, η κατακραυγή που ακολούθησε την προβολή της ταινίας του Μάρτιν Σκορσέζε με τον τίτλο Ο τελευταίος πειρασμός του Χριστού, κυρίως στις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά και στην
ιϛ RODERICK BEATON Ελλάδα, το 1988, αποδεικνύεται εκ των υστέρων μια από τις πρώτες αψιμα χίες σε έναν πόλεμο που μπορεί να αποδειχτεί η πιο σημαντική σύγκρουση των πρώτων δεκαετιών του 21ου αιώνα ανάμεσα στον θρησκευτικό φονταμενταλισμό και τον εκκοσμικευμένο «δυτικό» φιλελευθερισμό. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, η πίεση των διαφόρων θρησκευτικών ομάδων στις αλυσίδες των κινηματογραφικών αιθουσών ήταν τόσο μεγάλη, που οδήγησε στην ουσιαστική απαγόρευση προβολής της ταινίας και να σκεφτεί κανείς ότι όλα αυτά συνέβησαν πριν από μια εικοσαετία. Αυτό που, κυρίως, σκανδάλισε τις συντηρητικές θρησκευτικές ομάδες ήταν οι σεξουαλικές σκηνές, στις οποίες συμμετέχουν ο Ιησούς και η Μαρία η Μαγδαληνή. 1 Ωστόσο, η αντίληψη ότι ο Θεάνθρωπος μπορούσε να έχει γήινες επιθυ μίες κατά τη διάρκεια της εγκόσμιας ζωής του, όπως και το ευφυές εύρημα να παρουσιαστούν οι επιθυμίες αυτές ως φαντασιώσεις του την ώρα που βρισκόταν πάνω στο σταυρό, δεν ανήκουν στον Σκορσέζε, αλλά στον Καζαντζάκη, ο οποίος είχε τολμήσει να φανταστεί όλα αυτά τα πράγματα σαράντα περίπου χρόνια νωρίτερα. Παρ όλα αυτά, ακόμα κι αν στις μέρες μας το όνομά του δεν είναι στα χείλη κάθε ανθρώπου, ο Καζαντζάκης δεν τα πήγε και τόσο άσχημ α, αν λάβει κανείς υπόψη ότι πρόκειται για συγγραφέα που έχει πεθάνει εδώ και μισόν αιώνα. Στην Ελλάδα και στην Κύπρο, όλα σχεδόν τα έργα του κυκλοφορούν συνεχώς σε ανατυπώσεις από τις Εκδόσεις Καζαντζάκη (πρώην Εκδόσεις Ελένης Καζαντζάκη). Στην Αγγλία, και τα εφτά μυθιστορήματα, που εδραίωσαν τη διεθνή φήμη του κατά τη διάρκεια των τελευταίων δέκα χρόνων της ζωής του, βρίσκονται ακόμα στα βιβλιοπωλεία, έστω κι αν οι υπεύθυνοι του εκδοτικού οίκου (εν προκειμένω του Faber) φαίνεται να μη γνωρίζουν ή και να αψηφούν το γεγονός ότι τρία από αυτά έχουν μεταφραστεί κατά τη δεκαετία του 1950 χωρίς καν αναφορά στο ελληνικό πρωτότυπο ή ότι οι μεταφράσεις αυτές στιγματίζονται από λάθη και αυθαιρεσίες που δεν θα ήταν αποδεκτές σε μια σύγχρονη μετάφραση. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, μόνο ο Ζορμπάς και ο Τελευταίος πειρασμός κυκλοφορούν ακόμα από τον αρχικό εκδοτικό οίκο, τον Simon and Schuster, αν και μπορεί να βρει κανείς και άλλα μεταφρα- 1. Για μια πλήρη ανάλυση της διαμάχης που προκλήθηκε από την ταινία, βλ. Peter Bien, Καζαντζάκης: η πολιτική του πνεύματος, τόμ. Β, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2007, Παράρτημα Δ, σ. 670-672.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ιζ σμένα έργα του Καζαντζάκη. Σε ό,τι αφορά τα γαλλικά, γερμανικά, ιταλικά και ισπανικά, και τις γλώσσες της ανατολικής Ευρώπης, τα μείζονα έργα του κυκλοφορούν, αν και όχι πάντοτε από μεγάλους και γνωστούς εκδοτικούς οίκους. Μετά τον Ζορμπά και τον Τελευταίο πειρασμό, το πιο γνωστό βιβλίο του Καζαντζάκη, σε διεθνή κλίμακα, είναι το Ο Χριστός ξανασταυρώνεται. Στο μυθιστόρημα αυτό, η δράση του οποίου τοποθετείται σε χωριό της Μικράς Ασίας λίγο πριν από την Καταστροφή του 1922, οι νεαροί Ρωμιοί του χωριού ετοιμάζονται να αναπαραστήσουν το Θείο Πάθος, όταν η ξαφνική άφιξη μιας ομάδας ομοεθνών και ομόθρησκων προσφύγων προκαλεί τέτοια ένταση, που οι πρωταγωνιστές της παράστασης φτάνουν στο σημείο να βιώσουν κυριολεκτικά τους βιβλικούς ρόλους τους. Ο Χριστός, δη λαδή ο Μανολιός, θανατώνεται μέσα στην εκκλησία την παραμονή των Χριστουγέννων, με τον παπά του χωριού να ευλογεί τους δολοφόνους του, οι οποίοι γεύονται το αίμα του και το σώμα του σε μια τερατώδη μίμηση του μυστηρίου της Μεταλήψεως. Ο Χριστός ξανασταυρώνεται είναι το πιο καλοφτιαγμένο μυθιστόρημα του Καζαντζάκη, ένα έργο, το οποίο συνδυάζει τα δύο μεγάλα θέματα που προσείλκυσαν το ενδιαφέρον του αναγνωστικού κοινού σε όλο τον κόσμο: αφενός, τη ρωμαλέα και ζωηρή, αν και συχνά γκροτέσκα, αναπαράσταση τύπων από τη ζωή της ελληνικής υπαίθρου (βλ. Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά) και, αφετέρου, τη διαρκή πάλη του συγγραφέα με ζητήματα που βρίσκονται στην καρδιά όχι μόνο της χριστιανικής, αλλά και κάθε άλλης θρησκείας (Ο τελευταίος πειρασμός). Η τύχη των άλλων μυθιστορημάτων του Καζαντζάκη υπήρξε πιο αμφίσημη. Προσωπικά, έχω σε ιδιαίτερη εκτίμηση το μυθιστόρημα Ο καπετάν Μιχάλης, αν και αρκετοί το βρίσκουν ατελές. 2 Εξ όσων γνωρίζω, η καλύτερη περιγραφή του βιβλίου αυτού περιλαμβάνεται ανυπόγραφη στο οπισθόφυλλο της αγγλικής έκδοσης σε σειρά βιβλίων τσέπης, όπου επαινείται ως «σύγχρονη Ιλιάδα». 3 Βασισμένο εμμέσως σε μια σειρά πραγματικών γεγονότων, που συνέβησαν στην Κρήτη το 1889, όταν ο Καζαντζάκης ήταν μόλις έξι ετών, και πιο άμεσα στις αναμνήσεις του 2. Βλ. σχετικά, Bien, ό.π., κεφ. 24, σ. 450-476. 3. Nikos Kazantzakis, Freedom or Death, μτφρ. Jonathan Griffin, Λονδίνο: Faber, 2000.
ιη RODERICK BEATON από τους ανθρώπους, ανάμεσα στους οποίους μεγάλωσε, το μυθιστόρημα Ο καπετάν Μιχάλης έχει ως θέμα του ένα επεισόδιο από τον υπερεκατονταετή αγώνα των Κρητικών να απαλλαγούν από τον οθωμανικό ζυγό και να ενωθούν με τη μητέρα πατρίδα. Εδώ, η ιστορία μεταμορφώνεται σε μύθο ο μακροχρόνιος πόλεμος ανάμεσα στους Τούρκους και τους Έλληνες γίνεται ένας σύγχρονος Τρωικός Πόλεμος, στον οποίο τα π ροσωπικά πάθη ορισμένων ηρωικών ανθρώπων αποτελούν βασικό κίνητρο για την επιτέλεση σημαντικών πράξεων. Ο κόσμος του Μεγάλο υ Κάστρου (Ηρα κλείου), οι περήφανοι και εσωστρεφείς κάτοικοι του ο ποίου είναι επιρρεπείς στη βία και τα οράματα, σεξουαλικά καταπιεσμένοι και περιφρονητικοί προς οποιονδήποτε και οτιδήποτε έρχεται απέξω, προοιω νίζεται ζωηρά τον πιο γνωστό και εξίσου καταδικασμένο κόσμο μιας μυθικής Κολομβίας που θα δημιουργηθεί αργότερα από τον Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες στο έργο του Εκατό χρόνια μοναξιάς. Μόνο που το έργο του Καζαντζάκη γράφτηκε το 1950, όταν ο «μαγικός ρεαλισμός» ήταν σχεδόν άγνωστος στην Ευρώπη. Από τα υπόλοιπα μυθιστορήματα, οι Αδερφοφάδες είναι αξιοσημείωτοι κυρίως γιατί καταφέρνουν να σπάσουν ένα ακόμα ταμπού. Το έργο αυτό, που γράφτηκε το 1949 και δημοσιεύτηκε μετά το θάνατο του Καζαντζάκη, έχει ως θέμα τον Εμφύλιο, ο οποίος τελείωσε την ίδια χρονιά. Μέχρι τη δεκαετία του 1980, κανένας άλλος Έλληνας συγγραφέας δεν αποπειράθηκε να παρουσιάσει τα γεγονότα του πολέμου αυτού χρησιμοποιώντας τις συμβάσεις του ρεαλισμού, όπως κάνει ο Καζαντζάκης γεγονός που οφειλόταν, αφενός, στα τραύματα ενός ολόκληρου λαού και, αφετέρου, στη λογοκρισία του επίσημου κράτους κατά τη διάρκεια της περιόδου αυτής. 4 Τα δύο τελευταία έργα του Καζαντζάκη είναι μυθιστορηματικές βιογραφίες: Ο Φτωχούλης του Θεού αφηγείται τη ζωή του Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης, ενώ η Αναφορά στον Γκρέκο τη ζωή του ίδιου του συγγραφέα. Από τα δύο, το πρώτο αποτυπώνει πιο πιστά τα πραγματικά γεγονότα. Κανένα, ωστόσο, δεν έχει τον αφηγηματικό ρυθμό και το σφρίγος των 4. Παρ όλο που ο Εμφύλιος αποτελεί βασικό θέμα των μυθιστορημάτων Ο άλλος Αλέξανδρος της Μαργαρίτας Λυμπεράκη και Πυραμίδα 67 του Ρένου Αποστολίδη (και τα δύο κυκλοφόρησαν το 1950), τα έργα αυτά αποφεύγουν τις συμβάσεις της ρεαλιστικής αναπαράστασης των γεγονότων, όπως γίνεται στην περίπτωση των Αδερφοφάδων.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ιθ προηγούμενων μυθιστορημάτων, αν και ο Φτωχούλης του Θεού λέγεται ότι αντιπροσωπεύει την πληρέστερη επεξεργασία των πολύπλοκων και, συχνά, αντιφατικών απόψεων του συγγραφέα σχετικά με το ζήτημα της θρησκείας. Η Αναφορά στον Γκρέκο χαρακτηρίζεται άλλοτε ως μυθιστόρημα και άλλοτε ως αυτοβιογραφία. 5 Περιλαμβάνει ένα πλήθος από ανεκδοτολογικά στοιχεία και στοχασμούς, πολλοί από τους οποίους λαμβάνουν χώρα σε διάφορα μοναστήρια, πράγμα που δίνει στο βιβλίο το άρωμα και το χρώμα ενός μεσαιωνικού λειμωναρίου. Τα περισσότερα από τα γεγονότα και τα πρόσωπα που σημάδεψαν τη ζωή του Καζαντζάκη μετά την ηλικία των δεκαπέντε ετών είτε παραλείπονται εντελώς είτε περιβάλλονται από μια ονειρική αχλύ που απαλείφει τις γραμμές των φυσιογνωμιών και τη φυσιολογική (και πραγματική) ροή του χρόνου. Ως αποτέλεσμα δημιουργείται ένα είδος προσωπικού μύθου ένα μυθιστόρημα, δηλαδή, από το οποίο εν πολλοίς αφαιρέθηκε το στοιχείο της «ιστορίας». Κρίμα, γιατί ο Καζαντζάκης έζησε μια ζωή που θα άξιζε να την αφηγηθεί κανείς. Είχε, βέβαια, αρκετούς βιογράφους, ανάμεσα στους ο ποίους ξεχωρίζουν η πρώτη του γυναίκα (με την οποία χώρισε) και η δεύτερη (η οποία πέθανε πενήντα σχεδόν χρόνια μετά το θάνατό του). 6 Αλλά και οι άλλοι βιογράφοι του ήταν άνθρωποι του προσωπικού του κύκλου, με αποτέλεσμα τα έργα τους να είναι το ίδιο μεροληπτικά με εκείνα των δύο συζύγων του. 7 Μόνο ο φίλος και συμπατριώτης του Παντελής Πρεβελάκης μάς άφησε ένα εμπεριστατωμένο κείμενο με τη μορφή ενός μακροσκελούς σχολίου στα τετρακόσια γράμματά του. 8 Αλλά ακόμα κι αυτός δεν 5. Βλ. Μιχαήλ Πασχάλης, «Ο Πρεβελάκης και ο διχασμός του Καζαντζάκη: κριτική και μυθοπλασία», Θέματα Λογοτεχνίας, τχ. 33 (2006), σ. 152-173 αναδημοσίευση στον παρόντα τόμο, σ. 563-590. 6. Γαλάτεια Καζαντζάκη, Άνθρωποι και υπεράνθρωποι, Αθήνα: Καστανιώτης, 2007 (α έκδ. 1957) Ελένη Καζαντζάκη, Νίκος Καζαντζάκης, ο ασυμβίβαστος, Αθήνα: Εκδόσεις Ελένης Ν. Καζαντζάκη, 1977. 7. Έλλη Αλεξίου και Γ. Στεφανάκης, Νίκος Καζαντζάκης: γεννήθηκε για τη δόξα, Αθήνα: Καστανιώτης, 1983 Λιλή Ζωγράφου, Νίκος Καζαντζάκης, ένας τραγικός, β έκδ., Αθήνα: Παπαζήσης, 1977 (α έκδ. 1960). 8. Τετρακόσια γράμματα του Νίκου Καζαντζάκη. Και σαράντα άλλα αυτόγραφα εκδιδόμενα με σχόλια, ένα σχεδίασμα εσωτερικής βιογραφίας και τη χρονογραφία του βίου του Ν. Καζαντζάκη από τον Π. Πρεβελάκη, Αθήνα: Εκδόσεις Ελένης Ν. Καζαντζάκη, 1984 (α έκδ. 1965). Μια βιογραφική διάθεση σημειώνεται επί-
κ RODERICK BEATON υπήρξε αντικειμενικός και απροσωπόληπτος: όντας ο ίδιος μυθιστο ριογράφος, δεν μπορούσε να συγχωρέσει ή να κατανοήσει τη στροφή του μέ ντορά του στο μυθιστόρημα. Κατά τη γνώμη του πλέον αξιόπιστου βιο γράφου του, ο Καζαντζάκης έπρεπε να μείνει στην ιστορία όχι για όσα βιβλία του αναφέρθηκαν πιο πάνω, αλλά ως επικός ποιητής «ο ποιητής της Οδύσσειας». 9 l Την εποχή που γεννήθηκε ο Καζαντζάκης στο Ηράκλειο Κρήτης, στις 18 Φεβρουαρίου 1883, το νησί δεν ήταν παρά μια φτωχή και επαναστατημένη επαρχία της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Επί έναν περίπου αιώ να, ο χριστιανικός ορθόδοξος πληθυσμός του, που αποτελούσε και την πλειονότητα, επαναστατούσε εναντίον των Οθωμανών ηγεμόνων και των μουσουλμάνων συμπατριωτών του, και κατέφευγε στα βουνά. Σήμερα, τα εναπομείναντα μουσουλμανικά ίχνη στο νησί είναι ελάχιστα, αν και καθ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα ο τουρκοκρητικός (δηλ. ισλαμικός) πληθυσμός υπολογιζόταν γύρω στο 40% του συνολικού. Τυπικά, στόχος των χριστιανών Κρητικών ήταν η ανατροπή της μισητής εξουσίας των Οθωμανών και η ένωση του νησιού με την Ελλάδα, πράγμα που επιτεύχθηκε το 1913. Ουσιαστικά, όμως, η σύγκρουση ανάμεσα σε «Ρωμιούς» και «Τούρκους» ήταν μια θανάσιμη πάλη ανάμεσα σε δύο κοινότητες και δύο θρησκείες, μια και οι περισσότεροι μουσουλμάνοι του νησιού μιλούσαν μόνο την κρητική διάλεκτο. Η σύγκρουση αυτή, κάτι ανάλογο της οποία ς ζήσαμε στην πρώην Γιουγκοσλαβία μετά το 1990, ήταν κάτι πολύ συνηθισμένο για τον νεαρό Καζαντζάκη. Χρόνια αργότερα, θα θυμηθεί με φρίκη τη σκηνή όταν ο πατέρας του τον είχε πάρει από το χέρι και τον είχε πάει να φιλήσει τα πόδια των χριστιανών, τους οποίους οι Οθωμανοί είχαν κρεμάσει στον μεγάλο πλάτανο στην κεντρική πλατεία του Κάστρου. 10 Ο Καζαντζάκης, λοιπόν, μεγάλωσε με την ατμόσφαιρα της σύγκρουσης στο αίμα του επιπλέον, δεν κατάφερε ποτέ να ξεπεράσει το φόβο για τον πατέρα του, τον βλοσυρό και αυστηρό Μιχάλη Καζαντζάκη, ο ο ποίος σης στη μελέτη του Νικηφόρου Βρεττάκου, Νίκος Καζαντζάκης: η αγωνία του και το έργο του, Αθήνα 1960. 9. Βλ. το άρθρο του Πασχάλη (πιο πάνω, σημ. 5). 10. Νίκος Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο, Αθήνα: Εκδόσεις Καζαντζάκη, 1982, σ. 90-92.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ κα κάνει αισθητή την παρουσία του, έστω και συγκαλυμμένα, σε αρκετά βιβλία, με πιο αξιομνημόνευτη εκείνη του καπετάν Μιχάλη στο ομώνυμο μυθιστόρημα. Ο νεαρός Νίκος πίστευε ότι, στα μάτια του πατέρα του, αλλά και άλλων παλιότερων Κρητικών μαχητών, κάποιος σαν κι αυτόν, που αγαπούσε τα βιβλία, διάβαζε και ασχολούνταν με αφηρημένες ιδέες, ήταν μηδαμινός δεν έκανε παρά για «δάσκαλος» ή «καλαμαράς». Ως συγγραφέας, ο Καζαντζάκης θα προσπαθήσει σε όλη του τη ζωή να απαλλαγεί από την ενοχή αυτή, αν και γνώριζε καλά ότι ήταν αδύνατον. Η τεράστια δραστηριότητα, που διοχέτευσε στη συγγραφή, στην ανάγνωση, στη μετάφραση, στα ταξίδια και στην ένταξή του σε αλλεπάλληλα πολιτικά και θρησκευτικά κινήματα, οφειλόταν κυρίως σε αυτή την αίσθηση κατωτερότητας με την οποία μεγάλωσε σε έναν ασυμβίβαστο και βίαιο κόσμο. Με το πλήρωμα του χρόνου, θα μεταφέρει το δυναμισμό, την ασυμβίβαστη σύγκρουση των πολιτισμών και των ιδεολογιών, και την υπερφίαλη ματαιοδοξία και εύθικτη περηφάνια των Κρητικών «καπετάνιων» που είχε γνωρίσει στα νιάτα του, στα θεατρικά έργα, στα ποιήματα και, κυ ρίως, στα μεγάλα μυθιστορήματα της τελευταίας περιόδου της ζωής του. Άλλη μία πρώιμη εμπειρία που φαίνεται να συνέβαλε στη διαμόρφωση του Καζαντζάκη ως συγγραφέα ήταν η διετής φοίτησή του στη Γαλλική Εμπορική Σχολή στη Νάξο, όπου οι δάσκαλοί του ήταν ιερομόναχοι καθολικοί. Αν και στην Αναφορά στον Γκρέκο δεν κάνει καμιά σχετική νύξη, δεν αποκλείεται ότι ο Καζαντζάκης θα περνούσε από μια σειρά βασανιστικές εμπειρίες ανάλογες εκείνων του Τζέιμς Τζόυς, ο οποίος είχε παρακολουθήσει ένα παρόμοιο εκπαιδευτικό ίδρυμα, στην Ιρλανδία. Τις εμπειρίες του, μάλιστα, αυτές ο Ιρλανδός συγγραφέας τις μεταβίβασε στον ήρωα του γνωστού έργου του Το πορτρέτο του καλλιτέχνη σε νεα ρή ηλικία, τον Στήβεν Δαίδαλο. Η ταπείνωση της σάρκας, τα σοβαρά σε ξουα λικά συμπλέγματα και μια ισόβια και εξαιρετικά προσωποποιημένη εμπλοκή με τον Θεό δεν έχουν καμιά σχέση με την κυ ρίαρχη ελληνορθόδοξη παράδοση και δεν ανευρίσκονται σε κανέναν άλλον μείζονα Έλληνα συγγραφέα. Αποτελούν, ωστόσο, χαρακτηριστικό γνώρισμα του Καζαντζάκη, αλλά και πολλών αγγλόφωνων καθολικών συγγραφέων, από τον Τζόυς μέχρι τον Άντονυ Μπέρτζες. Υποψιάζομαι ότι η εμπειρία αυτή συνέβαλε ώς ένα βαθμό στη μετέπειτα αποξένωση του Καζαντζάκη από τους συμπατριώτες του, ακόμα και αν τον έφερνε σ ένα δρόμο, ως συγγραφέα, που θα τον οδηγούσε στη φήμη και την αναγνώριση σχεδόν παντού στον κόσμο νωρίτερα απ ό,τι στην Ελλάδα. Αλλά ας μην προτρέχουμε.
κβ RODERICK BEATON Η τρίτη πρώιμη εμπειρία του Καζαντζάκη αφορά τη λογοτεχνία. Ως φοιτητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, αναμείχθηκε στο κίνημα του Αισθητισμού (ή Παρακμής) που κυριαρχούσε τότε στην ελληνική πρωτεύουσα. Στους πνευματικούς κύκλους της εποχής, όλοι διάβαζαν μετά μανίας Υισμάν, Πιερ Λουίς, Μωρίς Μπαρές και Μωρίς Μαίτερλινκ. Φοιτητής ακόμα, αλλά και άνθρωπος των άκρων, πράγμα που θα σημαδέψει όλες τις μελλοντικές αισθητικές, φιλοσοφικές και πολιτικές περιπλανήσεις του, ο Καζαντζάκης εγκολπώθηκε απολύτως τον Αισθητισμό. Το 1906, μάλιστα, δημοσίευσε το μυθιστόρημα Όφις και κρίνο ένα είδος χαυνωτικού Liebestod, στο πλαίσιο του οποίου ένα νεαρό ζευγάρι αποφασίζει να ολοκληρώσει τον έρωτά του αυτοκτονώντας μέσα στις ηδονικές οσμές των λουλουδιών. Το υπόγειο ρεύμα του σαδισμού και της βίας το οποίο κινείται παράπλευρα με την παθητικότητα και την disponibilité (διάθεση) ενός πλήρως αναπτυγμένου Αισθητισμού είναι κάτι που δεν θα εγκαταλείψει ποτέ τον Καζαντζάκη, όπως ακριβώς και η νοσηρή σύνδεση της σεξουαλικής πράξης με τον βίαιο θάνατο. Σε όλα τα ώριμα μυθιστορήματά του, μια όμορφη, σεξουαλική και προκλητική, κατά κανόνα, γυναίκα σκοτώνεται βίαια, συνήθως αμέσως μετά την εκπλήρωση του ερωτικού πάθους του (αρσενικού) ήρωα. 11 Εκτός αυτών, υπάρχουν και άλλες καλύτερα τεκμηριωμένες επιρ ροές που διαμόρφωσαν τον Καζαντζάκη ως άνθρωπο και συγγραφέα. Πρόκειται κατά σειρά για τη φιλοσοφία του Νίτσε, τους Γάλλους σχολιαστές του οποίου αξιοποίησε μέχρι κατάχρησης ώστε να συγγράψει το δι δακτο ρικό του 12 για τη θεωρία του Μπερξόν, μαθήματα του οποίου παρακολούθησε ο Κα ζαν τζά κης στη Σορβόνη και για τους μοναχούς του Αγίου Όρους, που του εμφύσησαν το θαυμασμό για την ασκητική παράδοση της Ορθοδο- 11. Βλ. Αγγέλα Καστρινάκη, «Ο Νίκος Καζαντζάκης και ο αισθητισμός: έλξη και άπωση», στον τόμο Νίκος Καζαντζάκης: Σαράντα χρόνια από το θάνατό του. Πεπραγμένα Επιστημονικού Διημέρου, Χανιά, 1-2 Νοεμβρίου 1997, Χανιά: Δημοτική Πολιτιστική Επιχείρηση Χανίων, 1998, σ. 127-153 αναδημοσίευση στον παρόντα τόμο, σ. 3-30. 12. Gunnar de Boel, «Ο Καζαντζάκης πιστός αναγνώστης των γάλλων σχολιαστών του Νίτσε», στον τόμο Νίκος Καζαντζάκης: το έργο και η πρόσληψή του. Πεπραγμένα Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου: Πανεπιστημιούπολη Ρεθύμνου, Γάλλος, 23-25 Απριλίου 2004, Ηράκλειο Κρήτης: Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας, 2006, σ. 215-228.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ κγ ξίας. Σημειωτέον ότι ο Καζαντζάκης έμεινε στο Άγιον Όρος, παρέα με τον ποιη τή Άγγελο Σικελιανό, σαράντα ακριβώς μέρες στα τέλη του 1914. Κατά τη διάρκεια των πρώτων αυτών χρόνων, ο Καζαντζάκης άρχισε να γράφει μανιωδώς θέατρο. Μετά όμως από μια πρώιμη επιτυχία, και λόγω, ίσως, της εγγενούς ανικανότητάς του να δεχτεί τους αναγκαίου ς συμβιβασμούς, ελάχιστα από τα θεατρικά του βρήκαν το δρόμο για το σανίδι ενόσω ζούσε. Την ίδια περίπου εποχή, ρίχτηκε, με τον γνωστό ζήλο του, στο Γλωσσικό Ζήτημα, το οποίο εκείνη την εποχή βρισκόταν στην πιο επίμαχη φάση του. Συνεπικουρούμενος από την πρώτη του σύζυγο Γαλάτεια, έγραψε μια σειρά σχολικών εγχειριδίων στη δημοτική. Το 1919, ήταν πια ένα εξέχον δημόσιο πρόσωπο, στο οποίο ο τότε πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος εμπιστεύτηκε την αποστολή διάσωσης και μετεγκατάστασης στην Ελλάδα των ελληνικών εθνικών κοινοτήτων της Γεωργίας και της Αρμενίας, που βρίσκονταν υπό διωγμόν. Σε όλους αυτούς τους ρόλους, ο σχετικά νέος ακόμα Καζαντζάκης φαίνεται ότι ανταποκρίθηκε πολύ καλά. Η αποξένωσή του από την Ελλάδα και από τους Έλληνες ακολούθησε α μέ σως μετά. Η αναχώρησή του από την Ελλάδα το 1920, η οποία συμπίπτει με την έναρξη μιας σειράς ταξιδιών που θα διαρκέσουν μέχρι το τέλος της ζωής του, θεωρήθηκε ένδειξη απέχθειας για τις πολιτικές αναστατώσεις εκείνης της χρονιάς. Τον Αύγουστο του 1920 δολοφονείται στην Αθήνα ο στενός του φίλος Ί ω ν Δρα γούμης τον Νοέμβριο, ο Βενιζέλος απομακρύνεται από την εξουσία και, δύο χρόνια αργότερα, το 1922, έρχεται η Μικρασιατική Καταστροφή. Αλλά ήδη ο Καζαντζάκης βρίσκεται μακριά. Από τη Βιέννη πηγαίνει στο Βερολίνο και, όσο τα ξι δεύει, ασπάζεται πρώτα το βουδισμό και, στη συνέχεια, τον κομμουνισμό. Εμπνεόμενος για ένα διάστημα από το παράδειγμα του Λένιν και την πίστη του ότι το προλεταριάτο αντιπροσώπευε τον επόμενο δίαυλο στον οποίο έπρεπε να διοχετευτεί ο αταβιστικός δυναμισμός που είχε γνωρίσει ως παιδί στην Κρήτη, ο Καζαντζάκης μαθαίνει μόνος του ρωσικά και ταξιδεύει επί αρκετά χρόνια στη σταλινική τότε Ρωσία. Στην Αναφορά στον Γκρέκο, περιγράφει με αξιομνημόνευτο τρόπο την επίσκεψή του στο πρόσφατα κατασκευασμένο μαυσωλείο του Λένιν, όπου παραλληλίζει την ευλάβεια των κομμουνιστών «προσκυνητών» με αυτήν των ορθόδοξων πιστών μπροστά στον Επιτάφιο τη Μεγάλη Παρασκευή. 13 13. Νίκος Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο, σ. 393-395.
κδ RODERICK BEATON Μια βραχύβια προσπάθειά του να σπείρει το σπόρο της κομμουνιστικής επανάστασης στην Κρήτη το 1924 καταλήγει σε φιάσκο, ενώ την επόμενη χρονιά συλλαμβάνει ένα από τα πιο φιλόδοξα σχέδια σε όλη την παγκόσμια λογοτεχνία. Πρόκειται για το επικό ποίημα το οποίο, μετά από δεκατρία χρόνια δουλειάς και έξι πρόχειρες γραφές, θα δημοσιευτεί υπό τον τολμηρό τίτλο Οδύσσεια. Το ποίημα αυτό είναι τρεις φορές μεγαλύτερο από το ομώνυμο ομηρικό έπος. Ήταν, πράγματι, αρκετά τολμηρό για έναν συγγραφέα να ιδιοποιηθεί τόσο τον τίτλο του ομηρικού έργου όσο και το όνομα του ήρωά του τόσο περισσότερο ακόμα να δημοσιεύσει εν έτει 1938 ένα έπος 33.333 στίχων, καθένας από τους οποίους είχε την έκταση ενός χαϊκού (δεκαεπτά συλλαβές) δεν απείχε και πολύ από τη συγγραφική αυτοκτονία. Η καζαντζακική Οδύσσεια πρέπει να θεωρηθεί καθυστερημένη ήδη από τη σύλληψή της, το 1925. Είκοσι χρόνια νωρίτερα, ο Κωστής Παλαμάς είχε βάλει τη σφραγίδα του σε ένα υστερορομαντικό, επικολυρικό και λίγο-πολύ φιλοσοφικό είδος ποίησης που, ύστερα από το Δωδεκάλογο του Γύφτου (1907) και τη Φλογέρα του Βασιλιά (1910), δύσκολα θα μπορούσε να έχει συνέχεια. Το γεγονός ότι ο Καζαντζάκης ενσωμάτωσε στο ποίημά του κάθε σπάνια ελληνική λέξη που μπόρεσε να αποθησαυρίσει κατά τη διάρκεια της περιόδου συγγραφής του έργου, δεν διευκόλυνε καθόλου την ανάγνωσή του. Αλλά εκείνο που δυσκόλεψε ακόμα περισσότερο τα πράγματα ήταν το γεγονός ότι επέβαλε στο κείμενο το δικό του σύστημα ορθογραφίας, το οποίο, αν και έστεκε λογικά, ήταν καταδικασμένο σε αποτυχία, γιατί δεν επέτρεπε την αβίαστη ανάγνωση του έργου. Όταν στις αρχές της δεκαετίας του 1970 άρχισα να μαθαίνω νέα ελληνικά, θυμάμαι ότι μου έλεγαν πως μόνο έξι άνθρωποι είχαν διαβάσει ολόκληρο το ποίημα στο πρωτότυπο. Αμφιβάλλω αν έκτοτε ο αριθμός αυτός αυξήθηκε πολύ, μολονότι μπορεί να με διαψεύσει η επιτυχία της καλαίσθητης ανατύπωσης της έκδοσης του 1938. 14 Χάρη στην αίγλη των μυθιστορημάτων που στο μεταξύ είχαν γνωρίσει την παγκόσμια επιτυχία, κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1950 η Οδύσσεια μεταφράστηκε στα αγγλικά, στα γαλλικά και στα γερμανικά. Στην αγγλική μετάφραση του Κίμωνα Φράιερ, που εκτιμήθηκε ιδιαιτέρως από τη γενιά των μπήτνικ 14. Νίκος Καζαντζάκης, Οδύσεια, ομοιότυπη έκδοση του 1938, επιμ. Π. Σταύρου, Αθήνα: Εκδόσεις Καζαντζάκη, 2006.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ κε στην Αμερική, έχει προστεθεί και υπότιτλος: A modern sequel. Έκτοτε, η μετάφραση αυτή εξαφανίστηκε από τα ράφια των βιβλιοπωλείων. Κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, ο φοβερός δυναμισμός του Καζαντζάκη, αλλά και η προσήλωσή του στη συγγραφική του αποστολή, δεν μειώθηκαν καθόλου. Μετά την υπηρεσία στην κυβέρνηση του Βενιζέλου για τη διάσωση των ελληνικών πληθυσμών του Καυκάσου, δεν εργάστηκε ποτέ ξανά σε κάποια μόνιμη θέση, προτιμώντας να βγάζει το ψωμί του γράφοντας άρθρα και κείμενα σε διάφορες εφημερίδες. Ταξίδεψε για μεγάλο χρονικό διάστημα στην Ευρώπη, στη Μέση και την Άπω Ανατολή, και έγραψε διάφορα ταξιδιωτικά βιβλία που του απέφεραν πολύ περισσότερα χρήματα από ό,τι τα θεατρικά έργα και η ποίηση. Για βιοποριστικούς λόγους, επίσης, μετέφρασε στα ελληνικά ορισμένα από τα ογκωδέστερα και πιο δύσκολα κλασικά έργα της ευρωπαϊκής λογοτε χνίας: τη Θεία Κωμωδία του Δάντη, το πρώτο μέρος του Φάουστ του Γκαίτε και, λίγο αργότερα, την Ιλιάδα και την Οδύσσεια του Ομήρου. Εκτός αυτού, έγραψε και μια δίτομη ιστορία της ρωσικής λογοτεχνίας και τρία μυθιστορήματα στα γαλλικά που δεν είχαν καμιά τύχη. 15 Όταν ξέσπασε ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, ο Καζαντζάκης είχε επιστρέψει στην Ελλάδα και εγκαταστάθηκε στην Αίγινα από το 1936 και μετά. Εκείνη την εποχή, είχε χωρίσει με τη Γαλάτεια και συζούσε με την Ελένη Σαμίου, που την είχε συναντήσει το 1924, αλλά την παντρεύτηκε μετά τον πόλεμο. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής (1941-1944), ο κάποτε αεικίνητος Καζαντζάκης εγκλωβίστηκε στην Αίγινα. Τότε, υπό τις τραχιές συνθήκες της πείνας και της στέρησης της ελευθερίας αποφάσισε, με την προτροπή της Ελένης, να ασχοληθεί με τη συγγραφή του «συναξαριού του Ζορμπά». Ο πραγματικός Ζορμπάς ήταν ένας εργάτης που ο Καζαντζάκης είχε συναντήσει στη βόρεια Ελλάδα κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου με τη βοήθεια αυτού του ανθρώπου, ο Καζαντζάκης ίδρυσε μια εταιρεία εξόρυξης λιγνίτη (όπως συμβαίνει και στο βιβλίο). Στην αποστολή διάσωσης των Ελλήνων του Καυκάσου, ο Καζαντζάκης 15. Τόντα-Ράμπα, μτφρ. Γ. Μαγκλής, Αθήνα: Δίφρος [γράφεται το 1929] Ο βραχόκηπος, μτφρ. Π. Πρεβελάκης, Αθήνα: Εκδόσεις Ελένης Καζαντζάκη, 1971 [γράφεται το 1936]. Το τρίτο, με τίτλο Mon père (Ο πατέρας μου), γράφτηκε το 1936/1940, αλλά δεν δημοσιεύτηκε και φαίνεται ότι χάθηκε. Πρόκειται για ένα πρώτο σχεδίασμα για τον μετέπειτα Καπετάν Μιχάλη.
κϛ RODERICK BEATON είχε πάρει μαζί του τον Ζορμπά (πράγμα που δεν συμβαίνει στο βιβλίο). Το όνομα του πραγματικού Ζορμπά ήταν Γιώργης, ενώ του μυθιστορηματικού Αλέξης. Ο Ζορμπάς του ομώνυμου μυθιστορήματος είναι ένα πλάσμα της φαντασίας του συγγραφέα. Αποτελεί την ενσάρκωση της ζωντάνιας, της αυθορμησίας και της ηρωικής καρτερίας, ενώ οι αφηγήσεις του από ένα παρελθόν γεμάτο δράση και περιπέτειες συμπυκνώνουν όλα όσα είχε μάθει και βιώσει ο Καζαντζάκης στα εξήντα χρόνια της ζωής του. 16 Τίτλος του βιβλίου, όταν πρωτοεκδόθηκε το 1946, ήταν Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά. Άγνωστο πώς και πότε βγήκε το διεθνώς πια γνωστό Zorba the Greek ή αν ρωτήθηκε ποτέ γι αυτό ο ίδιος ο Καζαντζάκης. Υποψιάζομαι ότι ο τίτλος της μετάφρασης οφείλεται στον Σουη δό φιλέλληνα Μπέργκε Κνες (Börje Knös), ο οποίος εκείνη ακριβώς την εποχή ηγείτο της εκστρατείας για να πάρει ο Καζαντζάκης το βραβείο Νόμπελ, πράγμα που δεν συνέβη ποτέ. Ο Κνες ήταν ο άνθρωπος που μετέφρασε στα σουηδικά τόσο τον Ζορμπά όσο και άλλα μυθιστορήματα του Καζαντζάκη. Καλώς ή κακώς, ο καινούργιος τίτλος δείχνει τον τρόπο που αντιμετωπίστηκε το βιβλίο εκτός Ελλάδος. Όπως θα έχουν δια πιστώσει πολλοί Έλληνες, ο μυθιστορηματικός Ζορμπάς δεν φαίνεται και τόσο πολύ «Έλληνας» πρόκειται ακριβέστερα για ένα αμάλγαμα ανθρώπινων τύπων που ο Καζαντζάκης είχε κατά καιρούς συναντήσει, άλλους μακριά από την Ελλάδα, άλλους στα διάφορα αναγνώσματά του. Η ζωντάνια και η αμεσότητα με τις οποίες αντιμετωπίζει τη ζωή ο Ζορμπάς, και η απόλυτη αποδοχή όλων των αντι φάσεών της, μέσα στο χορό, αποτελούν στην πραγματικότητα το απόσταγμα της εμπειρίας του συγγραφέα, ο οποίος είχε τότε ενστερνιστεί ακόμα πιο βαθιά το μάθημα ότι ο δρόμος προς την τελική λύτρωση περνάει από την α ποτυχία κάθε εγχειρήματος και τη διάψευση κάθε ελπίδας. Η κατεχόμενη από τους Γερμανούς Ελλάδα, με τις ανείπωτες ταπεινώσεις και τη μαζική πείνα των κατοίκων της, αποτελεί το χώρο μέσα από τον οποίο ο Ζορμπάς αποκτά φωνή για να εκφράσει, με την αυθεντία της εμπειρίας, το αδάμαστο και ακατανίκητο πνεύμα του ηττημένου στον πόλεμο Έλληνα: 16. Βλ. σχετικά Γιάννης Αναπλιώτης, Ο αληθινός Ζορμπάς και ο Νίκος Καζαντζάκης, Αθήνα: Δίφρος, 1960.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ κζ Πολλοί φοβήθηκαν τη ματαιότητα εγώ τη νίκησα. Πολλοί σκέφτουνται εγώ δεν έχω ανάγκη να σκέφτουμαι. Δε χαίρουμαι για το καλό μήτε λυπούμαι για το κακό αν μάθω πήραν την Πόλη οι Έλληνες, είναι το ίδιο για μένα αν πάρουν την Αθήνα οι Τούρκοι. 17 Ο Καζαντζάκης ήταν πενήντα οχτώ χρονών όταν άρχισε να γράφει τον Ζορμπά. Μέχρι τότε είχε τελειώσει την Οδύσσεια, τα περισσότερα από τα είκοσι (συνολικά) θεατρικά έργα του, και το φιλοσοφικό του πιστεύω, το νιτσεϊκό Salvatores Dei: Ασκητική, που γράφτηκε το 1922-1923. 18 Αλλά με τον Ζορμπά σημαίνεται για τον Καζαντζάκη η «κρίσιμη καμπή». Συνειδητά ή μη, στην πεζογραφία ο συγγραφέας είχε βρει επιτέλους το σωστό του δρόμο. Μέσα από τις σελίδες αυτού του βιβλίου πνέει ένας ορμητικός και φρέσκος αέρας. Ωστόσο, ο Ζορμπάς αποτελεί την αρχή και όχι την ολοκλήρωση της «καμπής», κι αυτό γιατί το μυθιστόρημα έχει αρκετά μειονεκτήματα: η δράση είναι υποτυπώδης, οι ήρωες, πλην του Ζορμπά και του ανώνυμου «Αφεντικού», ο οποίος αφηγείται την ιστορία, είναι αρκετά στερεότυποι, ενώ η δομή του βιβλίου θυμίζει εν πολλοίς φιλοσοφικό διάλογο. Ωστόσο, με το Ο Χριστός ξανασταυρώνεται, τον Καπετάν Μιχάλη και τον Τελευταίο πειρασμό και τα τρία γραμμένα κατά τη διάρκεια της ε ξ ορ μητικής περιόδου 1948-1951 ο Καζαντζάκης, ως μυθιστοριογράφος, φτά νει στην ωριμότητά του. Στα έργα αυτά, ο μύθος είναι προσεκτικά δομημένος και επεξεργασμένος, και ο αριθμός των προσώπων τερά στιος πολλά, βέβαια, παραμένουν καρικατούρες, αν και απεικονίζονται με ζωηρότητα όπως οι μικροσκοπικοί χωρικοί στους πίνακες του Μπρέχελ. Αλλά εκείνο που χαρακτηρίζει πάνω απ όλα τα ύστερα αυτά μυθιστορήματα είναι το γεγονός ότι η δράση πυροδοτείται από τη σύγκρουση ακαταμάχητων δυνάμεων, από πικρές και λυσσαλέες διαμάχες ανάμεσα σε άτομα, σε δόγματα και σε πολιτικές ιδεολογίες. Όλα αυτά, κατά τη γνώμη μου, διατηρούν ζωντανό το ενδιαφέρον των αναγνωστών για το έργο του Καζαντζάκη μισόν αιώνα μετά το θάνατό του, και εξηγούν τόσο την έλξη που 17. Νίκος Καζαντζάκης, Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, Αθήνα: Εκδόσεις Ελ. Καζαντζάκη, 6 1969, σ. 179. 18. Ο τίτλος εμφανίζεται έτσι στην πρώτη έκδοση του 1927 από τη δεύτερη έκδοση, με προσθήκες, του 1945 καθιερώνεται η από τότε γνωστή μορφή, Ασκητική: Salvatores Dei.
κη RODERICK BEATON ασκεί στους κινηματογραφιστές όσο και την αδιαμφισβήτητη επιτυχία των ταινιών των οποίων το σενάριο βασίστηκε στα μυθιστορήματά του. Όταν έγραψε τα τρία αυτά μυθιστορήματα, ο Καζαντζάκης είχε φύγει για πάντα από την Ελλάδα. Μετά την Απελευθέρωση, προσπάθησε για μια ακόμα φορά να αναμειχθεί στην πολιτική ζωή της χώρας, υποστηρίζοντας τη συμφιλίωση όλων των σοσιαλιστικών παρατάξεων, κομμουνιστικών και μη, με τον φιλόδοξο στόχο να γλιτώσει τη χώρα από τον επερχόμενο εμφύλιο πόλεμο. Ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβανόταν ο Καζαντζάκης την πολιτική, ήταν μεγαλόπνοος, και αταίριαστος με τα πραγματικά γεγονότα και τις νοοτροπίες της εποχής. Το φθινόπωρο του 1946, με τον εμφύλιο επί θύραις, πηγαίνει στη Γαλλία και, πιο συγκεκριμένα, στην Αντίπολη (Αντίμπ), όπου και εγκαθίσταται. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων χρόνων της ζωής του συνέχισε, παρά την επιδείνωση της υγείας του, να γράφει μυθιστορήματα και θεα τρικά έργα, ενώ, λίγο πριν πεθάνει, είχε σκοπό να προχωρήσει σε μια ακόμα μεγάλη επική σύνθεση, στα μέτρα της Οδύσσειάς του, με κεντρικό ήρωα τον Διγενή Ακρίτα. Δεν σταμάτησε ποτέ να ταξιδεύει και πέθανε στο Φράιμπουργκ-ι μ - Μπράισγκαου της τότε Δυτικής Γερμα νίας, στις 26 Οκτωβρίου 1957, μετά την επιστροφή του από ένα δεύτερο ταξίδι που είχε πραγματοποιήσει στην Κίνα και την Ιαπωνία. Συχνά, αναφέρεται ότι ο Καζαντζάκης αφορίστηκε από την Εκκλησία της Ελλάδος. Η αλήθεια είναι ότι, παρά τις προτάσεις ορισμένων να διωχθεί, με την κατηγορία της βλασφημίας, βάσει του ελληνικού ποινικού κώδικα, τάφηκε στο Ηράκλειο με όλες τις θρησκευτικές τιμές, αν και όχι σε καθαγιασμένο τόπο. Σήμερα, ο τάφος του βρίσκεται σε ένα εμβληματικό σημείο της πόλης: στον Προμαχώνα Μαρτινένγκο των βενετσιάνικων τειχών του 16ου αιώνα. Είναι ένα από τα λίγα όμορφα σημεία μιας, κακά τα ψέματα, όχι και τόσο όμορφης πόλης από κει μπορεί κανείς να έχει ανεμπόδιστη θέα προς τη θάλασσα, αλλά και στην ενδοχώρα που κυριαρχείται από τα κατσάβραχα του Γιούχτα, του βουνού όπου, όπως θρυλείται, είναι θαμμένος ο βασιλιάς των θεών, ο Δίας. Ο τάφος του Καζαντζάκη είναι εξαιρετικά λιτός: ένας πέτρινος τύμβος κι ένας ξύλινος σταυρός στη μέση ενός πλακόστρωτου, ενώ, αντί για όνομα, υπάρχει η εξής επιγραφή από την Ασκητική: «Δεν ελπίζω τίποτα. Δε φοβούμαι τίποτα. Είμαι λέφτερος». l
ΕΙΣΑΓΩΓΗ κθ Πώς, λοιπόν, μπορεί να εξηγηθεί το γεγονός ότι τα βιβλία του Καζαντζάκη διαβάζονται ακόμα και σήμερα; Και ποιο μπορεί να θεωρηθεί ως πραγματικό του επίτευγμα μισόν αιώνα μετά το θάνατό του; Πολλά από αυτά που έχουν γραφτεί για το έργο του από τις πρώτες κριτικές μέχρι τις απόψεις που παρουσιάστηκαν σε διάφορα συνέδρια για να τιμηθεί η πεντηκοστή επέτειος του θανάτου του, εστιάζουν το ενδιαφέρον τους στις αιρετικές απόψεις του για τη θρησκεία και τον εκπληκτικό εκλεκτικισμό της «κοσμοθεωρίας» του, αν πραγματικά πρόκειται για κάτι τέτοιο. Κατά τη γνώμη μου, το μυστικό της επιτυχίας του Καζαντζάκη βρίσκεται στην ευφυΐα του να συλλαμβάνει την ένταση, τον φυσικό δυναμισμό και την πνευματική ενέργεια που οδηγούν τις ανθρώπινες συγκρούσεις στα άκρα, και να «μετουσιώνει» τις δυνάμεις αυτές σε λόγο. Τελικά, ο Καζαντζάκης διεξήλθε όλους τους «ισμούς», που κατά καιρούς ασπάστηκε, δημιουργώντας στα τελευταία έργα του έναν μυθιστορηματικό χώρο, στο πλαίσιο του οποίου όλες οι εντάσεις ανάμεσα στις αλληλοσυγκρουόμενες απόψεις του αναπτύχθηκαν ελεύθερα. Πιστεύω επίσης, έστω κι αν ο ίδιος δεν το είχε πλήρως συνειδητοποιήσει, τόσο στο Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά όσο και στο Ο Χριστός ξανασταυρώνεται, ότι ο Καζαντζάκης εγκολπώθηκε για πρώτη φορά ένα μεγάλο μέρος του προγράμματος του Μοντερνισμού, όπως τουλάχιστον αυτό είχε αναπτυχθεί στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930. Ο Ζορμπάς δεν είναι το μοναδικό ελληνικό μυθιστόρημα των αρχών της δεκαετίας του 1940 που αναζητά την αληθιν ή φύση της «ελληνικότητας». Ο Χριστός ξανασταυρώνεται συνυφαίνει το μύθο με την ιστορία με έναν τρόπο που θυμίζει την γνωστή άποψη του Έλιοτ για τον Οδυσσέα του Τζέιμς Τζόυς (ότι αντί της μεθόδου του μυθιστορήματος ο Ιρλανδός συγγρα φέας επινοεί και εφαρμόζει με επιτυχία μια καινούργια μέθοδο, τη «μυθική»). Ο Καπετάν Μιχάλης και ο Τελευταίος πειρασμός, που αποτελούν το επιστέγασμα της συγγραφικής δουλειάς του, όταν διαβάζονται από την οπτική γωνία του 21ου αιώνα, μοιάζουν να προοιωνίζονται μερικές αναζητήσεις του παγκό σμιου Μεταμοντερνισμού, που θα κυριαρχούσε στο χώρο της πεζογραφίας αρκετές δεκαετίες μετά το θάνατο του συγγραφέα. Ως προανακρούσματα του Μεταμοντερνισμού συγκαταλέγονται, στα δυο αυτά μυθιστορήματα, τα υπέρμετρα πάθη, η παρουσίαση των οποίων θραύει τα όρια του συμβατικού ρεαλισμού τα στοιχεία «μαγικού ρεαλισμού» η αμφισημία με την οποία κλείνει η αφήγηση (ή το «ανοιχτό τέλος»), και, στην περί-
λ RODERICK BEATON πτωση του Τελευταίου πειρασμού, η τολμηρή διερεύνηση εναλλακτικών πραγματικοτήτων. 19 Τα τελευταία είκοσι χρόνια, έχει αρχίσει να δημιουργείται ένα εντελώς νέο κοινό για το έργο του Καζαντζάκη: εκείνο των προοδευτικών θεο λόγων, οι οποίοι συνδέονται με τις προτεσταντικές Εκκλησίες της Αμε ρικής και, ώς ένα βαθμό, της Αγγλίας. Μέσω του έργου ανθρώπω ν σαν τον Ντον Κιούπιτ (Don Cupitt), τον Ντάρεν Μίντλετον (Darren Middleton), τον Ντάνιελ Ντομπρόφσκι (Daniel Dombrowski) και άλλους, ο Καζαντζάκης κατέστη πρότυπο για ένα συγκεκριμένο χριστιανικό ρεύμα σκέψης που επιδιώκει να συμφιλιώσει τη Βίβλο με την επιστήμη και, πιο συγκεκριμένα, με το δαρβινισμό. Ο ίδιος ο Καζαντζάκης αφηγεί ται, στην Αναφορά στον Γκρέκο, πώς έχασε την πίστη του ως χριστιανός, τη στιγμή που έμαθε πρώτη φορά για τη θεωρία της εξέλιξης. 20 Φαίνεται ότι η ισόβια ενασχόληση του Καζαντζάκη με το πρόβλημα της πνευματικότητας και το υψηλό «μήνυμα της ζωής» σε έναν κόσμο από τον οποίο απουσιάζει ένας αγαθός προσωπικός Θεός, συνδυάζεται σήμερα με μια κίνηση μερικών προοδευτικών χριστιανών που είναι γνωστή ως «εξελικτική θεολογία». Ανεξάρτητα, λοιπόν, από το αν το έργο του θα συνεχίσει να διαβάζεται για την αφηγηματική τεχνική και τη δύναμη της φαντασίας του συγγραφέα του ή να ανασκάπτεται για τον εντοπισμό φιλοσοφικών και θρησκευτικών ενοράσεων, που θα βοηθήσουν το χριστιανισμό να συμφιλιωθεί με το δαρ βινισμό, τα καλύτερα μυθιστορήματα του Καζαντζάκη διαβάζονται σήμερα με πολλούς και ποικίλους τρόπους, οι οποίοι ανταποκρίνονται πραγματικά στις ανάγκες του νέου αιώνα. 2007 Μετάφραση: Θανάσης Κατσικερός 19. Βλ. περαιτέρω Ρόντερικ Μπήτον, Ο Καζαντζάκης μοντερνιστής και μεταμοντέρνος, επιμ. Σ. Ν. Φιλιππίδης, Σειρά: Μελέτες για τον Καζαντζάκη, αρ. 2, Αθήνα: Πανεπιστήμιο Κρήτης - Εκδόσεις Καστανιώτη, 2009. 20. Νίκος Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο, σ. 116-117.