Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ Γ Ε Ν Ι Κ Η Σ Δ Ε Ν Δ Ρ Ο Κ Ο Μ Ι Α Σ

Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ Γ Ε Ν Ι Κ Η Σ Δ Ε Ν Δ Ρ Ο Κ Ο Μ Ι Α Σ Σμαραγδή Πετροπούλου Καραγιαννοπούλου Καθηγήτρια Τ.Ε.Ι Πελοποννήσου Καλαμάτα, 2014 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. Κεφάλαιο 1 ο Εισαγωγή 3 Κεφάλαιο 2 ο Ταξινόμηση των δενδρωδών καλλιεργειών 18 Κεφάλαιο 3 ο Βλάστηση και καρποφορία 27 Κεφάλαιο 4 ο Ανθογονία 33 Κεφάλαιο 5 ο Καρπόδεση και φαινόμενα σχετιζόμενα με αυτήν 42 Κεφάλαιο 6 ο Λήθαργος των οφθαλμών και των σπόρων των Οπωροφόρων 62 Κεφάλαιο 7 ο Παγετός 73 Κεφάλαιο 8 ο Ο ρόλος των υποκειμένων στα οπωροφόρα 92 Κεφάλαιο 9 ο Εγκατάσταση οπωρώνα 100 Κεφάλαιο 10 ο Θρέψη των οπωροφόρων 117 Κεφάλαιο 11 ο Αύξηση και αραίωμα καρπών 135 Κεφάλαιο 12 ο Κλάδεμα οπωροφόρων 144 Κεφάλαιο 13 ο Ωρίμανση, συγκομιδή και μετασυλλεκτικοί χειρισμοί των δενδροκομικών προϊόντων 162 Βιβλιογραφία 177 2

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο Εισαγωγή 3

ΓΕΝΙΚΑ Στις δενδρώδεις καλλιέργειες περιλαμβάνονται τα πολυετή φυτά, τα οποία τα εκμεταλλεύεται ο άνθρωπος για παραγωγή καρπών. Τα καρποφόρα αυτά είδη καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα φυτών που έχουν προσαρμοσθεί και καλλιεργούνται σε διάφορες κλιματικές περιοχές, από τον Ισημερινό μέχρι τα άνω όρια της εύκρατης ζώνης. Ο κλάδος της Δενδροκομίας αποτελεί έναν από τους κυριότερους και δυναμικότερους της ελληνικής γεωργίας από άποψη αξίας, όγκου παραγωγής, εμπορίας, απασχολούμενου εργατικού δυναμικού και εισαγόμενου συναλλάγματος. Τα τελευταία χρόνια υπήρξε ραγδαία ανάπτυξη της ελληνικής δενδροκομίας, σα συνέπεια των ευνοϊκών κλιματολογικών συνθηκών από τη μια, αλλά και της υψηλής προσόδου που επέφερε από την άλλη. Παρόλα αυτά, για την ελληνική δενδροκομία διαφαίνονται νέες προοπτικές, οι οποίες βασίζονται στις απαιτήσεις του σύγχρονου καταναλωτή και αφορούν τα εξής: παραγωγή ανώτερων ποιοτικά αλλά και επώνυμων προϊόντων, παραγωγή νέων δενδροκομικών προϊόντων που θα προσφέρουν καινούργιες γεύσεις στoυς καταναλωτές, διεύρυνση της περιόδου συγκομιδής και εμπορίας των βασικών δενδροκομικών προϊόντων, ώστε να καλυφθούν κενές χρονικές περίοδοι, παραγωγή οικολογικών προϊόντων. ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΚΛΙΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΔΕΝΔΡΟΚΟ-ΜΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Στην Ελλάδα ευνοείται πολύ η ανάπτυξη δενδρωδών καλλιεργειών. Αυτό οφείλεται στο ότι η χώρα διαθέτει ευνοϊκές εδαφοκλιματικές συνθήκες για 4

ανάπτυξη των φυλλοβόλων και πολλών αειθαλών οπωροφόρων. Χαρακτηριστικό του ελληνικού κλίματος είναι η μεγάλη ηλιοφάνεια ακόμα και τους χειμερινούς μήνες και η συγκέντρωση των βροχοπτώσεων από το φθινόπωρο μέχρι τις αρχές της άνοιξης, ενώ η υπόλοιπη περίοδος είναι ξηροθερμική. Ο τύπος αυτός κλίματος είναι εξαιρετικά ευνοϊκός για τα οπωροφόρα δένδρα, γιατί εξασφαλίζει άριστες συνθήκες για τη βλάστηση και καρποφορία τους. Σε περιοχές που υπάρχει δυνατότητα να αρδεύονται τα δένδρα το καλοκαίρι, τα οπωροφόρα ευνοούνται ιδιαίτερα και δίνουν καρπούς αρίστης ποιότητας. Αντίθετα, βροχοπτώσεις κατά την καλοκαιρινή περίοδο γίνονται αιτία για ανάπτυξη μυκητολογικών και βακτηριολογικών ασθενειών. Επιπλέον, προκαλούν σχίσιμο στα κεράσια, στα βύσσινα και στα σταφύλια και δημιουργούν προβλήματα στη συγκομιδή των καρποφόρων δένδρων που συγκομίζονται όψιμα (αρχές φθινοπώρου) όπως στα αμύγδαλα, στα φιστίκια και στα καρύδια. Η Ελλάδα παρά τη μικρή της έκταση, έχει ποικιλία κλιματικών συνθηκών που οφείλονται στη γεωγραφική της θέση, στη θάλασσα και στο ανάγλυφο. Η διαφορά των 7 ο στο γεωγραφικό πλάτος μεταξύ του νοτιότερου (που είναι 35 ο ) και του βορειότερου τμήματος της χώρας (που είναι 42 ο ) επηρεάζει σημαντικά τη θερμοκρασία της. Οι περιοχές που είναι κοντά στον Ισημερινό, όπως η Κρήτη, έχουν υψηλότερες θερμοκρασίες συγκριτικά με περιοχές οι οποίες είναι βορειότερα όπως η Μακεδονία.Χαρακτηριστικά, τα έτη 2011-2012 η μέση μέγιστη θερμοκρασία τον Ιανουάριο στη Θεσσαλονίκη, που έχει γεωγραφικό πλάτος 40,51 μοίρες, ήταν 8,2 ο C ενώ η αντίστοιχη στο Ηράκλειο, που έχει γεωγραφικό πλάτος 35,33 μοίρες, ήταν 14,6 ο C και η μέση ελάχιστη θερμοκρασία στη Θεσσαλονίκη ήταν 0,2 o C ενώ στο Ηράκλειο ήταν 8,3 o C. Κατά συνέπεια, στο νότιο μέρος της χώρας καλλιεργούνται δένδρα που χρειάζονται υψηλές θερμοκρασίες, όπως αβοκάντο, μπανάνες, ελιές και εσπεριδοειδή. Στο βόρειο μέρος καλλιεργούνται καρποφόρα δένδρα που χρειάζονται χαμηλές θερμοκρασίες για την ανάπτυξή τους όπως φουντουκιές, 5

καστανιές και κερασιές. Η θάλασσα επιδρά σημαντικά στη θερμοκρασία ενός τόπου αυξάνοντας τις χαμηλές θερμοκρασίες και ελαττώνοντας τις υψηλές. Με άλλα λόγια, η καλοκαιρινή περίοδος τείνει να είναι δροσερότερη και η χειμερινή περίοδος ηπιότερη στις παραθαλάσσιες ακτές της χώρας συγκριτικά με το εσωτερικό της. Η Κέρκυρα που έχει γεωγραφικό πλάτος 39,61 μοίρες π.χ. τα έτη 2011-2012 είχε μέση μέγιστη θερμοκρασία Ιανουαρίου 12,9 ο C και μέση ελάχιστη 3,3 o C ενώ η Λάρισα με γεωγραφικό πλάτος 39,63 μοίρες,δηλαδή σχεδόν το ίδιο με την Κέρκυρα, είχε τον ίδιο μήνα μέση μέγιστη θερμοκρασία 9,9 o C και μέση ελάχιστη -0,3 o C. Επίσης, για τα ίδια έτη η μέση μέγιστη θερμοκρασία του Ιουλίου στην Κέρκυρα ήταν 34,1 o C και η μέση ελάχιστη 21,1 o C ενώ στη Λάρισα η μέση μέγιστη θερμοκρασία ήταν 35,9 o C και η μέση ελάχιστη 19,8 o C. Κατά συνέπεια, στις παραθαλάσσιες περιοχές καλλιεργούνται οπωροφόρα τα οποία είναι ευαίσθητα στις χαμηλές θερμοκρασίες όπως ακτινίδια, μούσμουλα και εσπεριδοειδή. Το τρίτο στοιχείο το οποίο δίνει ποικιλομορφία στο κλίμα της Ελλάδος είναι το υψόμετρο. Ένα μεγάλο μέρος της Ελλάδος είναι ορεινό. Περιοχές με μεγάλο υψόμετρο έχουν χαμηλότερες θερμοκρασίες κατά τη διάρκεια του έτους συγκριτικά με περιοχές που έχουν χαμηλό υψόμετρο. Για παράδειγμα, στο οροπέδιο του Λασιθίου της Κρήτης (υψόμετρο 850 m), επικρατούν χαμηλότερες θερμοκρασίες από τους κάμπους της Μακεδονίας, αν και οι τελευταίοι βρίσκονται σε μεγαλύτερο γεωγραφικό πλάτος. Κατά συνέπεια στις ορεινές περιοχές καλλιεργούνται καρποφόρα δένδρα ψυχρών κλιμάτων όπως κερασιές, μηλιές και φουντουκιές, ενώ στα πεδινά καλλιεργούνται αυτά που χρειάζονται υψηλότερες θερμοκρασίες όπως ροδακινιές, βερικοκιές, αχλαδιές και ελιές. Όλοι οι παραπάνω παράγοντες δημιουργούν πολλά μικροκλίματα στην Ελλάδα.Έτσι, το μέσο ύψος βροχόπτωσης τα έτη 2008-2009 στην Άρτα ήταν 921χιλ., στο Ηράκλειο 416χιλ., στην Αθήνα 324χιλ., στην Αλεξανδρούπολη 407χιλ. και στην Πάτμο 689χιλ. 6

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΔΕΝΔΡΩΔΩΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ Η Ελλάδα είναι γεωργική χώρα και ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού είναι αγρότες. Από τη συνολική έκταση που κατέχει η χώρα (132 εκατ. στρέμματα) το 27% καλλιεργείται. Η υπόλοιπη έκταση κατέχεται κατά 40% από βοσκότοπους, κατά 22,5% από δάση και το υπόλοιπο ποσοστό κατέχουν οι κατοικημένες περιοχές και οι καλυμμένες με νερά εκτάσεις. Χαρακτηριστικό της ελληνικής γεωργίας είναι ότι τα 55% της καλλιεργούμενης έκτασης αποτελείται από πεδινά εδάφη, ενώ τα υπόλοιπα 45% ανήκουν σε ημιορεινές και ορεινές περιοχές με πτωχά εδάφη. Οι δενδρώδεις καλλιέργειες καταλαμβάνουν το 25% του συνόλου της καλλιεργούμενης έκτασης. Αν λάβουμε υπόψη μας την εντατικότητα των δενδρωδών καλλιεργειών σε σύγκριση με τις καλλιέργειες άλλων φυτών γίνεται αντιληπτή η μεγάλη οικονομική σημασία των καρποφόρων δένδρων για την Ελλάδα. Από τα 36.975.953 στρέμματα καλλιεργούμενης γής στην Ελλάδα τα 10.125.467 έχουν δενδρώδεις καλλιέργειες και τα 1.241.453 καλλιεργούνται με αμπέλια, σύμφωνα με την ΕΛΣΤΑΤ (Ελληνική Στατιστική Υπηρεσία) για το έτος 2011.Η ελιά καλύπτει το 75,4% της καλλιεργούμενης έκτασης με δένδρα, τα εσπεριδοειδή το 5,9%, οι νωποί καρποί το 8,1%, οι ξηροί καρποί το 9,2% και τα υπόλοιπα οπωροφόρα το 1,4%. ΔΙΑΔΟΣΗ ΤΩΝ ΚΥΡΙΟΤΕΡΩΝ ΔΕΝΔΡΩΔΩΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ Η καλλιέργεια της μηλιάς είναι διαδεδομένη σε όλο τον κόσμο. Το έτος 2011 η παγκόσμια παραγωγή μήλων ήταν 75.635.283 τόνοι. Πρώτη παραγωγός χώρα ήταν η Κίνα με παραγωγή 35.987.221 τόνων, καλύπτοντας το 48% της παγκοσμίου παραγωγής. Στην Ελλάδα, ο μ.ο. αριθμών δένδρων μηλιάς τα έτη 2005-2010 ήταν 7.507.101 και η αντίστοιχη ετήσια παραγωγή ήταν 251.229 7

τόνοι. (Πίν. 1). Καλλιεργείται κυρίως στην Ημαθία, Πέλλα, Λάρισα, Καστοριά, Μαγνησία, Αρκαδία, Φλώρινα και Κοζάνη. Η αχλαδιά καλλιεργείται σε όλο τον κόσμο και τα είδη που έδωσαν τις περισσότερες εμπορικές ποικιλίες είναι δύο, το Pyrus communis (ευρωπαϊκή ή καρδιόσχημη) και το Pyrus pyrifolia (ασιατική αχλαδιά, Nashi στα ιαπωνικά). Από την ευρωπαϊκή αχλαδιά έχουν προέλθει οι ποικιλίες που καλλιεργούνται στη Δύση και από την ασιατική αχλαδιά οι ποικιλίες που καλλιεργούνται κυρίως στην Άπω Ανατολή όπως Κίνα, Ιαπωνία, Κορέα κ.λπ. Τα αχλάδια Nashi έχουν σχήμα στρογγυλό, παρεμφερές με αυτό των μήλων. Η παγκόσμια παραγωγή αχλαδιών το 2011 ήταν 23.896.556 τόνοι. Πρώτη παραγωγός χώρα ήταν η Κίνα με παραγωγή 15.945.013 τόνων, καλύπτοντας το 67% της παγκοσμίου παραγωγής. Στην Ελλάδα η μέση ετήσια παραγωγή από το 2005-2010 ήταν 51.473 τόνοι. (Πιν. 1). Η παραγωγή αχλαδιών στην Ελλάδα είναι ελλειμματική, δηλαδή δεν καλύπτει τις ανάγκες της, γι αυτό εισάγει μεγάλες ποσότητες. Συγκεκριμένα από την Ισπανία εισάγει την ποικιλία Κρυστάλλι, από Ιταλία Abate Fetel και Passa Crassana και από τη Νότιο Αμερική την Packam's Triumph.Γενικά, η καλλιέργεια της αχλαδιάς παρουσιάζει χαμηλή ανταγωνιστικότητα, επειδή έχει υψηλό κόστος εγκατάστασης και παραγωγής, σε σύγκριση με άλλες δενδροκαλλιέργειες όπως εκείνη της ροδακινιάς. Το 2011 στην Ελλάδα παρήχθησαν 10.000 τόνοι κυδώνια. Η ποσότητα αυτή δεν αρκεί για την εσωτερική κατανάλωση γι αυτό εισάγονται σημαντικές ποσότητες κυρίως από την Τουρκία. Η καλλιέργεια της μουσμουλιάς στην Ελλάδα, σύμφωνα με στοιχεία του 2011, καλύπτει έκταση 500 στρεμ. κανονικών δενδρώνων και 7.500 περίπου διάσπαρτα δένδρα. Εντοπίζεται κυρίως στα παράλια της Κορινθίας και της Αχαΐας. Η ροδακινιά είναι από τα λίγα οπωροφόρα που έχουν επεκταθεί τόσο γρήγορα και έχουν προσαρμοστεί σε τόσα πολλά κλιματικά περιβάλλοντα. Η 8

δημοτικότητα της ροδακινιάς και της μεταλλαγής της της νεκταρινιάς, ή μηλοροδακινιάς, συνδέονται στενά με την ποιότητα των καρπών τους και την ευρεία χρησιμοποίησή τους τόσο σε νωπή όσο και σε επεξεργασμένη μορφή. Τα πιο σημαντικά κέντρα παραγωγής ροδάκινων εκτείνονται μεταξύ 30 ο και 45 ο βόρειου και νότιου γεωγραφικού πλάτους. Η ροδακινιά, από πλευράς όγκου παραγωγής, αποτελεί για τη χώρα μας την πιο δυναμική καλλιέργεια μεταξύ των διαφόρων φυλλοβόλων δενδροκομικών ειδών με μέση ετήσια παραγωγή μεταξύ 2005-2010 704.432 τόνων. (Πιν.1). To ελληνικό κονσερβοποιημένο ροδάκινο, σύμφωνα με τα στοιχεία του 2011, ελέγχει το 40% του παγκοσμίου εμπορίου κονσέρβας ροδάκινου. Η παγκόσμια παραγωγή ροδάκινων και νεκταρινιών το 2011 ήταν 21.528.690 τόνοι. Πρώτη παραγωγός χώρα ήταν η Κίνα, με παραγωγή 11.528.801 τόνων. Στη ροδακινιά καλλιεργούνται ποικιλίες που προορίζονται για επιτραπέζια κατανάλωση, ποικιλίες που προορίζονται για μεταποίηση και τα πλακέ ροδάκινα ή αλλιώς γνωστά και ως ροδάκινα τύπου ντόνατς που προορίζονται για επιτραπέζια κατανάλωση και άρχισαν να καλλιεργούνται στην Ελλάδα το 2005. Η βερικοκιά είναι ένα οπωροφόρο είδος με μικρή προσαρμοστικότητα, δηλαδή δεν μπορεί να καλλιεργηθεί σε πολλά κλιματικά περιβάλλοντα. Η καλλιέργειά της είναι εντοπισμένη κυρίως στις χώρες γύρω από τη Μεσόγειο θάλασσα. Υπολογίζεται ότι οι χώρες αυτές παράγουν το 75% της παγκόσμιας παραγωγής. Μεταξύ 1960 και 1980 η καλλιέργεια της βερικοκιάς ήταν μια από τις πλέον δυναμικές καλλιέργειες στην Ελλάδα. Τα ελληνικά βερίκοκα καταναλίσκοντο στις περισσότερες από τις βόρειες ευρωπαϊκές χώρες. Εν τούτοις, και η καλλιεργούμενη έκταση με βερικοκιές και η ετήσια παραγωγή μειώθηκαν κατακόρυφα μεταξύ 1991 και 1993 όπου εκριζώθηκαν 31.000 στρέμματα με βερικοκιές που είχαν προσβληθεί από την ιολογική ασθένεια "sharka".τα τελευταία χρόνια όμως η καλλιέργεια της βερικοκιάς έχει ανακάμψει δεδομένου ότι φυτεύτηκαν καινούργιες ποικιλίες ανθεκτικές στη 9

sharka, Ο μ.ο. παραγωγής βερικόκων στην Ελλάδα μεταξύ 2005-2010 ήταν 54.718 τόνοι (Πιν.1). Το έτος 2011 η παγκόσμια παραγωγή βερικόκων ήταν 3.834.475 τόνοι με πρώτη παραγωγό χώρα την Τουρκία, παράγοντας 676.138 τόνους. Σύμφωνα με στοιχεία του 2013, η Τουρκία παράγει πάνω από το 68% της παγκοσμίου παραγωγής αποξηραμένου βερίκοκου. Η καλλιέργεια της κερασιάς θεωρείται από τις δυναμικότερες στην κατηγορία των πυρηνοκάρπων, διότι η μέση ετήσια σταθμισμένη τιμή παραγωγού από την πώληση του κερασιού είναι μεγαλύτερη από όλα σχεδόν τα νωπά προϊόντα οπωροφόρων δένδρων. Η μέση ετήσια παραγωγή κερασιού στην Ελλάδα τα έτη 2005-2010 ήταν 263.958 τόνοι (Πιν.1). Η παγκόσμια παραγωγή κερασιού το 2011 ήταν 2.240.491 τόνοι. Η κερασιά καλλιεργείται σε όλο τον κόσμο, αλλά η συντριπτική πλειοψηφία των καλλιεργούμενων εκτάσεών της βρίσκεται στο βόρειο ημισφαίριο. Πρώτη κατατάσσεται η Τουρκία με παραγωγή 438.550 τόνων για το έτος 2011. Ακολουθούν οι Η.Π.Α. με 303.363 τόνους, το Ιράν, η Ιταλία, η Ουκρανία κ.ά. Στη χώρα μας η κερασιά καλλιεργείται σε όλα τα διαμερίσματα, ακόμη και στα νησιά, σε έκταση που πλησιάζει τα 100.00 στρέμματα κανονικών δενδρώνων, βάσει των στοιχείων της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής για το 2012. Η καλλιεργούμενη έκταση με κερασιές στην Ελλάδα μετά το 2000 εμφανίζει τάσεις ελαφράς ανόδου. Από αυτές τις εκτάσεις το 80% περίπου βρίσκεται στη Μακεδονία, με επίκεντρο την Πέλλα και Ημαθία, όπου βρίσκεται το 65-70% περίπου των καλλιεργούμενων εκτάσεων κερασιάς στη χώρα μας. Η μέση στρεμματική απόδοση κερασιάς κυμαίνεται από 400-650 κιλά περίπου. Η παραγόμενη ποσότητα απορροφάται πλήρως από την τοπική αγορά ή από τις αγορές του εξωτερικού. Υπολογίζεται ότι κι εάν ακόμη διπλασιαστεί η παραγωγή, δε θα υπάρχει πρόβλημα διάθεσης στις ευρωπαϊκές χώρες, παρότι η Ευρώπη θεωρείται κατ' εξοχήν ήπειρος του κερασιού. Αυτό οφείλεται στο ότι η ποιότητα του ελληνικού κερασιού είναι εξαιρετική και ανταγωνιστική των άλλων χωρών. Επιπλέον, η εποχή ωρίμασης του κερασιού στη χώρα μας συμπίπτει μόνο 10

με της Ισπανίας. Είναι 15 ημέρες πρωιμότερη από της Ιταλίας και πρώην Γιουγκοσλαβίας και όταν αρχίζει η ωρίμαση στις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες, τελειώνει σε όλες τις περιοχές της χώρας μας. Η καλλιέργεια της βυσσινιάς σε εμπορική κλίμακα, έχει εγκαταληφθεί στη χώρα μας λόγω των χαμηλών τιμών εμπορίας και του υψηλού κόστους συγκομιδής. Καλλιεργείται όμως σε μεμονωμένα δένδρα, σε κήπους και οπωρώνες σε πολλές περιοχές της χώρας μας και χρησιμοποιείται για την παραγωγή μεταποιημένων προϊόντων σε οικογενειακό επίπεδο. Παρόλα αυτά τα τελευταία χρόνια υπάρχει κάποιο εμπορικό ενδιαφέρον, κυρίως σε περιοχές που καλλιεργούσαν βυσσινιές παραδοσιακά όπως Φλώρινα, Τρίπολη, Πήλιο και Αγιά. Η παγκόσμια παραγωγή βύσσινων το 2011 ήταν 2.123 τόνοι. Η καλλιέργεια της δαμασκηνιάς είναι διαδεδομένη σε ολόκληρη την υφήλιο. Η δαμασκηνιά στην Ελλάδα καλλιεργείται στη Θεσσαλία, Σκόπελο, Στερεά Ελλάδα, Μακεδονία και Θράκη. Η παγκόσμια παραγωγή δαμάσκηνων το 2011 ήταν 11.359.707 τόνοι. Πρώτη παραγωγός χώρα ήταν η Κίνα με 5.873.656 τόνους, παράγοντας το 52% της παγκοσμίου παραγωγής και δεύτερη η Σερβία με 581.874 τόνους. Το 2013, στην Ελλάδα, η καλλιεργούμενη έκταση με δαμασκηνιές ήταν περίπου 10.000 στρέμ. Το 65% της παραγωγής εντοπίζεται στην Ημαθία και Πέλλα, το 15% στη Μαγνησία και το 25% στην υπόλοιπη Ελλάδα. Οι καρποί των ακροδρύων, δηλαδή οι ξηροί καρποί, λόγω της υψηλής τους θερμιδικής και διαιτητικής αξίας και της σχετικά εύκολης συντήρησής τους, υπήρξαν από αρχαιοτάτων χρόνων και εξακολουθούν να παραμένουν σημαντική πηγή ενέργειας στη διατροφή του ανθρώπου. Εκτός της επιτραπέζιας κατανάλωσής τους, σήμερα χρησιμοποιούνται ευρέως στη ζαχαροπλαστική, μαγειρική, για παρασκευή φαρμάκων, καλλυντικών, ποτών κ.ά. Τα τελευταία χρόνια στην καλλιέργεια των ακροδρύων έχει αυτοματοποιηθεί όλος ο κύκλος των εργασιών δηλαδή η συγκομιδή, αποφλοίωση, ξήρανση, συντήρηση και τυποποίηση. Στην Ελλάδα, από την ομάδα των ξηρών καρπών καλλιεργούνται η 11

αμυγδαλιά, η καρυδιά, η καστανιά, η φιστικιά και η λεπτοκαρυά ή αλλιώς φουντουκιά. Στην Ελλάδα, ο μ.ο. παραγωγής αμυγδάλων την πενταετία 2005-10 ήταν 34.268 τόνοι. (Πιν.1).Η αμυγδαλιά μπορεί να αξιοποιήσει θαυμάσια πολλά ασβεστούχα και ελαφριά εδάφη της χώρας μας αρκεί να μην υπάρχει κίνδυνος ανοιξιάτικων παγετών. Η παγκόσμια παραγωγή αμυγδάλων το 2011 έφθασε τους 2.005.306 τόνους. Πρώτη παραγωγός χώρα ήταν η Αμερική με παραγωγή 731.236 τόνων. Η καρυδιά καλλιεργείται και για τους καρπούς της αλλά και για το ξύλο της. Το ξύλο της καρυδιάς είναι υψηλής ποιότητας και πολύ ακριβό. Η παγκόσμια παραγωγή καρυδιών το 2011 ήταν 3.423.447 τόνοι. Πρώτη παραγωγός χώρα ήταν η Κίνα με παραγωγή 1.655.510 τόνων, ακολουθούμενη από τις Η.Π.Α. Στην Ελλάδα η μέση ετήσια παραγωγή καρυδιών την πενταετία 2005-10 ήταν 20.659 τόνοι. (Πιν.1). Η καστανιά καλλιεργείται κυρίως στην Ασία και στην Ευρώπη. Η παγκόσμια παραγωγή καστάνων το 2011 ήταν 2.014.736 τόνοι.πρώτη παραγωγός χώρα ήταν η Κίνα με 1.700.000 τόνους. Η ελληνική μέση ετήσια παραγωγή καστάνων την πενταετία 2005-10 ήταν 12.000 τόνοι.(πιν.1). Καλλιεργείται σε ορεινές περιοχές της χώρας και σε εδάφη που δεν έχουν ασβέστιο. Γενικά, καλλιεργείται εκεί που φύεται η φτέρη. Η Ελλάδα, το 2013, εισήγαγε σημαντικές ποσότητες καστάνων από Τουρκία και Πορτογαλία και πρόσφατα από Κίνα και Ν. Κορέα, ενώ απροσδιόριστη ποσότητα επεξεργασμένων καστάνων εισάγεται από Ιταλία και Γαλλία. Η φιστικιά καλλιεργείται στην Ελλάδα σε παραθαλάσσιες περιοχές και κυρίως στους νομούς Φθιώτιδος, Αττικής και Ευβοίας.Ο μ.ο παραγωγής φιστικιών την πενταετία 2005-10 στη χώρα μας ήταν 5.334τόνοι (Πιν.1). Η παγκόσμια παραγωγή το 2011 ήταν 944.873 τόνοι με πρώτη παραγωγό χώρα το Ιράν, παράγοντας 472.097 τόνους. Η φουντουκιά καλλιεργείται κυρίως σε ορεινές περιοχές της βορείου Ελλάδος, όπως στην Πιερία και Δράμα, διότι προσαρμόζεται μόνο σε πολύ χαμηλές θερμοκρασίες. Για την περίοδο 2000-2005 η ελληνική ετήσια παραγωγή 12

φουντουκιών κυμάνθηκε στους 2,4-3,4 χιλιάδες τόνους. Η Ιταλία είναι η σπουδαιότερη χώρα παραγωγής φουντουκιών στην Ε.Ε. καθώς το 2011 παρήγαγε 128.940 τόνους φουντούκια, δηλαδή το 81% της ποσότητος των 158.845 τόνων που παρήχθησαν στις χώρες της Ε.Ε. Δεύτερη παραγωγός στην Ε.Ε. ήταν η Ισπανία, παράγοντας 17.759 τόνους, δηλαδή το 11% της παραγωγής της Ε.Ε. Το 2011 η παγκόσμια παραγωγή φουντουκιών ήταν 742.997 τόνοι. Πρώτη παραγωγός χώρα στον κόσμο ήταν η Τουρκία με παραγωγή 430.000 τόνων, ακολουθούμενη από την Ιταλία, Η.Π.Α., Αζερμπαϊτζάν κ.ά. Η καλλιέργεια των εσπεριδοειδών είναι μεγάλης οικονομικής και κοινωνικής σπουδαιότητος διότι απασχολεί χιλιάδες εργάτες και αποτελεί σημαντικότατη πηγή εισοδήματος για χιλιάδες οικογένειες. Οι κυριότερες χώρες παραγωγής εσπεριδοειδών στην Ευρωπαϊκή Ένωση είναι η Ισπανία, η Ιταλία, η Ελλάδα, η Πορτογαλία και η Κύπρος.Σήμερα, δηλαδή το 2013, η διάθεση των εσπεριδοειδών που παράγονται στις ευρωπαϊκές χώρες γίνεται κυρίως στην ευρωπαϊκή ήπειρο με εξαίρεση την Ισπανία της οποίας ένα μικρό ποσοστό της παραγωγής εξάγεται σε τρίτες χώρες. Το 2004 στην Ευρωπαϊκή Ένωση το 56% των εκτάσεων με οπωρώνες εσπεριδοειδών ήταν πορτοκαλιές, το 30% μανταρινιές, το 13% λεμονιές και το 1% λοιπά εσπεριδοειδή όπως grapefruit, περγαμότα, φράππες, λιμεττίες, νεραντζιές κουμκουάτ κ.λπ. Στην Ελλάδα, όπως φαίνεται και στον Πιν.1 πρώτα σε παραγωγή είναι τα πορτοκάλια με μ.ο. παραγωγής 910.258 τόν., στη συνέχεια τα μανταρίνια με 82.460 τόν. και τέλος τα λεμόνια με 39.016 τόν. Στην Ελλάδα καλλιεργούνται και τα υπόλοιπα εσπεριδοειδή αλλά σε μικρές εκτάσεις για τις οποίες δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία. Το κουμκουάτ συγκεκριμένα καλλιεργείται στη βόρεια Κέρκυρα και σύμφωνα με στοιχεία του 2011 οι καλλιεργούμενη έκταση είναι πάνω από 500 στρέμματα και η ετήσια παραγωγή είναι περίπου 140 τόνοι. Τα κυριότερα κέντρα παραγωγής εσπεριδοειδών είναι η Αργολίδα, η Άρτα, η Λακωνία, τα Χανιά, η Ηλεία και η Κορινθία. Το έτος 2004-2005 το 25% της παραγωγής εσπεριδοειδών στην Ελλάδα χυμοποιήθηκε. Η παγκόσμια παραγωγή πορτοκαλιών το 2011 ήταν 69.605.815 τόνοι και πρώτη παραγωγός χώρα ήταν η 13

Βραζιλία με 19.811.100 τόνους. Η καλλιέργεια της ακτινιδιάς στην Ελλάδα το 2010 κάλυπτε 60.542 στρεμ. και ο μ.ο. της παραγωγής των ετών 2005-2010 ήταν 91.792 τόνοι. Καλλιεργείται κυρίως στην Ημαθία και στην Άρτα καθώς και σε άλλα διαμερίσματα της χώρας. Η παγκόσμια παραγωγή ακτινιδίων το 2011 έφθασε τους 1.438.923 τόνους και πρώτη παραγωγός χώρα ήταν η Ιταλία παράγοντας 431.558 τόνους. Η καλλιέργεια της συκιάς είναι γνωστή σε όλο τον κόσμο με κυριότερες χώρες παραγωγής την Ιταλία, Τουρκία, Πορτογαλία και Ισπανία. Στην Ελλάδα, ο μ.ο. της παραγωγής ανέρχεται σε 5.139 τόνους νωπού σύκου (Πιν.1) με κύριες περιοχές παραγωγής τη Μεσσηνία, Λακωνία, Αρκαδία και Εύβοια. Το 2010 στην Ελλάδα παρήχθησαν 5.500 τόνοι αποξηραμένα σύκα, τα περισσότερα από τα οποία εξήχθησαν σε χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης καθώς επίσης και σε τρίτες χώρες όπως ΗΠΑ, Καναδά και Αυστραλία. Σχετικά με την καλλιέργεια της ροδιάς στην Ελλάδα, εμπορικοί οπωρώνες έχουν εγκατασταθεί σε πολλές περιοχές όπως Ξάνθη, Σέρρες, Δράμα, Κιλκίς, Πέλλα και Λαμία. Το 2012 η καλλιεργούμενη έκταση με ροδιές στην Ελλάδα ήταν 20.000 στρεμ. To αβοκάντο είναι ένα τροπικό-υποτροπικό φρούτο. Η παγκόσμια παραγωγή αβοκάντο το 2011 ήταν 4.434.425 τόνοι. Πρώτη παραγωγός χώρα ήταν το Μεξικό με 1.264.140 τόνους και δεύτερη η Χιλή με 368.568 τόνους. Στην Ελλάδα κάθε έτος (από το 2005 μέχρι και το 2013 περίπου) παράγονται περίπου 5.000-5.500 τόνοι αβοκάντο από τους οποίους το 85% παράγεται στα Χανιά. Ο κλάδος της ελαιοκομίας έχει τεράστια σημασία για την εθνική μας οικονομία καθώς το παραγόμενο ελαιόλαδο θεωρείται το πρώτο σε σπουδαιότητα γεωργικό προϊόν της χώρας μας. Η ελιά καταλαμβάνει το 15% της καλλιεργούμενης γης και το 75% των εκτάσεων που είναι φυτεμένες με δένδρα. Με την καλλιέργεια της ελιάς απασχολείται περίπου το 1/3 του αγροτικού πληθυσμού της χώρας, ενώ σε πολλές περιοχές το ελαιόλαδο αποτελεί αποκλειστικό εισόδημα των αγροτών. Η μέση παραγωγή ελαιολάδου στη χώρα μας τα έτη 2009 και 2010 ήταν 292.545 τόνοι. Η Ελλάδα έρχεται τρίτη στην 14

παγκόσμια παραγωγή ελαιολάδου μετά την Ισπανία και την Ιταλία. Το 90% περίπου της παγκοσμίου παραγωγής ελαιολάδου παράγεται και καταναλώνεται από τις Μεσογειακές χώρες όπου οι άνθρωποι το εκτιμούν ιδιαίτερα για την υψηλή του θρεπτική και διαιτητική αξία. Πέρα από τη λεκάνη της Μεσογείου καταναλώνεται κυρίως από κοινωνικά στρώματα με υψηλό εισόδημα, από λάτρεις της Μεσογειακής κουζίνας, από μετανάστες ευρωπαίους και από άτομα που αγαπούν τον υγιεινό τρόπο διατροφής. Ο μ.ο. παραγωγής επιτραπέζιας ελιάς στην Ελλάδα τα έτη 2009 και 2010 ήταν 139.851 τόνοι. Μεταξύ των ετών 2003 και 2008 στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης παρήχθη το 36% της παγκοσμίου παραγωγής επιτραπέζιας ελιάς και ακολούθησαν η Αίγυπτος, η Συρία, το Μαρόκο κ.ά. 15

Πίνακας.1. Aριθμός δένδρων ανά είδος καλλιέργειας που καλλιερήθηκαν στην Ελλάδα και αντίστοιχη παραγωγή (μ.ο ετών 2005-2010). Πηγή: ΥΠΑΑΤ ΑΡΙΘΜΟΣ ΔΕΝΔΡΩΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗ(σε τόνους) Μ Η Λ Ο Ε Ι Δ Η Μηλιά 7.507.101 251.229 Αχλαδιά 4.034.572 51.473 Π Υ Ρ Η Ν Ο Κ Α Ρ Π Α Ροδακινιά 18.354.582 704.432 Κερασιά 2.203.204 43.993 Βερικοκιά 2.128.763 67.884 Α Κ Ρ Ο Δ Ρ Υ Α Αμυγδαλιά 5.620.266 34.268 Καρυδιά 2.082.330 20.659 Φιστικιά 890.338 5.334 Ε Σ Π Ε Ρ Ι Δ Ο Ε Ι Δ Η Πορτοκαλιά 16.474.505 910.258 Λεμονιά 2.693.782 39.016 Μανταρινιά 3.375.913 82.460 Λ Ο Ι Π Α Ακτινίδιο 52.776 στρέμματα 91.792 Συκιά 688.790 5.139(μ.ο 2005-8-9-10) ΕΛΙΕΣ ΕΛΑΙΟΠΟΙΗΣΙΜΕΣ 134.166.178 292.545τόνοι λάδι (έτος 2009-2010) ΕΛΙΕΣ ΕΠΙΤΡΑΠΕΖΙΕΣ 23.414.958 139.851 (έτος 2009-2010) 16

Στον πίνακα 2 φαίνεται ο αριθμός των δένδρων και η αντίστοιχη παραγωγή των κυριότερων δενδρωδών καλλιεργειών της χώρας μας το έτος 2010. Την πρώτη θέση από πλευράς ποσότητος παραγωγής (με εξαίρεση τις ελιές) την έχουν τα πορτοκάλια και ακολουθούν τα ροδάκινα και τα μήλα. Πίνακας 2. Αριθμός δένδρων και παραγωγή (σε τον.) των κυριότερων δενδρωδών καλλιεργειών στην Ελλάδα το έτος 2010.Πηγή: ΥΠΑΑΤ Αριθμός δένδρων Παραγωγή (τον.) Ελιές ελαιοποίησης 136.862.936 280.090 τον. λάδι Ελιές επιτραπέζιες 20.938.048 174.702 τον. ελιές Ροδακινιές 17.700.685 710.243 Πορτοκαλιές 15.983.644 922.000 Μηλιές 8.257.794 263.291 Αμυγδαλιές 4.986.892 35.000 Αχλαδιές 3.803.343 49.994 Λεμονιές 3.653.982 46.000 Μανταρινιές 3.461.467 110.000 Κερασιές 2.260.023 50.160 Βερικοκιές 2.249.592 75.403 Καρυδιές 2.216.193 21.000 Φιστικιές 991.725 5.950 Συκιές 543.694 5.773 Ακτινιδιές 60.542στρ. 120.965 17

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο Ταξινόμηση των δενδρωδών καλλιεργειών 18

Με την κατάταξη των δενδρωδών καλλιεργειών διευκολύνεται η μελέτη τους για ερευνητικούς και εκπαιδευτικούς σκοπούς. Στο κεφάλαιο αυτό κατατάσσονται σε διάφορες κατηγορίες ανάλογα με τη μορφή αναπτύξεώς τους, τα βοτανικά τους χαρακτηριστικά, τα δενδροκομικά τους χαρακτηριστικά και τις κλιματικές τους απαιτήσεις. ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΑΝΑΛΟΓΑ ΜΕ ΤΗ ΜΟΡΦΗ ΑΝΑΠΤΥΞΕΩΣ ΤΟΥΣ Οι δενδρώδεις καλλιέργειες διακρίνονται, ανάλογα με τη μορφή αναπτύξεώς τους, σε καρποφόρα δένδρα και καρποφόρους θάμνους. Στα καρποφόρα δένδρα ανήκουν όλα όσα διαμορφώνονται σε δενδρώδη μορφή και παράγουν νωπούς καρπούς (οπωροφόρα) όπως η μηλιά, η αχλαδιά, η κυδωνιά, η ροδακινιά κ.ά. ή ξηρούς καρπούς (ακρόδρυα) όπως η αμυγδαλιά, η καρυδιά, η φουντουκιά, η φιστικιά και η καστανιά. Στους καρποφόρους θάμνους, που ονομάζονται και μικρά οπωροφόρα, ανήκουν ορισμένα είδη όπως το αμπέλι, η βατομουριά και το φραγκοστάφυλο. Αυτά έχουν την τάση να αναπτύσσονται σε θαμνώδη μορφή. Σύμφωνα με μια άλλη κατάταξη, τα καρποφόρα δένδρα διακρίνονται σε φυλλοβόλα και σε αείφυλλα ή αειθαλή (Πιν. 3,4). Στα φυλλοβόλα ανήκουν όσα χάνουν το φύλλωμά τους το χειμώνα. Στα αείφυλλα ανήκουν αυτά τα οποία δε χάνουν το φύλλωμά τους το χειμώνα. 19

Πίνακας 3. Φυλλοβόλα καρποφόρα δένδρα Κοινή ονομασία Γένος Είδος Οικογένεια Ακτινίδιο Actinidia chinensis Actinidiaceae Αμυγδαλιά Prunus amygdalus Rosaceae Αχλαδιά Pyrus communis Rosaceae Βερικοκιά Prunus armeniaca Rosaceae Βυσσινιά Prunus cerasus Rosaceae Δαμασκηνιά η ευρωπαϊκή Δαμασκηνιά η ιαπωνική Prunus domestica Rosaceae Prunus salicina Rosaceae Ζιζυφιά Zizyphus jujuba Rhamnaceae Καρυδιά Juglans regia Juglandaceae Καστανιά Castanea sativa Fagaceae Κερασιά Prunus avium Rosaceae Κορομηλιά Prunus insititia Rosaceae Κρανιά Cornus sp Cornaceae Κυδωνιά Cydonia oblonga Rosaceae Λωτός Diospyros kaki Ebenaceae Μηλιά Malus domestica Rosaceae Νεκταρινιά Prunus persica var. nucipersica Rosaceae Μουσμουλιά η γερμανική Mespilus germanica Rosaceae Πεκάν Carya illinoensis Juglandaceae Ροδακινιά Prunus persica Rosaceae Ροδιά Punica granatum Punicaceae Συκιά Ficus carica Moraceae Φιστικιά Pistacia vera Anacardiaceae Φουντουκιά Corylus avellana Betulaceae 20

Πίνακας 4. Αειθαλή καρποφόρα δένδρα Κοινή ονομασία Γένος Είδος Οικογένεια Αβοκάντο Persea americana Lauraceae Ανανάς Ananas comosus Bromeliaceae Γκουάβα Psidium guajava Myrtaceae Γκρέιπ φρουτ Citrus paradisi Rutaceae Ελιά Olea europea Oleaceae Κάσσιο Anacardium occidentale Anacardiaceae Κασιμίροα Casimiroa edulis Rutaceae Κιτριά Citrus medica Rutaceae Κουμ κουάτ Fortunella margarita Rutaceae Λεμονιά Citrus limon Rutaceae Λιμεττία Citrus aurantifolia Rutaceae Μακαντάμια Macadamia integrifolia Proteaceae Μάνγκο Μangifera indica Anacardiaceae Μανταρινιά Citrus reticulata Rutaceae Μουσμουλιά η ιαπωνική Eriobotrya japonica Rosaceae Μπανάνα Musa acuminata Musaceae Μπεργαμόττο Περγαμότο ή Citrus bergamia Rutaceae Νερατζιά Citrus aurantium Rutaceae Ξυλοκερατιά Ceratonia siliqua Leguminosease Παπάγια Carica papaya Caricaceae Πασσιφλόρα Passiflora edulis Passifloraceae Πορτοκαλιά Citrus sinensis Rutaceae Τσεριμόγια Annona cherimola Annonaceae Φεϊζόα Feijoa sellowiana Myrtaceae Χουρμαδιά Phoenix dactylifera Palmaceae 21

ΒΟΤΑΝΙΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ Η Βοτανική ταξινόμηση των φυτών έγινε με βάση διάφορα μορφολογικά χαρακτηριστικά και με αυτό ασχολείται αναλυτικά η Συστηματική Βοτανική. Σύμφωνα με την ταξινόμηση αυτή, κάθε φυτό έχει επιστημονικό όνομα, για να μη συγχέεται με τα πολλά κοινά ονόματα που φέρει κάθε είδος φυτού. Όλα τα φυτά ταξινομούνται στις παρακάτω κατηγορίες. Οι κατηγορίες αυτές αναφέρονται κατά σειρά αυξανομένης ομοιότητας μεταξύ των φυτών που ανήκουν σε κάθε κατηγορία. Διαίρεση Υποδιαίρεση Κλάση Υποκλάση Οικογένεια Γένος Είδος Ποικιλία Το φυτικό βασίλειο κατατάσσεται σε τέσσερις διαιρέσεις, στα Θαλλόφυτα, Βρυόφυτα, Πτεριδόφυτα και Σπερματόφυτα. Τα καλλιεργούμενα φυτά ανήκουν στα Σπερματόφυτα. Στα Σπερματόφυτα διακρίνουμε δύο υποδιαιρέσεις, τα Γυμνόσπερμα και τα Αγγειόσπερμα. Τα γυμνόσπερμα περιλαμβάνουν φυτά δενδρώδη ή θαμνώδη, συνήθως πολυετή, με φύλλα συνήθως βελονοειδή ή πτεροσχιδή και των οποίων οι σπόροι είναι γυμνοί, όπως οι κέδροι, τα έλατα και τα πεύκα. Στα αγγειόσπερμα υπάγονται όλα σχεδόν τα καλλιεργούμενα φυτά με μεγάλη γεωργοοικονομική σημασία. Τα σπέρματα των φυτών αυτών περικλείονται στα τοιχώματα της ωοθήκης. Τα αγγειόσπερμα διαιρούνται σε 22

δύο κλάσεις, στα μονοκοτυλήδονα και στα δικοτυλήδονα. Τα πρώτα έχουν στους σπόρους μια μόνο κοτυληδόνα, ενώ τα δικοτυλήδονα έχουν δύο κοτυληδόνες σε κάθε σπόρο. Οι κλάσεις στη συνέχεια υποδιαιρούνται σε υποκλάσεις, οι υποκλάσεις σε οικογένειες, οι οικογένειες σε γένη, τα γένη σε είδη και τα είδη σε ποικιλίες. Όταν δίνουμε το επιστημονικό όνομα ενός φυτού, αναφέρουμε συνήθως μόνο το γένος, το είδος και την οικογένεια (Πιν. 3,4). Π.χ. η οικογένεια Rutaceae, στην οποία υπάγονται τα εσπεριδοειδή, ανήκει στη διαίρεση των σπερματοφύτων, στην υποδιαίρεση των αγγειοσπέρμων, στην κλάση των δικοτυληδόνων και στην υποκλάση Archichlamydeae. Η οικογένεια αυτή έχει πολλά γένη μεταξύ των οποίων τα εξής: Citrus, Fortunella, Eremocitrus, Poncirus, Clymenia και Microcitrus. Από τα γένη αυτά, στο γένος Citrus υπάγονται τα καλλιεργούμενα εσπεριδοειδή και στο γένος Fortunella υπάγεται το κουμκουάτ (Πιν. 4). Φυτά τα οποία ανήκουν στο γένος Poncirus και τα οποία, αντίθετα με τα εσπεριδοειδή, φέρουν σύνθετα φύλλα (τρίφυλλα) και είναι αειθαλή, χρησιμοποιούνται σαν υποκείμενα των εσπεριδοειδών επειδή έχουν ανθεκτικότητα στις χαμηλές θερμοκρασίες. Αν μέσα στα φυτά ενός είδους μπορεί να γίνει διάκριση πληθυσμού ατόμων με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, το είδος υποδιαιρείται στη Βοτανική ποικιλία (varietas). Για την ονοματολογία της βοτανικής ποικιλίας χρησιμοποιείται ο όρος var. π.χ. Pistacia terebinthus var. tsikoudia κοινώς τσικουδιά, η οποία χρησιμοποιείται για υποκείμενο της φιστικιάς. Ο όρος όμως αυτός δεν πρέπει να συγχέεται με τις καλλιεργούμενες ποικιλίες στα οπωροφόρα. Καλλιεργούμενη ποικιλία είναι μια ομάδα φυτών ενός καλλιεργούμενου είδους, τα οποία διακρίνονται για ορισμένους αξιόλογους καλλιεργητικούς χαρακτήρες που διαθέτουν και οι οποίοι διατηρούνται σταθεροί κατά τον αγενή πολλαπλασιασμό τους. Φυτά που έχουν προέλθει με αγενή πολλαπλασιασμό από ένα μοναδικό άτομο μιας ποικιλίας με αξιόλογους καλλιεργητικούς χαρακτήρες, αποτελούν μια ξεχωριστή ομάδα μέσα στην ποικιλία, που ονομάζεται κλώνος. Π.χ. η ποικιλία ακτινιδιάς Hayward έχει τον κλώνο Chico, που εντοπίστηκε στην Καλιφόρνια. Η Chico δίνει καρπούς μεγαλύτερου και πιο ομοιόμορφου 23

μεγέθους, οι οποίοι επιτυγχάνουν καλύτερες τιμές στην αγορά. ΔΕΝΔΡΟΚΟΜΙΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ Σύμφωνα με τη δενδροκομική ταξινόμηση τα καρποφόρα δένδρα κατατάσσονται στις παρακάτω ομάδες (Πιν. 5). Πίνακας 5. Δενδροκομική ταξινόμηση καρποφόρων δένδρων ΓΙΓΑΡΤΟΚΑΡΠΑ ή ΜΗΛΟΕΙΔΗ ΠΥΡΗΝΟΚΑΡΠΑ ΕΣΠΕΡΙΔΟΕΙΔΗ ΛΟΙΠΑ ΑΚΡΟΔΡΥΑ Μηλιά Ροδακινιά Πορτοκαλιά Ελιά Αμυγδαλιά Αχλαδιά Νεκταρινιά Λεμονιά Συκιά Καρυδιά Κυδωνιά Βερικοκιά Μανταρινιά Λωτός Καστανιά Μουσμουλιά Βυσσινιά Νερατζιά Ακτινίδιο Φουντουκιά Κερασιά Φράπα Αμπέλι Φιστικιά Δαμασκηνιά Περγαμότο Αβοκάντο Πεκάν Κιτριά Ροδιά Γκρέιπ φρουτ Κουμκουάτ Λιμεττία Η αμυγδαλιά σύμφωνα με τη δενδροκομική ταξινόμηση, κατατάσσεται στα ακρόδρυα και σύμφωνα με τη βοτανική ταξινόμηση, κατατάσσεται στα πυρηνόκαρπα. 24

ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ Τα οπωροφόρα, ανεξάρτητα από τον τόπο καταγωγής τους, έχουν διαδοθεί και καλλιεργούνται σε διάφορες περιοχές του κόσμου, εκεί όπου οι εδαφοκλιματικές συνθήκες τα ευνοούν. Έτσι, π.χ. η μηλιά που κατάγεται από την περιοχή του Καυκάσου, καλλιεργείται σε πάρα πολλές περιοχές των πέντε ηπείρων της γης με εύκρατο κλίμα. Σήμερα τα περισσότερα είδη οπωροφόρων καλλιεργούνται σε εμπορική κλίμακα σε πολλές περιοχές του κόσμου, που διαφέρουν γεωγραφικά και κλιματολογικά από τις περιοχές που πιστεύεται ότι ξεκίνησαν. Τα δενδροκομικά είδη, σύμφωνα με μια ταξινόμηση που βασίζεται στις κλιματικές τους απαιτήσεις (κλιματική ταξινόμηση) διακρίνονται στις παρακάτω κατηγορίες: Δενδρώδεις καλλιέργειες της εύκρατης ζώνης Τα είδη αυτά καλλιεργούνται σε περιοχές της εύκρατης ζώνης του βορείου και νοτίου ημισφαιρίου. Είναι ανθεκτικά στις πολύ χαμηλές θερμοκρασίες του χειμώνα και για να καρποφορήσουν ικανοποιητικά έχουν ανάγκη από χειμερινό ψύχος. Είναι φυλλοβόλα. Η ομάδα αυτή περιλαμβάνει τα γιγαρτόκαρπα, τα πυρηνόκαρπα και τα ακρόδρυα. Δενδρώδεις καλλιέργειες της υποτροπικής ζώνης Τα είδη της υποτροπικής ζώνης καλλιεργούνται σε χαμηλά γεωγραφικά πλάτη περιοχών της εύκρατης ζώνης, που βρίσκονται κοντά στον Ισημερινό. Τα περισσότερα υποτροπικά καρποφόρα δένδρα είναι ανεκτικά σε χαμηλές θερμοκρασίες κάτω από 0 ο C, αλλά καταστρέφονται ή υφίστανται σοβαρές ζημιές κάτω από -9,5 ο C. Από τα είδη αυτά, η ελιά χρειάζεται χειμερινό ψύχος για τη διαφοροποίηση των οφθαλμών της (κοίτα Κεφ. 4 ο ). Μερικά από τα είδη της ζώνης αυτής είναι αειθαλή (εσπεριδοειδή, μουσμουλιά, ελιά) και άλλα 25

φυλλοβόλα (συκιά, λωτός, ροδιά, ζιζυφιά, ακτινίδιο, αμπέλι). Δενδρώδεις καλλιέργειες της τροπικής ζώνης Τα τροπικά καρποφόρα δένδρα καλλιεργούνται σε περιοχές της τροπικής ζώνης όπου καρποφορούν ικανοποιητικά και παράγουν καρπούς αρίστης ποιότητας. Είναι ευαίσθητα σε χαμηλές θερμοκρασίες και είναι όλα αείφυλλα. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν η μπανάνα, το μάνγκο, το κάσσιο, η μακαντάμια, η παπάγια, ο ανανάς, η τσεριμόγια, η γκουάβα, η πασσσιφλόρα και η κασιμίροα. Το αβοκάντο μπορεί να καταταχθεί και στα τροπικά και στα υποτροπικά οπωροφόρα. 26

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο Βλάστηση και καρποφορία (Μακαντάμια) 27

ΣΤΑΔΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Τα οπωροφόρα δένδρα κατά τη διάρκεια της ζωής τους περνούν από τα παρακάτω στάδια. Πρώτον από το στάδιο της βλαστικής ανάπτυξης ή νεανικότητας, δεύτερον από το στάδιο της ωριμότητας ή παραγωγικό στάδιο και τρίτον από το στάδιο του γήρατος ή παρακμής (Σχ. 1). Α Β Γ Β1 Β2 ηλικία δένδρου Σχ. 1. Στάδια ανάπτυξης ενός οπωροφόρου δένδρου Α: Στάδιο βλαστικής ανάπτυξης ή νεανικότητας, Β: Στάδιο ωριμότητας ή παραγωγικό στάδιο (Β 1: είσοδος στην αναπαραγωγική ηλικία, Β 2: περίοδος σταθερής παραγωγικότητας) και Γ: Στάδιο του γήρατος ή της παρακμής 28

Στο πρώτο στάδιο το δένδρο παράγει μόνο βλαστούς και φύλλα. Η διάρκεια του σταδίου αυτού κυμαίνεται από 2 έως 8 έτη, ανάλογα με το είδος, την ποικιλία, το υποκείμενο και τις καλλιεργητικές μεθόδους. Π.χ. οι ποικιλίες μηλιάς Starkspur και Redchief μπαίνουν συντομότερα στην καρποφορία συγκριτικά με τις ποικιλίες Granny Smith και φιρίκι. Επίσης τα νάνα υποκείμενα περιορίζουν τη βλάστηση του δένδρου και δημιουργούν συνθήκες για πρώιμη είσοδο των δένδρων στην καρποφορία. Τα ζωηρά υποκείμενα αντίθετα, δημιουργούν μεγάλη βλάστηση και καθυστερούν την είσοδο του δένδρου στην καρποφορία. Πρωιμότητα εισόδου στην καρποφορία προκαλεί και η παρουσία του συνδετικού ιστού μεταξύ εμβολίου και υποκειμένου που φαίνεται να δρα ως εμπόδιο στη μετακίνηση οργανικών ουσιών προς το ριζικό σύστημα δημιουργώντας έτσι μια τεχνητή υπεροχή υδατανθράκων στο υπέργειο τμήμα που ευνοεί την ανθογονία. Επιπλέον, δένδρα που κλαδεύονται ελαφρά αρχίζουν να καρποφορούν ενωρίτερα σε σύγκριση με εκείνα που κλαδεύονται αυστηρά. Υπερβολική αζωτούχος λίπανση επιμηκύνει την περίοδο της νεανικότητας. Γενικά, δένδρα που ζουν λίγα χρόνια, όπως η ροδακινιά και η βερικοκιά, μπαίνουν νωρίτερα στην καρποφορία συγκριτικά με τα δένδρα που ζουν πολλά χρόνια όπως η ελιά και η καστανιά. Εκτός από την αδυναμία για ανθοφορία, τα φυτά που βρίσκονται στο στάδιο της νεανικότητας, παρουσιάζουν και μορφολογικές διαφορές σε σχέση με τα φυτά που βρίσκονται στο στάδιο της ωριμότητας. Τα φύλλα του πεκάν π.χ. που βρίσκεται στη φάση της νεανικότητας, είναι απλά και χνουώδη, ενώ εκείνα των ώριμων φυτών είναι σύνθετα και λιγότερο χνουώδη. Στα εσπεριδοειδή τα νεαρά σπορόφυτα που βρίσκονται στο στάδιο της νεανικότητας σχηματίζουν ακανθωτούς βλαστούς, χαρακτήρας που εξαφανίζεται με την ενηλικίωση του δένδρου. Τα ενήλικα καρποφόρα δένδρα, τα οποία εμβολιάζονται για αλλαγή των παλαιών ποικιλιών με νέες, χρειάζονται επίσης μερικά χρόνια για να ανθοφορήσουν. 29

Συμφέρον του κάθε καλλιεργητή είναι να βραχυνθεί η περίοδος νεανικότητας για να έχουμε πρωιμότερη είσοδο στην καρποφορία και κατά συνέπεια μικρότερο κόστος παραγωγής. Η μετάβαση από το βλαστικό στο αναπαραγωγικό στάδιο δεν γίνεται απότομα αλλά βαθμιαία. Με την αύξηση της ηλικίας του δένδρου η βλάστηση περιορίζεται και ένα μεγάλο μέρος των θρεπτικών στοιχείων κατευθύνεται στην καρποφορία. Όταν το φυτό φθάσει στο στάδιο της ωριμότητας, μπορεί να ανθίσει, αλλά όχι πάντοτε, γιατί ο σχηματισμός ανθέων, γνωστός ως ανθογονία, εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, όπως θα αναφερθούν σε επόμενο κεφάλαιο. Ο όρος "πρωιμότητα" στη δενδροκομία αναφέρεται στο έτος που αρχίζει το δένδρο να μπαίνει στην ανθογονία. Μεγάλη πρωιμότητα χαρακτηρίζει τα είδη ή τις ποικιλίες που έχουν τάση να μπαίνουν νωρίς στην ανθογονία, ενώ οψιμότητα χαρακτηρίζει τα είδη ή τις ποικιλίες που καθυστερούν να μπουν στην ανθογονία. Το στάδιο της παρακμής χαρακτηρίζεται αρχικά από μια πλούσια καρποφορία και ελάχιστη βλάστηση. Οι καρποί όμως είναι μικρότεροι σε μέγεθος και κατώτεροι σε ποιότητα. Κατά το στάδιο αυτό, οι ρίζες έχουν γεράσει και δυσκολεύονται να απορροφήσουν τα θρεπτικά στοιχεία του εδάφους για να δημιουργήσουν καινούργια βλάστηση. Το δένδρο εξασθενεί γρήγορα, γίνεται πιο ευαίσθητο στις διάφορες προσβολές, οι δε ετήσιοι βλαστοί του γίνονται όλο και περισσότερο καχεκτικοί και αρχίζουν σιγά σιγά να ξεραίνονται. 30

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΤΗΤΑ ΒΛΑΣΤΗΣΗΣ ΚΑΙ ΚΑΡΠΟΦΟΡΙΑΣ Η βλάστηση και η καρποφορία στα δένδρα που καλλιεργούνται στην εύκρατη ζώνη δεν είναι συνεχής στη διάρκεια του έτους αλλά παρουσιάζουν μια ετήσια περιοδικότητα, δηλαδή εμφανίζονται ανά "κύματα" βλάστησης. Τα κύματα βλάστησης είναι πιο ευκρινή στα φυλλοβόλα από τα αειθαλή. Τα φυλλοβόλα παρουσιάζουν δύο κύματα βλάστησης. Το πρώτο κύμα συμβαίνει στις αρχές της άνοιξης και το δεύτερο στα τέλη του καλοκαιριού. Το πρώτο κύμα είναι το σπουδαιότερο γιατί τότε σχηματίζονται τα άνθη και η βλάστηση είναι πιο έντονη. Στα μέσα του καλοκαιριού η βλάστηση αναστέλλεται γιατί τότε αρχίζουν να εξαντλούνται οι αποθησαυριστικές ουσίες και τα προϊόντα φωτοσύνθεσης χρησιμοποιούνται κυρίως για τη θρέψη των καρπών και τη δημιουργία καρποφόρων οφθαλμών. Ενώ η αύξηση του μήκους των βλαστών σταματά ενωρίς, η αύξηση στη διάμετρο των βλαστών συνεχίζεται και το καλοκαίρι. Στο δεύτερο κύμα βλάστησης αυξάνονται κυρίως οι ταχυφυείς βλαστοί, δηλαδή βλαστοί που προέρχονται από την έκπτυξη οφθαλμών του ανοιξιάτικου κύματος βλάστησης. Τέτοιοι βλαστοί παρατηρούνται συχνά στις ροδακινιές, βερικοκιές και αμυγδαλιές. Στα φυλλοβόλα, τα φύλλα πέφτουν το φθινόπωρο και οι οφθαλμοί μεταπίπτουν σε λήθαργο από τα μέσα φθινοπώρου μέχρι και το χειμώνα και δραστηριοποιούνται την επόμενη άνοιξη. Τα αειθαλή δεν παρουσιάζουν την παραπάνω περιοδικότητα που παρατηρείται στα φυλλοβόλα δένδρα. Επίσης, δεν αποθηκεύουν άμυλο και άλλες θρεπτικές ουσίες σε βαθμό ανάλογο με τα φυλλοβόλα δένδρα και αυτό γιατί διατηρούν συνέχεια το φύλλωμά τους. Έτσι, αναβλαστάνουν όταν επικρατήσουν ευνοϊκές συνθήκες θερμοκρασίας, δηλαδή από ενωρίς την άνοιξη μέχρι αργά το φθινόπωρο. Η ανοιξιάτικη όμως βλάστηση είναι η κυριότερη γιατί τότε παράγονται τα περισσότερα άνθη και η βλάστηση είναι εντονότερη. Η καλοκαιρινή βλάστηση χαρακτηρίζεται κυρίως από την ανάπτυξη φυτοζωικών 31

οργάνων, δηλαδή βλαστών, φύλλων και οφθαλμών. Εξαίρεση αποτελούν η κιτριά, η λεμονιά και η λιμεττία που μπορούν να ανθοφορούν και σε άλλα κύματα βλάστησης εκτός από την ανοιξιάτικη βλάστηση. Τα εσπεριδοειδή μπορεί να έχουν πάνω στο ίδιο δένδρο άνθη, μικρούς καρπούς και ώριμους καρπούς. Τα δένδρα γενικά αυξάνουν γρήγορα στη νεαρή τους ηλικία, αλλά επιβραδύνουν την αύξησή τους όσο ενηλικιώνονται. Η επιμήκυνση των βλαστών είναι εντονότερη τη νύκτα από την ημέρα. Στις πολύ κρύες όμως νύκτες η αύξηση των βλαστών είναι περιορισμένη. Βλαστοί που προέρχονται από καθυστερημένα κύματα βλάστησης δε σκληραγωγούνται αρκετά και προσβάλλονται εύκολα από τους πρώτους παγετούς του φθινοπώρου. 32

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ο Ανθογονία 33

ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΑΝΘΙΚΩΝ ΚΑΤΑΒΟΛΩΝ Ο σχηματισμός ανθικών καταβολών στα οπωροφόρα, γνωστός ως ανθογονία, γίνεται σε δύο στάδια, πρώτον στο στάδιο της φυσιολογικής μετατροπής του μεριστώματος από βλαστικό σε αναπαραγωγικό και δεύτερον στο στάδιο της μορφολογικής διαφοροποίησης του μεριστώματος. Στο πρώτο στάδιο γίνονται οι βιοχημικές μεταβολές στον οφθαλμό για να μετατραπεί το μερίστωμα από βλαστικό σε αναπαραγωγικό. Σ' αυτό το στάδιο δεν παρατηρούνται εξωτερικά μορφολογικές ενδείξεις, που να δείχνουν, ότι πραγματοποιήθηκε το στάδιο αυτό. Η φυσιολογική διαφοροποίηση των οφθαλμών γίνεται σε δύο φάσεις. Η πρώτη φάση είναι αναστρέψιμη και η δεύτερη δεν είναι αναστρέψιμη. Δηλαδή, μέχρις ενός σημείου, μπορεί να μετατρέπεται και πάλι το μερίστωμα σε βλαστικό, ενώ εάν το μερίστωμα περάσει το σημείο αυτό είναι αδύνατον να επανέλθει στη βλαστική του κατάσταση. Το στάδιο της φυσιολογικής διαφοροποίησης ακολουθεί η μορφολογική διαφοροποίηση του μεριστώματος, δηλαδή μορφολογικές μεταβολές στο μερίστωμα, που καταλήγουν στο σχηματισμό των ανθικών μερών σε αυτό. Το στάδιο αυτό γίνεται αντιληπτό με μικροσκοπική εξέταση του οφθαλμού. Στην αρχή το μερίστωμα από τη συνηθισμένη κωνική μορφή παίρνει τη μορφή θόλου, σιγά σιγά διαπλατύνεται στην κορυφή και στη συνέχεια αρχίζουν να σχηματίζονται οι καταβολές των ανθικών μερών με μορφή μικρών προβολών. Συνήθως διαφοροποιούνται και σχηματίζονται κατά σειρά οι καταβολές των σέπαλων, των πετάλων, των στημόνων και τελευταία σχηματίζονται τα καρπόφυλλα. Η εξέλιξη των δύο παραπάνω σταδίων εξαρτάται από διαφόρους εξωτερικούς παράγοντες. Π.χ. η ξηρασία ή η υπερβολική άρδευση και η υψηλή θερμοκρασία κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, όταν διαφοροποιούνται τα ανθικά μέρη των ανθέων των πυρηνοκάρπων, συχνά καταλήγουν στο 34

σχηματισμό διπλών ωοθηκών στην κερασιά, βυσσινιά και αμυγδαλιά. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα το σχηματισμό διπλών, κολλημένων καρπών (Σχ. 2). Επίσης, η ολοκλήρωση της διαδικασίας του σχηματισμού ανθικών καταβολών μπορεί να παρεμποδιστεί, όπως θα αναφερθεί αναλυτικά παρακάτω, από τη μείωση της εντάσεως του φωτός, από πολύ πυκνή φύτευση των δένδρων, από φυλλόπτωση ή από παροχή υπερβολικών ποσοτήτων αζωτούχων λιπάνσεων. Σχ. 2. Διπλά κολλημένα κεράσια 35

Εαρινοποίηση ονομάζεται το φαινόμενο εκείνο κατά το οποίο ορισμένα φυτά σχηματίζουν καρποφόρους οφθαλμούς μόνο εφόσον υποστούν την επίδραση ψύχους. Η εαρινοποίηση απαντά συχνά σε πολλά ετήσια και διετή φυτά. Τα χειμερινά σιτηρά π.χ. εάν δε σπαρούν το χειμώνα, δεν είναι σε θέση να ανθίσουν την άνοιξη. Τα οπωροφόρα δένδρα, με εξαίρεση την ελιά, δεν χρειάζονται εαρινοποίηση για την προτροπή σχηματισμού ανθέων. Η ελιά για να σχηματίσει καρποφόρους οφθαλμούς, χρειάζεται μια περίοδο χαμηλών θερμοκρασιών το χειμώνα μεταξύ 7 ο C και 16 ο C για 1-2 μήνες ανάλογα με την ποικιλία. Ορισμένες ποικιλίες, όπως η κορωνέικη και η βαλανολιά, ανθίζουν μετά βραχεία περίοδο εκθέσεως στο ψύχος, ενώ άλλες, όπως η κονσερβολιά και καρυδολιά, ανθίζουν μετά από μακρά περίοδο εκθέσεως στο ψύχος. ΧΡΟΝΟΣ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΥ ΑΝΘΙΚΩΝ ΚΑΤΑΒΟΛΩΝ Στα μηλοειδή και στα πυρηνόκαρπα, τα οποία έχουν ερμαφρόδιτα άνθη, η διαφοροποίηση των ανθικών καταβολών γίνεται ένα χρόνο περίπου πριν την ανθοφορία τους και συγκεκριμένα τον περασμένο Ιούνιο - Ιούλιο. Π.χ. η ανθοφορία της άνοιξης του 2013 προήλθε από οφθαλμούς οι οποίοι διαφοροποιήθηκαν τον Ιούνιο - Ιούλιο του 2012. Στην καρυδιά, η οποία είναι μόνοικο δίκλινο, δηλαδή έχει στο ίδιο δένδρο και αρσενικά και θηλυκά άνθη αλλά σε διαφορετικές θέσεις, η διαφοροποίησή τους γίνεται σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Οι ιουλοφόροι οφθαλμοί, που δίνουν τα αρσενικά άνθη, διαφοροποιούνται όπως τα μηλοειδή και τα πυρηνόκαρπα, δηλαδή ένα χρόνο περίπου πριν την ανθοφορία τους. Οι μικτοί οφθαλμοί, που δίνουν τα θηλυκά άνθη, διαφοροποιούνται 3-5 εβδομάδες πριν την έκπτυξή τους την άνοιξη. Στην καστανιά, η οποία έχει ξυλοφόρους και μικτούς οφθαλμούς (οι μικτοί οφθαλμοί εξελίσσονται σε βλαστούς με αρσενικά και θηλυκά άνθη), η 36

διαφοροποίηση των ανθικών καταβολών γίνεται, όπως στα μηλοειδή και στα πυρηνόκαρπα, ένα χρόνο περίπου πριν την έκπτυξή τους. Στο ακτινίδιο, το οποίο είναι δίοικο φυτό, δηλαδή έχει αρσενικά και θηλυκά άνθη σε διαφορετικά δένδρα, η διαδικασία της διαφοροποίησης αρχίζει κατά τα τέλη του καλοκαιριού αλλά διακόπτεται κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Τα πρώτα σημεία μορφολογικής διαφοροποίησης των ανθικών καταβολών γίνονται μικροσκοπικά ορατά την άνοιξη, 15-30 ημέρες πριν την έκπτυξη των οφθαλμών. Στα εσπεριδοειδή η διαφοροποίηση των οφθαλμών γίνεται λίγες ημέρες πριν την έκπτυξή τους. Στην ελιά η διαφοροποίηση γίνεται 2-3 μήνες πριν την ανθοφορία. ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΠΟΥ ΕΠΙΔΡΟΥΝ ΣΤΗ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗ Η τάση του δένδρου να σχηματίζει ανθικές καταβολές εξαρτάται βασικά από εσωτερικούς παράγοντες που έχουν σχέση με τη γενετική σύσταση του φυτού και από εξωτερικούς παράγοντες που έχουν σχέση με το περιβάλλον. Διάφορες καλλιεργητικές επεμβάσεις, όπως είναι το χαράκι, η χρήση νάνων υποκειμένων και η χρήση διαφόρων χημικών ουσιών που επιβραδύνουν την ανάπτυξη του δένδρου ευνοούν το σχηματισμό ανθοφόρων οφθαλμών. Αντίθετα οι επεμβάσεις που ενδυναμώνουν τη βλάστηση όπως είναι το αυστηρό αραίωμα των καρπών, το αυστηρό χειμερινό κλάδεμα και η παροχή υπερβολικών ποσοτήτων αζωτούχων λιπασμάτων φαίνεται, ότι καθυστερούν το σχηματισμό ανθέων. Από αυτούς θα εξετάσουμε κυρίως τους παράγοντες που μπορούν να τροποποιηθούν στη δενδροκομία ώστε να επιταχύνουμε το χρόνο εισόδου στην καρποφορία και να προκαλέσουμε μεγαλύτερη ανθογονία στο δένδρο. 37

Είδος και ποικιλία οπωροφόρου Τα σπορόφυτα καθυστερούν να μπουν στην καρποφορία συγκριτικά με τα εμβολιασμένα δενδρύλλια ή αυτά που προέρχονται από αγενή πολλαπλασιασμό. Διαφορές στο χρόνο εισόδου στην καρποφορία παρατηρούνται και μεταξύ ποικιλιών. Στη μηλιά π.χ. η ποικιλία Redchief, η οποία παρουσιάζει μειωμένη ζωηρότητα βλάστησης, χρειάζεται 3-4 χρόνια για να μπει στην καρποφορία, ενώ η ποικιλία φιρίκι, η οποία είναι ζωηρή ποικιλία, χρειάζεται 7-8 χρόνια για να μπει στην καρποφορία. Επίσης μερικά δένδρα έχουν την τάση να δίνουν σταθερή παραγωγή κάθε χρόνο, όπως είναι τα πυρηνόκαρπα. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται επετειοφορία. Άλλα δένδρα, αντιθέτως παρενιαυτοφορούν, δηλαδή δίνουν τη μια χρονιά υψηλή παραγωγή και την άλλη χαμηλή, όπως π.χ. η ελιά και η φιστικιά. Υποκείμενα Εάν μια ποικιλία είναι εμβολιασμένη σε νάνο υποκείμενο ή δεν έχει καλό βαθμό συμφωνίας με το υποκείμενο, τότε παρουσιάζει περιορισμένη βλάστηση και κατά συνέπεια μπαίνει ενωρίς στην καρποφορία. Π.χ. οι μηλιές που είναι εμβολιασμένες στο νάνο υποκείμενο Μ27 μπαίνουν στην καρποφορία μετά από 3 χρόνια. Αντιθέτως, αυτές που είναι εμβολιασμένες στο ζωηρό υποκείμενο ΜΜ111 χρειάζονται 6-7 χρόνια για να μπουν στην καρποφορία. Πρωιμότητα έχουμε και στην αχλαδιά όταν εμβολιάζεται πάνω σε κυδωνιά η οποία οφείλεται όχι μόνο στην περιορισμένη βλάστηση αλλά και στη μερική ασυμφωνία που έχει ο συνδυασμός αχλαδιάς - κυδωνιάς. Ένταση φωτός Φως μεγάλης έντασης φαίνεται να είναι απαραίτητο στην ανθογονία των οπωροφόρων. Το φως στο εσωτερικό των δένδρων είναι πολύ ελαττωμένο σε σχέση με το φως που δέχονται εξωτερικά. Σε πυκνά και ακλάδευτα δένδρα η ένταση του φωτός μπορεί να περιοριστεί στο 1/10 απ 38

ό,τι δέχονται στην εξωτερική τους επιφάνεια. Έτσι π.χ. εάν το φως που δέχεται εξωτερικά χωρίς σκίαση το δένδρο μπορεί να είναι 5.000 έως 10.000 foot candles, στο εσωτερικό μπορεί να ελαττωθεί σε 500 foot candles, ένταση που δεν επαρκεί για τη διαφοροποίηση των ανθικών καταβολών. Συνήθως εντάσεις πάνω από 1.500 foot candles επαρκούν για την ανθογονία. Παροχή υπερβολικών ποσοτήτων αζωτούχου λιπάσματος, δυναμώνει βλαστικά το δένδρο και οδηγεί στο σχηματισμό πυκνής κόμης, κατάσταση που είναι μη επιθυμητή για το σχηματισμό ανθικών καταβολών. Αποφύλλωση Τα φύλλα συμβάλλουν στο σχηματισμό ανθέων με την παραγωγή ορισμένων ουσιών, όπως υδατανθράκων και ορμονών, που φαίνεται να είναι απαραίτητες στην ανθογονία. Εάν αφαιρέσουμε το φύλλωμα, διακόπτουμε τη διαφοροποίηση στους οφθαλμούς. Αυτό γίνεται στα πυρηνόκαρπα, όπου η αφαίρεση του ενός φύλλου σε ένα γόνατο παρεμποδίζει το σχηματισμό ανθοφόρου οφθαλμού στο γόνατο αυτό, ακόμα και όταν υπάρχουν φύλλα στα γειτονικά γόνατα. Η σημασία του παράγοντα αυτού είναι πολύ μεγάλη σε περιπτώσεις προσβολών από έντομα ή ασθένειες που καταστρέφουν τελείως το φύλλωμα. Η ζημιά στην ανθογονία, στην περίπτωση αυτή, είναι πολύ μεγάλη, όταν η αποφύλλωση γίνει λίγο πριν ή κατά τη διάρκεια της διαφοροποίησης των οφθαλμών. Χαραγή Η χαραγή είναι μία τεχνική κατά την οποία χαράσσεται περιφερειακά με το εμβολιαστήρι ο φλοιός του κορμού μέχρι το ξύλο. Η χαραγή εμποδίζει την κάθοδο φωτοσυνθετικών υλικών απ' τα φύλλα στις ρίζες με αποτέλεσμα τη συγκέντρωση υδατανθράκων και ορμονών πάνω απ' τη χαραγή. Η συγκέντρωση υδατανθράκων και ορμονών στους αυξανόμενους βλαστούς προτρέπει το σχηματισμό ανθικών καταβολών. Οι ρίζες καλύπτουν τις ανάγκες 39

τους σε ενέργεια απ' τα τροφικά τους αποθέματα μέχρις ότου επουλωθεί η χαραγή. Αντί της χαραγής μπορεί να γίνει και εντομή, αφαίρεση δηλαδή φλοιού πλάτους 2-5 mm. Οι επεμβάσεις αυτές πρέπει να γίνονται τέλη άνοιξης, γιατί τότε βρίσκεται σε εξέλιξη η διαδικασία της διαφοροποίησης και επίσης αποκολλάται εύκολα ο φλοιός. Η τεχνική αυτή δε δίνει καλά αποτελέσματα στα πυρηνόκαρπα, γιατί υπάρχει ο κίνδυνος έκκρισης κόμμεως στην τομή. Η επίδραση των παραπάνω τεχνικών είναι προσωρινή γιατί το τραύμα επουλώνεται γρήγορα. Μια λεπτή χαραγή μπορεί να επουλωθεί από το δένδρο εντός μιας εβδομάδας, ιδιαίτερα εάν η χαραγή καλυφθεί με κόλλα εμβολιασμού για να αποφευχθεί η αφυδάτωση. Κλάδεμα ριζών Το κλάδεμα των ριζών μειώνει την αποθηκευμένη τροφή, η οποία είναι διαθέσιμη για τους οφθαλμούς και επίσης εμποδίζει την απορρόφηση νερού και θρεπτικών στοιχείων. Έτσι, μειώνεται η βλάστηση της κόμης και ενθαρρύνεται η διαδικασία σχηματισμού ανθοφόρων οφθαλμών. Για να επιδράσει όμως θετικά το κλάδεμα των ριζών στην ανθογονία, πρέπει να γίνει 2-3 εβδομάδες πριν από το χρόνο της διαφοροποίησης των οφθαλμών. Η τεχνική αυτή δεν εφαρμόζεται σε εμπορική κλίμακα, κυρίως γιατί είναι δύσκολη στην εφαρμογή της. Κλάδεμα βλαστών Το αυστηρό χειμερινό κλάδεμα νεαρού δένδρου καθυστερεί το χρόνο εισόδου του στην καρποφορία επειδή ενθαρρύνει τη ζωηρότητα βλάστησης της κόμης. Έτσι, τα ακλάδευτα δένδρα μπαίνουν νωρίτερα σε καρποφορία σε σχέση με τα κλαδεμένα, γιατί τα ακλάδευτα χάνουν νωρίς τη ζωηρότητά τους και επιπλέον δεν αφαιρούνται τα άνθη τους με το κλάδεμα. Αν όμως τα δένδρα παραμείνουν ακλάδευτα για μεγάλο χρονικό διάστημα, η κόμη πυκνώνει με 40