είκτες, ένα εργαλείο για την αειφόρο τουριστική ανάπτυξη. Πιλοτική εφαρµογή στο ήµο Χερσονήσου Κρήτης

είκτες, ένα εργαλείο για την αειφόρο τουριστική ανάπτυξη. Πιλοτική εφαρµογή στο ήµο Χερσονήσου Κρήτης Γιάννα Φαρσάρη, Πουλίκος Πραστάκος Τοµέας Περιφερειακής Ανάλυσης Ινστιτούτο Υπολογιστικών Μαθηµατικών Ίδρυµα Τεχνολογίας και Έρευνας Τ.Θ. 1527 711 10 Ηράκλειο Τηλ: 081-391763 Fax: 081-391761 e-mail: farsari@iacm.forth.gr poulicos@iacm.forth.gr Αειφόρος τουριστική ανάπτυξη Η έννοια της αειφόρου ανάπτυξης καλύπτει όλες τις µορφές οικονοµικής δραστηριότητας συµπεριλαµβανοµένου και του τουρισµού για να δηλώσει την ανάγκη για µία διαφορετική αντίληψη της ανάπτυξης βασισµένη στην ποσοτική αλλά και στην ποιοτική ανάπτυξη. Στην αειφόρο ανάπτυξη λαµβάνονται υπόψη όχι µόνο οι οικονοµικές παράµετροι αλλά και οι περιβαλλοντικές και οι κοινωνικοπολιτιστικές. Ανάλογα µε τη σχετική βαρύτητα που δίνεται σε κάθε µία από αυτές τις παραµέτρους προκύπτουν και διαφορετικές ερµηνείες του όρου. Οι ερµηνείες αυτές περιλαµβάνουν την «οικονοµική αειφορικότητα του τουρισµού», την «οικολογική αειφορικότητα του τουρισµού», την «αειφόρο τουριστική ανάπτυξη» -όπου παρά την ανάγκη για διασφάλιση της ποιότητας του περιβάλλοντος που περικλείει, η έµφαση δίδεται στην βιωσιµότητα των επιχειρήσεων- και τον «τουρισµό σαν κοµµάτι της στρατηγικής για αειφόρο ανάπτυξη» (Coccossis, 1996). Οι πρώτες τρεις ερµηνείες αναφέρονται ουσιαστικά σε κοµµάτια της έννοιας της αειφόρου ανάπτυξης η οποία βασίζεται σε µία ολιστική θεώρηση της ανάπτυξης όπου όλες οι παράµετροι είναι εξίσου σηµαντικές. Παρόλο που οι ορισµοί και τα µέτρα εφαρµογής της αειφόρου ανάπτυξης µπορούν να χαρακτηριστούν ασαφή λόγω της ευρύτητας του όρου, είναι αναγκαίο να εξασφαλίζεται η συµβατότητα µε την έννοια και της αρχές της σε κάθε προσπάθεια εφαρµογής. Άλλωστε, η έρευνα και η πρακτική εφαρµογή αυτών των αρχών µπορούν να οδηγήσουν και σε αποσαφήνιση του πως εφαρµόζεται. Σε αυτή τη κατεύθυνση κινείται η διερεύνηση και εφαρµογή δεικτών αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης. είκτες αειφόρου ανάπτυξης

Οι δείκτες είναι ένα εργαλείο το οποίο χρησιµοποιείται εδώ και δεκαετίες σε διάφορες επιστήµες, και κυρίως στα οικονοµικά, για να δηλώσει µε συντοµία και ακρίβεια παραµέτρους για τις οποίες υπάρχει ενδιαφέρον. Στα πλεονεκτήµατα τους µπορούν να αναφερθούν η αµεσότητα στην παρουσίαση και εκτίµηση διαφόρων παραµέτρων, η καθοδήγηση σε θέµατα που θεωρούνται σηµαντικά κι εποµένως, θα έπρεπε να ληφθούν υπόψη στο σχεδιασµό και την αναπτυξιακή διαδικασία και η συγκρισιµότητα των αποτελεσµάτων. Οι λειτουργίες που επιτελούν είναι διάφορες και περιλαµβάνουν την περιγραφή µιας κατάστασης, την επισήµανση προβληµάτων, την υποστήριξη λήψης αποφάσεων, την αξιολόγηση µέτρων και επιλογών και άλλες (UN, 1998; World Bank, 1997). Οπωσδήποτε, κατά την επιλογή και χρήση δεικτών πιθανόν να προκύψουν ορισµένα προβλήµατα. Τα προβλήµατα προέρχονται από την έλλειψη κατάλληλων στοιχείων για τον υπολογισµό τους, τη γενίκευση δεικτών για να συµπεριλάβουν διάφορες περιπτώσεις ή για να αντιπαρέλθουν την έλλειψη στοιχείων, την υποκειµενικότητα που λίγο έως πολύ µπορεί να τους διακρίνει τόσο κατά τη διαδικασία επιλογής τους και ακόµη περισσότερο κατά την αξιολόγηση τους λιγότερο για τους λεγόµενους ποσοτικούς δείκτες και περισσότερο για τους λεγόµενους ποιοτικούς- (Meadows, 1998). Οι δείκτες αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης (sustainable tourism indicators) είναι ένα εργαλείο που µπορεί να χρησιµοποιηθεί για την αειφόρο τουριστική διαχείριση ή πιο σωστά για την αειφόρο ανάπτυξη τουριστικών περιοχών. Απόρροια της εξάπλωσης της παραπάνω έννοιας και της ανάγκης για πρακτική εφαρµογή των αρχών που τη διέπουν, οι δείκτες αυτοί έχουν αρχίσει να αναπτύσσονται για την αξιολόγηση αναπτυξιακών επιλογών, επεµβάσεων στο περιβάλλον και επιδράσεων που ασκούνται στους οικονοµικούς, περιβαλλοντικούς και κοινωνικοπολιτιστικούς τοµείς. Πρόκειται για ένα εργαλείο το οποίο στοχεύει στην αξιολόγηση τόσο της υφιστάµενης κατάστασης όσο και µελλοντικών αναπτυξιακών επιλογών και επεµβάσεων στον χώρο που δραστηριοποιείται και διαµορφώνεται το τουριστικό προϊόν. Σε αντίθεση µε παραδοσιακούς δείκτες που χρησιµοποιούνται στον τουρισµό όπως η πληρότητα, οι αφίξεις και οι διανυκτερεύσεις, οι δείκτες αυτοί έχουν σαν στόχο να συµπεριλάβουν περιβαλλοντικές και κοινωνικοπολιστικές παραµέτρους καθώς και το πλέγµα των αλληλεπιδράσεων τους µέσα στο πλαίσιο που καθορίζουν οι αρχές και οι επιταγές της αειφόρου ανάπτυξης. είκτες για ανεπτυγµένες τουριστικά περιοχές Ο καθορισµός δεικτών για ανεπτυγµένες τουριστικά περιοχές χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή καθώς πρόκειται για περιοχές µε µία ήδη παγιωµένη κατάσταση στην τουριστική τους ανάπτυξη η οποία, συνήθως σχετίζεται µε τον µαζικό τουρισµό. Οι περιοχές αυτές έχουν ανεπτυγµένη υποδοµή και δίκτυα, και παρουσιάζουν συγκεκριµένα προβλήµατα τα οποία είναι απόρροια της ανάπτυξης που έχει προηγηθεί. Ιδιαίτερα δε, για τις τουριστικές περιοχές της Μεσογείου, η εικόνα παρουσιάζεται όµοια στις περισσότερες περιπτώσεις. Βέβαια δεν πρέπει να παραβλεφθεί το γεγονός ότι υπάρχουν πάντοτε ιδιαιτερότητες σε κάθε µία περιοχή οι οποίες πρέπει να λαµβάνονται υπόψη στον καθορισµό των δεικτών.

Η σηµασία της εφαρµογής των αρχών της αειφόρου ανάπτυξης και στο χώρο του µαζικού τουρισµού έχει αρχίσει να τονίζεται τα τελευταία χρόνια (Butler, 1998). Έτσι, ενώ µέχρι πρόσφατα η αειφόρος τουριστική ανάπτυξη ταυτιζόταν µε το οικοτουρισµό και άλλες ήπιες µορφές τουρισµού, έχει αρχίσει πια να γίνεται αντιληπτό ότι δεν είναι µία ακόµη µορφή τουρισµού στην ολοένα και αυξανόµενη λίστα των «νέων» µορφών τουρισµού, ούτε συνώνυµο στον εναλλακτικό και αντίθετο στον µαζικό τουρισµό (France, 1997). Η εφαρµογή της αειφόρου ανάπτυξης πρέπει να εξετάζεται σε όλες τις µορφές τουρισµού, καθοδηγώντας τις πρακτικές εκείνες που θα συµβάλλουν στη γενικότερη ισόρροπη ανάπτυξη µιας περιοχής. Η υπάρχουσα έρευνα σε θέµατα δεικτών αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης (WTO 1993, 1995) εστιάζεται στον ορισµό / εκτίµηση δεικτών για καινούριους τουριστικούς προορισµούς, δηλαδή για περιοχές που πρόκειται να αναπτυχθούν τουριστικά και συνεπώς τα θέµατα που σχετίζονται µε την αειφόρο ανάπτυξη είναι πρωταρχικός στόχος από τα πρώτα στάδια της ανάπτυξης τους. Έτσι, οι προτεινόµενοι δείκτες αφορούν την εξαρχής παρακολούθηση της δηµιουργίας και εξέλιξης µίας τουριστικής περιοχής. Αυτό έχει σαν αποτέλεσµα, αφενός µεν, να υπάρχει µέριµνα για τη διαθεσιµότητα στοιχείων ώστε να είναι δυνατή η σύγκριση διαφόρων παραµέτρων πριν, κατά τη διάρκεια και µετά την εφαρµογή των σχεδίων τουριστικής ανάπτυξης, αφετέρου δε, να είναι διαφορετικές αρκετές από τις παραµέτρους που παρουσιάζουν ενδιαφέρον για την αξιολόγηση. Επιπλέον, οι δείκτες αυτοί, συνήθως αναπτύσσονται µε επίκεντρο τους τουριστικούς προορισµούς αναπτυσσόµενων χωρών, οι οποίοι παρουσιάζουν σηµαντικές διαφορές σε θέµατα φυσικού και κοινωνικο-πολιτιστικού περιβάλλοντος, οργάνωσης και υποδοµής σε σχέση µε τις ανεπτυγµένες τουριστικά περιοχές της Μεσογείου. Εποµένως, παρά τα όποια κοινά σηµεία που φυσικά υπάρχουν λόγω των κοινών γενικών κατευθύνσεων της αειφόρου ανάπτυξης και των αναγκών της τουριστικής βιοµηχανίας, υπάρχει η ανάγκη για τον προσδιορισµό δεικτών µε επίκεντρο τις ανάγκες των ήδη ανεπτυγµένων τουριστικά περιοχών και ακόµη πιο ειδικά, των ανεπτυγµένων τουριστικά περιοχών της Μεσογείου. Εκτίµηση των δεικτών αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης στο ήµο Χερσονήσου Στη συνέχεια αυτής της εργασίας παρουσιάζονται τα αποτελέσµατα µίας πιλοτικής προσπάθειας εκτίµησης δεικτών για τον ήµο Χερσονήσου της Κρήτης. Η µεθοδολογία που χρησιµοποιήθηκε για τον ορισµό τους αναφέρεται σε µία προηγούµενη εργασία µας (Farsari & Prastacos, 1999). Στόχος της πιλοτικής εφαρµογής ήταν να διερευνηθεί η ύπαρξη πλαισίου υποστήριξης ανάλογων εφαρµογών καθώς και η λειτουργικότητα των συγκεκριµένων δεικτών στη περιοχή εφαρµογής. Συγκεκριµένα, επιδιώχθηκε η διερεύνηση των διαθέσιµων πηγών για τα απαραίτητα στοιχεία, η µορφή µε την οποία αυτά δίνονται και η πληρότητα τους µε απώτερο σκοπό να εξακριβωθεί ποιοι δείκτες είναι δυνατό να υπολογιστούν άµεσα. Ο επόµενος στόχος ήταν να εξακριβωθεί κατά πόσο οι προτεινόµενοι δείκτες εξυπηρετούν το σκοπό τους, δηλαδή µπορούν να λειτουργήσουν στο τοπικό επίπεδο εφαρµογής και εάν υπάρχει ανάγκη για συµπλήρωση και υποκατάσταση κάποιων από αυτούς ώστε να αποτελέσουν το πλαίσιο αξιολόγησης της τουριστικής ανάπτυξης προς την κατεύθυνση των επιταγών της αειφόρου ανάπτυξης.

Η εργασία αυτή αποτελεί τµήµα µιας υπό εξέλιξη µελέτης που αποσκοπεί στη δηµιουργία ενός ολοκληρωµένου συστήµατος αξιολόγησης της τουριστικής ανάπτυξης προς την κατεύθυνση της αειφορίας. Σε επόµενη φάση και βάση των αποτελεσµάτων που προέκυψαν από την πιλοτική εκτίµηση, θα διερευνηθούν τα κριτήρια και το πλαίσιο αξιολόγησης των δεικτών. Πρέπει να σηµειωθεί ότι εδώ παρουσιάζονται µόνο ορισµένοι από τους δείκτες καθώς δεν είναι στόχος στο παρόν άρθρο η λεπτοµερής παράθεση τους αλλά η παρουσίαση του σκεπτικού, της λειτουργίας τους και κάποιων αποτελεσµάτων ώστε να δοθεί το ερέθισµα για την περαιτέρω έρευνα και την εφαρµογή τους. Περιοχή εφαρµογής Ο ήµος Χερσονήσου βρίσκεται στα βόρεια παράλια του Νοµού Ηρακλείου και µόλις 25 χλµ. από την πόλη του Ηρακλείου ( ιάγραµµα 1). Είναι πολύ κοντά στις κυριότερες πύλες εισόδου του νησιού που είναι το λιµάνι και το αεροδρόµιο του Ηρακλείου καθώς και στον αρχαιολογικό χώρο της Κνωσού. Από το 1998 περιλαµβάνει τα δηµοτικά διαµερίσµατα Λιµένας Χερσονήσου, Χερσόνησος, Ποταµιές, Αβδού, Γωνιές και Κερά µε τους επιµέρους οικισµούς που περιλαµβάνει καθένα από αυτά. Ο Λιµένας είναι παραθαλάσσιος και είναι η περιοχή όπου ουσιαστικά αναπτύσσεται η τουριστική δραστηριότητα του ήµου. Τµήµα της Χερσονήσου είναι παραθαλάσσιο και επίσης παρατηρείται τουριστική ανάπτυξη ενώ τα υπόλοιπα διαµερίσµατα βρίσκονται στην ενδοχώρα και η τουριστική τους ανάπτυξη είναι ουσιαστικά ανύπαρκτη µε κύρια οικονοµική δραστηριότητα τη γεωργία. Μέχρι τα µέσα της δεκαετίας του 60 η κύρια απασχόληση του πληθυσµού ήταν η γεωργία και η κτηνοτροφία (90-95%), ενώ οι υπόλοιπες δραστηριότητες κάλυπταν το 4-5% (ΥΠ.ΕΣ...Α., 2000). Σήµερα, παρατηρείται µία πλήρης αντιστροφή των δεδοµένων µε τη συντριπτική πλειοψηφία των κατοίκων να απασχολείται στον τριτογενή τοµέα. Η περιοχή της Χερσονήσου είναι ένας από τους πλέον δηµοφιλείς και ανεπτυγµένους τουριστικούς προορισµούς της Κρήτης αλλά και της χώρας. Με 19.566 κρεβάτια

κύριων τουριστικών καταλυµάτων το 1999 τα οποία αντιστοιχούν στο 17,7 % των κλινών της Κρήτης και 3,3 % της Ελλάδας, είναι εµφανής η σηµασία του τουρισµού στην περιοχή τόσο σαν οικονοµική δραστηριότητα όσο και σαν φορέας κοινωνικών και περιβαλλοντικών αλλαγών. Μπορεί να θεωρηθεί λοιπόν αντιπροσωπευτικό δείγµα των ανεπτυγµένων τουριστικών περιοχών της Ελλάδας, αλλά και της Μεσογείου, για µία πιλοτική εκτίµηση των δεικτών. Επιπλέον, πρόκειται για έναν οργανωµένο ήµο γεγονός το οποίο εκτιµήθηκε θετικά για τη συγκέντρωση των απαραίτητων στοιχείων. Πρέπει να τονιστεί ότι κάθε περιοχή αλλά και κάθε χώρα έχει της ιδιαιτερότητες της όσον αφορά τις επιµέρους ανάγκες αλλά και τη διοικητική οργάνωση. Ωστόσο, το παράδειγµα της Χερσονήσου µπορεί να αποτελέσει τη βάση για τη συστηµατικότερη αντιµετώπιση θεµάτων της αειφόρου ανάπτυξης και πιο συγκεκριµένα τις ανάγκες για την ανάπτυξη και εφαρµογή δεικτών αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης. Πηγές δεδοµένων Ένα από τα πλέον σοβαρά προβλήµατα της προσπάθειας εκτίµησης των δεικτών για τον ήµο Χερσονήσου ήταν η ανεύρεσης των απαραίτητων δεδοµένων καθώς δεν υπήρχαν κάποιες οργανωµένες βάσεις πληροφοριών στον ήµο ή σε κάποιο άλλο φορέα. Οι βασικότερες πηγές που χρησιµοποιήθηκαν ήταν: Ο ήµος Χερσονήσου και ειδικότερα τα γραφεία προγραµµατισµού, περιβάλλοντος, ύδρευσης, η οικονοµική υπηρεσία και η αναπτυξιακή εταιρεία του ήµου «ΠΕ ΙΑ Α ΑΕ», Οι ιδιωτικές εταιρείες που έχουν την ευθύνη για την συλλογή και διάθεση των απορριµµάτων και την κατασκευή του βιολογικού καθαρισµού, Το Ενεργειακό Κέντρο Περιφέρειας Κρήτης, Η ΕΣΥΕ, Το τµήµα νερών του ΥΠΕΧΩ Ε για την ποιότητα των νερών κολύµβησης, Ο ΕΟΤ για στοιχεία σχετικά µε τον τουρισµό, Η Εταιρεία Τουρισµού Κρήτης για στοιχεία σχετικά µε τον τουρισµό και Ο Σύλλογος Ξενοδόχων Κρήτης Επιπλέον χρησιµοποιήθηκαν τα πληροφοριακά συστήµατα «Αθηνά 91» το οποίο περιέχει τα στοιχεία της απογραφής του 1991 (Πραστάκος, Κογχυλάκης, 1998) «Άνθεια» το οποίο περιέχει πληροφορίες για τα σεµινάρια κατάρτισης που πραγµατοποιήθηκαν στην Περιφέρεια Κρήτης τα έτη 1990-1999 (Λουλάκης, Μανιουδάκης, 1999). Και τα δύο αυτά συστήµατα έχουν αναπτυχθεί από τον Τοµέα Περιφερειακής Ανάλυσης του ΙΤΕ για την Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδας (ΕΣΥΕ) και την Περιφέρεια Κρήτης αντίστοιχα. είκτες Μερικοί από τους δείκτες για τους οποίους έγινε προσπάθεια να εκτιµηθούν ήταν οι εξής: «Αριθµός τουριστικών επιχειρήσεων µε έδρα τον ήµο που έχουν ενταχθεί σε πρόγραµµα Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας ως προς το σύνολο των

τουριστικών επιχειρήσεων της Κρήτης που έχουν ενταχθεί σε ανάλογο πρόγραµµα» Ο δείκτης αυτός αποτελεί µία ένδειξη λήψης µέτρων για την προστασία του περιβάλλοντος από τη χρήση µη ανανεώσιµων πηγών ενέργειας καθώς και ενεργοποίησης των τουριστικών επιχειρήσεων σε σχέση µε άλλες οικονοµικές δραστηριότητες. Για την Χερσόνησο η τιµή του δείκτη είναι 9/30 = 0,3 (Τα στοιχεία αφορούν τη χρονική περίοδο 1996-2000). Συγκρινόµενο µε την αναλογία κλινών Χερσονήσου προς Κρήτη η οποία είναι 0,18 η αναλογία αυτή φαίνεται πολύ καλή «Σχέση κατανάλωσης νερού οικιακής / τουριστικής / αγροτικής χρήσης» Ένας τέτοιος δείκτης δηλώνει το πως χρησιµοποιείται το νερό, ένας πόρος σε ανεπάρκεια σε πολλές µεσογειακές περιοχές, καθώς και τον ανταγωνισµό που πιθανόν να δηµιουργείται µεταξύ διαφορετικών δραστηριοτήτων για τη χρήση του. υστυχώς στα παρεχόµενα δεδοµένα δεν είναι διακριτή η κατανάλωση για κάθε δραστηριότητα αλλά ούτε και η συνολική για το. Χερσονήσου λόγω της µορφής των στοιχείων «Αριθµός δειγµατοληψιών νερών κολύµβησης που ξεπέρασαν τα όρια (όπως αυτά ορίζονται από το πρόγραµµα και την κοινοτική νοµοθεσία)» Με το δείκτη αυτόν παρέχεται άµεση αντίληψη της ποιότητας των νερών µε ευρωπαϊκά στάνταρτ, σε σχέση µε το χρόνο. Το 1999 σε όλες τις παραλίες του ήµου Χερσονήσου όπου πραγµατοποιούνται δειγµατοληψίες, οι µετρήσεις ήταν πάνω από τα επιτρεπόµενα όρια που ορίζουν πολύ καλή ποιότητα των νερών. «Αναλογία παραλιών που έχουν βραβευθεί µε γαλάζια σηµαία» Ο δείκτης αυτός δίνει µία ένδειξη της ποιότητας των νερών κολύµβησης αλλά και φροντίδας της παραλίας γενικότερα. Επίσης, σε σχέση µε τον προηγούµενο δείχνει την ένταση της προσπάθειας για περιβαλλοντική διαχείριση, ενηµέρωση και πιστοποίηση της ποιότητας. Στο ήµο Χερσονήσου, 5 παραλίες από τις 55 καταγεγραµµένες έχουν λάβει τη Γαλάζια Σηµαία. Η αναλογία δηλαδή είναι περίπου 1/10. «Αριθµός bars-clubs / πληθυσµό» Πρόκειται για έναν δείκτη της κοινωνικής πίεσης που ασκείται στον τόπο υποδοχής από την τουριστική ανάπτυξη. Στην περιοχή εφαρµογής αντιστοιχεί 1 bar-club για κάθε 350 κατοίκους (σαν πληθυσµός λήφθηκε ο καλοκαιρινός πληθυσµός αιχµής πράγµα το οποίο σηµαίνει ότι η µέση τιµή είναι αρκετά µικρότερη). «Αριθµός απασχολούµενων γυναικών προς 100 απασχολούµενους άνδρες» Ο δείκτης αυτός αντανακλά την θετική ή όχι κοινωνική µεταβολή στην εξεταζόµενη περιοχή. εν αναφέρεται αυστηρά στη τουριστική ανάπτυξη αλλά καθώς σε πολλές περιοχές της Μεσογείου η ανάπτυξη που έχει συµβεί τα τελευταία χρόνια οφείλεται κατά κύριο λόγο στον τουρισµό µπορεί και η όποια µεταβολή παρατηρείται να αποδοθεί κυρίως στον τουρισµό. Σύµφωνα µε τα στοιχεία της Απογραφής του 1991 στο ήµο Χερσονήσου, 30 απασχολούµενες γυναίκες αντιστοιχούν σε 100 απασχολούµενους άνδρες. Το αντίστοιχο νούµερο για το Λιµένα που είναι η κατεξοχήν τουριστική περιοχή του ήµου- είναι µόλις 24. Συγκρινόµενος ο δείκτης µε τον αντίστοιχο της περιφέρειας Κρήτης αλλά και µε τις επιµέρους κοινότητες του ήµου είναι ιδιαίτερα µικρός. Στον υπολογισµό αυτού του δείκτη παρουσιάζεται το πρόβληµα ότι τα διαθέσιµα στοιχεία προέρχονται από την απογραφή του 1991. Υπάρχει ανάγκη για πιο πρόσφατα στοιχεία και για διαφορετικές χρονικές στιγµές.

«Ρυθµός αύξησης του πληθυσµού» Πρόκειται για ένα δηµογραφικό δείκτη ευρέως διαδεδοµένο ο οποίος µπορεί να χρησιµοποιηθεί και εδώ για να εκτιµηθεί η θετική κοινωνική µεταβολή από τη συγκράτηση του πληθυσµού. Οι ρυθµοί κάθε δεκαετίας είναι: 1961-71: -15,7%, 1971-81: +56,6%, 1981-91: +42,7%, 1961-91: +88,4% Εξετάζοντας τη µεταβολή για κάθε δηµοτικό διαµέρισµα του ήµου χωριστά προέκυψε ότι η θετική µεταβολή που παρατηρείται µετά το 1970 οφείλεται ουσιαστικά στο Λιµένα Χερσονήσου και λιγότερο στη Χερσόνησο (που έχουν και την τουριστική ανάπτυξη) ενώ οι άλλες κοινότητες εξακολουθούν να παρουσιάζουν µείωση του πληθυσµού τους και τις επόµενες δεκαετίες. Προκύπτει εποµένως ότι η συγκράτηση και αύξηση του πληθυσµού οφείλεται ουσιαστικά στην τουριστική ανάπτυξη. «Ανεργία στον ήµο / ανεργία στην Περιφέρεια» Η ανεργία είναι ένας κλασσικός δείκτης της οικονοµικής κατάστασης. Εδώ χρησιµοποιείται συγκριτικά µε την ανεργία της ευρύτερης γεωγραφικής περιοχής για να εκφράσει όχι µόνο την οικονοµική αλλά και την κοινωνική κατάσταση στην εξεταζόµενη περιοχή. Η ανεργία στο ήµο ήταν το 1991 3,36% ενώ η ανεργία στην περιφέρεια ήταν 5,54%. Εποµένως, Α.. / Α.Π. = 0,6 αναλογία η οποία φαίνεται αρκετά καλή. Επίσης, πρέπει να σηµειωθεί ότι η ανεργία στο Λιµένα ήταν από τις µικρότερες στα επιµέρους δηµοτικά διαµερίσµατα του ήµου Χερσονήσου. Τα στοιχεία που χρησιµοποιήθηκαν προέρχονται από την απογραφή του 1991 καθώς δεν υπάρχουν διαθέσιµα σε τοπική κλίµακα από σχετικές έρευνες της ΕΣΥΕ- µε όλα τα συνεπακόλουθα προβλήµατα που αναφέρθηκαν παραπάνω. «% ανακύκλωσης υλικών» Ο δείκτης αυτός εκφράζει τη λήψη µέτρων για µείωση του όγκου των απορριµµάτων εποµένως και µείωσης της πίεσης που ασκείται στο περιβάλλον από τη διάθεση τους καθώς και για επαναχρησιµοποίηση των υλικών. Πρόγραµµα ανακύκλωσης πραγµατοποιήθηκε µόνο την περίοδο 1997-1998 στο Λιµένα µε ποσοστά επί του συνόλου των παραγόµενων απορριµµάτων: [1/6/97 31/12/97 = 10,05%] [1/1/98 31/8/98 = 11,64%] Παρά την αυξητική τάση η οποία παρατηρείται το δεύτερο έτος εφαρµογής του προγράµµατος, αυτό σταµάτησε επειδή δεν ήταν οικονοµικά συµφέρον αφού τα απορρίµµατα έπρεπε να µεταφέρονται στην Αθήνα για ανακύκλωση. «% νερού που ανακυκλώνεται» Με αυτόν το δείκτη αντανακλάται η εφαρµογή ή όχι βιώσιµων πρακτικών όσον αφορά τη διαχείριση του νερού αλλά και των παραγόµενων λυµάτων µέσω της επαναχρησιµοποίησης τους. υστυχώς δεν υπάρχουν λεπτοµερή διαθέσιµα στοιχεία για τα παραγόµενα λύµατα στην περιοχή. Κατά τη λειτουργία της Μονάδας Επεξεργασίας Λυµάτων που πρόκειται να λειτουργήσει στο. Χερσονήσου προβλέπεται 100% επαναχρησιµοποίηση των λυµάτων για άρδευση στις καλλιέργειες ενώ αρκετά ξενοδοχεία διαθέτουν το νερό από τους βιολογικούς για πότισµα των κήπων τους. «Αριθµός τουριστικών επιχειρήσεων που εφαρµόζουν κάποια συστήµατα µείωσης κατανάλωσης φυσικών πόρων και γενικότερα φιλικών προς το περιβάλλον πρακτικών ως % όλων των τουριστικών επιχειρήσεων» είχνει τη λήψη µέτρων από τις ίδιες τις τουριστικές επιχειρήσεις για µείωση των πιέσεων στους φυσικούς πόρους και το περιβάλλον υστυχώς ούτε για τον υπολογισµό αυτού του δείκτη υπάρχουν διαθέσιµα στοιχεία. «% των λυµάτων που δέχονται επεξεργασία»

Είναι ένας δείκτης ορθολογικής και βιώσιµης διαχείρισης των υγρών αποβλήτων. Ούτε και εδώ υπάρχουν διαθέσιµα στοιχεία. Στους επόµενους µήνες που θα λειτουργήσει ο βιολογικός εν δυνάµει όλα τα αστικά λύµατα θα µπορούν να επεξεργάζονται. «Αριθµός περιοχών φυσικού ενδιαφέροντος υπό καθεστώς προστασίας Vs εκείνων χωρίς» Ο δείκτης αυτός παρέχει µία πρώτη ένδειξη των περιβαλλοντικών χαρακτηριστικών της περιοχής αλλά και για τη λήψη µέτρων για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος. Το Κουµαρόδασος έχει χαρακτηρισθεί µε Υπουργική απόφαση µόνιµο καταφύγιο θηραµάτων χωρίς όµως ουσιαστική προστασία. «Επιστηµονικές µελέτες που έχουν γίνει για το φυσικό περιβάλλονοικοσυστήµατα της περιοχής» Ο δείκτης αυτός αποτελεί ένδειξη ευαισθητοποίησης και ενδιαφέροντος για το φυσικό περιβάλλον της περιοχής. Έχουν αναγνωριστεί 12 περιοχές φυσικού ενδιαφέροντος. Μελέτες έχουν πραγµατοποιηθεί από τη ιεύθυνση ασών της Περιφέρειας έπειτα από εντολή του ήµου για τις 4 από αυτές ενώ ετοιµάζεται και µελέτη για τον Αποσελέµη, από Αθηναϊκή µελετητική εταιρεία. Οι µελέτες αυτές αφορούν κυρίως την αξιοποίηση τους σαν χώρους αναψυχής παρά για την καθαυτή προστασία τους. Καµία γνωστή από Ανώτερο, Ανώτατο ή Ερευνητικό Ίδρυµα. «% κλινών που λειτουργούν το χειµώνα» Λειτουργεί σα δείκτης για την επιµήκυνση της τουριστικής περιόδου και παροχής υπηρεσιών εκτός του καλοκαιρινού τουρισµού παραλίας. Στην περιοχή εφαρµογής κανένα κύριο τουριστικό κατάλυµα δε λειτουργεί το χειµώνα. «% της δυναµικότητας των συνεδριακών κέντρων του ήµου ως προς εκείνων της περιφέρειας» Πρόκειται για ένα δείκτη της δυναµικότητας των συνεδριακών κέντρων της περιοχής και της ποικιλοµορφίας του παρεχόµενου τουριστικού προϊόντος. Η τιµή του για το ήµο Χερσονήσου είναι 20,9%. «% τουριστών που έχουν πάρει πακέτο από τους 4 µεγαλύτερους ΤΟ» Ο δείκτης αυτός δηλώνει το µέγεθος της εξάρτησης της προώθησης και της πώλησης του τουριστικού προϊόντος. εν υπάρχουν διαθέσιµα στοιχεία για τον υπολογισµό του όµως, σύµφωνα µε εκτίµηση του Πρόεδρου Ξενοδόχων Κρήτης, το ποσοστό αυτό για την περιοχή κυµαίνεται στο 50-60%. «% απασχόλησης στον τουρισµό» Χρησιµοποιείται για να προσδιορίσει το προφίλ της τοπικής οικονοµίας και της υπερεξάρτησης ή µη από τον τουρισµό. Ενδιαφέρον θα είχε και η διαχρονική µεταβολή εάν υπήρχαν στοιχεία διαθέσιµα για διαφορετικές χρονικές στιγµές. Η τιµή του για το ήµο Χερσονήσου είναι 65,23% στον τριτογενή τοµέα γενικά και 30,34% σε ξενοδοχεία, εστιατόρια και εµπόριο. Για το Λιµάνι τα αντίστοιχα ποσοστά είναι 76,33% στον τριτογενή και 35,11% σε ξενοδοχεία, εστιατόρια και εµπόριο. (Τα στοιχεία προέρχονται από την απογραφή του 1991). «Εισπράξεις από τέλη παρεπιδιµούντων και εκδιδοµένων λογαριασµών» Τα τέλη αυτά αφορούν από το 1999 το 2% των ακαθάριστων κερδών όλων σχεδόν των επιχειρήσεων που σχετίζονται µε προσφορά τουριστικών υπηρεσιών. Εποµένως ο δείκτης αυτός χρησιµοποιείται για να δώσει µία έµµεση εκτίµηση του οικονοµικού µεγέθους του τουρισµού στην εξεταζόµενη περιοχή. Για το ήµο Χερσονήσου (συγκεκριµένα για το Λιµένα καθώς δεν υπήρχαν διαθέσιµα στοιχεία για άλλες περιοχές και άλλωστε όπως έχει αναφερθεί η συντριπτική

πλειοψηφία των τουριστικών επιχειρήσεων βρίσκεται στο Λιµένα) το 1999 η είσπραξη από τα τέλη παρεπιδιµούντων και εκδιδοµένων λογαριασµών ήταν 800 εκατ. δρχ πράγµα το οποίο σηµαίνει 40 δις κατά προσέγγιση ακαθάριστα κέρδη. Συγκρινόµενο διαχρονικά ως προς τις διανυκτερεύσεις (εάν υπήρχαν τα στοιχεία) θα έδινε µία καλή ένδειξη και της οικονοµικής αποτελεσµατικότητας της τουριστικής δραστηριότητας. «Συνεργασία ήµου ιδιωτών σε θέµατα τουριστικής ανάπτυξης» Ο δείκτης αυτός χρησιµοποιείται για να δείξει την ευαισθητοποίηση και την από κοινού αντιµετώπιση τοπικής αυτοδιοίκησης επιχειρηµατιών θεµάτων της τουριστικής ανάπτυξης. Στην περιοχή εφαρµογής ο ήµος έχει συνεργαστεί µε ιδιώτες στα παρακάτω θέµατα: α) δηµιουργία γηπέδου Golf, β) στην προσπάθεια ανάπτυξης «χειµερινού τουρισµού», γ) στη δηµιουργία αλεξίπτωτου πλαγιάς (κάποια έργα υποδοµής έγιναν από το ήµο και δ) οι Ξενοδόχοι και οι εστιάτορες χρηµατοδοτούν εκπόνηση µελέτης για την πεζοδρόµηση της παραλίας την οποία στη συνέχεια θα εφαρµόσει ο ήµος. «Μεταβολή αριθµού ωρών σεµιναρίων τουρισµού 1990-1999» είχνει τη χρονική µεταβολή κι εποµένως την εντατικοποίηση ή όχι των εκπαιδευτικών προγραµµάτων στον τοµέα του τουρισµού. Πιθανόν ο δείκτης αυτός να έχει περισσότερο νόηµα σε περιφερειακό επίπεδο καθώς η εκπαίδευση είναι µία δραστηριότητα η οποία δε συµβαίνει απαραίτητα τοπικά. Άλλωστε και τα διαθέσιµα στοιχεία αφορούν το σύνολο της Περιφέρειας Κρήτης και χρησιµοποιούνται εδώ ενδεικτικά και κατ αναλογία. Εποµένως, η τιµή του δείκτη για την περιφέρεια είναι 536,7% δηλώνοντας, έντονη δραστηριότητα στο χώρο της κατάρτισης. «Αριθµός σεµιναρίων που έχουν πραγµατοποιηθεί στο ήµο σχετικά µε τον τουρισµό» Ο συγκεκριµένος δείκτης χρησιµοποιείται ως ένδειξη της σχετικής έµφαση που δίδεται στον τουρισµό σε τοπικό επίπεδο, όσον αφορά την κατάρτιση. Στο ήµο Χερσονήσου κανένα σεµινάριο κατάρτισης δεν πραγµατοποιήθηκε σχετικά µε τον τουρισµό. «Αριθµός µελετών που έχουν γίνει για την οικονοµική αποδοτικότητα του τουρισµού / αριθµό µελετών που έχουν γίνει για τις επιπτώσεις του τουρισµού» Πρόκειται για ένα δείκτη ο οποίος αντανακλά τον τρόπο µε τον οποίο αντιλαµβάνεται και αντιµετωπίζεται η τουριστική ανάπτυξη. Στην περιοχή εφαρµογής δεν έχουν γίνει καθαυτές µελέτες ούτε για την οικονοµική αποδοτικότητα ούτε για τις επιπτώσεις του τουρισµού. Έχει πραγµατοποιηθεί ωστόσο µελέτη από το Πανεπιστήµιο του Cincinnati µε συµβολή και του ήµουγια την αειφόρο ανάπτυξη της περιοχής όπου θίγονται θέµατα τουριστικής και οικονοµικής ανάπτυξης. Συµπεράσµατα Όπως προέκυψε από την έρευνα που πραγµατοποιήθηκε δεν υπάρχουν διαθέσιµα στοιχεία για όλους τους δείκτες. Τα προβλήµατα διαθεσιµότητας και ποιότητας δεδοµένων στον ελληνικό χώρο είναι λίγο πολύ γνωστά και επιβεβαιώνονται για άλλη µία φορά στην περίπτωση των δεικτών της αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης. Παρόλο που ο τουρισµός είναι ένας από τους σηµαντικότερους κλάδους οικονοµικής δραστηριότητας της χώρας η έλλειψη δεδοµένων παρουσιάζεται σηµαντική ιδιαίτερα σε τοπικό επίπεδο. Η ανάγκη για καθορισµό και συστηµατοποίηση των δεδοµένων

για την αειφόρο τουριστική ανάπτυξη στην προκειµένη περίπτωση, παρουσιάζεται επιτακτική. Όπου ήταν δυνατόν προτάθηκαν νέοι δείκτες για αντιπαρέλθουν αυτή την έλλειψη και να υπάρξει κάποια µέτρηση. Το αποτέλεσµα ήταν να υπάρξει τελικώς εκτίµηση για τους περισσότερους από τους δείκτες. Είναι βέβαια σαφές ότι για µια ολοκληρωµένη αξιολόγηση της τουριστικής ανάπτυξης µίας δεδοµένης περιοχής χρειάζεται να υπάρχουν δείκτες αντιπροσωπευτικοί της κάθε παραµέτρου. Μελλοντικά, και όσο προχωράει η έρευνα σε θέµατα δεικτών και αειφόρου ανάπτυξης, αλλά και η οργάνωση των φορέων που θα µπορούσαν να τα διαθέσουν, πιστεύεται ότι θα υπάρχουν και περισσότερα και καλύτερης ποιότητας δεδοµένα. Ένα από τα προβλήµατα τα οποία ανέκυψαν αφορά τη χρονική περίοδο για την οποία γίνεται η εκτίµηση των δεικτών. Το πλέον ορθό θα ήταν όλοι οι δείκτες να υπολογισθούν για την ίδια χρονική περίοδο. Όµως κάτι τέτοιο ήταν ανέφικτο καθώς τα διαθέσιµα στοιχεία ήταν ορισµένες φορές αποσπασµατικά και όχι πάντα για το ίδιο έτος. Εποµένως, οι δείκτες δεν αναφέρονται αυστηρά στην ίδια χρονική περίοδο αλλά σε διαφορετικές. Όταν βέβαια το επιθυµητό είναι µία ολοκληρωµένη και συστηµατική καταγραφή και παρακολούθηση των δεικτών θα έπρεπε να υπάρχει ένα ενιαίο χρονικό πλαίσιο. Επίσης, καθώς αρκετά από τα θέµατα που σχετίζονται µε την αειφόρο ανάπτυξη γενικότερα και µε την αειφόρο τουριστική ανάπτυξη ειδικότερα παραµένουν ασαφή, είναι εύλογο αυτή η ασάφεια να αντανακλάται και στους δείκτες. Αυτή εντοπίζεται στα θέµατα τα οποία είναι σηµαντικά για να µετρηθούν αλλά και στο ποια είναι τα ειδικότερα κριτήρια της αειφορίας πάνω στα οποία µπορεί να στηριχθεί κανείς για την δηµιουργία πολιτικών ανάπτυξης. Πιστεύεται ότι µε τη συνέχιση της έρευνας σε θέµατα καθορισµού των κριτηρίων της αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης θα βελτιώνεται και η ποιότητα των δεικτών. Όµως δεν πρέπει να παραβλέπεται και το αντίστροφο, η ανάπτυξη δηλαδή της έρευνας σε θέµατα δεικτών αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης η οποία, είναι δυνατό να συνεισφέρει λόγω της εγγύτητας και της αλληλοεπικάλυψης πολλές φορές των θεµάτων, στη διατύπωση των αναγκών και των κριτηρίων. Σε κάθε περίπτωση όσο η κλίµακα της ανάλυσης και της εφαρµογής προχωράει προς τα κάτω, προς το τοπικό επίπεδο δηλαδή, γίνεται έκδηλη η ανάγκη για µία λεπτοµερέστερη ανάλυση των παραµέτρων εκείνων που καθορίζουν τελικά ποιες πρακτικές και πια µέτρα είναι προς την κατεύθυνση της αειφορίας και ποια όχι

Βιβλιογραφία Λουλάκης, Ν., Μανιουδάκης Ν. (1999) «Πληροφοριακό σύστηµα Άνθεια για τα σεµινάρια κατάρτισης στη Κρήτη 1990-99», ΙΤΕ, Ηράκλειο Πραστάκος, Π., Κογχυλάκης Γ. (1998) «Πληροφοριακό Σύστηµα Αθηνά 91 για την απογραφή 1991», ΙΤΕ, Ηράκλειο ΥΠ.ΕΣ...Α (2000) Καταγραφή χαρακτηριστικών της τοπικής αυτοδιοίκησης Α βαθµού. Τεχνικό ελτίο ΙΙ: Αναπτυξιακή ταυτότητα και κατευθύνσεις ανάπτυξης των Ο.Τ.Α. ήµος Χερσονήσου. ΣΕΤE (1995) Μελέτες Ποιοτικής Αναβάθµισης Τουριστικών Περιοχών. Πιλοτική Περιοχή: Χερσόνησος. ΣΕΤΕ, Αθήνα. Butler, R.W. (1998) Sustainable Tourism Looking backwards in order to progress? In M. Hall and A. Lew, Sustainable Tourism. A geographical Perspective. London: Longman. Coccossis, H. (1996) Tourism and Sustainability: Perspectives and Implications. In G. Priestley et al. (eds) Sustainable Tourism? European Experiences. U.K.: Cab International. Farsari, Y. and Prastacos, P. (1999) Sustainable Tourism Indicators for Mediterranean Destinations; Definitions According to the ST Principles. Proceedings ERSA's XII Summer Institute "Tourism Sustainability and Territorial Organisation", Portugal. France. L. (ed.) (1997) The Earthscan Reader in Sustainable Tourism, Earthscan, UK Meadows, D. (1998) Indicators and Information Systems for Sustainable Development. A report to the Balaton Group. The Sustainability Institute. OECD (1994) Environmental Indicators OECD Core Set, Paris, OECD. Tourism Concern and WWF (1992), Beyond the Green Horizon: A Discussion Paper on Principles for Sustainable Tourism, (ed. Shirley Eber). London: WWF and Tourism Concern. U.N. (1998) Indicators of Sustainable Development www.un.org/esa/sustdev/indi6.htm World Bank (1997) Expanding the Measure of wealth. Indicators of Environmentally Sustainable Development, environment department, The World Bank, Washington D.C. http://www-esd.worldbank.org W.T.O. (1993) Indicators for the Sustainable Management of Tourism. Report of the International Working Group. W.T.O., IISD and ISTC.

W.T.O. (1996) What Tourism Managers Need to Know: A Practical Guide to the Development and Use of Indicators of Sustainable Tourism. Spain, W.T.O.