ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ TMHMA MHXANIKΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΙΤΛΟΣ «Η Εξέλιξη και η Προοπτική της Μαστιχοκαλλιέργειας» Τριμελής Επιτροπή: Σπυρίδων Γκολφινόπουλος, Κων/νος Παπαγεωργίου,Γεώργιος Μαϊστρος ΟΝΟΜΑ ΜΟΥΣΤΑΚΑΣ ΑΝΤΩΝΗΣ...A.M: 23104048 Χίος 2014
ΧΙΟΣ Ωραίο νησί! Και λέγοντας μονάχα τ όνομά σου Με περιέχουν τ ανθόνερα σου και τα ροδόσταγμα σου Γεμίζουν οι παλάμες μου με γιασεμιά ανθισμένα σφαλούν απ τη μαστίχα σου τα μάτια μεθυσμένα. Γ. Δροσίνη Παραδοσιακή Χιώτισσα κουβαλάει νερό (Πηγή: Αρχειο Ε.Μ.Χ) 1
ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ E.M.X Eνωση Mαστιχοπαραγωγών Χίου Ν.Α Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ε.Ε Ευρωπαική Ένωση ΕΟΜΕΧ Ελληνικός Οργανισμός Μικρών-Μεσαίων Επιχειρήσεων Χειροτεχνίας O.E Α.Ε Ομμόρυθμη Εταιρεία Ανώνυμη Εταιρεία 2
Περίληψη Η παρούσα διπλωματική εργασία με τίτλο «Η εξέλιξη και η προοπτική της Μαστιχοκαλλιέργειας» έλαβε χώρα στα πλαίσια του προγράμματος του Τμήματος Μηχανικών Οικονομίας και Διοίκησης της Σχολής Επιστημών και Διοίκησης. Η παρούσα εργασία, στοχεύει στην εμπεριστατωμένη περιγραφή της ιστορικής αναδρομής της μαστίχας και του ρόλου της στην οικονομική ανάπτυξη της Χίου. Αναλύει την εξέλιξη της μαστιχοκαλλιέργειας και την επίδρασης της τεχνολογίας και τεχνογνωσίας τόσο στην παραγωγή όσο και στην επεξεργασία και προώθηση της μαστίχας, καθώς και στα οικονομικά οφέλη που προκύπτουν από το νέο τρόπο οργάνωσης και διοίκησης. Τέλος, στοχεύει στην ανάδειξη νέων προτάσεων για την ενίσχυση της παραγωγής και της προώθησης σε νέες αγορές. Η διπλωματική εργασία δομείται σε τέσσερα κεφάλαιο. Στο πρώτο κεφάλαιο λαμβάνει χώρα η ιστορική αναδρομή της νήσου Χίου και της μαστίχας. Ακολουθεί το δεύτερο κεφάλαιο που αφορά στην καλλιέργεια της μαστίχας, στο οποίο περιγράφεται το μαστιχόδεντρο, η φροντίδα που αυτό απαιτεί, ο παραδοσιακός τρόπος καλλιέργειας και οι εναλλακτικές μέθοδοι που έχουν χρησιμοποιηθεί μέχρι σήμερα. Στο τρίτο κεφάλαιο, το οποίο αποτελεί τον πυρήνα της εργασίας σκιαγραφείται η εξέλιξη και το μέλλον της μαστίχας, μέσα από την ανάλυση του εκσυγχρονισμού του κλάδου, την εύρεση νέων αγορών και των προβλημάτων και προοπτικών του κλάδου της μαστιχοκαλλιέργειας. Τέλος, στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στα οικονομικά στοιχεία που αφορούν στη μαστίχα, όπως το εισόδημα των μαστιχοκαλλιεργητών, η τιμή της μαστίχας κ.α. Ακολουθούν τα συμπεράσματα που εξάγονται από όλη την εργασία, καθώς και η παράθεση της βιβλιογραφίας που χρησιμοποιήθηκε για τη συγγραφή της μελέτης αυτής. 3
Abstract This thesis entitled "Evolution and the prospect of mastic cultivation" took place within the graduate program of the Department of Finance and Administration. This study, aimed at thorough description of the historical background of mastic and its role in the economic development of the island, in the analysis of the evolution of mastic cultivation and the impact of technology in both production, processing and promotion of mastic, and in consequence of this evolution, focusing on the economic benefits arising from the new organization and administration. Finally, the present work aims to bring out new proposals to strengthen the production and promotion of new markets. This thesis is structured in four sections. In the first chapter takes place a throwback about island of Chios and mastic. Then comes the second chapter about the mastic tree, which describes the mastic tree, the care it requires, the traditional way of farming and alternative methods that have been used to date. The third chapter, which is the core work of this study, outlines the development and the future of mastic, through the analysis of the modernization of the industry, finding new markets and the problems and prospects of the industry of mastic cultivation. Finally, the fourth chapter is a reference to economic data on mastic, as income of mastic cultivators, the price of gum etc. Then come the conclusions drawn from all the work, and the bibliography used for the writing of this study. 4
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ..8 1: ΧΙΟΣ: Η ΑΡΧΟΝΤΙΣΣΑ ΤΟΥ ΒΟΡΕΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ 9 1.1 Ιστορική αναδρομή της Χίου.9 1.2 Η Χίος σήμερα.13 1.3 Η εμπορική ιστορία της μαστίχας 17 2: Η ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΗΣ ΜΑΣΤΙΧΑΣ.22 2.1 Περιγραφή μαστιχόδεντρου.22 2.1.1 Βοτανικά στοιχεία.22 2.1.2 Η αποκλειστικότητα της καλλιέργειας του σχίνου στη Χίο...25 2.1.3 Κατηγορίες μαστιχόδεντρων 26 2.1.4 Κλώνοι..27 2.2 Φροντίδα μαστιχοκαλλιέργειας...31 2.2.1 Κλάδεμα 31 2.2.2 Λίπανση 32 2.2.3 Πότισμα 32 2.2.4 Πολλαπλασιασμός 33 2.2.5 Ασθένειες..33 2.3 Συγκομιδή και παραδοσιακή καλλιέργεια της μαστίχας.34 2.3.1 Προκαταρκτικές εργασίες.34 2.3.2 Πρώτο κέντημα (ρήνιασμα).36 2.3.3 Πρώτη συλλογή 37 2.3.4 Δεύτερο κέντημα..37 2.3.5 Δεύτερο μάζεμα ή μάζεμα της κεντιάς.38 2.3.6 Εναλλακτικοί τρόποι συλλογής 39 2.3.7 Πρώτη κατεργασία 41 2.4 Χρήσεις της μαστίχας..42 3: Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΙ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΜΑΣΤΙΧΑΣ..43 3.1 Ο εκσυγχρονισμός στον κλάδο της μαστίχας..43 3.1.1 Mastiha Shop 47 5
3.1.2 Η μαστίχα στην άυλη πολιτιστική κληρονομιά της Unesco.50 3.2 Νέες αγορές για τη μαστίχα.51 3.3 Προβλήματα και προοπτικές της μαστιχοκαλλιέργειας..53 4.ΜΑΣΤΙΧΑ: Η ΚΙΝΗΤΗΡΙΟΣ ΔΥΝΑΜΗ ΤΗΣ ΧΙΟΥ..56 4.1 Μαστίχα και Οικονομία...56 4.2 Οικονομικά Στοιχεία της Ε.Μ.Χ. 58 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ 65 Βιβλιογραφία.68 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ..73 6
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα πτυχιακή εργασία με τίτλο η «Η εξέλιξη και προοπτική της μαστιχοκαλλιέργειας» εκπονήθηκε στα πλαίσια των προπτυχιακών μου σπουδών στο τμήμα Μηχανικών Οικονομίας και Διοίκησης του πανεπιστημίου Αιγαίου. Σημαντικό ρόλο για την επιλογή του συγκεκριμένου θέματος έπαιξε η μοναδικότητα του συγκεκριμένου προϊόντος που παράγεται στη Χίο. Αποτέλεσε λοιπόν πρόκληση για εμένα η περαιτέρω διερεύνηση της εν λόγω καλλιέργειας, η επιτόπου εξακρίβωση στοιχείων καθώς και η συστηματική έρευνα δεδομένων και πληροφοριών για την καλλιέργεια μαστίχας, στα πλαίσια της διπλωματικής μου εργασίας. Από την εμπειρία που αποκόμισα, συνάντησα ανθρώπους νέους και ηλικιωμένους πού έζησαν και ζουν από την καλλιέργεια μαστίχας, κάνοντας δεύτερο σπίτι τους τα χωράφια, κρατώντας την παράδοση ζωντανή και αναλλοίωτη μέχρι σήμερα. Αποτελεί ευχή όλων, κάθε χρόνο οι επιδράσεις της μαστίχας και οι ευεργετικές της ιδιότητες να γίνονται ευρέως γνωστές μέσω νέων επιστημονικών ερευνών, με απώτερο σκοπό την προώθηση και την αύξηση της τιμής του προϊόντος, για να ανταμειφτεί ο κόπος του παραγωγού. Μην έχοντας κάποια ιδιαίτερη σχέση με το νησί της Χίου και ιδιαίτερα με τα ξακουστά μαστιχοχώρια, βρέθηκα απέναντι σε πολλές δυσκολίες για την περισυλλογή στοιχείων και πληροφοριών μέσα από την καρδιά της μαστιχοκαλλιέργειας, κάνοντας επιτόπου επισκέψεις σε χωράφια αγροτών ώστε να συλλέξω αυθεντικές πληροφορίες για την καλλιέργεια, την παραγωγή, τη φροντίδα και τη συγκομιδή της μαστίχας. Καταλυτική υπήρξε η βοήθεια του φίλου μου και παραγωγού Δημήτρη Καρύδα καθώς και της οικογενείας του, η οποία δραστηριοποιείται στην καλλιέργεια μαστίχας από γενιά σε γενιά. Έτσι μου δόθηκε η ευκαιρία και η δυνατότητα να βρω απάντηση σε κάθε ερώτημα μου, να αποκτήσω σφαιρική ενημέρωση για το θέμα και πρωτίστως να έχω πραγματική εμπειρία από την καλλιέργεια αυτή. Τέλος πολύτιμη ήταν η βοήθεια των ανθρώπων της Ε.Μ.Χ που μου χορήγησαν στατιστικά στοιχεία και πληροφορίες τόσο για το κομμάτι της παραγωγής όσο και για τα οικονομικά δεδομένα. 7
1: ΧΙΟΣ: Η ΑΡΧΟΝΤΙΣΣΑ ΤΟΥ ΒΟΡΕΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ 1.1 Ιστορική αναδρομή της Χίου Οικιστής και πρώτος βασιλιάς της Χίου κατά την παράδοση υπήρξε ο Οινοπίωνας, γιος του Διονύσου και της Αριάδνης που ήρθε από την Κρήτη και δίδαξε στους κατοίκους την αμπελουργία. Η κόρη του Οινοπίωνα, η νύμφη Χίονη έδωσε το όνομα Χίος στο νησί. Κατά τον Ίωνα όμως ονομάστηκε έτσι από το Χίο, το γιο του Ποσειδώνα, που όταν γεννήθηκε έπεσε πολύ χιόνι. Σύμφωνα με την τρίτη εκδοχή, το όνομα Χίος το έδωσαν οι Φοίνικες και σημαίνει στη συριακή γλώσσα μαστίχα (www.alithia.gr) Εικόνα 1.1 Αρχαίος χάρτης της Χίου Τα αρχαιολογικά ευρήματα στο Άγιο Γάλας και στο Εμπορειό, αποδεικνύουν ότι το νησί κατοικείται από το 6000π.Χ. Οι πόλεμοι και οι σεισμοί όμως συνέβαλλαν στον αφανισμό και έτσι από την αρχαία Χίο των Ιωνικών πόλεων, σήμερα σχεδόν τίποτα δεν είναι ορατό. Η Χίος ανήκε στην Ιωνική δωδεκάπολη. Πολύ γρήγορα το νησί αναπτύχθηκε και ισχυροποιήθηκε με κέντρο την πόλη της Χίου. Η θέση του στο δρόμο 8
προς τον Εύξεινο Πόντο και προς τη Μεσόγειο, ανέδειξε τη Χίο σε μια από τις κυρίαρχες πόλεις των θαλασσών. Μεγάλα κέρδη απέφερε στο νησί το διαμετακομιστικό εμπόριο. Εκτός από τη μοναδική μαστίχα, πηγή πλούτου και δόξας ήταν το κρασί, ο γνωστός Χίος οίνος, που υπήρξε ονομαστός για την εξαιρετική ποιότητά και την πανάκριβη τιμή του. Η Χίος σε αντίθεση με άλλες περιοχές δεν δημιούργησε αποικίες, αλλά εμπορικούς σταθμούς σε διάφορα κομβικά σημεία στα οποία προωθούσε τα προϊόντα της (www.chios.gr). Ίσως από τα μέσα του 7 ου αιώνα οι Χιώτες είχαν εδραιώσει μια τυπική μορφή της ελληνικής πόλης κράτους με πολιτική σταθερότητα, πλούτη και ευημερία, με επακόλουθο την άνθιση των γραμμάτων. Η μακρά αυτή περίοδος της ακμής της Χίου διακόπηκε από τους Πέρσες. Επί Δαρείου, οι Πέρσες εγκατέστησαν τυράννους στις Ιωνικές πόλεις, ο δε τύραννος της Χίου υπήρξε από τους απεχθέστερους. Μετά τις νίκες των Ελλήνων στα Μηδικά η Χίος ανεξάρτητη και αυτόνομη περιήλθε στην αθηναϊκή συμμαχία και μέχρι τον Πελοποννησιακό πόλεμο ακολούθησε μια περίοδος ειρήνης και ανάπτυξης. Ο Θουκυδίδης χαρακτηρίζει τους Χιώτες ως τους πλουσιοτάτους των Ελλήνων και επαινεί την ευνομία της Χίου. Ο Πελοποννησιακός πόλεμος βρήκε τους Χιώτες να πολεμούν στο πλευρό των Αθηναίων μέχρι την καταστροφή της Σικελίας οπότε και στρέφονται στο πλευρό των Σπαρτιατών. Η Σπάρτη όμως διέταξε να μην έχει καράβια η Χίος, οπότε μετά το 394μ.Χ προσχωρούν στην νέα Αθηναϊκή συμμαχία. Κατά τα χρόνια του Μεγάλου Αλεξάνδρου, στη Χίο υπήρχε Μακεδονική φρουρά. Μετά το θάνατό του όμως ακολούθησαν οι διάδοχοί του και ξεκίνησε μια περίοδος παρακμής για το νησί (www.in.gr). Στη συνέχεια οι Χιώτες συμμάχησαν με τους Ρωμαίους, απολαμβάνοντας στην αρχή κάποια προνόμια, όμως αργότερα κατά τους Μυθριδατικούς πολέμους, ο στρατηγός του Μυθριδάτη κατέστρεψε τη Χίο. Σύμφωνα με την παράδοση το 250 μ.χ οι Ρωμαίοι θέλησαν να αναγκάσουν τον Άγιο Ισίδωρο να αλλαξοπιστήσει, τον βασάνισαν και τον πέταξαν κάτω από ένα σχίνο, κάπου στη νότια Χίο. Ο σχίνος λυπήθηκε πολύ για το βασανιστήριο του Αγίου και δάκρυσε. Τα δάκρυα του ευωδίαζαν και έτσι δημιουργήθηκε η μαστίχα. 9
Η Χίος υπήρξε, κατά τη βυζαντινή περίοδο, έδρα του Ναυτικού Θέματος (διοικητικής περιφέρειας) του Αιγαίου Πελάγους, αλλά κι ένα από τα σημαντικότερα οικονομικά κέντρα της αυτοκρατορίας. Ήταν σημαντικός σταθμός (πόλη - εμπορείο) εισαγωγικού, εξαγωγικού και διαμετακομιστικού εμπορίου κι ανεφοδιασμού πλοίων, όπως και καταφύγιο τους. Από το λιμάνι της, εξάγονταν τα μονοπωλιακά προϊόντα της, όπως μαστίχα, μεταξωτά, κρασί, αλάτι, και εισάγονταν σιτηρά. Στα Ναυτικά Θέματα, ναυπηγούνταν και εξοπλίζονταν με δικούς τους πόρους τα πλοία του Θεματικού Πλωίμου (ο περιφερειακός επαρχιακός στόλος), που προστάτευαν τις περιοχές από επιδρομές. Οι περσικές εισβολές στη Μικρά Ασία, αλλά και η εμφάνιση των Αράβων στο χώρο της Μεσογείου είχαν τραγικές συνέπειες στην κοινωνικοοικονομική ζωή του νησιού (www.alithia.gr). Το έτος 992 αποτελεί ορόσημο για την οικονομική ζωή της Χίου, για το λόγο ότι παραχωρήθηκαν, για πρώτη φορά, εμπορικά προνόμια στις ιταλικές πόλεις. Με τον όρο αυτό, εννοούνται συμβάσεις μεταξύ της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και άλλων κρατών, κυρίως ιταλικών πόλεων - κρατών, στις οποίες παρέχονταν εμπορικές διευκολύνσεις από την πρώτη προς τις δεύτερες, έναντι ορισμένης αντιπαροχής από αυτές (ναυτική συνδρομή, ποικιλόμορφη πολεμική βοήθεια κ.λ.π). Το 1155, εγκαταστάθηκαν στη Χίο οι πρώτοι Γενουάτες, που άρχιζαν να ανταγωνίζονται με επιτυχία τους εγκαταστημένους στο νησί εμπόρους και κυρίως Ενετούς, με «μήλο της έριδας» πάντα τη μαστίχα. O ανταγωνισμός μεταξύ των ιταλικών πόλεων ήταν αδυσώπητος με αποκορύφωμα την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους το 1204, γεγονός που χαρακτηρίστηκε σαν ένα από τα πιο καταστροφικά επεισόδια στην ιστορία της Ευρώπης. Η Χίος υπάγεται στο λατινικό κράτος της Κωνσταντινούπολης, αλλά το 1247 ο αυτοκράτορας της Νίκαιας, Ιωάννης Δούκας Βατατζής, την απελευθέρωσε. Την οικονομική εκμετάλλευση του νησιού εξακολουθούσαν, όμως, να έχουν οι Ενετοί. Το 1261, με τη «Συνθήκη του Νυμφαίου» οι Γενουάτες μπήκαν ουσιαστικά στα πράγματα της Ανατολής. Στην εποχή της Λατινοκρατίας η Χίος κυριεύτηκε από τους Βενετσιάνους και τους Γενουάτες και το Μονοπώλιο της Μαστίχας ήταν το μήλο της έριδας ανάμεσά τους. Τελικώς, οι Γενουάτες με τον Simone Vignoso, αρχηγό του Γενουάτικου στόλου, 10
καταλαμβάνουν το νησί στα 1346 για να το κρατήσουν 220 χρόνια. Στο μακρό αυτό διάστημα, η Χίος διοικείται από την Γενουατική εταιρεία Μαόνα. Η εταιρεία της, που τα μέλη της ανήκαν κυρίως στην οικογένεια Ιουστινιανι αναλαμβάνει την επικαρπία του νησιού, εκμεταλλεύεται τις προσόδους και το εμπόριο και είναι υπεύθυνη για την άμυνα της, ενώ η Δημοκρατία της Γένουας έχει την επικυριαρχία της Χίου. Οι Ιουστινιάνι εκμεταλλεύτηκαν τα προϊόντα του νησιού, και κυρίως τη μαστίχα, της οποίας είχαν το μονοπώλιο. Έγιναν, πολλές φορές, καταπιεστικοί (συνήθως σε εκκλησιαστικά ζητήματα) αλλά οργάνωσαν ορθολογιστικά την ασφάλεια και την παραγωγή, ώστε η Χίος να γίνει ο παράδεισος της Ανατολής. Αναλυτικότερα, η Μαόνα οργάνωσε με τέτοιο τρόπο το νησί (στρατιωτικά, οικονομικά, οικιστικά) ώστε να ελέγχει απολύτως τους αγρότες σε επίπεδο προσφοράς εργασίας και απόδοσης προϊόντος και να αποκλείει πιθανές εξεγέρσεις τους. Σε κοινωνικό επίπεδο, η Μαόνα επέφερε την πλήρη κατάργηση των κοινωνικών θεσμών και την εξαφάνιση της στοιχειώδους εσωτερικής αυτοδιοίκησης. Για το λόγο αυτό, οι Χιώτες αγρότες ήταν σταθερά υπέρ του Βυζαντινού αυτοκράτορα και εναντίον των Γενοβέζων. Η πρώτη πράξη, μετά την κατοχή του νησιού από τους Γενοβέζους, ήταν η κατάργηση του βυζαντινού νομίσματος και η εισαγωγή του γενοβέζικου. Οι ντόπιοι προσαρμόστηκαν στο λατινικό δίκαιο και επίσημη γλώσσα έγινε η ιταλική. Το εισαγωγικό και εξαγωγικό εμπόριο ελεγχόταν κυρίως από τη Μαόνα οι μέτοχοι της οποίας υιοθέτησαν το όνομα Ιουστινιανού και κοινό θυρεό - με τη σύμπραξη της ντόπιας αριστοκρατίας. Η οικονομική συνύπαρξη της ιδιότυπης τοπικής αριστοκρατίας, που συνέστησαν οι δυο πλευρές, οδήγησε, σε δεύτερη φάση, σε μεικτούς γάμους μεταξύ των Βυζαντινών αρχόντων και των Γενοβέζων κατακτητών (Μπελλές, 2005). Το 1566 κατακτούν το νησί οι Τούρκοι. Η τουρκική κατοχή στο νησί διήρκησε για 350 χρόνια. Οι Τούρκοι παραχώρησαν στους Χιώτες πολλά προνόμια, θρησκευτικά και πολιτικά. Έτσι, σε αντίθεση με την υπόλοιπη Ελλάδα, το νησί την περίοδο αυτή ευημερεί και η οικονομία, οι τέχνες και τα γράμματα ακμάζουν. Η ακμή αυτή σταματά το 1822, όταν το νησί επαναστάτησε και οι Τούρκοι κατέσφαξαν τον πληθυσμό. Παρά το εντυπωσιακό τόλμημα του Ψαριανού Κωνσταντίνου Κανάρη, με την ανατίναξη της Τουρκικής ναυαρχίδας τον ίδιο χρόνο της σφαγής, η Χίος προσπαθεί να ανασυγκροτήσει την οικονομία της. Για μια ακόμη φορά η οικονομική και πολιτιστική παράδοση του 11
τόπου ανακόπτεται από τον καταστρεπτικό σεισμό του 1881, που μεταβάλλει τα πάντα σε ερείπια. Εικόνα 1.2 H Σφαγή της Χίου Κατά τους Βαλκανικούς αγώνες στις 11 Νοεμβρίου του 1912, η Χίος τελικά ελευθερώνεται και ενώνεται με την Ελλάδα. Την κατοχή γνώρισε ξανά η Χίος στις 4 Μαΐου του 1941 όταν καταλήφθηκε από τους Γερμανούς. Η Γερμανική κατοχή τερματίστηκε στις 10 Σεπτεμβρίου 1944 και στη διάρκειά της σημειώθηκαν ηρωικές πράξεις αντίστασης από μέρους των Χιωτών. 1.2 Η Χίος σήμερα Η Χίος είναι το πέμπτο κατά σειρά μεγαλύτερο νησί της Ελλάδας και η επιφάνειά του φθάνει τα 904 τετραγωνικά χιλιόμετρα με μήκος ακτών 213 χιλιόμετρα. Βρίσκεται στο βορειοανατολικό Αιγαίο λίγα χιλιόμετρα μακριά από τα παράλια της Μικρά Ασίας και ανήκει στο σύμπλεγμα των νησιών που σχηματίζονται στο Ανατολικό Αιγαίο και στο οποίο συμπεριλαμβάνονται εκτός της Χίου, η Λέσβος, η Λήμνος, η Σάμος, η Ικαρία και 12
ο Άγιος Ευστράτιος. Πρωτεύουσα είναι η πόλη της Χίου, γνωστή και σαν Χώρα. Εκεί βρίσκεται και το κύριο λιμάνι του νησιού. Εικόνα 1.3 Η θέση της Χίου στο χάρτη της Ελλάδας Η Περιφερειακή Ενότητα Χίου αποτελείται από τα νησιά Χίος, Ψαρά, Αντίψαρα και Οινούσσες. Διαιρείται διοικητικά σε τρεις δήμους, αυτούς των Οινουσσών, Χίου και Ψαρών. Ο μεγαλύτερος από αυτούς είναι ο δήμος Χίου, ο οποίος καταλαμβάνει όλο το νησί της Χίου και πληθυσμιακά είναι ο μεγαλύτερος δήμος του νησιού. Η Χίος έχει συνολικά 52 χωριά. Το έδαφος της Χίου είναι κατά το κύριο μέρος του ορεινό, ενώ μόνο στα Νότια και Ανατολικά του νομού σχηματίζονται κάποιες πεδινές εκτάσεις. Στα βόρεια της Χίου βρίσκεται η οροσειρά Πελιναίο με ψηλότερη κορυφή τον Άγιο Ηλία (1.297 μ.). Στη Χίο 13
δεν υπάρχουν ποτάμια, ενώ το μήκος των ακτών της φτάνει τα 213 χλμ. Το νησί είναι 0γνωστό για τα γραφικά του τοπία, αλλά και για το εύκρατο μεσογειακό κλίμα με ήπιους χειμώνες και με σπάνιες βροχές το καλοκαίρι. Οι άνεμοι συνήθως πνέουν βόρειοιβορειοδυτικοί και η θερμοκρασία κυμαίνεται μεταξύ 28-29 βαθμών Κελσίου. Εικόνα 1.4 Γεωφυσικός χάρτης της Χίου Τα κύρια προϊόντα που εξάγει είναι η μαστίχα, το λάδι, τα σύκα και το κρασί, ενώ έχει διεθνή φήμη για το μέγεθος και την ποιότητα της ναυτιλίας της. Διοικητικά, μαζί με τα νησιά Οινούσσες και Ψαρά, αποτελεί τον νομό Χίου με πληθυσμό που φθάνει τους 51.320 κατοίκους (απογραφή 2011). Πρωτεύουσα του νομού είναι η πόλη της Χίου, που λέγεται και Χώρα. 14
Οι Χιώτες ασχολούνται κυρίως με τη ναυτιλία και τον τουρισμό και δευτερευόντως είναι αγρότες, ψαράδες, κτηνοτρόφοι,. Τέλος στην Χίο μεγάλος είναι και ο αριθμός των ανθρώπων που εργάζονται ως στρατιωτικοί. (http://el.wikipedia.org). Τα 24 χωριά της Νότιας Χίου, τα λεγόμενα Μαστιχοχώρια, αρχίζουν από την παραλιακή ανατολική πλευρά και καταλήγουν στη δυτική. Τα 24 μαστιχοχώρια είναι τα παρακάτω: Καλλιμασιά, Καταρράκτης, Νένητα, Φλάτσια, Βουνό, Κοινή, Παγίδα, Εξω Διδύμα, Μέσα Διδύμα, Μυρμήγκι, Θολό Ποτάμι, Άγιος Γεώργιος Συκούσης, Πατρικά, Καλαμωτή, Αρμόλια, Πυργί, Ολύμποι, Μεστά, Ελάτα, Βέσσα, Λιθί, Βαβύλοι, Νεοχώρι και Θυμιανά. Στα χωριά αυτά δραστηριοποιούνται 20 συνεταιρισμοί μαστιχοπαραγωγών. (www.chios.gr). Εικόνα 1.5 O χάρτης της Χίου με τα Μαστιχοχώρια (Πηγή: www in.gr/agro/_proionta/masticha/map.jpg) 15
1.3 Η εμπορική ιστορία της μαστίχας Κατά τη χρονική περίοδο της ελληνιστικής εποχής (336-146 π.χ) σε διάφορα συγγράμματα αναφέρονται και άλλες μαστίχες εκτός από τη Χιώτικη (ιλλυρική, αιθιοπική, ινδική και αιγυπτιακή). Οι Χιώτες μεγαλέμποροι και τραπεζίτες που διατηρούσαν εμπορικά γραφεία στην Αίγυπτο, γνώριζαν από πρώτο χέρι τις μαστίχες αυτές. Τις έβλεπαν να πωλούνται μαζί με άλλες πολύτιμες ρητίνες «λιβάνι, σμύρνα, σίλφιο, βάλσαμο» στις αγορές της Αλεξάνδρειας και της Μέμφιδας. Όταν διαπίστωσαν ότι το προϊόν είχε αυξανόμενη ζήτηση, αποφάσισαν να μπουν στο παιχνίδι. Στο νησί τους το κλίμα ήταν ιδανικό και οι σχίνοι αυτοφυείς. Οργάνωσαν λοιπόν την καλλιέργεια και την εκμετάλλευσή τους και άρχισαν να εξάγουν μαστίχα. Η πρώτη δυναμική είσοδος της χιώτικης μαστίχας στην αγορά σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, έγινε στην ελληνιστική εποχή (www.alithia.gr). Στη Ρώμη, όπως και στην Αλεξάνδρεια πιο πριν, η μαστίχα ήταν ένα ακριβό προϊόν που απευθυνόταν μόνο σε προνομιούχους (10 δηνάρια η λίβρα) (Σαββίδης, 2000). Αξίζει να αναφερθεί ότι οι κυρίες της υψηλής κοινωνίας στη Ρώμη, μεταχειρίζονταν οδοντογλυφίδες από ξύλο σκίνου γιατί είχε την ιδιότητα να λευκαίνει τα δόντια. (Παπαδημητράκης, 2008). Κατά τη Βυζαντινή περίοδο η μαστίχα εξαγόταν στη Συρία, την Αίγυπτο, την Αρμενία, την Μικρά Ασία, την Κωνσταντινούπολη αλλά και στη Δυτική Ευρώπη. Στην Ευρώπη την μαστίχα την αγόραζαν οι εύποροι, την χρησιμοποιούσαν σε μαντζούνια και κυρίως την μασούσαν. Στην διάρκεια της Γενοβέζικης κατοχής το μέρισμα που διανεμόταν στους μετόχους της Μαόνας ήταν 2.000 δουκάτα τις κακές χρονιές, μέχρι και δεκαπλάσιο τις καλές. Η μαστίχα εξαγόταν στην Κωνσταντινούπολη, τη Μικρά Ασία και την Κριμαία (50% της παραγωγής), την Αρμενία, την Ρόδο, την Συρία και την Αίγυπτο (25% της παραγωγής), και στην Ευρώπη και τη Βορειοδυτική Αφρική (το υπόλοιπο 25%) (Κάτλας, 1908). 16
Εικόνα 1.6 Καθάρισμα μαστίχας γύρω από το σινί (Πηγή: Αρχείο βιβλιοθήκης Κοραή). Η ακμή του εμπορίου της μαστίχας διατηρήθηκε ως τις αρχές του 20 ου αιώνα, οπότε ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος επέφερε κρίση και στη μαστίχα. Το τέλος του πολέμου και η αποκατάσταση της ομαλότητας οδήγησε τους παραγωγούς στην εκ νέου παραγωγή της. Το προϊόν δεν μπόρεσε όμως να αποκτήσει την προηγούμενη θέση του. Η δυσμενής αυτή κατάσταση επέσυρε τελικά την προσοχή της πολιτείας η οποία δημοσίευσε το 1938 το Νόμο 1390 σύμφωνα με τον οποίο ιδρύθηκαν οι 20 Συνεταιρισμοί Μαστιχοπαραγωγών, μέλη των οποίων ήταν υποχρεωτικά όλοι οι μαστιχοπαραγωγοί. Σύμφωνα με τον ίδιο Νόμο συστάθηκε και η Ένωση των 20 Συνεταιρισμών με την επωνυμία «Ένωσης Μαστιχοπαραγωγών Χίου» ως υποχρεωτικός συνεταιρισμός. Η λειτουργία της ΕΜΧ άρχισε το 1939 με πρόεδρο τον γιατρό Γ. Σταγκούλη (Αρχείο Ε.Μ.Χ). Στον πρώτο κιόλας χρόνο από την ίδρυση της ΕΜΧ, η τιμή που πλήρωνε η ΕΜΧ στον παραγωγό τριπλασιάστηκε αλλά ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος και κατόπιν η κατοχή, παρεμπόδισαν την εμπορική δραστηριότητα της. Μεταπολεμικά, η Ένωση είχε 17
να αντιμετωπίσει δυσχερή και πολύπλοκα προβλήματα με μεγάλο μέρος της παραγωγής να μένει απούλητο συμπληρώνοντας τα αποθέματα της κατοχικής περιόδου. Για το λόγο αυτό αναζητήθηκαν οι προπολεμικές αγορές και η εξεύρεση νέων. Το 1958 η κατανάλωση έφθασε στο ύψος της παραγωγής. Επόμενος στόχος της Ένωσης ήταν η αύξηση του εισοδήματος των παραγωγών μέσω της αύξησης των τιμών διάθεσης του προϊόντος και της αύξησης της κατανάλωσης μέσω της παραγωγής. Τελικά, οι πωλήσεις μαστίχας από 183.000 κιλά που ήταν το 1958, έφθασαν στο ύψος των 241.000 κιλών το 1962, ενώ το 1970 σημειώθηκε ρεκόρ παραγωγής μαστίχας με 303.527 κιλά (Αρχείο Ε.Μ.Χ). Εικόνα 1.7 Διαφημιστική πινακίδα της μαστίχας σε χώρες της ανατολής (Πηγή: Αρχείο βιβλιοθήκης Κοραή). Σημαντικός αγοραστής μαστίχας κατά τη χρονική περίοδο 1950-1970 ήταν το Ιράκ, λόγω του αράκ (οινοπνευματώδες ποτό ανάλογο με το ρακί, δημοφιλέστατο στην Μέση Ανατολή, το οποίο αρωμάτιζαν με ιρανική γόμμα (Persian gum) και μαστίχα που κυκλοφορούσε σε διάφορες ποιότητες). Από το 1959, δια νόμου απαγορεύεται η χρησιμοποίηση ιρανικής γόμμας και καθιερώνεται μία και μοναδική ποιότητα αράκ, η οποία έπρεπε υποχρεωτικά να περιέχει 8 κιλά μαστίχας ανά 100 κιλά οινοπνεύματος. Έτσι ξαφνικά, το Ιράκ γίνεται ο καλύτερος πελάτης των μαστιχοπαραγωγών. Ενώ την περίοδο 1955-58 απορροφούσε 38.500 κιλά μαστίχα το χρόνο, τη διετία 1963-64 ανέβηκε στα 157.500 κιλά (το 52% των συνολικών πωλήσεων). Η αυξημένη ζήτηση καλύφθηκε από τα αποθέματα προηγουμένων ετών. Όμως, το 1972, λίγα χρόνια μετά την κατάληψη της εξουσίας από το κόμμα Μπάαθ του Σαντάμ Χουσεϊν, το αράκ 18
αποδεσμεύτηκε από τη μαστίχα και οι εξαγωγές προς το Ιράκ εκμηδενίστηκαν. Η απώλεια της αγοράς του Ιράκ άφησε τη μαστίχα μετέωρη. Μετά το 1972, ελλείψει ζήτησης, πολλοί σχοίνοι έμειναν ακαλλιέργητοι (Σαββίδης, 2000). Εκτός από την εμπορική δραστηριότητα της Ένωσης, έγινε προσπάθεια και για τη βιομηχανική επεξεργασία της μαστίχας. Αναλυτικότερα, το 1950 άρχισε να παρασκευάζεται στις ειδικές εγκαταστάσεις της Ένωσης το μαστιχέλαιο με απόσταξη της μαστίχας δια υδρατμών, ενώ το 1957, λειτούργησε και το πρώτο εργοστάσιο παραγωγής τσίκλας με μηχανήματα που κάλυπταν όλα τα παραγωγικά στάδια. Το 1985 δημιουργείται το σύγχρονο εργοστάσιο παραγωγής της τσίχλας ΕΛΜΑ. Εικόνα 1.8 Παλαιές και καινούργιες εγκαταστάσεις Μαστίχας (Πηγή Ε.Μ.Χ) Έτος σταθμός στην ιστορία της μαστίχας υπήρξε το 1997, οπότε και αναγνωρίστηκαν από την Ευρωπαϊκή Ένωση η μαστίχα Χίου, το μαστιχέλαιο Χίου και η τσίχλα Χίου ΕΛΜΑ ως προϊόντα προστατευόμενης ονομασίας προέλευσης (Π.Ο.Π) 19
σύμφωνα με τον κανονισμό 2081/92 της ΕΟΚ. Το 2001, ακολουθώντας τις επιταγές του σύγχρονου οικονομικού περιβάλλοντος, πιστοποιήθηκε κατά ISO 9001 και HACCP. Επόμενο σημαντικό γεγονός στην ιστορία της Ε.Μ.Χ. ήταν η ίδρυση από την Ένωση της θυγατρικής της εταιρείας Mediterra S.A. με βασικό σκοπό την ανάπτυξη δικτύου λιανικής πώλησης μαστίχας και προϊόντων μαστίχας με την επωνυμία mastihashop. Επιθυμία και στόχος της Ε.Μ.Χ με την ίδρυση των mastihashop είναι η ανάπτυξη δικτύου καταστημάτων στην Ελλάδα και στο εξωτερικό με σκοπό την ανάδειξη, προβολή και προώθηση της μαστίχας και των διαφορετικών της χρήσεων και ιδιοτήτων μέσα από προϊόντα μαστίχας που παράγονται στη Χίο, την Ελλάδα και το εξωτερικό. Το έτος 2006 κατασκευάστηκε από την Mediterra S.A. στη Χίο σύγχρονο εργοστάσιο παρασκευής ζαχαρωδών προϊόντων με βάση τη μαστίχα ενώ το Φεβρουάριο του 2008 η εταιρεία εισήχθη στην Αγορά του Χρηματιστηρίου Αθηνών με κύριο μέτοχο την Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου με 51% των μετοχών. Το καταβεβλημένο μετοχικό κεφάλαιο της εταιρείας είναι 3.650.000 ενώ τα ίδια κεφάλαια υπερβαίνουν τα 5.000.000. Κατά το έτος 2008 η μαστίχα εντάχθηκε στα οικονομικώς ενισχυόμενα από την Ευρωπαϊκή Ένωση προϊόντα, εξέλιξη ιδιαίτερα σημαντική για τους μαστιχοπαραγωγούς. Τέλος, κατά το έτος 2008 άρχισε και η κατασκευή σύγχρονου εργοστασίου επεξεργασίας μαστίχας (Αρχείο Ε.Μ.Χ). Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζεται η εξέλιξη της παραγωγής της μαστίχας από την εποχή των Μαόνων μέχρι σήμερα. Πίνακας 1.1 Η παραγωγή της μαστίχας στην πορεία του χρόνου Χρονολογία Ποσότητα παραγόμενης μαστίχας Χίου Εποχή των Μαόνων 20.000-25.000 οκάδες = 25.600 32.000kg 1550 (εμφάνιση Τούρκων) 5.625 οκάδες = 7.200kg 1630 9.370 οκάδες = 12.000 kg 1810 50.000 οκάδες = 64.000 kg 1822 50.000-60.000 οκάδες = 64.000 76.800kg 1900 200.000 οκάδες = 256.000 kg 1958-1961 190.000kg 20
1962 1967 233.150 kg Σήμερα 160.000 200.000kg (Πηγή: Δημητριάδου & Κομνηνίδου, 2009). 21
2: Η ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΗΣ ΜΑΣΤΙΧΑΣ Εικόνα 2.1 To Μαστιχόδενδρο (Πηγή: Αρχείο Ε.Μ.Χ) 2.1 Περιγραφή μαστιχόδεντρου 2.1.1 Βοτανικά στοιχεία Η επιστημονική ονομασία του σχίνου που παράγει τη μαστίχα είναι Pistacia Lentiscus var. Chia. Ανήκει στην οικογένεια Anacardiaceae (Zohary, 1952). Είναι θάμνος αειθαλής ύψους 2-3 μέτρων ο οποίος αναπτύσσεται µε βραδύτητα. Τα άρρενα άτοµα είναι εκείνα που αποδίδουν περισσότερη και καλύτερη ποιότητα μαστίχας και για τον λόγο αυτό οι παραγωγοί τα αποκαλούν καρπόσκινα. Μερικούς αιώνες πριν, κάποιο είδος μαστίχας καλλιεργήθηκε στο σημερινό Κουρδιστάν, στην Αίγυπτο, στη Σιένα της Ιταλίας και στη Κύπρο. Η μαστίχα όμως από αυτές τις παραγωγές είτε ήταν κατώτερης ποιότητας είτε προερχόταν από διαφορετικό είδος δέντρου είτε οι καλλιέργειες ήταν αποσπασματικές. Γι' αυτούς τους λόγους θεωρείται αποκλειστικά χιώτικο προϊόν (Σαββίδης, 2000). 22
Οι νέες φυτείες προέρχονται από κλαδιά παλαιότερων δέντρων (τα µοσχεύµατα) και οι παλιές ανανεώνονται µε παραφυάδες ή καταβολάδες. Είναι φυτό δίοικο, δηλαδή τα αρσενικά και τα θηλυκά άνθη είναι σε διάφορα άτομα (φυτά) µε μορφή μικρών και πυκνών ταξιανθιών. Η εµφάνιση των ταξιανθιών που είναι μασχαλιαίες ή επάκριες, γίνεται από τα μέσα Μαρτίου περίπου και η άνθηση συμπληρώνεται κατά το τέλος του ίδιου μήνα ή αρχές Απριλίου. Τα φύλλα του μαστιχόδενδρου χρώματος σκούρου πράσινου, είναι σύνθετα µε 3-4 ζεύγη φυλλαρίων, άλλοτε πτερωτά σε ζεύγη και άλλοτε όχι. Τα φυλλάρια είναι επιμήκη και σκληρά µε λεία την επιφάνεια. Ο βλαστός, δεν είναι ευθύς, έχει χρώμα ανοιχτό γκρίζο στα νεαρά άτομα και σταχτόμαυρο στα ηλικιωμένα. Τα αναπαραγωγικά όπως και τα βλαστικά μέρη του μαστιχόδεντρου διατρέχονται από ρητινοφόρους αγωγούς. Οι ρίζες του μαστιχόδενδρου φθάνουν τα 20 μέτρα μήκος ενώ το βάθος που εισχωρούν είναι ελάχιστο. Το εκτεταμένο επιφανειακό ριζικό σύστημα αποτελεί μία ξηροφυτική προσαρμογή για την εκμετάλλευση των λιγοστών και σύντομων βροχοπτώσεων. Εικόνα 2.2 Τα φύλλα του Pistacia Lentiscus var. Chia 23
Η πλήρης ανάπτυξη του σχίνου επέρχεται στα 40-50 χρόνια. Η παραγωγή της μαστίχας αρχίζει από τον 5 ο ή 6 ο χρόνο ενώ το μέγιστο της απόδοσης (320-1000 γραµµάρια) εμφανίζεται από τον 12 ο 15 ο έτος της ηλικίας. Το δέντρο ζει πάνω από εκατό χρόνια αλλά από το εβδομηκοστό έτος αρχίζει η παρακμή του (Περρίκος, 1995). Όσον αφορά στους ρητινοφόρους αγωγούς, βρίσκονται στο βλαστό, στα φύλλα και στις ρίζες. Αναλυτικότερα, στο βλαστό υπάρχουν ρητινοφόροι αγωγοί στο φλοίωμα των ηθμαγγειωδών δεσμίδων, οι οποίοι προστατεύονται από την εξωτερική τους πλευρά με τόξα σκληρεγχυματικών ινών. Στη ρίζα και στα φύλλα οι ρητινοφόροι αγωγοί βρίσκονται στο φλοίωμα. Πιο συγκεκριμένα, στην κεντρική νεύρωση των φύλλων, υπάρχουν τρείς ρητινοφόροι αγωγοί. Οι αγωγοί αυτοί εμφανίζονται κατά τα νεαρά στάδια ανάπτυξης των φύλλων και ενισχύουν τον προστατευτικό ρόλο των λεπίων στους οφθαλμούς. Εικόνα 2.3 Το μαστιχόδενδρο 24
Οι ρητινοφόροι αγωγοί είναι επιμήκεις σωληνοειδείς δομές που περιβάλλονται από τα επιθηλιακά κύτταρα. Όταν τα επιθηλιακά κύτταρα πλησιάζουν στο στάδιο της αποικοδόμησης εμφανίζουν μεγάλο πυρήνα, μεγάλα σταγονίδια λιπιδίων και το κυτόπλασμα τους γίνεται σκοτεινότερο. Ταυτόχρονα δημιουργούνται πολυάριθμα κυστίδια από εγκολπώσεις σε όλο το μήκος της κυτταρικής μεμβράνης που είναι γνωστή και ως πλασμαλήμμα. Η έναρξη της δημιουργίας του ρητινοφόρου αγωγού σηματοδοτείται με τη διεύρυνση του μεσοκυττάριου χώρου ομάδας κυττάρων στο δευτερογενές φλοίωμα, τα οποία έχουν δομή ροζέτας. Οι ρητινοφόροι αγωγοί στην Pistacia lentiscus var. Chia αναπτύσσονται αρχικά σχιζογενώς και στα μετέπειτα στάδια προχωρούν με λυσιγενή διαδικασία. Αυτή η περίπτωση ανάπτυξης χαρακτηρίζεται ως σχιζο-λυσιγενής και παρατηρήθηκε και σε διάφορα άλλα γένη της ίδιας οικογένειας από πολλούς ερευνητές (Σαββίδης, 2000). Στους ρητινοφόρους αγωγούς γίνεται η έκκριση της ρητίνης. Η διαδικασία αυτή στην Pistacia lentiscus var. Chia περιλαμβάνει δύο στάδια: σχηματισμό των επί μέρους συστατικών στα επιθηλιακά κύτταρα καταστροφή των κυττάρων αυτών και απελευθέρωση των συστατικών στο εσωτερικό του αγωγού. Οι θέσεις όπου συντίθεται η ρητίνη δεν είναι ακόμη γνωστές, γιατί δεν έχει ακόμη εφαρμοσθεί κάποια κατάλληλη μέθοδος για την παρακολούθηση των πρόδρομων ουσιών σε ζωντανά κύτταρα στα διάφορα στάδια. Η παρουσία της ρητίνης στα διάφορα κυτταρικά διαμερίσματα φαίνεται μόνο από την ηλεκτρονική πυκνότητα (σκοτεινό χρώμα) που παρουσιάζουν τα τελευταία, ύστερα από χρώση με τετροξείδιο του οσμίου. Είναι φανερό ότι η σύνθεση των επί μέρους συστατικών της ρητίνης πραγματοποιείται ξεχωριστά σε διάφορα κυτταρικά διαμερίσματα και είναι πιθανό, ότι στα διάφορα κυτταρικά οργανίδια συντίθεται διαφορετικά συστατικά (Σαββίδης, 2000). 25
2.1.2 Η αποκλειστικότητα της καλλιέργειας του σχίνου στη Χίο Το αξιοπρόσεκτο είναι, ότι ενώ σχίνοι υπάρχουν σε όλο το νησί, η παραγωγή της μαστίχας γίνεται μόνο στο νότιο τμήμα της Χίου, στα Μαστιχόχωρα, όπου το κλίμα είναι ιδιαίτερα θερμό και ξηρό. Το τμήμα αυτό οριοθετείται στη βόρεια πλευρά από μια συγκεκριμένη γραμμή που ενώνει τα χωριά Λιθί, Αγ. Γεώργιος Συκούσης και Καλλιμασιά. Η γραμμή αυτή ονομάστηκε από τον γλωσσολόγο Pernot «φυσικό και μυστηριώδες όριο». Κάθε προσπάθεια να επεκταθεί η καλλιέργεια πέρα από αυτό το όριο απέτυχε. Αυτό αποτελεί το πρώτο μυστικό της αποκλειστικότητας του μαστιχόδεντρου στο νησί της Χίου. Πέρα από το κλίμα, το δεύτερο μυστικό αποτελεί ο ευγονισμός. Από τα αρχαία χρόνια οι καλλιεργητές των σχίνων της Χίου εντόπιζαν τα δένδρα που απέδιδαν περισσότερη και καλύτερη ρητίνη. Τα εκμεταλλεύονταν και τα πολλαπλασίαζαν, ώστε να δημιουργούν νέες φυτείες σχίνων με τα χαρακτηριστικά των μητρικών. Με το πέρασμα των αιώνων, ο μεθοδικός αυτός ευγονισμός δημιούργησε ένα νέο είδος σχίνου, υπερπαραγωγικού σε μαστίχα. Τέλος, το τρίτο μυστικό είναι η καλή διαχείριση της καλλιέργειας του μαστιχόδεντρου. Ήδη από τους αρχαίους χρόνους, η καλλιέργεια ήταν συστηματοποιημένη και το προϊόν τυποποιημένο. Και οι τρεις παραπάνω παράγοντες, το μικροκλίμα, ο ευγονισμός και το συστηματοποίηση της καλλιέργειας με το εμπορικό δαιμόνιο, συνδυάστηκαν ώστε να ταυτιστεί τελικά η μαστίχα με τη νότια Χίο. Αν έλειπε έστω και ένας από τους τρεις αυτούς παράγοντες, ίσως να μην υπήρχε μαστίχα σήμερα στη Χίο (Ζαχαρόπουλος & Μπαρμπίκας, 2007). 2.1.3 Κατηγορίες μαστιχόδεντρων Τα είδη του γένους Pistacia, είναι τα εξής: Pistacia terebinthus Pistacia atlantica 26
Pistacia Palestina Pistacia vera Pistacia chinenstis Pistacia lentiscus Το κέντρο προέλευσης της Pistacia είναι η κεντρική Ασία από όπου τα διάφορα είδη του γένους εξαπλώθηκαν γύρω από την Μεσόγειο και αποτελούν τα βασικά στοιχεία της μεσογειακής χλωρίδας. Πολλά είδη Pistacia παράγουν ρητίνη σε κάποιο βαθμό, όμως, δύο μόνο από αυτά, η Pistacia lentiscus και η Pistacia atlantica αξιοποιηθήκαν από αρχαιοτάτων χρόνων για την παραγωγή και εμπορία αυτού του προϊόντος (Σαββίδης 2000). 2.1.4 Κλώνοι Όταν χρησιμοποιείται η λέξη κλώνος, γίνεται αναφορά στις διάφορες μορφές μαστιχόδενδρων με βάση παρόμοια γνωρίσματα όπως το σχήμα των φύλλων και του βλαστού, τις μηχανικές ιδιότητες του φλοιού και την ποιότητα της μαστίχας. Αυτοί οι κλώνοι δημιουργήθηκαν από παλιά και διατηρήθηκαν μέχρι τις μέρες μας μετά από μακροχρόνια επιλογή για την ποσότητα και την ποιότητα της μαστίχας από τους εκάστοτε μαστιχοπαραγωγούς. Έχουν περιγραφεί πέντε κλώνοι οι οποίοι φέρουν τοπικά ονόματα και είναι οι εξής: Μαυρόσκοινος ή Λαγκαδιώτης: κυριαρχεί στο μεγαλύτερο μέρος των φυτειών. Τα φύλλα του είναι μαυροπράσινα, λεπτά και χωρίς μίσχο. Παράγει πρώτης ποιότητος ρητίνη, άφθονη και διαυγή. Αρχίζει την παραγωγή από νεαρή ηλικία αλλά η εκροή της ρητίνης δεν είναι ομοιόμορφη σε όλα τα στάδια. Στα 27
ηλικιωμένα δένδρα ο κορμός παρουσιάζει σημάδια κόπωσης και είναι περισσότερο ευπρόσβλητος από μύκητες, όπως τον μύκητα Polyporus. Εικόνα 2.4 Φύλλο από κλώνο Μαυρόσκοινο Βότομος: το είδος αυτό έχει μεγαλύτερη ανάπτυξη από τον Μαυρόσκοινο. Τα φύλλα του είναι πιο ανοιχτόχρωμα, παχιά και πεπλατυμένα με στρογγυλεμένες απολήξεις. Ο φλοιός του είναι περισσότερο χυμώδης όμως η ρητίνη έχει μειωμένη διαύγεια. Συγκεκριμένα, η απόδοσή του είναι η μεγαλύτερη από όλους τους κλώνους και η εκροή της ρητίνης διατηρείται σταθερή καθ όλη τη διάρκεια της συλλογής. 28
Εικόνα 2.5 Φύλλο από κλώνο Βότομο Βιγλιώτης ή Μαρουλόσκοινος ή Μαρουλιώτης ή Καλλιμασιώτης: ο κλώνος αυτός είναι παρόμοιος με το Βότομο, όμως τα φύλλα του είναι παχιά, σαρκώδη και με στρογγυλεμένα άκρα. Η απόδοση σε ρητίνη είναι ικανοποιητική παρόλο που εμπεριέχονται σ αυτή μικρές φυσαλίδες αέρα. 29
Εικόνα 2.6 Φύλλο από κλώνο Μαρουλίώτη Κρεμεντινός: οφείλει το όνομα του στην κρεμεντίνη με την οποία μοιάζει η ρητίνη του. Είναι παρόμοιος με τον Μαυρόσκοινο, με τη διαφορά ότι η ρητίνη δεν πήζει εύκολα. Μάλιστα, η ρητίνη έχει κίτρινο χρώμα και η ποσότητα της είναι ικανοποιητική. Λιβανός: Συναντάται σπάνια και σποραδικά σε ορισμένες κοινότητες. Η ρητίνη που παράγεται είναι κατώτερης ποιότητας και μοιάζει με το λιβάνι από το οποίο πήρε και το όνομά του. Οι περισσότερες από τις παραπάνω παραλλαγές πήραν το όνομά τους από την τοποθεσία όπου καλλιεργούνται (Σαββίδης, 2000). Σύμφωνα με την έρευνα των Zografou et al (2010), οι μοριακές αναλύσεις έδειξαν ότι οι γενότυποι Βότομος και Μακρόσχοινος είναι τα πιο συγγενικά γενετικά είδη. 30
2.2 Φροντίδα μαστιχοκαλλιέργειας 2.2.1 Κλάδεμα Το κλάδεμα του δέντρου ξεκινά από το 3 ο έτος της ηλικίας του. Κάθε χρόνο επιβάλλεται ένα μικρό κλάδεμα, καθάρισμα από τα ξερά κλαδιά και κάθε 5-6 χρόνια ένα συστηματικό κλάδεμα για να αποκτήσει το δέντρο το επιθυμητό σχήμα. Με τον τρόπο αυτό ευνοείται ο αερισμός και η καλύτερη εκμετάλλευση της ηλιακής ακτινοβολίας. Επίσης διευκολύνονται και οι διάφορες καλλιεργητικές εργασίες όπως σκάψιμο, λίπανση κ.τ.λ. Μετά από κάθε κλάδεμα, το κομμένο μέρος του δέντρου πρέπει να απαλείφεται με στεγανωτική ουσία (κατράμι) για να μην δημιουργούνται εστίες αρρώστιας (Σαββίδης, 2000). Εικόνα 2.7 Εργασίες κλαδέματος των μαστιχόδενδρων (Πηγή Ε.Μ.Χ) 31
2.2.2 Λίπανση Το μαστιχόδενδρο ευδοκιμεί σε πετρώδη, άγονα και φτωχά εδάφη και έχει ελάχιστες εδαφικές απαιτήσεις. Παρόλα αυτά η συστηματική λίπανση προάγει σημαντικά την ανάπτυξη και την απόδοση του. Χημικά σκευάσματα όπως η θειική αμμωνία και το νιτρικό κάλλιο (6-8-8) δίνουν άριστα αποτελέσματα. Για τα φτωχά εδάφη η θειική αμμωνία (21-0-0) αποτελεί καλό λίπασμα. Η λίπανση γίνεται κάθε χρόνο τον Ιανουάριο ή Φεβρουάριο και η ποσότητα για κάθε δέντρο κυμαίνεται από 0,5 έως 1 κιλό. Μια εναλλακτική μορφή λίπανσης είναι η «χλωρή λίπανση». Σπέρνονται δηλαδή στη φυτεία σπόροι από ψυχανθή, κατά προτίμηση κουκιά, το μήνα Οκτώβριο. Όταν τα ψυχανθή ανθίσουν επακολουθεί όργωμα και διακόπτεται έτσι η καλλιέργεια τους. Μια καλλιέργεια ψυχανθών εμπλουτίζει το χωράφι με άζωτο, στοιχείο ζωτικό για την ανάπτυξη των μαστιχόδενδρων. Έτσι όταν διακόπτεται η καλλιέργεια τους το άζωτο δεσμεύεται και παραμένει στο χωράφι για το δέντρο που το έχει απόλυτη ανάγκη (Σαββίδης, 2000). 2.2.3 Πότισμα Τα νέα φυτά έχουν ανάγκη από νερό. Το καλοκαίρι της πρώτης χρονιάς επιβάλλονται 2, 3 ή και 4 ποτίσματα ανάλογα με τις κλιματολογικές συνθήκες που επικρατούν. Το καλοκαίρι, μετά το φύτεμα της 2ης ή 3ης χρονιάς, το πότισμα εγγυάται καλύτερα αποτελέσματα. Τα μεγάλα μαστιχόδενδρα δεν έχουν τόσο ανάγκη από νερό και αντέχουν στην ξηρασία. Αντίθετα η υγρασία ταλαιπωρεί το δέντρο μέχρι σημείου αποξηράνσεως, υποβιβάζει την ποιότητα της μαστίχας και αυξάνει τον κίνδυνο μολύνσεων (Σαββίδης, 2000). 32
2.2.4 Πολλαπλασιασμός Ο πολλαπλασιασμός του σχίνου γίνεται με κλαδιά με εμφανείς οφθαλμούς. Μεγάλα μοσχεύματα κόβονται και φυτεύονται στην οριστική τους θέση σε βάθος 40-50 εκατοστά με κάποια σχετική κλίση κατά το τέλος του φθινοπώρου. Τα μοσχεύματα επισημαίνονται από την προηγούμενη χρονιά και φυτεύονται κατά τους μήνες Φεβρουάριο και Μάρτιο. Η φύτευση πρέπει να γίνεται σε γραμμές και να απέχει κάθε μόσχευμα 3-4 μέτρα για να διευκολύνεται το όργωμα και το σκάψιμο. Για να υπάρχει ισορροπία μεταξύ προσφοράς και ζήτησης, η επέκταση της καλλιέργειας ρυθμίζεται με ειδικό νόμο. Σύμφωνα με στοιχεία της Διεύθυνσης Γεωργίας της Νομαρχίας Χίου το 1940 καταγράφηκαν 1.500.000 δέντρα ενώ με την απογραφή του 1986 αυτά ανήλθαν σε 2.184.684. Σήμερα υπολογίζεται ότι καλλιεργούνται περίπου 20.000 στρέμματα γης και 1.150.000 μαστιχόδενδρα στη νότια Χίο (Σαββίδης, 2000). 2.2.5 Ασθένειες Το μαστιχόδενδρο δεν έχει πολλές ασθένειες συνεπώς δεν εφαρμόζεται κανένα συστηματικό πρόγραμμα για την καταπολέμησή τους. Η σπουδαιότερη είναι ένα είδος μύκητα (ίσκα) του γένους Polyporus. Ο μύκητας αυτός πολλαπλασιάζεται με σπόρους και προκαλεί ζημιές στους βλαστούς και τις ρίζες. Ένα άλλο είδος μύκητα είναι ο Eutyra Armeniaca που προκαλεί ολική ξήρανση των μαστιχόδενδρων. Μετά την προσβολή επιβάλλεται εκρίζωση των δέντρων, κάψιμο των ξύλων και απολύμανση του λάκκου. Το δέντρο προσβάλλεται επίσης από διάφορα «κοκκοειδή» της ψείρας (Coccidae) αλλά η προσβολή είναι περιορισμένη. Μια ακόμα προσβολή στο δέντρο γίνεται από την κάμπια της λιπαρίδας Liraris dispar (Liparidae). Αυτή τρώει τα νεαρά φύλλα, η προσβολή της είναι μικρή και έχει να παρουσιαστεί πολλά χρόνια. Κάποια ακόμα παράσιτα που προσβάλλουν το δέντρο είναι ένα είδος αφίδας, η Aploneura lentisci (Homoptera: Aphideae) που παρασιτεί αποκλειστικά στο είδος Pistacia lentiscus και πρόσφατα 33
προσδιορίστηκαν το ημίπτερο Agonoscena cistiputon της οικογένειας Psyllidae και το παράσιτο κολεόπτερο Sinoxylon sexdentatum της οικογένειας Bostrichidae. Αυτά παρασιτούν στα φύλλα και απομυζούν τον κυτταρικό χυμό. Το αποτέλεσμα είναι το κιτρίνισμα και η πτώση των φύλλων που αποδυναμώνουν το δέντρο (Περρίκος, 1995). 2.3 Συγκομιδή και παραδοσιακή καλλιέργεια της μαστίχας Η παραγωγή της μαστίχας αποτελεί μια οικογενειακή ασχολία. Σύμφωνα με τα παραπάνω, η μαστιχοπαραγωγή απαιτεί εργασία και φροντίδα καθ όλη τη διάρκεια του έτους. Μετά τη λίπανση, το κλάδεμα και το καθάρισμα του εδάφους, ακολουθεί το κέντημα και η συλλογή της μαστίχας. Έπειτα η μαστίχα καθαρίζεται και μεταφέρεται στις εγκαταστάσεις της Ένωσης Μαστιχοπαραγωγών Χίου, όπου επιδέχεται εμπορική κατεργασία. Είναι άξιο αναφοράς το γεγονός, ότι η παραγωγική διαδικασία έχει μείνει αναλλοίωτη στο πέρασμα του χρόνου, γεγονός που συνδέει άρρηκτα την μαστιχοπαραγωγή με την παράδοση. Εικόνα 2.8 Μαστιχοπαραγωγός Χίου 2.3.1 Προκαταρκτικές εργασίες Όπως προαναφέρθηκε, το Δεκέμβριο ξεκινά η λίπανση των σχοίνων που και στα μέσα του Γενάρη και κατά τη διάρκεια όλου του Φλεβάρη κλαδεύονται τα χαμηλά κλαδιά. Τον Μάρτιο και Απρίλιο γίνεται το σκάψιμο του εδάφους για την ανανέωση του και την απομάκρυνση τυχόν ζιζανίων. Η διαδικασία της αρχικής περιποίησης των 34
μαστιχόδενδρων ολοκληρώνεται την Άνοιξη. Πριν από το κέντημα και τη συλλογή της μαστίχας, το έδαφος γύρω από το βλαστό θα πρέπει να ελευθερωθεί από τα άλλα φυτά. Έτσι, από τα μέσα Ιουνίου μέχρι τις αρχές Ιουλίου γίνεται το καθάρισμα και ακολουθεί η ισοπέδωση του εδάφους έτσι ώστε οι σταγόνες μαστίχας που τυχόν θα πέσουν στο έδαφος να είναι εύκολο να παραληφθούν. Η εργασία του καθαρίσματος γίνεται σε «κυκλική» περιοχή (κατασκευή τραπεζιών). Το έδαφος καθαρίζεται από τα χόρτα, τις πέτρες, τους βώλους και τα ξύλα με ένα ειδικό εργαλείο την «άμια». Ακολουθεί το σκούπισμα του ξυσμένου εδάφους. Η ισοπέδωση γίνεται με ασπρόχωμα καλά κοσκινισμένο που στρώνεται και πιέζεται καλά στο έδαφος για να δημιουργηθεί λεία επιφάνεια. Οι σταγόνες της μαστίχας πάνω στο ασπρόχωμα αποκτούν λαμπρότητα, στερεοποιούνται και μαζεύονται ευκολότερα. Το ασπρόχωμα αποτελούμενο από ανθρακικό ασβέστιο (CaCo3) είναι αδρανές υλικό και δεν επηρεάζει τις φυσικές και χημικές ιδιότητες της αλλά ούτε και την καθαρότητα της. Το ασπρόχωμα βγαίνει σε συγκεκριμένα μέρη στη νοτιοανατολική Χίο. Παλιότερα, ο καθένας μεριμνούσε για το δικό του ασπρόχωμα ενώ τώρα το μοιράζει η Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου (Βίος, 1938). 35
Εικόνα 2.8 Ασπροχωμάτισμα μαστιχόδενδρων (Πηγή: Ε.Μ.Χ) 2.3.2 Πρώτο κέντημα (ρήνιασμα) Το κέντημα, όπως λένε το χάραγμα των σχοίνων, είναι η πιο σημαντική φάση στη διαδικασία παραγωγής της μαστίχας. Ξεκινάει τον Ιούλιο και συνεχίζεται μέχρι τον Αύγουστο. Με ένα μικρό αιχμηρό και αυλακωτό στην άκρη σιδερένιο εργαλείο, το κεντητήρι, χαράζουν τον κορμό και τα μεγάλα κλαδιά του δέντρου, αρχίζοντας από χαμηλά στον κορμό και συνεχίζοντας προς τα κλαδιά. Οι τομές έχουν μήκος 10-15 χιλιοστά και βάθος 4-5 χιλιοστά. Ο αριθμός των τομών είναι ανάλογος με το μέγεθος και την ηλικία του δέντρου, αρχίζει από 10 με 20 και φθάνει στις 100 κεντιές σε όλη την περίοδο του κεντήματος. Το κέντημα γίνεται δύο φορές την εβδομάδα και διαρκεί 5 με 6 εβδομάδες. Οι κάθετες τομές προτιμώνται γιατί επουλώνονται ευκολότερα. Το κέντημα γίνεται κατά τις πρωινές ώρες. Η μαστίχα, το ρετσίνι του σχίνου, βγαίνει από το φλοιό, όχι από την «ψίχα» του δένδρου. Γι αυτό οι τομές πρέπει να γίνονται προσεκτικά, ώστε να μην πληγώνεται άσκοπα το δέντρο. «Θέλει σεβασμό το κέντημα», λένε οι μαστιχοπαραγωγοί, γι αυτό και δεν εμπιστεύονται αυτή τη δουλειά σε εργάτες. Προτιμούν να πληγώνουν οι ίδιοι τα δέντρα τους (Βίος, 1938). 36
Εικόνα 2.9 Η διαδικασία του ρηνιάσματος (Πηγή: Ε.Μ.Χ). 2.3.3 Πρώτη συλλογή Η πρώτη συλλογή γίνεται μετά τις 15 Αυγούστου, 15-20 μέρες μετά από το κέντημα, κατά τις πρώτες πρωινές ώρες. Όταν η μαστίχα σταθεροποιηθεί αρχίζει το μάζεμα της με ένα ειδικό εργαλείο που λέγεται «τιμητήρι». Πρώτα συλλέγεται η χοντρή μαστίχα, η πίτα όπως ονομάζεται, από το «τραπέζι» και με το ίδιο εργαλείο συλλέγεται και η μαστίχα που έχει πήξει στον κορμό του δέντρου, τα λεγόμενα δάκρυα, και αυτή που κρέμεται από τα κλαδιά (φλισκάρια). Η υπόλοιπη μαστίχα μαζεύεται με «σκούπες» ή με τα χέρια. Μετά χρησιμοποιώντας το πανέρι, η μαστίχα τοποθετείται σε ξύλινα κιβώτια και αποθηκεύεται σε δροσερούς χώρους όπου θα καθαριστεί για να παραδοθεί στον Συνεταιρισμό (Σαββίδης, 2000). 2.3.4 Δεύτερο κέντημα Μετά το πρώτο κέντημα ακολουθεί και ένας δεύτερος κύκλος χαράγματος για 5-6 εβδομάδες όπου ακολουθούνται οι ίδιες εργασίες με αυτές του πρώτου κεντήματος. Η 37
διαδικασία αυτή κρατά μέχρι την τελευταία συλλογή του φθινοπώρου. Κάθε δένδρο πρέπει να κεντηθεί περίπου 10 με 12 φορές Εικόνα 2.10 Δεύτερο κέντημα (Πηγή: Ε.Μ.Χ) 38
2.3.5 Δεύτερο μάζεμα ή μάζεμα της κεντιάς Το δεύτερο μάζεμα γίνεται μετά τις 15 Σεπτεμβρίου οπότε και συλλέγονται όλα πλέον τα δάκρυα από τον κορμό και το έδαφος. Η μαστίχα παράγεται κατά τους μήνες Ιούνιο, Ιούλιο, Αύγουστο και Σεπτέμβριο. Εάν το επιτρέπουν οι καιρικές συνθήκες η συλλογή παρατείνεται και τον Οκτώβριο. Ο καθορισμένος νομοθετικά χρόνος συλλογής της μαστίχας από τις 15 Ιουλίου μέχρι τις 15 Οκτωβρίου, εξασφαλίζει το ομοιόμορφο πήξιμο της ρητίνης. Εικόνες 2.11 Μάζεμα της Μαστίχας (Πηγή: Ε.Μ.Χ) Η μεγαλύτερη απόδοση του μαστιχόδενδρου γίνεται στην ηλικία των 12-15 ετών. Στην ηλικία αυτή πρέπει να γίνονται τα κεντήματα και μάλιστα τα πρώτα χρόνια πρέπει αυτά να γίνονται με φειδώ. Τα πολλά κεντήματα σε νεαρή ηλικία προκαλούν εξάντληση και κατά συνέπεια επιφέρουν την πρόωρη γήρανση του δένδρου. Έκκριση ρητίνης μπορεί να γίνει και χωρίς την παρέμβαση του καλλιεργητή πιθανόν λόγω μικροτραυματισμών του δένδρου από έντομα (Σαββίδης, 2000). 39
2.3.6 Εναλλακτικοί τρόποι συλλογής Η συλλογή της μαστίχας γίνεται εδώ και αιώνες με τον παραδοσιακό τρόπο. Ωστόσο τα τελευταία χρόνια και κυρίως μετά το 1994, γίνονται προσπάθειες για τη συλλογή της μαστίχας με εναλλακτικές μεθόδους οι οποίες αποβλέπουν στο μικρότερο κόστος. Από τις πειραματικές αυτές προσπάθειες αναφέρονται οι παρακάτω: Συλλογή ρητίνης σε υγρή μορφή: κατά τη μέθοδο αυτή οι τομές στο μαστιχόδενδρο επαλείφονται με Ethrepon, μια ουσία η οποία προάγει την έκκριση της ρητίνης. Η ουσία αυτή εφαρμόζεται με τη μορφή πάστας σε δύο τομές και μάλιστα δύο φορές κατά τη θερινή περίοδο. Η συλλεγόμενη ρητίνη έχει μεγαλύτερο ποσοστό μαστιχελαίου το οποίο παραλαμβάνεται με μικρότερο κόστος κατά την απόσταξη. Χρήση της πάστας θεϊκού οξέως: με τη μέθοδο αυτή δεν γίνεται κέντημα αλλά εφαρμογή πάστας θειικού οξέως καολίνης στο φλοιό του μαστιχόδενδρου. Με τη μέθοδο αυτή παράγεται περισσότερη ρητίνη, με λιγότερα εργατικά. Βέβαια το αρνητικό στοιχείο στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι ότι στο σημείο εφαρμογής δεν μπορεί να γίνει επούλωση του τραύματος, με αποτέλεσμα τον μαρασμό του δένδρου. Χρήση πλαστικών φύλλων: σύμφωνα με τη μέθοδο αυτή έγινε πειραματική προσπάθεια συγκέντρωσης της ρητίνης σε πλαστικά φύλλα, νάιλον ή παρόμοια υλικά. Στις περιπτώσεις αυτές η ρητίνη δεν στέγνωνε καλά και έχανε το κρυσταλλικό της χρώμα. Εφαρμογή διαχυτήρων θειώδους νατρίου: Πάνω στο κορμό και τους βραχίονες του δένδρου εφαρμόζονται πλαστικά που περιέχουν την παραπάνω ουσία. Το μαστιχόδενδρο ερεθίζεται και παράγει ρητίνη η οποία συλλέγεται πάνω στους διπλούς νάιλον σάκους που περιέχει τη χημική ουσία. Τα αποτελέσματα δεν ήταν ενθαρρυντικά γιατί και η ποσότητα ρητίνης ήταν λιγότερη αλλά και η ποιότητά της υποβαθμισμένη. 40
Γίνεται φανερό από τα παραπάνω ότι ανάλογα με την τεχνική συγκομιδής, η μαστίχα μπορεί να συλλεχθεί είτε σε ακατέργαστη μορφή (δάκρυ, πίττα) είτε σε υγρή μορφή έπειτα από επάλειψη του κορμού με Ethrel σε μορφή πάστας, που εφαρμόζεται στις τομές δύο φορές κατά τη θερινή περίοδο. Σε αυτήν την περίπτωση η συλλεγόμενη ρητίνη έχει μεγαλύτερο ποσοστό μαστιχέλαιου και μικρότερο κόστος παραλαβής κατά την απόσταξη. Το Ethrel αποτελεί μια ερεθιστική ουσία ρητινοσύνθεσης, η οποία χρησιμοποιείται επάνω στα σκόπιμα τραύματα του κορμού και αυξάνει την ποσοτική παραγωγή ρητίνης (Πέτσιος, 2003). Παρόλα τα φαινομενικά κέρδη, η πιθανή υποβάθμιση τόσο του προϊόντος όσο και της καλλιέργειας οδήγησε στην απαγόρευση της χρήσης του Ethrel. Το Διοικητικό Συμβούλιο της Ε.Μ.Χ, αν και είναι βέβαιο για την υπευθυνότητα και την αποφασιστικότητα των παραγωγών, να διαφυλάξουν οι ίδιοι ως κόρη οφθαλμού την φυσικότητα της μαστίχας, κατ εντολή της από 18-12-1999 Γενικής Συνέλευσης των Αντιπροσώπων αποφάσισε ότι απαγορεύει αυστηρά την χρήση ανεπιθύμητων ουσιών στην παραγωγική διαδικασία όπως η Ευρωπαϊκή - Εθνική νομοθεσία και το καταστατικό επιτάσσουν και συνεχίζει την λήψη δειγμάτων (10%) κατά την παράδοση και χημική ανάλυση της μαστίχας. Τέλος, μετά τη συγκομιδή του προϊόντος, όπως είναι φυσικό ακολουθεί κάποια πρωτογενής κατεργασία από τον παραγωγό, αλλά και δευτερογενής κατεργασία στις εγκαταστάσεις της Ένωσης Μαστιχοπαραγωγών Χίου μέχρι το προϊόν να φθάσει στον καταναλωτή. Επομένως αναλύονται στη συνέχεια όλες αυτές οι διαδικασίες, καθώς και τα είδη στα οποία χωρίζεται η φυσική μαστίχα μετά το καθάρισμα. Επισημαίνονται τέλος οι διάφορες χρήσεις της μαστίχας (Περρίκος, 1995). 41
2.3.7 Πρώτη κατεργασία Μετά την τελική συλλογή της μαστίχας αρχίζει η διαδικασία του καθαρίσματος. Ο κάθε παραγωγός συγκεντρώνει την παραγωγή του και κοσκινίζει τη μαστίχα, το λεγόμενο «ταχτάρισμα» για να την ξεχωρίσει από τα φύλλα, τα κλαδάκια και τα χώματα. Κατόπιν, αφού διαλύσει μέσα σε κρύο νερό σαπούνι, την ξεπλένει καλά και την απλώνει για να στεγνώσει. Όταν στεγνώσει η μαστίχα γίνεται το καθάρισμά της που είναι παραδοσιακά έργο των γυναικών. Με μυτερά μαχαίρια καθαρίζουν κάθε κόκκο από τις ξένες ύλες που είναι κολλημένες επάνω. Αυτή είναι μια διαδικασία που ξεκινάει το φθινόπωρο και διαρκεί μέχρι την άνοιξη. Επειδή είναι κουραστική και μονότονη, γίνεται ομαδικά, με τις λεγόμενες δανεικές. Κάθε γυναίκα φωνάζει τις φίλες της για να τη βοηθήσουν και μετά ανταποδίδει. Συνήθως δουλεύουν τρίωρα ή τετράωρα (Περίκος, 1995). 42
Εικόνες 2.12 Διαδικασία καθαρίσματος της Μαστίχας (Πηγή: Ε.Μ.Χ) Μόλις ολοκληρωθεί η πρώτη κατεργασία, το έτοιμο προϊόν του οικογενειακού μόχθου καταλήγει στην Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου. Στη συνέχεια η ίδια η Ε.Μ.Χ που συγκεντρώνει το σύνολο της παραγωγής του προϊόντος, το επεξεργάζεται, το συσκευάζει και εμπορεύεται διεθνώς διάφορες κατηγορίες μαστίχας (πίτα, χονδρή, ψιλή), τις τσίχλες ΕΛΜΑ, το μαστιχέλαιο, το μαστιχόνερο και τη σκόνη μαστίχας (Σαββίδης, 2000). 2.4 Χρήσεις της μαστίχας Η μαστίχα χρησιμοποιείται στην ιατρική και φαρμακευτική για ισχυρή αντιφλεγμονώδη και αντικαρκινική δράση της (Σαββίδης, 2000). Επιπλέον, η μαστίχα διευκολύνει την πέψη και θεραπεύει το πεπτικό έλκος (Περίκος, 1995). Σημαντική είναι και η επίδραση της μαστίχας στη λειτουργία του ήπατος με την ενεργοποίηση της αποτοξινωτικής δραστηριότητας. Τέλος, τόσο η μαστίχα όσο και το παράγωγο της κολοφώνιο, χρησιμοποιούνται στη χειρουργική για την παραγωγή ραμμάτων, τα οποία απορροφώνται από τον οργανισμό και δεν απαιτούν επέμβαση αφαίρεσης (Σαββίδης, 2000). Η μαστίχα είναι ιδιαίτερα σημαντική και στην οδοντιατρική. Αναλυτικότερα, αποτελεί συστατικό του σφραγίσματος, των εκμαγείων των οδοντοστοιχιών και η ευγενόλη του μαστιχέλαιου χρησιμοποιείται ως αντισηπτικό. Τέλος, το μάσημα της μαστίχας συμβάλλει στην αντισηψία του στόματος, στο δυνάμωμα των ούλων και στην πρόληψη της τερηδόνας και των περιοδοντικών παθήσεων (Περρίκος, 1995). Η μαστίχα έχει και πολλές χρήσεις στη βιομηχανία. Χρησιμοποιείται για την παραγωγή αρωμάτων, κρεμών περιποίησης και βερνικιών. Επίσης χρησιμοποιείται 43
ευρέως και στην υφαντουργία, στη βυρσοδεψία, στην παραγωγή πλαστικών και κολλοειδών ουσιών, χρωμάτων καμφοράς και βουλοκεριού (Σαββίδης, 2000). Τέλος, η μαστίχα χρησιμοποιείται σε πολλά προϊόντα αισθητικής περιποίησης, στη ζαχαροπλαστική και την ποτοποιία (ΕΜΧ, 2003). 44
3: Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΙ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΜΑΣΤΙΧΑΣ 3.1 Ο εκσυγχρονισμός στον κλάδο της μαστίχας Με την πάροδο των ετών και την συστηματική ενασχόληση τοπικών παραγόντων της Ε.Μ.Χ το 1985 δημιουργείται το σύγχρονο εργοστάσιο παραγωγής τσίχλας ΕΛΜΑ, αντικαθιστώντας το ήδη υπάρχον εργοστάσιο το οποίο ξεκίνησε την λειτουργία του το 1957 και περιείχε μηχανήματα για όλα τα παραγωγικά στάδια: ανάμιξη - πολτοποίηση - κατασκευή πυρήνα - κουφετοποίηση. Σταθμός στην ιστορία της μαστίχας υπήρξε το 1997, οπότε και αναγνωρίστηκαν από την Ευρωπαϊκή Ένωση η μαστίχα Χίου, το μαστιχέλαιο Χίου και η τσίχλα Χίου ΕΛΜΑ ως προϊόντα προστατευόμενης ονομασίας προέλευσης (Π.Ο.Π) σύμφωνα με τον κανονισμό 2081/92 της ΕΟΚ. Αναλυτικότερα, η ονομασία Μαστίχα Χίου ως προϊόν Π.Ο.Π. μπορεί να χρησιμοποιείται μόνο για το προϊόν που παράγεται στη νήσο Χίο και συγκεκριμένα στα Μαστιχοχώρια, από το δέντρο, Pistachia Lentiscus, var. Chios, της οικογένειας Anacardiaceae. Επίσης, κατά την πρώτη και δεύτερη κατεργασία επεξεργασία της μαστίχας Χίου, απαγορεύεται η χρήση οποιονδήποτε χρωστικών, γυαλιστικών και συντηρητικών ουσιών και η καταπολέμηση των εχθρών - ασθενειών γίνεται από το έδαφος με χημική καταπολέμηση, ενώ προτιμάται η βιολογική όταν και εφόσον αυτή είναι δυνατή. Χημικές επεμβάσεις απαγορεύονται προ και κατά την περίοδο συγκομιδής της μαστίχας, έτσι ώστε το τελικό προϊόν, να είναι απαλλαγμένο από τοξικά υπολείμματα. Η ακατέργαστη Μαστίχα Χίου ανήκει στην Δασμολογική Κλάση (ΕΟΚ) 13019000, Διάκριση TARIC 20001 και η κατεργασμένη στην Δασμολογική Κλάση (ΕΟΚ) 13019000, Διάκριση TARIC 20002. Όσον αφορά στη χημική σύνθεση του προϊόντος (Π.Ο.Π) έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: Παρουσία: άσπρoι ή κιτρινωποί κόκκοι «σαν δάκρυα» Πυκνότης: 1,06 45
Σημείο Τήξης: 60 110 Βαθμός Οξύτητας: 50 75 Διαλυτικότητα: Σε αιθυλικό αιθέρα, αιθυλική αλκοόλη, ασετόνη, χλωροφόρμιο, Τερεβινθέλαιον, Ζεστό Λινέλαιον, βενζίνη, πιναίλιο, χυλένιο. Επιπρόσθετα, η χημική σύσταση του προϊόντος μαστίχα Χίου (Π.Ο.Π) περιλαμβάνει: Αιθέριο 'Ελαιο (Μαστιχέλαιο) 1-3% α & β Μαστιχινικόν οξύ 4% Μαστιχολλικόν οξύ 0,5% α Μαστιχονικόν οξύ 20% β Μαστιχονικόν οξύ 18% α Μαστιχορεζένη 30% β Μαστιχορεζένη (μαστιχίνη) 20% Στις παραπάνω συνθέσεις επιτρέπεται μια μέγιστη διακύμανση της τάξεως του 20% που οφείλεται στις διαφορετικές περιβαλλοντολογικές συνθήκες, στις καλλιεργητικές τεχνικές, στην τεχνική συλλογής, κατεργασίας, αποθήκευσης και τυποποίησης του προϊόντος, καθώς και στο γεγονός ότι η μαστίχα Χίου συλλέγεται σε υγρή μορφή και σταθεροποιείται με την πάροδο του χρόνου (Εφημερίδα της Κυβέρνησης, 1994). Όσον αφορά στην τσίχλα Χίου ως Π.Ο.Π, αναφέρεται μόνο στο προϊόν που παράγεται από φυσική Μαστίχα Χίου, Ζάχαρη και Μαλακτικές ουσίες, στην Νήσο Χίο. Η τσίχλα Χίου (Π.Ο.Π) ανήκει στην Δασμολογική κλάση (ΕΟΚ) 17041099 και την Διάκριση Τ ARIC 00002 και παρουσιάζει τα εξής τεχνικά χαρακτηριστικά: είναι στερεή, έχει σχήμα μαλακού άσπρου κουφέτου έχει χαρακτηριστική γεύση «μαστίχας Χίου» (Π.Ο.Π.). 46
Όσον αφορά στο μαστιχέλαιο Χίου ως Π.Ο.Π, χρησιμοποιείται μόνο για το προϊόν που παράγεται από τη φυσική μαστίχα Χίου (Π.Ο.Π) με απόσταξη στη νήσο Χίο. Το μαστιχέλαιο Χίου (Π.Ο.Π) ανήκει στην Δασμολογική κλάση (ΕΟΚ) 33013000 και στην διάκριση Τ ARIC00000 και έχει τα εξής τεχνικά χαρακτηριστικά: είναι υγρό έχει χρώμα άσπρο ή κιτρινωπό έχει γεύση και άρωμα έντονα χαρακτηριστικό όπως εκείνο της μαστίχας Χίου (Π.Ο.Π). Όσον αφορά στο μοσχολίβανο Χίου ως Π.Ο.Π, μπορεί να χρησιμοποιείται μόνο για το προϊόν που παράγεται από τη φυσική μαστίχα Χίου (Π.Ο.Π.), το Κολοφώνιο Μαστίχας Χίου (Π.Ο.Π.), διογκωτικά τρίμματα, και φυσικά αρώματα και παράγεται στην νήσο Χίο, με τα εξής τεχνικά χαρακτηριστικά: είναι στερεό έχει χρώμα συνήθως σκούρο καφέ αποτελεί αρωματική ουσία για το θυμίαμα με έντονο άρωμα μαστίχας Χίου (Π.Ο.Π). Τέλος το κολοφώνιο μαστίχας Χίου (Π.Ο.Π) μπορεί να χρησιμοποιείται μόνο για το προϊόν που παράγεται από την μαστίχα Χίου (Π.Ο.Π), στη νήσο Χίο, μετά την απομάκρυνση του Αιθέριου Ελαίου από αυτήν και αποτελεί την ρητινική ουσία της. Το κολοφώνιο μαστίχας Χίου (Π.Ο.Π) ανήκει στην Δασμολογική Κλάση (ΕΟΚ) 38061090 και την Διάκριση TARIC 00000 και παρουσιάζει τα ακόλουθα τεχνικά χαρακτηριστικά: είναι στερεά ρητινική ουσία έχει έντονο χαρακτηριστικό άρωμα (εκείνο της μαστίχας Χίου (Π.Ο.Π) έχει χρώμα συνήθως ανοικτό κόκκινο ή καφέ ή γκρι ή συνδυασμούς πρόσμιξης των ανωτέρω χρωμάτων (Εφημερίδα της Κυβέρνησης, 1994). Επόμενο σημαντικό γεγονός της Ε.Μ.Χ. ήταν η ίδρυση από την Ένωση, της θυγατρικής της εταιρείας Mediterra S.A. με βασικό σκοπό την ανάπτυξη δικτύου 47
λιανικής πώλησης μαστίχας και προϊόντων μαστίχας με την επωνυμία mastihashop, δίνοντας μια νέα ευκαιρία στην διάθεση προϊόντων και υποπροϊόντων της μαστίχας. Επιθυμία και στόχος της Ε.Μ.Χ με την ίδρυση των mastihashop ήταν η ανάπτυξη δικτύου καταστημάτων στην Ελλάδα και στο εξωτερικό με σκοπό την ανάδειξη, προβολή και προώθηση της μαστίχας. Το έτος 2006 κατασκευάστηκε μάλιστα από την Mediterra S.A. στη Χίο σύγχρονο εργοστάσιο παρασκευής ζαχαρωδών προϊόντων με βάση τη μαστίχα ενώ το Φεβρουάριο του 2008 η εταιρεία εισήχθη στην Αγορά του Χρηματιστηρίου Αθηνών. Κατά το έτος 2008 η μαστίχα εντάχθηκε στα οικονομικώς ενισχυόμενα από την Ευρωπαϊκή Ένωση προϊόντα, εξέλιξη ιδιαίτερα σημαντική για τους μαστιχοπαραγωγούς. Επιπλέον θετική κίνηση, αποτέλεσε η σύναψη συμφωνίας με την Ελγέκα για την έναρξη εμπορικής συνεργασίας από 1/1/2005 και αφορά στην πώληση, προώθηση και διανομή στην ελληνική αγορά από την Ελγέκα των προϊόντων μαστίχας της Ένωσης με το διακριτικό σήμα ΕΛΜΑ. Άλλο ένα μεγάλο βήμα είναι το Μνημόνιο συνεργασίας που υπεγράφη στις 21/09/2009, και προβλέπει την ίδρυση «Μουσείου Μαστίχας» στη Χίο στο πλαίσιο των συγχρηματοδοτούμενων έργων του τομέα τουρισμού στο ΕΣΠΑ. Αυτό δεν έχει αποτέλεσμα μόνο στην μαστίχα, αλλά και στην γενικότερη ανάδειξη του νησιού (Ζαχαρόπουλος & Μπαρμπίκας, 2007). Τέλος, κατά το έτος 2008 άρχισε και η κατασκευή σύγχρονου εργοστασίου επεξεργασίας μαστίχας, το οποίο λειτούργησε στις αρχές του 2010. Οι νέες αυτές εγκαταστάσεις βρίσκονται πλησίον του εργοστασίου τσίχλας. Αξίζει να αναφερθεί ότι το σύνολο των εγκαταστάσεων είναι ιδιόκτητο και ξεπερνά τα 10.000 τ.μ στεγασμένης επιφάνειας μαζί με τα γραφεία της επιχείρησης που βρίσκονται στο κέντρο της Χίου. Αποτέλεσμα των νέων εγκαταστάσεων ήταν η αύξηση του ποσοστού της καθαρής μαστίχας καθώς πλέον η φύρα ανέρχεται σε μηδενικά επίπεδα και η ποιότητα των προϊόντων είναι καλύτερη. Επιπρόσθετα, αυξήθηκαν και κωδικοί, καθώς πλέον υπάρχει μια ευρεία γκάμα προϊόντων που αφορούν πολλούς τομείς. Επίσης, είναι άξιο αναφοράς το ότι με την έναρξη του νέου εργοστασίου άνοιξαν και 53 νέες θέσεις εργασίας διαφόρων ειδικοτήτων, οι οποίες καλύφθηκαν από κατοίκους του νησιού. 48
3.1.1 Mastiha Shop Στην παρούσα υποπαράγραφο γίνεται προσπάθεια περιγραφής της δημιουργίας δικτύου καταστημάτων λιανικής πώλησης (Ε.Μ.Χ., 2002). Εικόνα 3.1 Διαφημιστική καμπάνια για τα καταστήματα mastiha shop (Πηγή www.mastihashop.gr). Η MEDITERRA Ανώνυμη Βιομηχανική Εμπορική Συνεταιριστική Εταιρεία, ιδρύθηκε το 2002, στα πλαίσια του σχεδίου αναδιοργάνωσης της Ε.Μ.Χ, με κύριο σκοπό την ανάπτυξη δικτύου καταστημάτων mastihashop. Στόχος αυτού του εγχειρήματος ήταν η ανάδειξη, προβολή και προώθηση της μαστίχας της Χίου και των διαφορετικών της χρήσεων και ιδιοτήτων της. Λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι η φυσική Mαστίχα Χίου αποτελεί προϊόνπρόταση ευημερίας σε συνδυασμό µε τις σύγχρονες αντιλήψεις αλλά και τις ολοένα και διογκούμενες διατροφικές και περιβαλλοντικές ανησυχίες, τη διάθεση αναζήτησης σταθερών αξιών και πολιτιστικών αναφορών, τα mastihashop φιλοδοξούν να αποτελέσουν όχημα μιας σύγχρονης πρότασης προς όλους εκείνους που εµφορούνται από ανάλογες αντιλήψεις σε παγκοσμίως. 49
Η εταιρεία αυτή σήμερα αναπτύσσει εμπορική και βιοτεχνική δραστηριότητα, λιανικές και χονδρικές Μερικά από τα άμεσα σχέδια της είναι: η παραγωγή νέων προϊόντων μαστίχας, η διανομή της μαστίχας Χίου στην Ελλάδα και εξωτερικό η ανάπτυξη και διανομή στα φαρμακεία της σειράς mastihashoptherapy η ανάπτυξη και διανομή της σειράς προϊόντων culturamediterra σε καταστήματα τροφίμων. Το σύνολο όλων αυτών των ενεργειών από τους υπεύθυνους των καταστημάτων αυτών καθώς και της Ε.Μ.Χ επέφερε την αποτελεσματικότερη προώθηση και προβολή των προϊόντων καθώς και την πάταξη του λαθρεμπορίου μαστίχας, ελέγχοντας τον ανταγωνισμό και διασφαλίζοντας την ποιότητα των προϊόντων. Παράλληλα δημιούργησαν την ανάπτυξη ενός εναλλακτικού δικτύου διανομής, προωθώντας και προβάλλοντας τα τοπικά προϊόντα στις αγορές εκτός νομού καθώς και το ίδιο το νησί της Χίου (Σαραντινίδης, 2003). Ενδεικτικά αναφέρονται κάποια προϊόντα που διατίθονται στα mastiha shop: φυσική μαστίχα σε διάφορες συσκευασίες τσίχλες μαστιχέλαιο ή διάλυμα μαστιχελαίου λικέρ και ούζο μαστιχοβανίλιες και καραμέλες γλυκά του κουταλιού παξιμάδια και τσουρέκια παγωτό καλλυντικά οδοντόπαστες και στοματικά διαλύματα βερνίκια ζωγραφικής φαρμακευτικά σκευάσματα 50
χαλβάς μαρμελάδα γαλακτοκομικά κεριά κρασί καφές αναψυκτικά βιβλία ιστορικού και λαογραφικού περιεχομένου, βιβλία συνταγών, γκραβούρες, φωτογραφίες, διαφημιστικό υλικό σχετικό με την ιστορία και τις χρήσεις της φυσικής μαστίχας Χίου. (Σαραντινίδης, 2003) Η Mediterra ελέγχεται από την Ε.Μ.Χ και διαθέτει σήμερα δώδεκα καταστήματα στην Ελλάδα και τέσσερα καταστήματα στο εξωτερικό (Κύπρος, Σαουδική Αραβία, Παρίσι, Νέα Υόρκη). Στο μετοχικό της κεφάλαιο συμμετέχουν επίσης η AtticaVentures, µέλος του ομίλου AtticaBank και σε μικρότερο ποσοστό η εταιρεία Κορρές. Προς το παρόν, η επιδείνωση των οικονομικών συνθηκών στην εγχώρια αγορά παγώνει τα σχέδια επέκτασης της Mediterra σε Ελλάδα και εξωτερικό τουλάχιστον έως το 2014. Η προσοχή της στρέφεται στη βελτίωση των καταστημάτων του εξωτερικού και την επέκταση των δραστηριοτήτων διανομής και προμήθειας εκτός συνόρων. Επιπρόσθετα, το επόµενο project της εταιρείας είναι η αλλαγή στο ύφος και το στήσιμο των καταστημάτων, με συνδυασμό τη μεγάλη ποικιλία τροφίμων, ποτών, καλλυντικών, βιολογικών και φαρμακευτικών προϊόντων με τη δυνατότητα παρακολούθησης μέσα στο κατάστημα της χρήσης ορισμένων προϊόντων στη γαστρονομία. Η αρχική δοκιμή θα γίνει σε δύο ελληνικά καταστήματα και έπειτα η καινοτόμος ιδέα του ελληνικού interactive παντοπωλείου θα δοκιμαστεί και στο εξωτερικό. Όσον αφορά στο brand name, η Ε.Μ.Χ χρησιμοποιεί το «Μαστίχα Χίου» για τη μαστίχα και ΕΛΜΑ για την τσίχλα. 51
Εικόνα 3.2 Το brand name της μαστίχας και της τσίχλας. Τα παραπάνω brand name συνέβαλαν στην αναγνωρισιμότητα και αναγνώριση του ονόματος και εξυπηρετούν πολύ καλά το σκοπό τους, διότι είναι αντιπροσωπευτικά και βοηθούν τόσο στην αναγνώριση όσο και στη διαφοροποίηση των προϊόντων αυτά από τα ανταγωνιστικά τους προϊόντα. Οι πωλήσεις των προϊόντων έχουν επηρεαστεί από τη μάρκα, λόγω μη άμεσου ανταγωνισμού. Ειδικά στην τσίχλα, βλέπουμε τη μάρκα να κερδίζει έδαφος λόγω της παλαιότητας και όχι λόγω χειρισμού της μάρκας. Με επιπρόσθετους χειρισμούς στη μάρκα θα μπορούσε να επιτύχει ακόμα μεγαλύτερη προτίμηση από τους καταναλωτές (Ζαχαρόπουλος & Μπαρμπίκας, 2007). 3.1.2 Η μαστίχα στην άυλη πολιτιστική κληρονομιά της Unesco Με θετική γνωμοδότηση από την αρμόδια διερευνητική επιτροπή συνεδρίασε η 7η Διακυβερνητική επιτροπή για την Διαφύλαξη της Άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς στο Παρίσι 3 με 7 Δεκεμβρίου του 2012, για την τελική έγκριση της πρότασης υποψηφιότητας για εγγραφή της «μαστίχας Χίου», ως πολιτισμικού αγαθού, στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. Αξίζει να αναφερθεί ότι η μαστίχα Χίου αποτελεί τη δεύτερη (μετά τη Μεσογειακή διατροφή) άυλη πολιτιστική κληρονομιά από την Ελλάδα, που εγγράφεται στον κατάλογο της UNESCO και σκοπός της εγγραφής αυτής είναι η προστασία της κληρονομιάς των προγόνων μας και η συμβολή στη μετάδοση των γνώσεων και των πρακτικών σχετικά με τη τεχνογνωσία και τον πολιτισμό της μαστίχας, στις επόμενες γενιές. Η ένταξη της μαστίχας στον κατάλογο αυτό έχει πρωτίστως συμβολική σημασία 52
ενώ ασφαλώς θα συμβάλει στη δημοσιότητα και προβολή τόσο του νησιού όσο και του ίδιου του προϊόντος της μαστίχας. (Πηγή: Ε.Μ.Χ). 3.2 Νέες αγορές για τη μαστίχα Είναι αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι η μαστίχα είναι μοναδικό προϊόν στον κόσμο και σε συνδυασμό µε την αποκλειστική διακίνησή της από την Ε.Μ.Χ. δίνει το προνόμιο του μονοπωλιακού προϊόντος. Πολλές φορές αυτό δημιουργεί την ψευδαίσθηση ότι το προϊόν δεν έχει ανάγκη προώθησης, αλλά από µόνο του έχει τη δύναμη να καλύψει συγκεκριμένες ανάγκες και αγορές. Στην πραγματικότητα όμως, οι ανάγκες αλλάζουν, προϊόντα συμπληρωματικά και υποκατάστατα συνεχώς δημιουργούνται (έστω και µε χημικά μέσα) και συνεπώς η προώθηση του προϊόντος και η εύρεση νέων αγορών θα πρέπει να αποτελεί στόχο την Ε.Μ.Χ συνεχώς. Μέχρι τώρα οι πωλήσεις μαστίχας γινόταν µε εικασίες για πιθανές χρήσεις. Ο Αραβικός κόσμος που απορροφά μεγάλη ποσότητα μαστίχας, την χρησιμοποιεί κυρίως στη ζαχαροπλαστική και στα θυμιάματα. Όμως µε την αλματώδη ανάπτυξη των κοινωνιών αυτών, κάποιες παραδόσεις και συνήθειες πιθανολογείται ότι θα σβήσουν, µε συνέπεια τη μείωση της ποσότητας του ζητούμενου προϊόντος. Ως εκ τούτου η αναζήτηση νέων αγορών αποτελεί επιτακτική ανάγκη. Παρατηρώντας τα δεδομένα της αγοράς, το ενδιαφέρον σήμερα στρέφεται στην χρήση της μαστίχας στην ιατρική, τη φαρμακοβιομηχανία και την κοσμετολογία. Αναλυτικότερα, η χρήση της μαστίχας για θεραπευτικούς σκοπούς ήταν διαδεδομένη τουλάχιστον από τον 2 ο αιώνα π.χ. Στη νεότερη ιστορία, πρόσφατες μελέτες ιατρών του Πανεπιστημίου του Νόττινχαμ αναφέρουν ότι ακόμα και σε ελάχιστες δόσεις (1 mg ανά ημέρα για 2 εβδομάδες), η μαστίχα μπορεί να θεραπεύσει το πεπτικό έλκος, ενώ σημαντική είναι και η επίδρασή της στη λειτουργία του ήπατος (Paraschos et al., 2007). Ειδικότερα, τα τελευταία χρόνια το τµήµα έρευνας της Ε.Μ.Χ. Χίου και το Γαστρεντερολογικό Τμήμα του Σκυλίτσειου Νοσοκομείου της Χίου συνεργάστηκαν στην σχεδίαση ερευνών για την δράση της μαστίχας στο ανώτερο πεπτικό σύστημα. Τα αποτελέσματα της έρευνας ήταν ενθαρρυντικά καθώς επιβεβαιώνουν την θετική δράση 53
της μαστίχας στην υγεία του πεπτικού συστήματος. Επίσης, η μαστίχα χρησιμοποιείται για την αποσκλήρυνση όγκων στον πρωκτό, στο στήθος, στο ήπαρ, στις παρωτίδες, στον σπλήνα, στο στομάχι, στο έντερο και στον οισοφάγο. Επιπρόσθετα, θεωρείται αναλγητική, αντιβηχική, ορεξιογόνος, αφροδισιακή, στυπτική, ερυθροποιητική, διουρητική, αποχρεμπτική και αιμοστατική. Η μαστίχα μνημονεύεται ως το παραδοσιακό αντίδοτο έναντι αποστημάτων, ακμής, καρκίνου, έλκους και καρκινωμάτων, κακοήθους φλύκταινας, καρδιοδυνίας, κονδυλώματος, ατονίας, ουλίτιδας, δυσοσμίας του στόματος, λευκόρροιας, μαστίτιδας, φυμάτων και αθηροσκλήρωσης (Huwez et al., 1998). Η δεύτερη πιο συνηθισμένη χρήση της μαστίχας συνδέεται µε την υγεία της στοματικής κοιλότητας. Έχει αποδειχθεί πως η προσθήκη φυσικής μαστίχας Χίου σε οδοντόκρεμες, στοματικά διαλύματα και αποσμητικά στόματος οδηγεί στην ενίσχυση του ανοσοποιητικού συστήματος των ιστών μεταξύ των δοντιών και των ούλων, δρώντας έτσι ενάντια στο σχηματισµό πλάκας και άλλων περιοδοντικών παθήσεων (Μπελλές, 2005). Επιπρόσθετα, η μαστίχα χρησιμοποιείται και στον κλάδο της αισθητική & κοσμετολογίας (αντηλιακά, ενισχυτικά τριχοφυΐας, αρώματα, κρέμες). Γίνεται λοιπόν αντιληπτό από όλα τα παραπάνω ότι το μέλλον της μαστίχας κρύβεται στην ιατρική καθώς είναι ένας τομέας όπου συναλλάσσονται τεράστια χρηματικά ποσά μέσω των φαρμακευτικών εταιριών, μέρος των οποίων μπορούν να έχουν τελικούς αποδέκτες τους παραγωγούς με αποτέλεσμα να ανεβάσουν το βιοτικό τους επίπεδο και να αποκτήσουν ένα επιπλέον κίνητρο για την ποιοτικότερη ενασχόληση με την καλλιέργεια της μαστίχας. Αναλυτικότερα, στόχος της Ε.Μ.Χ είναι να γνωρίσει ο καταναλωτής, μέσα από ωφέλιμα για την υγεία του προϊόντα, τη μαστίχα, ένα μοναδικά ξεχωριστό σε γεύση και άρωμα προϊόν, με σημαντικές και πιστοποιημένες θεραπευτικές ιδιότητες (Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου, 2010) Μια ακόμα μορφή αξιοποίησης και προώθησης της μαστίχας είναι ο συνδυασμός της με τον αγροτουρισμό. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται η τάση του εναλλακτικού τουρισμού και η μεγάλη προσέλευση ξένων τουριστών, οι οποίοι ενδιαφέρονται να μάθουν και να γνωρίσουν από κοντά τη διαδικασία παραγωγής της μαστίχας. 54
Καθημερινά λοιπόν οι σχοίνοι γίνονται πόλος έλξης ξένων τουριστών, με αποτέλεσμα μεγάλα οικονομικά οφέλη για το νησί. Τέλος, ένας ακόμη τρόπος ανάδειξης της μαστίχας είναι και η σύνδεσή της με πολιτιστικές δραστηριότητες. Η Νομαρχιακή αυτοδιοίκηση διοργανώνει εκθέσεις προϊόντων γαστρονομικού ενδιαφέροντος, διαγωνισμούς μαγειρικής, έκθεση αγροτουρισμού στην πλατεία Βουνακίου και εκδήλωση με τίτλο «Μαστίχα και Γεύση», ντοκιμαντέρ με θέμα την προβολή της μαστίχας. Επιπρόσθετα, ο δήμος Ιωνίας διοργανώνει πολιτιστικές εκδηλώσεις με επίκεντρο την μαστίχα, όπως τη «Γιορτή Μαστίχας», η οποία πραγματοποιείται τα τελευταία 4 χρόνια με μεγάλη ανταπόκριση από τον τοπικό πληθυσμό στα τέλη Αυγούστου- αρχές Σεπτεμβρίου στο χωριό Παγίδα. Τέλος, ένας πολιτιστικός χώρος που βοηθάει στην ανάδειξη της μαστίχας είναι το Μουσείο Μαστίχας (υπό ανέγερση) Εικόνα 3.3 Mουσείο Μαστίχας 3.3 Προβλήματα και προοπτικές της μαστιχοκαλλιέργειας Η μαστιχοκαλλιέργεια αντιμετωπίζει τα τελευταία χρόνια σοβαρή κρίση. Ένα από τα κύρια προβλήματα εντοπίζεται στη διάθεση της παραγωγής. Σημαντικό επίσης 55
πρόβλημα αποτελεί η μείωση του αγροτικού πληθυσμού που κάνει δύσκολη την διεξαγωγή μιας τόσο εντατικής σε εργατικά χέρια καλλιέργειας. Η έλλειψη δυνατότητας απασχόλησης σε εξωγεωργικούς παραγωγικούς κλάδους στον χρόνο που οι αγρότες απαλλάσσονται από την ανάγκη ενασχόλησης µε την µαστίχα (που διαρκεί 4-5 µήνες) δεν βοηθά στο ξεπέρασµα της κρίσης. Μεγάλες εκτάσεις µαστιχόδεντρων παραµένουν ακαλλιέργητες, ενώ εδώ και αρκετά χρόνια έχει σταματήσει στις περισσότερες περιοχές των Μαστιχοχώριων η αντικατάσταση των µη αποδοτικών γέρικων δέντρων καθώς και η εγκατάσταση νέων μαστιχοφυτειών. Ο εκσυγχρονισμός της παραγωγής µε στόχο την μείωση των απαιτήσεων σε εργατικά χέρια και την μείωση του κόστους παραγωγής αποτελεί ανάγκη για διατήρηση της μαστιχοκαλλιέργειας. Ήδη έχουν αρχίσει έρευνες προς πολλές κατευθύνσεις και πιστεύεται ότι θα φέρουν κάποια θετικά αποτελέσματα και νέες προοπτικές για την αύξηση της παραγωγής. Επίσης, εφαρμόζονται προγράμματα συνεργασίας της Ε.Μ.Χ. µε τα Πανεπιστημιακά Ιδρύματα της χώρας για έρευνα σχετικά µε τις ιδιότητες και τις νέες χρήσεις που μπορεί να έχει η μαστίχα, ώστε να σταματήσει η εξάρτηση της ζήτησης της από τις καθαρά παραδοσιακές χρήσεις. Παράλληλα, σε συνεργασία µε τον ΕΟΜΕΧ ετοιμάζεται η δημιουργία ερευνητικού κέντρου στο Νομό, που κύριο αντικείμενο του θα έχει την έρευνα γύρω από την μαστίχα και τη μαστιχοκαλλιέργεια (επιλογή ποικιλιών σχίνου, νέες τεχνικές παραγωγής κλπ). Συνοψίζοντας τα βασικά προτερήματα της μαστιχοκαλλιέργειας είναι η μοναδικότητά του προϊόντος, η Π.Ο.Π και η πληθώρα χρήσεων που ενδείκνυται η μαστίχα. Επιπρόσθετα, σήμερα υπάρχουν κάποιες συγκυρίες που αποτελούν ευκαιρίες για τη μαστίχα, όπως η παγκόσμια τάση για καλή υγιεινή ποιότητα ζωής, η στροφή των καταναλωτών στα προϊόντα υγιεινής διατροφής και τα παραδοσιακά υλικά, καθώς και η πληθώρα μελετών που λαμβάνουν χώρα για τα αποτελέσματα της χρήσης τη μαστίχας στην υγεία του ανθρώπου. Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν κάποια προβλήματα στη μαστιχοκαλλιέργεια, όπως η μέχρι σήμερα έλλειψη ισχυρής επιστημονικής τεκμηρίωσης για τη μαστίχα, η 56
μικρή παραγωγική της βάση, η χαμηλή κερδοφορία λόγω του υψηλού κόστους παραγωγής και η εξάρτηση της παραγωγής από τις καιρικές συνθήκες. Επιπλέον, σήμερα διακρίνονται κι κάποιες ακόμα απειλές για τη μαστίχα, όπως η αύξηση του λαθρεμπορίου της μαστίχας και ο εντεινόμενων ανταγωνισμός της αγοράς (Αρχείο Ε.Μ.Χ). Αναλυτικότερα, μεγάλο πρόβλημα αποτελεί η νοθεία του προϊόντος σε συνδυασμό με την πλαστογράφηση της συσκευασίας που παρατηρείται κυρίως στις Η.Π.Α., στη Συρία, στην Αίγυπτο, στο Πακιστάν και στη Σαουδική Αραβία. Κυκλοφορούν κουτιά όμοια με τα Ελληνικά, με τα πλαστογραφημένα σήματα της ΕΜΧ, περιέχοντας «μαστίχα» ιρανική κυρίως, που δεν έχει πλην της όψης τίποτα το κοινό με την μαστίχα Χίου. Επιπρόσθετα μεγάλη πληγή στην εμπορία της μαστίχας αποτελεί και η λαθραία εξαγωγή μαστίχας στην Τουρκία, Κύπρο και Συρία. Σε όλα τα παραπάνω έρχεται να προστεθεί το πρόβλημα της έντονης γραφειοκρατίας, που σχετίζονται με την πολιτική β ούληση τρίτων χωρών και δημιουργούν ανυπέρβλητες δυσκολίες στην εξαγωγή του προϊόντος. Επίσης οι δυσλειτουργίες του τραπεζικού συστήματος με την καθυστέρηση των εμβασμάτων (3 και άνω εβδομάδες) από χώρες της Μέσης Ανατολής, αποτελεί μια ακόμα δυσχέρειες στις εξαγωγές. Τέλος, η ενίσχυση της ισοτιμίας ευρώ έναντι δολαρίου, έκανε την τιμή αγοράς της μαστίχας να ανέβει λόγω της αποδυνάμωσης του δολαρίου. 57
4: ΜΑΣΤΙΧΑ: Η ΚΙΝΗΤΗΡΙΟΣ ΔΥΝΑΜΗ ΤΗΣ ΧΙΟΥ 4.1 Μαστίχα και Οικονομία Η μαστίχα συνδυάζοντας τη φυσική της προέλευση με της υψηλής ποιότητας φαρμακευτικές και γαστρονομικές της χρήσεις και μέσω της σύνδεσης των βιομηχανικών της προϊόντων και της ίδιας της καλλιέργειας (αγροτουρισμός) με την τουριστική βιομηχανία και την προβολή του νησιού, λειτουργεί ως κινητήριος δύναμη για την προώθηση της αναπτυξιακής πορείας της Χίου. Αναλυτικότερα, η μαστιχοκαλλιέργεια αποτελεί μία από τις σημαντικότερες πηγές εσόδων για το νησί της Χίου, παράγοντας το έτος 2010 πάνω από 160 τόνους μαστίχας (Διάγραμμα 4.1) (Βαρλάς, 2006). Εικόνα 4.1 Η Ένωση Μαστιχοπαραγωγων Χιου Η ίδρυση της ΕΜΧ το 1939 και αργότερα το 1955 του εργοστασίου αλλάζει άρδην το χάρτη της οικονομίας του μαστιχιού, γιατί παρεμβαίνει, έστω και με τη μορφή 58