Ο ΣΟΛΩΜΟΣ ΚΑΙ Η ΖΑΚΥΝΘΟΣ

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» ίο Ι ίο ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΜΑΤΕΣΗ Ο ΣΟΛΩΜΟΣ ΚΑΙ Η ΖΑΚΥΝΘΟΣ ΑΘΗΝΑΙ 1976

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» 10 10 ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΜΑΤΕΣΗ Ο ΣΟΛΩΜΟΣ ΚΑΙ Η ΖΑΚΥΝΘΟΣ ΑΘΗΝΑΙ 1976

Ο ΣΟΛΩΜΟΣ ΚΑΙ Η ΖΑΚΥΝΘΟΣ* 'Εάν ήθέλετε να ζήσωμεν έστω και ολίγας ώρας άνθίνην ζωήν, θα παρεκάλουν ύμας να πλεύσωμεν προς τήν περικαλλή νήσον. Ή πανάρχαια πλατεία τής πόλεως φέρεται ακόμη εις το στόμα τών Ζακυνθίων με το έλληνόμορφον'ιταλικόν όνομα «Φόρος». Σπεύδομεν εκείθεν ευθύ προς τήν εξοχήν, προς το γραφικόν «Ψήλωμα». 'Ολίγον μετά τήν εξοδον της πόλεως μικρά ελικοειδής ατραπός ανέρχεται προς τάς κλιτύας τοΰ λόφου ύπό τήν γλυκείαν σκιάν πυκνοφύλλων ελαίων και έν μέσω αρώματος μυριάδων ανθέων. Ύπό τους πόδας μας τάπης ατίμητος ή χλόη ή αειθαλής και τα ζωηρά χρώματα τής κυκλαμιας τα «δροσόχορτα, δροσάνθη» τοϋ Σολωμοΰ. Έκεΐ ό ιστορικός ναΐσκος τοϋ Αγίου Γεωργίου τών Λατίνων. Κατερχόμεθα και πάλιν εις τήν άμαξιτήν όδόν και βαίνομεν υψηλά προς τον αυχένα, δπου επί χαρίεντος γηλόφου εκτείνεται ό έλαιών, ό λεγόμενος τοϋ Στράνη. Δεσπόζουσα σκοπιά προς τήν πόλιν καί τήν πεδιάδα, προς τάς θάλασσας τής Κεφαλληνίας, τοϋ Κορινθιακοϋ καί τής Πελοποννήσου. Εις το βάθος ό κάμπος, «πρασινάδα πρωτόφαντη λέγει ό Παλαμάς βασίλειο τοΰ πρασίνου, άπέραντον είδύλλιον, επαγγελίας γη». Επαγγελίας γη, άπό τήν οποίαν φαντάζομαι δτι ένεπνεύσθη ό Σολωμός μίαν έαρινήν αύγήν τον ΰμνον τής άναγεννωμένης φύσεως. Ό 'Απρίλης με τον έρωτα χορεύουν και γελούνε... Μάγεμα ή φύσι κι όνειρο στην εύμορφιά καί χάρι. Ή μαύρη πέτρα ολόχρυση καί το ξερό χορτάρι. Με χίλιες βρύσες χύνεται, με χίλιες γλώσσες κρενει οποίος πεθάνη σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει. Όλόκληρος ή ιστορία τής πρώτης ποιητικής ζωής τοΰ Σολωμοΰ, ας τήν όνομάσωμεν Ζακυνθίαν περίοδον, αναπτύσσεται συμβολικώς εις τα σημεία, άτινα διήλθομεν κατά τήν πρασίνην ταύτην έκδρομήν. * 'Ομιλία γενομένη είς τήν σειράν διαλέξεων τοϋ ΦιλολογικοΟ Συλλόγου «Παρνασσός» το 1916.

4 Κάτω ό Φόρος. Ή πόλις. Ή ίερά πόλις τοϋ 'Αγίου Διονυσίου, ή πόλις ή κατ' εξοχήν ευσεβής, με τάς αναρίθμητους καλλιτεχνικάς εκκλησίας, με τάς ίεράς λιτανείας και τον άδιάκοπον ήχον τών κωδώνων, τον όποιον με τόσας ποικιλίας τονίζουν οί ανώνυμοι εκείνοι μουσικοί τών αιθέρων. Τα σήμαντρα τοϋ Σολωμού. Πόλις πολυάνθρωπος, μία άπο τάς μεγάλας τότε της 'Ανατολής, με άνθηρόν έμπόριον, με ίκανήν ναυτιλίαν, με πλουσίους άριστοκράτας. Δείγματα της εύπορίας εκείνης είναι τα μεγαλοπρεπή μέγαρα σωζόμενα ακόμη ως αρχαίας εύκλείας μνημεία και μαρτυροΰντα συγχρόνως περί τής αρχιτεκτονικής επιδόσεως τών Επτανησίων. Πόλις μέ ζωηράν κοινωνική ν κίνησιν, με καλλιτεχνικήν άκμήν, με διανοητικήν ζωήν, μέ μακράν πολιτικήν ίστορίαν. Έπί τεσσάρας αιώνας υπό τήν Ένετοκρατίαν αί 'Ιόνιοι νήσοι εϊχον ΐδίαν αύτοδιοίκησιν. Και έν μέν τή γείτονι νήσω το άνήσυχον και δημοκρατικόν πνεϋμα τών Κεφαλλήνων είχε δώση βαθμιαίως λαϊκωτέραν μορφήν εις τό πολίτευμα. Άλλ' ή Ζάκυνθος, όπως και ή Κέρκυρα, μέ τους παλαιούς ευγενείς των, ήσαν οίονεί Έλληνικαί μικρογραφίαι τής Ένετίας έν μέσω τοΰ 'Ιονίου πελάγους. Εΐχεν επίσης τήν Χρυσήν Βίβλον της, τό άποκλειστικόν μητρώον τών ευγενών οικογενειών, τό Μέγα Συμβούλιον και τό Μικρόν Συμβούλιον, μίαν κληρονομικήν άριστοκρατίαν, όλιγαρχίαν απόλυτον. Όλιγαρχίαν δμως ου μόνον φιλοπόλιδα και φιλόμουσον, άλλα και βαθέως φιλοπάτριδα, ώς άπέδειξεν ή ίστορία. Τό σκώμμα, ή σάτυρα και ή γελοιογραφία είσίν εκδηλώσεις ίδιάζουσαι τής καλλιτεχνικής ιδιοφυΐας τών Ζακυνθίων. Ή λυρική ποίησις είναι συνυφασμένη μέ τήν ψυχήν τοϋ λαοϋ. Πολύ προ τοϋ Σολωμοΰ ό Μαρτελάος εϊχεν άπο τών άρχων τοϋ 19ου αιώνος γράψη υμνον προς τήν έλευθερίαν. Ό Νοταράς, πτωχός και στερούμενος τών μέσων προς άγοράν χάρτου, έγραφε τους στίχους του έπί τών απορριπτόμενων παιγνιόχαρτων τών καφενείων. Και ό τυφλός Νικόλαος Κοκονδρής εψαλλεν άνά τους δρόμους αυτοσχεδίους φδάς, τάς οποίας ήκουε μετά προσοχής και αυτός ό Σολωμός. Αέγεται μάλιστα ότι ό Σολωμός έθαύμαζε μίαν ποιητικήν άπάντησιν τοϋ τυφλόϋ ραψωδοϋ έπί τή διαδόσει ότι έπυρπολήθη ό "Αγιος Τάφος. Ό "Αγιος Τάφος τοϋ Χριϋτοϋ εκείνος δεν εκάη, γιατί όπου βγαίνει τ' "Αγιο φως άλλη φωτιά δεν πάει. Πάντα ταΰτα, συνδυαζόμενα μέ τήν διαύγειαν τοϋ ούρανοΰ, μέ τα άνθη και τήν δαψιλή φυτείαν τής νήσου, άποτυποΰνται μέ απείρους έναλλαγάς μέσα εις τήν ποίησιν τοϋ Σολωμοϋ. Τα σήμαντρα, ή εκκλησία, τό "Αγιον Βήμα, αϊ τελεταί τής λατρείας, οί ίερεΐς, αί μορφαί τών 'Αγίων επανέρχονται άδιακόπως εις τάς εικόνας του. 'Ιδίως τον θέλγει ή εορτή τοϋ Πάσχα. Τήν αισθάνεται θρησκευτικώς και φυσιολατρικώς ώς υπέρ

5 πασαν έορτήν τοϋ ελληνικού κόσμου. Ό κατ' εξοχήν ύμνος του προς το Πάσχα ευρίσκεται μεταξύ των αποσπασμάτων τοϋ «Λάμπρου», έξ ου θα σας αναγνώσω δύο στροφάς. Χριστός ανέστη. Νέοι, γέροι κάί κόρες, όλοι, μικροί, μεγάλοι, έτοΐμασθητε. Μέσα στες εκκλησίες τες δαφνοφόρες με το φως της χαράς συμμαζωχθήτε. 'Ανοίξετε αγκαλιές είρηνοφόρες, εμπροστα στους Άγιους και φιληθητε. Φιληθητε γλυκά χείλη με χείλη, πέστε «Χριστός ανέστη», εχθροί και φίλοι. Λσ.φνες εις κάθε πλάκα έχουν οι τάφοι. Και βρέφη ωραία στην αγκαλιά ή μαννάδες, γλυκόφωνα, κυττώντας τους ζωγραφισμένους Άγιους, ψάλλουνε οι ψαλτάδες. Λάμπει το ασήμι, λάμπει το χρυσάφι από το φως ποϋ χύνουνε ή λαμπάδες, κάθε πρόσωπο λάμπει απ τ άγιοκέρι, όπου κρατούνε οι χριστιανοί 'ς τό χέρι. Εφιστώ τήν προσοχήν σας εις δύο σημεία των στροφών τούτων. Ένω δ ποιητής ψάλλει τήν άνάστασιν και τήν ζωήν, φαίνεται αίφνης ότι ανατρέχει εις το κοιμητήριον, ϊνα φέρη εις τήν φαντασίαν μας τους τάφους των νεκρών, στολισμένους με δάφνας. Σύλληψις παραδόξου ποιητικής ιδιορρυθμίας, οιονεί παραφωνία τις τοϋ ποιητοϋ, θα ελεγεν εκ πρώτης όψεως ή κριτική. 'Αλλ' ό γνώστης της Ζακυνθίας ζωής δεν είναι δυνατόν να πλανηθή. Έν Ζακύνθίρ έκράτει τό εθιμον να θάπτωνται οί προύχοντες έκαστης ενορίας εντός αυτών τών εκκλησιών. Και οί κλάδοι της δάφνης, οί όποιοι κατά τήν ώραν της 'Αναστάσεως έσκορπίζοντο εντός τών ναών, έκάλυπτον τάς επιτύμβιους πλάκας τών κεκοιμημένων προγόνων, οιονεί προσκαλοΰντες τάς σκιάς αυτών εις τήν συμμετοχήν της χαρδς. Ένω άφ' έτερου τα ώραϊα βρέφη εις τάς άγκάλας τών μητέρων συμβολίζουσι τάς γενεάς τοϋ μέλλοντος. Τό μεγαλεΐον τής εμπνεύσεως άπετύκωσεν έν τω συνδυασμό) τών δύο εικόνων τήν ύπερτέραν ίδέαν του άναρχου καί τοϋ ατέρμονος. Αναφέρω τό παράδειγμα τοΰτο δια να εξάρω τήν ανάγκην τής μελέτης τών λεπτομερειών τοϋ περιβάλλοντος προς κατανόησιν τοϋ ργου τοϋ ποιητοϋ. Δευτέραν παρατήρησιν υμών προκαλώ εις τον στίχον, όπου διχοτομείται ή λέξις «ζωγραφισμένος». Τό ήμισυ τής λέξεως «ζωγράφι» μένει

είς τον πρώτον στίχον, αϊ άλλαι δύο συλλαβαί μεταπηδώσιν είς τον έπόμενον. Τεχνοτροπία τοϋ ποιητοϋ, κατ' άπομίμησιν τοϋ Πινδάρου, τήν οποίαν και άλλαχοΰ τον έργων του άνευρίσκομεν. Είναι γνωστή ή στροφή τοϋ "Ύμνου προς τήν Έλευθερίαν, δπου διχοτομείται ή λέξις «θερισμένα». Επίσης εις το άσμα τών «Δύο Αδελφών» διχοτομεί τήν λέξιν «μυριστικό». τ Ω σήμαντρο, οπόταν καλείς εις το μυριστικό πανηγύρι, ή ηχώ σον τερπνή. Οί πρώτοι έρωτες τοϋ ποιητοϋ χρωματίζονται ομοίως με δλην τήν ήδυπάθειαν τοϋ Ζακυνθίου κλίματος και με δλην τήν εύγένειαν Ζακυνθίας ψυχής. Το γνωστότατον άσμα «ν Ακου εν όνειρο, ψυχή μου και της ομορφιάς θεά» είναι τα πρώτα νεανικά έργα του. Ένθυμεΐσθε τάς δύο γλυκυτάτας στροφάς. Και παράμερα σ* επήρα είσε μια τριανταφυλλιά κ' επεσά σου αγάλι, αγάλι στην όλόθερμη αγκαλιά. Κάθε φίλημα, κυρά μου, δπου μώδινες γλυκά, εξεφύτρωνε άλλο ρόδο από τήν τριανταφυλλιά. Ή ψυχή του γεμάτη άπο ποίησιν, είς δλας τάς ευκαιρίας της ζωής, είς κάθε συγκίνησιν, είς τήν άναχώρησιν της Ξανθούλας, εις τάς χαράς ή τάς λύπας, εις τους θανάτους συγγενών ή φίλων, ευρίσκει μίαν άφορμήν καλλιτεχνικής εμπνεύσεως. 'Ιδού αίφνης το μαγευτικής άπλότητος και ευγενείας ποιημάτιον προς τον Ρώσσην. Το εστειλεν ό ποιητής προς απόντα φίλον έπί τω θανάτφ τοϋ πατρός του, μικρόν τιμαφλές ένθύμιον τοϋ προσφιλοϋς νεκροΰ. Τον πατέρα σου, όταν ελθης, δεν θα Ιδης παρά τον τάφο. ΕΙμ εμπρός του και σου γράφω μέρα πρώτη τοϋ Μαγιοΰ. Θα σκορπίσωμε το Μάη πάνω στ' άκακα τα στήθη, γιατί απόψε αποκοιμήθη είς τον νπνο τοϋ Χρίστου.

7 τ Ηταν ήσυχος και ακίνητος ώς τήν ύστερη την ώρα δπως φαίνεται και τώρα, που τον άφησε ή ψυχή. Μόνο μια στιγμή πριν φύγη τ 3 ουρανού κατά τα μέρη, άργοκίνησε το χέρι ϊσως για να σ' ενχηθη. Τον δεύτερον σταθμον της ποιητικής ζωής τοϋ Σολωμοϋ συμβολίζει ό ναΐσκος τοϋ 'Αγίου Γεωργίου τών Λατίνων. Ή Επτάνησος, οφθαλμός τοϋ Έλληνισμοΰ προς τήν Δύσιν, συνετέλει έν άδιαπτώτφ συνεχεία τό ίερον μυστήριον τής ιστορικής αποστολής της. Όταν κατά το 1797 μετά τήν κατάληψιν τής Ένετίας υπό τών Γάλλων, άπεβιβάζετο εις Κέρκυραν ό στρατηγός Gentili υπό το πρόσχημα φίλου, πράγματι όμως ίνα καταλάβη τάς 'Ιονίους νήσους και κόσμηση δι' αυτών τον θυρεον τής Γαλλικής Δημοκρατίας, άνέμιξεν εις τήν προκήρυξίν του, συμφώνως προς ρητάς οδηγίας τοϋ Βοναπάρτου, τα ονόματα τοϋ Μιλτιάδου και τοϋ Θεμιστοκλέους. 'Αλλ' ό πρωθιερεύς Κερκύρας Χαλκιόπουλος Μάντζαρος, ύπερακοντίσας έν τη προς τους Γάλλους προσφωνήσει του, κατέπληξε τον στρατηγον και αυτόν τον Ναπολέοντα. «Γάλλοι, εΐπεν, έν τή νήσω ταύτη δεν θα εΰρητε λαόν γνώστην τών γραμμάτων και τών επιστημών, δι' ών δοξάζονται τα έθνη. Μή περιφρονήσητε όμως αυτόν, άλλα διδαχθήτε να τον έκτιμήσητε, άναγινώσκοντες τοϋτο το βιβλίον». Και ταϋτα λέγων προσέφερε προς τον στρατηγον τήν Όδύσσειαν τοϋ Όμηρου. Προς τον Όμηρον! Προς τήν αΐωνίαν φωνήν τοϋ αιωνίου Έλληνικοΰ πνεύματος έξήρθη ό Κερκυραίος ιερεύς, έκπροσωπήσας έν μια στιγμή εμπνεύσεως όλόκληρον τον Έλληνισμόν, όχυρούμενον έπί τάς επάλξεις τών χιλιετηρίδων τής ιστορίας του κατά τής υπερφιάλου Δύσεως. Προς τον Όμηρον εστράφη κατόπιν κατά τάς ποιητικάς αύτοΰ δημιουργίας και ό Σολωμός. Μέγαν διδασκαλόν του τον ώνόμαζεν. Εις ëv απόσπασμα του άγνωστου ποιήματος ζωγραφίζει τήν Έλληνικήν φύσιν και τήν Έλληνικήν ψυχήν έν τή προοπτική τών αιώνων. Κάθε ρείθρο ερωτευμένο, κάθε ανρα δροσερή, κάθε δένδρο εμψυχωμένο με το φλίφλισμα ομιαδϊ. Και όπου πλέον μοναχιασμένοι είναι οι βράχοι σιγαλοί,

- 8 - «Mfjviv αειδε» θε ν' ακούσης va cfov ψάλλτ) μια φωνή. Καθ' άπαντα τον παγκόσμιον εκείνον πολιτικό ν σάλον της Ναπολεόντειου εποχής και εν μέσφ τών εμφυλίων σπαραγμών της Επτανήσου, ό 'Ιόνιος λαός δεν επαυσεν όνειρευόμενος τήν έθνικήν άναγέννησιν. "Ηδη προ τής άφίξεως τών Γάλλων ύπήρχεν εν Κεφαλληνία ό σύλλογος τών Ίακωβίνων. Είς τον σύλλογον εκείνον ήκούσθη το πρώτον ή ΐδέα, ήτις εδέησε να πραγματοποιηθή μετά ενα δλον αιώνα, κατά τήν ήμετέραν γενεάν, ή ιδέα τής ανασυστάσεως τών 'Ολυμπιακών αγώνων. Είς τον σύλλογον εκείνον τών Ίακωβίνων συνεζητήθη καί κάτι άλλο ακόμη, δεν θα το πιστεύσητε ίσως, ή κατάργησις τής χριστιανικής θρησκείας καί ή επάνοδος τής προγονικής λατρείας τών 'Ολυμπίων θεών. Όνειρα φρούδα. Ή Γαλλική κατοχή, αντί εθνικής αναγεννήσεως, ύπήρξεν ή απαρχή μεγάλων περιπετειών δια τήν Έπτάνησον. Μετά τους Γάλλους ήλθον οί Ρώσσον μετά τους Ρώσσους πάλιν οί Γάλλοι μετά τους Γάλλους οί "Αγγλοι. Όλοι έκ περιτροπής κατακτηταί, παρουσιαζόμενοι ύπό το πρόσχημα του φίλου καί του έλευθερωτου. Ή αυτόνομος «Πολιτεία τών Επτά νήσων», ήτις διήρκεσεν οκτώ ετη, κατ' όνομα μεν ύπό τήν Ρωσσοτουρκικήν προστασίαν, πράγματι δε ύπό τήν Ρωσσικήν έπικυριαρχίαν, και ήτις έξεκόλαψε τον Καποδίστριαν, εϊχε γεννήσει εις τάς ψυχάς τών Επτανησίων τήν ελπίδα ότι το μικρόν εκείνο κρατίδιον ήθελε χρησιμεύση ώς πυρήν τής πλήρους και καθολικής του έθνους αποκαταστάσεως. Δεκαετία καί πλέον εϊχεν έκτοτε παρέλθη καί ή πολιτική τής 'Αγγλικής προστασίας, εφαρμόζουσα το πρόγραμμα τής Ίερας Συμμαχίας, έπεζήτει να κατάπνιξη τάς έθνικάς τάσεις του 'Ιονίου λάου. Άλλ' ήδη έκεΐ, εις τήν σύνδεδρον κρύπτην τοϋ 'Αγίου Γεωργίου τών Λατίνων, τό όνειρον έφαίνετο έκ νέου ένσαρκούμενον. Ή Επτανησιακή ψυχή έσφυρηλάτει μετά τών ορεσιβίων αρματολών καί κλεφτών τής Στερεάς καί τής Πελοποννήσου νέους δεσμούς εθνικής αλληλεγγύης. Έκεΐ έτελέσθη μίαν ήμέραν καί ή μεγάλη μυσταγωγία. Ό Σολωμός, οδηγούμενος ύπό τοϋ αντιπροσώπου τής Φιλικής Εταιρείας Καλύβα, εδωσεν ενώπιον του Θεοϋ τον δρκον τοϋ εταίρου καί έμυήθη είς τα απόκρυφα τής αναστάσεως τοϋ Γένους. Προετοιμάζουσα τήν Άγίαν Λαύραν ή θεά τής Ελευθερίας ένεψύχωνεν είς τον άσπασμόν εκείνον καί τα όπλα τών μαχητών καί τήν λύραν τοϋ ψάλτου. Καί τώρα υψηλά είς τήν σκοπιάν τοϋ Στράνη. Έκεΐ ή αγαπημένη διαμονή τοϋ ποιητοΰ. Κάτω άπό μίαν αίωνόβιον ελαίαν ένεπνέετο τάς στροφάς τής αθανάτου φδής. Έκεΐ ό μεγάλος ρεμβασμός. Εις τό βάθος

9 τοϋ ορίζοντος συγχέονται τα νέφη προς τα βουνά τοϋ Μεσολογγίου καί ô ποιητής τείνων τάς χείρας προς τον ούρανον αναφωνεί δακρύων «Βάστα, καϊμένο Μεσολόγγι». Έκεΐ κατά τήν φράσιν του «κλείνει μέσα στην ψυχή του τήν Ελλάδα και αίσθάνεται μέσα του κάθε είδος μεγαλείου». Έκεΐ τέλος άπό τήν καλλονήν της φύσεως ζητεί τήν μεγάλην άλήθειαν, το Ιδεώδες τής κατανοήσεως τών μυστηρίων τοϋ κόσμου, το άσύλληπτον εκείνο κέντρον της ψυχής του, το όποιον ονομάζει «νόημα τής τέχνης». Είπε ποτέ ό ποιητής Μαλακάσης δτι «ό Σολωμός δεν ένοήθη ακόμη ώς ποιητής, άλλα μόνον άγιοποιήθη καί απομένει εθνικός ποιητής κατά μίαν παράδοσιν ίεράν καί άνεξερεύνητον». Καί μ' δλα ταϋτα περί τοϋ Σολωμοϋ έφιλοσόφησαν άνδρες, ώς ό Θωμαζέος καί ό Τρικούπης, ό Πολυλάς καί ό Καλοσγοΰρος, ό Νιρβάνας καί ό Παλαμάς. Ένόει πιθανώς ό Μαλακάσης ότι ό Σολωμός δεν έξελαϊκεύθη ακόμη. Έκτος τών τραγουδιών του καί τών πρώτων στροφών τοϋ «Ύμνου» έμεινεν, ούτως ειπείν, άποκλειστικόν κτήμα τής σφαίρας τών ποιητών καί τών αισθητικών. Δεν εϊδον ακόμη το φώς αί εύμέθοδοι λαϊκαί έκεΐναι εκδόσεις δια το πολύ κοινόν, με τάς απαραιτήτους σημειώσεις καί εξηγήσεις. Ό Πολυλάς παραβάλλει τον Σολωμόν προς τον Δάντην. Άλλα μή λησμονώμεν ότι καί ό Δάντης είναι δυσνόητος, έάν δεν συνοδεύηται με τήν διαφώτισιν τοϋ κοινωνικοϋ περιβάλλοντος καί τών ιστορικών λεπτομερειών τής εποχής του. Άπό τών πρώτων μου λέξεων φοβούμαι δτι εν ερώτημα πλανάται ανά τήν αϊθουσαν ταύτην. Προκειμένου περί τοϋ μεγίστου τών ποιητών τής Ελλάδος, διατί εδόθη ό λόγος ουχί εις φιλόσοφον, αλλ' εις δικανικόν; Μήπως άρα έκ λόγων συναδελφότητος, διότι καί ό Σολωμός έσπούδασε τήν νομικήν έπιστήμην; Ή μήπως εκ τών ψυχικών δεσμών τής κοινής Ζακυνθίας πατρίδος; Ό Δροσίνης έπρότεινεν άλλοτε να ίδρυθή Σύλλογος προς μελέτην καί διάδοσιν τοϋ Σολωμοϋ. Ό Παλαμάς μετριοφρονών τονίζει δτι δεν ήλθεν ακόμη ή ώρα ν' άναφανή ό ένας, ό αληθής κριτικός τοϋ ποιητοΰ. 'Αλλ' ούτε καί προσμένει μεγάλα πράγματα άπό τον Σύλλογον του Δροσίνη. Μίαν έργασίαν συμβουλεύει καί άπό αυτήν ελπίζει. «Εργασία πολλών ανθρώπων, κατά τήν όρεξί τους καί κατά το κέφι τους πάντα δμως εργασία ατομική, χωριστά ή μία άπό τήν άλλη, αναρχική, αν θέλετε». Τήν παραίνεσιν τοϋ ποιητοϋ ήκολούθησα καί έδέχθην ν' αναλάβω το τόλμημα, άναρχικώς, άναρχικώτατα, αν θέλετε. Να συσχετίσω βοηθούμενος άπό σημειώσεις νεανικών χρόνων, τον Σολωμόν προς το περιβάλλον του, δηλαδή να ιστορήσω αυτόν. Οί άγαπώντες τάς αίσθητικάς μελετάς ας έντρυφήσωσιν εις τάς σελίδας τοϋ Πολυλά καί τοϋ Παλαμά. Καί αν αυτοί δεν εϊπον τήν τελευ

10 ταίαν λέξιν, άς άναμείνωμεν και τον μέγαν κριτικόν, τον ένα αυτόν, τον όποιον ό σύγχρονος ποιητής ονειρεύεται. Είς ημάς, τους άποτελοϋντας τό πολύ κοινόν, αρκεί να είσδύσωμεν, έστω και ακροθιγώς, εις τό πνεΰμα τοΰ Επτανησιακού πολιτισμού, τον όποιον με τόσον ώραΐα χρώματα μας περιέγραψε προχθές ό κ. Σωτηριάδης και καθ' έκάστην εξερευνά ό κ. Βελλιανίτης, τό πνεύμα τό όποιον διαλάμπει είς τα έργα τοΰ κ. Ξενόπουλου. 'Ανάγκη να γίνωμεν όλοι απόψε ολίγον τι Επτανήσιοι, καί, ακόμη μερικώτερον, ολίγον τι Ζακύνθοι, καί να μεταπηδήσωμεν κατά ένα αιώνα προς τό παρελθόν. Ό Διονύσιος Σολωμός έγεννήθη είς χρόνους καθ' ους είς κόσμος κατελύετο καί άλλος κόσμος έδημιουργεΐτο. Καί έν Ζακύνθω ύπήρχον τότε οί Ίακωβΐνοι. Καί έκεΐ προ τής άφίξεως ετι τών Γάλλων ό λαός εΐχεν έξεγερθή καί κατέλυε το δυσβάστακτον όλιγαρχικόν καθεστώς. Έν τη πλατεία τής πόλεως έφυτεύετο τό δένδρον τής ελευθερίας καί έν μέσω χορών καί ενθουσιασμού έρρίπτετο είς τάς φλόγας ή «Χρυσή βίβλος» τών ευγενών. Καί μετά εν έτος, περί τα μέσα τοΰ 1798, νέαι δημοκρατικοί πανηγύρεις έτελοϋντο. Έωρτάζετο ή υπό τών Γάλλων κατάληψις τής Μελίτης, τής νήσου τών ίπποτών. Ένθουσιών ό λαός τής Ζακύνθου επευφημεί τον έπίτροπον τής Γαλλικής Δημοκρατίας, καταθραύοντα δια πελέκεως εν ομοίωμα τοϋ θρόνου τών Βουρβώνων, καί έπανηγύριζε τους Γαλλικούς θριάμβους δια χορών καί συμποσίων. Έν τω μέσω τής μέθης τοιούτων εορτών, εις ημέρας καθ' ας ό λαός. εβραζεν από δημοκρατικόν αίσθημα, ή 'Αγγελική Νίκλη, κόρη αστικής οικογενείας καί ερωμένη τοϋ πλουσίου κόμητος Νικολάου Σολωμοϋ, έτικτε τον ήμέτερον ποιητήν. Τα ιδιόρρυθμα έθιμα τής αριστοκρατίας τών χρόνων ήνείχοντο τους τοιούτους δεσμούς. Κατά τάς τελευταίας στιγμάς τοΰ βίου του, έν ετει 1807, ό Νικόλαος Σολωμός, χήρος ήδη, ένυμφεύθη έπί τής επιθανάτιου κλίνης τήν Άγγελικήν καί ένομιμοποίησε τον Διονύσιον. 'Αλλ' ή Ιστορία τής γεννήσεως του δύναται να χρησιμεύση είς τον κριτικόν προς διαφώτισιν τών λεπτομερειών τής ψυχικής ιδιοσυγκρασίας τοΰ ποιητοΰ. Ό πατήρ, απόγονος πανάρχαιας οικογενείας Ενετικής, έξελληνισθείσης έν Κρήτη, μεταφυτευθείσης κατόπιν είς Ζάκυνθον, εΐχεν δλας τάς αδυναμίας, άλλα καί ολας τάς λεπτότητας τής αριστοκρατικής φύσεως. Ή μήτηρ, κόρη αστών, ερωμένη εγγάμου ανδρός, ζώσα μακράν τοΰ οίκου του, συμμετέχουσα καθ' άπασαν τήν τρικυμιώδη έκείνην έποχήν είς τάς συγκινήσεις καί τους πόθους τής τάξεως της, αισθανομένη τήν δίψαν τής αποκαταστάσεως, τής ΐσότητος καί τής ελευθερίας. Ό νεαρός Διονύσιος άπό τοΰ 1807 εκπαιδεύεται έν 'Ιταλία καί τό 1815 εγγράφεται είς τήν νομικήν σχολήν τοΰ Πανεπιστημίου τής Παβίας.

11 'Αλλ' αντί τών νομικών σπουδών ασχολείται είς τήν μελέτην τών μεγάλων συγγραφέων και είς τήν θεραπείαν των Μουσών. Καλλιεργεί σχέσεις μετά ποιητών και λογογράφων και παρακολουθεί μεθ' όλης τής οικουμένης τήν έξέλιξιν της Ναπολεοντίου εποποιίας. Ημείς σήμερον, όσον και αν αίσθανώμεθα τάς συγκινήσεις τής ιστορίας, είναι αδύνατον να άντιληφθώμεν τήν καταπληκτικήν έπίδρασιν του Ναπολέοντος είς τάς ψυχάς τών συγχρόνων του, ώς και το συναίσθημα εκείνο τοϋ μεγάλου ιλίγγου, το όποιον παρήγαγεν άπό τοϋ μεσουρανήματος τής δόξης ή ραγδαία πτώσις του. Είς τήν ψυχήν τοϋ Σολωμοΰ ή είκών τοϋ Ναπολέοντος παρέμεινε μέ όλον τό μεγαλεΐον τών εντυπώσεων τής παιδικής ηλικίας, μέ τήν άνάμνησιν ίσως ακόμη τών κραυγών τής άποθεώσεως, τάς οποίας νήπιον έτι έψέλλιζεν ανά τάς στοάς τής Ζακύνθου. Είναι δι' αυτόν «ό άνθρωπος τοϋ αιώνος», είναι «ό Μεγάλος». Ούτως ενεφανίσθη εις τον ποιητήν ό αυτοκράτωρ έν τή φδή επί τώ θανάτω τοϋ Βύρωνος, γραφείση τώ 1824. Ίδέαν τινά τής πτήσεως τής Σολωμικής φαντασίας άπό κορυφής είς κορυφήν μας δίδει ό συνειρμός τών παραστάσεων έν τώ ποιήματι τούτφ, ό διαγραφών διαδοχικώς έν τώ πλαισίφ τής ποιητικής συλλήψεως τάς μορφάς τοϋ Βύρωνος και τοϋ Ναπολέοντος, συνδέων ταύτας προς τήν καταστροφήν τών Ψαρών και καταλήγων είς τήν όργίλην άνάμνησιν τοϋ Όμηρου. Αί τελευταϊαι λέξεις του Βύρωνος, «Τ Ω Ελλάς, ώ κόρη μου», ένθυμίζουσιν εις τον ποιητήν τάς τελευταίας λέξεις τοϋ Ναπολέοντος, «ώ Γαλλία, ώ παιδί μου». Φωτίζεται μεγαλοπρεπής ή είκών τοϋ υπερήφανου Κορσικανοϋ. Τις ήμερες όπου, αν μόνο τ' δνομά του ήθελε πής. ώλιγόστευαν 'στο θρόνο τήν αύθάδεια οι βασιλείς... Εις τάς έκμυστερεύσεις τής εξορίας του άπεκάλυψεν ό δεσμώτης τής 'Αγίας Ελένης ότι είχε ποτέ συλλάβει τό σχέδιον τής απελευθερώσεως τής Ελλάδος. «La Grèce, attend un libérateur», ελεγεν εις τον ύπασπιστήν του, «ce serait une belle couronne de gloire». Και έπαναλαμβάνων τήν φράσιν λέγει ό Σολωμός. Είναι ή δάφνη ωραία στην κόμη, όταν φερνη ελευθέρια. 'Αλλ' αίφνης εις τήν φιλελληνικήν ταύτην λάμψιν τοϋ «Μεγάλου» μία άπαισία άντίθεσις συγκλονίζει τήν ψυχήν τοϋ ποιητοΰ. Ένθυμεΐται τήν παννύχιον εύωχίαν τών φιλοτούρκων εκείνων Γάλλων τής Σμύρνης, οΐτινες έπανηγύριζον τήν εΐδησιν τής καταστροφής τών Ψαρών, και συν

12 τρίβει τους ανίερους συμπότας με τήν άγρίαν κραυγήν της ειρωνείας και της οργής. Να ανθοστόλιστο τραπέζι! Λεν εϊν^ γέννημα Τούρκων, όπου τρώοντας περιπαίζει τήν ανδρεία των Ψαρίανών. Μύρια λόγια, γέλια μύρια, και χτυπούν τα φωτερά στα όλογέμιστα ποτήρια και στα γέλια τα τρελλά... ΚαΙ χορεύουνε τριγύρου... Γεια σας, Γάλλοι ευγενικοί!! Έϊν τα χώματα τον Όμηρου, ποϋ το πόδι σας πατεί!! Κατά το έτος 1818 εικοσαετής επιστρέφει ό Σολωμός εις τήν πατρίδα με μίαν συλλογήν 'Ιταλικών σονέττων, ή οποία έξήγειρεν αμέσως τόν θαυμκσμον των φίλων του και προύκάλεσε το προφητικον σονέττον ενός εξ αυτών, όστις τον προσφωνεί Te, cui natura feo con ali sparte volar suwelicona 1. Έν Ζακύνθω συνδέεται ô νεαρός ποιητής προς απαντάς τους φιλολογοϋντας, όμήλικας και πρεσβυτέρους, προς λογίους και καλλιτέχνες, και σχηματίζει τον ποιητικόν εκείνον κύκλον τών φίλων, οί όποιοι απετέλεσαν το έδαφος, έφ' ού άνεπτύχθη ή ποιητική φύσις του, και συγχρόνως υπήρξαν οίονεί οί δορυφόροι και οί απόστολοι, οί φορείς της μεγαλοφυίας του προς τήν κοινήν γνώμην. Του φιλικού" εκείνου ομίλου τον πυρήνα άπετέλουν ό δεύτερος σύζυγος τής μητρός τοϋ ποιητοΰ Λεονταράκης, ό Σπυρίδων Τρικούπης, ό λόγιος ιατρός τοϋ Άλή Πάσα Διονύσιος Ταγιαπιέρρας, ό Παύλος Μερκάτης, ό αντιπρόσωπος τής Φιλικής Εταιρείας Α. Κομιώιης, οί ποιηταί Γ. Τερτσέτης και Α. Μάτεσις, ό δικαστής Κ. Νεράντζης, ό Α. Δεσύλλας και άλλοι. Μεταξύ τούτων κατελέγετο και εϊς ιδιόρρυθμος τύπος γραφομανοΰς, ό πολυθρύλητος ιατροφιλόσοφος Διονύσιος Ροΐδης. 'Ιδεολόγος και φιλελεύθερος, δράσας κατά τήν νεότητα του 1. «Έσέ, πού ή φύσις σ' έκαμε μέ τα φτερά απλωμένα στον Ελικώνα να πετάς». Ό φίλος τοΰ Σολωμού, ό γράψας το σονέττον τούτο, είναι ό ποιητής τοΰ «Βασιλικού» "Αντώνιος Δ. Μάτεσις, γεννηθείς εν Ζακύνθω τω 1974 καί αποθανών έν Σύρω τφ 1875.

13 ζωηρώς μεταξύ των εν Ζακύνθω Ίακωβίνων. Φιλομαθής και πολυμαθής, αλλ' άκριτος και μωρός. Έν τη συγγραφική δοξομανία του θεωρών εαυτόν περίβλεπτον ποιητήν και ρήτορα, ουδέποτε ήδύνατο να φαντασθή δτι δια τής προσεγγίσεως του προς τον Σολωμόν και τον κύκλον του έξησφάλιζεν άπροσδόκητον ύστεροφημίαν. Όλη ή φιλότεχνος εκείνη νεολαία, ή άποτελέσασα τήν ούτως ειπείν ποιητικήν Άκαδημίαν, ης προήδρευεν ô Σολωμός, εύρήκεν εις τήν συναναστροφήν του Ροΐδου μίαν άφορμήν φιλολογικής Ψυχαγωγίας. Διεσκέδαζον εις βάρος τοϋ άγαθοΰ ΐατροΟ, άκούοντες τάς απαγγελίας τών έργων του, και εγραφον έμμετρα σκώμματα, προωρισμένα ν' άναγνωσθώσι μόνον έν φιλικώ κύκλω. Ό Σολωμός έγραψε πολλά, ιδίως 'Ιταλικά. Φαντάζομαι δτι και οί λοιποί φίλοι δεν υστερούν. Μας περιεσώθησαν δύο Ελληνικά τοϋ Σολωμοΰ, τα οποία οί έκδόται όνομάζουσι σατιρικά. Έτερον σατιρικόν του Σολωμού, εις τον θάνατον τοϋ πλουσίου άρχοντος Μαρτινέγκου, έπιγραφόμενον «Το όνειρο», ανάγεται επίσης εις τήν έποχήν έκείνην, αλλ' είναι σοβαρώτερον και φιλοσοφικώτερον, είναι αληθής κοινωνική σάτιρα. Μίαν έλαφράν δυσπεψίαν τοϋ άνεψιοΰ του ό Ροΐδης τόσον έμεγαλοποίησεν, ώστε έκάλεσεν εις συμβούλιον δέκα ιατρούς, τους έγκριτωτέρους τής πόλεως. Εις το γεγονός εκείνο, κωμικώς διαφημισθέν, οφείλεται το «Ιατροσυμβούλιο» τοϋ Σολωμού. Ό αριθμός των προσκληθέντων ιατρών δίδει ήμΐν τήν εικόνα τής ζωηρας κατά τους χρόνους εκείνους επιστημονικής έν Ζακύνθω κινήσεως, ην αρχόμενος τοϋ λόγου υπέδειξα. Δεν υπάρχει Ζακύνθιος, μή γνωρίζων τους πρώτους στίχους τοϋ ποιήματος τούτου. Τέλος πάντων ήλθε ή ώρα, όπου εσπάρθηκε στη χώρα πώς πεθαίνει τ' ανεψιοί τοϋ ντοτόρου τοϋ Ροΐδη. Προκαλώ τήν προσοχήν σας εις τόν τροχαϊκόν τοϋτον όκτασύλλαβον, τόν όποιον θα συναντήσωμεν κατόπιν και εις τάς μεγάλας εμπνεύσεις τοϋ Σολωμοΰ. "Αλλοτε, ήμέραν τής πρώτης τοϋ έτους, ό Ροΐδης, όστις, ειρήσθω έν παρόδφ, ελάμβανε και φιλοδωρήματα από τόν Σολωμόν, μετέβη προς έπίσκεψίν του. Τόν εύρε βυθισμένον εις τήν μελέτην και γράφοντα. Ή ακατάσχετος και ιδιόρρυθμος φλυαρία του φαίνεται δτι τόσον διεσκέδασε τόν ποιητήν, ώστε ούτος αμέσως μετά τήν άναχώρησιν τοϋ έπισκέπτου έστιχούργησεν όλόκληρον τόν μακρόν εκείνον μονόλογον και άνέγνωσεν αυτόν το εσπέρας, ώς δώρον μιας φαιδρας πρωτοχρονιάς προς τους φίλους.

14 "Εντονε! Μαμουριασμένος, στα γραψίματα γυρμένος! Βρε άφησε τα τ άχερα. Κάμε ατρόμπες! "Ελα δά. Σπούδαξε να σε στιμάρουνε! Βλέπω εγώ πώς με τρατάρουνε! Τρέχα λάουρες να πάρ ης, να πετιέται ο Ταβουλάρης στα πιο όμορφα ποϋ λες να σου κάμη δυσκολίες κτλ. Ό εύθυμος χαρακτήρ τοϋ Σολωμοϋ κατά τήν έποχήν έκείνην ζωγραφίζεται εις ενα «Διάλογον» με το αΐώνιον θέμα τοϋ Ροΐδου, γραφέντα από τον ίδιον ανωτέρω μνημονευθέντα φίλον τοϋ ποιητοϋ. Ό Σολωμός είναι έν τών προσώπων τοϋ Διαλόγου. Μόλις ακούει το κτύπημα τής θύρας, το κουρτάλισμα, όπως λέγουν έν Ζακύνθω, φωνάζει ανυπόμονων. Τοϋ λέγει ό Λεονταράκης, Ό Ροΐδης! Presto un lume 1 "Αφησε, άφησε να Ιδούμε αν αλήθεια ειν εκειός. Και ό Σολωμός πάντοτε ανυπόμονων, Είναι εκειός, σοϋ λέω, εκειός, δεν γνωρίζω εγώ, καλέ, το τρελλο κουρτάλισμα του; Τήν στιγμήν, καθ' ήν ό Ροΐδης, άπαγγέλλων μίαν ρητορικήν σύνθεσίν του, ευρίσκεται είς το μεγαλοπρεπέστερον σημεΐον και όλος ό εύθυμος όμιλος μέ ακράτητους γέλωτας χειροκροτεί μανιωδώς, ό Σολωμός προσποιείται ότι δεν αντέχει πλέον άπό τον θαυμασμόν και τήν συγκίνησιν και σπεύδει προς τον ρήτορα, κραυγάζων κολακευτικώς Μωρέ, θενά σε σουγλίσω! Σαν την γίδα θα σε ψήσω. Φέρτε εδώ να τόνε γδάρουμε! Και δταν τέλος ό Ροΐδης ενθρονίζεται εις τήν τράπεζαν τοϋ ποιητοϋ και καταβροχθίζων άπληστος δέν άφίνη τίποτε δια τους άλλους, τοϋ λέγει ό Σολωμός. 1. «Γρήγορα evo φώς».

15 Ντοτόρ, τίποτα δεν έφαγες. Τίποτσι δρεξι δεν είχες. Άφίνεις ονλες τσή ψίχες Ι 'Αλλ' έκτος τοΰ Ροΐδου ή ποιητική ακαδημία καταγίνεται είς παντός είδους λογοτεχνικός ψυχαγωγίας, καί ιδίως είς 'Ιταλικά στιχουργικά γυμνάσματα. 'Αγωνίσματα συνθέσεως σονέττων έπί δεδομένων καταληκτικών λέξεων. Τοιαΰτα εχομεν πολλά. 'Αλλ' έκ τής συγκρίσεως ποιημάτων τινών τοϋ Σολωμοϋ προς έτερα σύγχρονα τών φίλων του, τολμώ να εκφράσω τήν γνώμην, ότι και μερικά έκ τών πρώτων νεανικών Ελληνικών έργων τοΰ Σολωμοϋ ήσαν ποιητικαί αναπτύξεις έπί κεντρικών θεμάτων, συμφωνουμένων έκ τών προτέρων από κοινοΰ. 'Ιδίως είς τοιαϋτα αγωνίσματα νομίζω ότι οφείλομεν τήν «Άβροκόμην» και τον «Θρήνον της Βοσκοπούλας». Καί οΰτω κατέκτα βαθμηδόν ό ποιητής τήν δημοτικήν Έλληνικήν γλώσσαν. "Ισως μάλιστα να όφείλομεν καί χάριτας κατά τοϋτο είς τον Ροΐδην. Τα έμμετρα εκείνα σκώμματα συνέτειναν ίσως εις τήν διαμόρφωσιν της γλωσσικής αντιλήψεως τοΰ Σολωμοϋ. Παρατηρήσατε πόσον άγαπφ τον τροχαϊκον αυτόν όκτασύλλαβον τών Ροϊδικών παιγνίων, έπί τοΰ οποίου προεκάλεσα τήν προσοχήν σας. Μέ αυτόν έπλεξε τάς δύο μεγάλας συλλήψεις. Τον "Υμνον καί τήν φδήν τοΰ Βύρωνος. Λέγεται δτι και δ Σπυρ. Τρικούπης, συνετέλεσε πολύ είς τήν αγάπη ν τοΰ ποιητοΰ προς τήν δημοτικήν γλώσσαν. Ό Σολωμός έγένετο τέλος, όχι μόνον θερμός οπαδός, άλλα προφήτης τής δημοτικής γλώσσης, δχι μόνον διδάσκαλος, άλλα και δεινός μαχητής, ώς δείκνυται έκ τοΰ πεζοϋ έργου του, «Διάλογος μεταξύ ποιητοΰ καί Σοφολογιωτάτου». Τήν περί τής δημοτικής γλώσσης πίστιν του άνύψωσεν είς το έτερον τών δύο μεγάλων ιδανικών τής ζωής του, «Ελευθερία καί γλώσσα», καί τήν πίστιν αυτήν μετέδωκεν είς τους περί αυτόν, ώς άλλην θρησκείαν. Έν τω μεταξύ άρχεται δ μέγας άγων. Μετ' ολίγον ή Πελοπόννησος είναι είς τάς φλόγας. Σώματα Κεφαλλήνων καί Ζακυνθίων, άψηφούντων τάς καταδιώξεις τής 'Αγγλικής εξουσίας σπεύδουσι προς τους μαχόμενους αδελφούς. Ή Ζάκυνθος γίνεται μέγα κέντρον ηθικής καί υλικής ενισχύσεως τοΰ αγώνος. Το άρχειον τοΰ Ρώμα καταδεικνύει το μέγεθος τής γενομένης εργασίας. Ή Ιδέα μιας φδής προς τήν έλευθερίαν πλανάται ήδη είς τάς σκέψεις τοΰ ποιητοΰ. Είναι πολύ φυσικον δτι το θέμα θα συνεζητήθη πολλάκις έν τω κύκλω. Ό ύμνος τοΰ Μαρτελάου ήτο γνωστός είς πάντας. Οί φίλοι προσδοκώσι μετ' αγωνίας. Είς έξ αυτών τον προσαγορεύει κατά το 1822.

16 Ής πότε, φίλε, ή λύρα θα στέκι] σιωπηλή ; Να τον πολέμου ό κρότος, όπου τήν προσκαλεί. Ή γης προς τα πελάγη από όπλα άντιβοά. Κ' ελευθέρια φωνάζει καθ' "Ελληνος καρδιά! Αί ευγενείς παραινέσεις έτελεσφόρησαν. Κατά τον Γρασσέτην ό Ύμνος εγράφη τον Μάϊον τοΰ 1823. Οί μαθηταί, οί άπο τών πρώτων βημάτων άναγνωρίσαντες τον διδάσκαλον, έλάμβανον ήδη πλουσίαν τήν άμοιβήν. Το έργο της μεγαλοφυίας ήτον από της στιγμής εκείνης κτήμα ολοκλήρου του έθνους. Και όταν κατόπιν άλλη τεχνική μεγαλοφυία, ό Κερκυραίος Χαλκιόπουλος Μάντζαρος, αντάξιος συγγενής του πρωθιερέως εκείνου τής 'Οδύσσειας, το συνεπλήρωσε με τήν μουσικήν εμπνευσιν, ή άναγεννηθεΐσα Ελλάς καθιέρωσε τήν φδήν προς τήν έλευθερίαν ώς έθνικόν υμνον της. Ή φδή αποτελείται άπο 158 τετράστιχους στροφάς. Διαιρείται εσωτερικώς είς εξ μέρη, ών το πρώτον είναι ή εισαγωγή και το τελευταΐον ή Κατακλείς. "Αρχεται με τήν έμφάνισιν τής θεάς και τήν μεγαλορρήμονα προσαγόρευσιν Άπ' τα κόκκαλα βγαλμένη των Ελλήνων τα Ιερά και σαν πρώτα ανδρειωμένη χαϊρε, ω χαίρε 'Ελευθέρια. Ή στροφή αΰτη τής προσαγορεύσεως επαναλαμβάνεται ενίοτε κατά τάς μεταβάσεις. Είς τήν έμφάνισιν τής ελευθερίας ό ουρανός έγαλήνευσε. Έχύθη καταχθόνια μια βοή, και τον Ρήγα σου άπεκρίθη πολεμόκραχτη ή φωνή. Τα φιλελεύθερα έθνη τής γής συγκινούνται και οί εχθροί όνειδίζουσιν. Άλλ' ή θεά συλλογίζεται που πρώτον θα σπεύση, σιωπηλή και απαθής εις τάς κραυγάς των εχθρών. Σαν τον βράχον, όπου άφίνει κάθε ακάθαρτο νερό

17 είς τα πόδια του να χύνη εύκολόσβηστον αφρό. "Οπου αφίνει άνεμοζάλη και χαλάζι και βροχή να τον δέρνουν την μεγάλη, τήν αιώνια κορυφή. Με το όραμα τοϋ τείχους της Τριπολιτσας εισέρχεται ό ποιητής είς το δεύτερον μέρος της φδής, εις τήν άγρίαν περιγραφήν της πολιορκίας και της αίματηρας νυκτός της αλώσεως. "Αχ. Τι νύχτα ήταν εκείνη που τήν τρέμει ο λογισμός! "Αλλος νπνος δεν εγίνη πάρεξ θάνατος πικρός! Εξέρχονται από τους τάφους όλα τα θύματα της μακράς τυραννίας. Έφαίνοντο ίσκιοι αναρίθμητοι, γυμνοί, κόρες, γέροντες, νεανίσκοι, βρέφη ακόμη εις το βυζί. Φθάνουν. Χορεύουν μέσα εις τα πηχτά αίματα και έξάπτουν τήν όρμήν των μαχόμενων Ελλήνων. Ή επική δύναμις ανέρχεται ενταΰθα εις υψος άφθαστον. Κάθε σώμα ιδρώνει, ρέει, λες κ' εκείθεν ή ψυχή απ* το μίσος, που τήν καίει, πολεμάει να πεταχθή. Ουρανός γι' αυτούς δέν είναι, ουδέ πέλαγο, ουδέ γη, γι' αυτούς όλους το πάν είναι μαζεμένο αντάμα εκεί. Και τέλος ή κάθαρσις και με τήν άνατολήν του ηλίου ή κραυγή τοϋ θριάμβου. Της αυγής δροσάτο αέρι, δεν φυσάς τώρα εσυ πλια στων ψευδόπιστων το αστέρι. Φύσα, φύσα είς τον Σταυρό.

18 Κατόπιν τοιαύτης έξάρσεως το τρίτον μέρος, ή καταστροφή τοϋ Δράμαλη, γίνεται άσθενέστερον και λυρικώτερον και καταλήγει με μίαν άνάμνησιν τοϋ Βύρωνος. Στην σκιά χειροπιασμενες στη σκιά βλέπω κ εγώ κρινοδάκτνλες παρθένες, όπου κάμουνε χορό. Μεσ' στα χόρτα, τα λουλούδια, το ποτήρι δεν βαστώ, φιλελεύθερα τραγούδια Οαν τον Πίνδαρο εκφωνώ. Το τέταρτον μέρος είναι ή πρώτη πολιορκία τοϋ Μεσολογγίου και ή καταστροφή τών τουρκαλβανών εις τα ΰδατα τοϋ 'Αχελώου. Πρέπει τις να ανάγνωση τήν απέριττον περιγραφήν τοβ πολεμικού εκείνου γεγονότος είς τήν ίστορίαν τοϋ Τρικούπη, δια να αίσθανθή τήν άγρίαν δύναμιν τών εικόνων τοϋ Σολωμοϋ. Και ή φαντασία τοϋ ποιητοϋ, άνατρέχουσα αίφνης είς τόν καταποντισμόν τών Αιγυπτίων έν τη 'Ερυθρά θαλασσή, αναπαύει τήν συγκλονισθεΐσαν ψυχήν με τήν γαλήνιον άρμονίαν τής ύμνωδίας τών 'Ισραηλιτών. 'Επακολουθεί το πέμπτον μέρος, ή πυρπόλησις τής ναυαρχίδος έν Χίω. Ένταΰθα ό ποιητής πινδαρικώς υμνεί αντί τών ηρώων τήν θάλασσαν, το στοιχείον αυτών, χύνει μίαν στιγμιαίαν λάμψιν εις τον άθλον τοϋ Κανάρη και σταματφ εις το μαρτύριον τοϋ Πατριάρχου, το όποιον τοϋ ένθύμισεν ό πνιγμός τών εχθρών. Ένταΰθα ρίπτω μίαν παρατήρησιν. Ή εισαγωγή αποτελείται άπο 34 στροφάς και ή κατακλείς άπο 20. Έκ τών άλλων μερών τοϋ ποιήματος το δεύτερον και τέταρτον, τα έπικώτερα, είναι και τα εκτενέστερα. Άποτελοΰνται το μεν τής Τριπολιτσάς από 39, το δε τοϋ Μεσολογγίου άπο 36 στροφάς. Το δε τρίτον και πέμπτον μέρος, τά λυρικώτερα, είναι συγχρόνως και τα βραχύτερα και άποτελοΰνται τό μεν τοϋ Δράμαλη άπο 15, το δέ τής ναυαρχίδος με τήν παρένθεσιν τοϋ Πατριάρχου άπο 16 στροφάς. Είσίν άρα ταϋτα πάντα άπλαΐ συμπτώσεις ; Ή μήπως άποτελοϋσι τήν προδιαγεγραμμένην αρχιτεκτονική ν έν τη συνθέσει τοϋ έργου, ούτως ώστε κατά τήν έναλλαγήν της ποιητικής εξελίξεως να προέχωσιν έν ποσότητι, μορφή και συλλήψει αί δύο μεγάλαι κορυφαί τοϋ έπικοϋ πάθους, όπως κατέλθη κατόπιν τεχνικώς ô ποιητής είς το πρανές τής διδακτικής κατακλεϊδος. Ή κατακλείς γίνεται όντως πολιτική και διδακτική. Ό τεχνίτης δίδει τον λόγον είς τον πατριώτην. Ή θεά νεύει δια τοϋ δακτύλου είς τον ποιητήν

19 να σιωπήση και παραινεί αυτή τους Έλληνας να παύσωσι τους εμφυλίους σπαραγμούς. Και καταλήγει με τήν πικράν άποστροφήν τών Ελλήνων προς τους βασιλείς τών χριστιανικών κρατών. Τι θα κάμετε; <9' αφήστε ν' αποκτήσω μεν ημείς λευθερίαν ; Λ Η θα την λύστε εξ αίτιας πολιτικής; Τοϋτο άνίσως μελετάτε, Ιδού εμπρός σας τον Σταυρό. Βασιλείς, ελάτε, ελάτε κάί κτυπήσετε κι εδώ Ι Έν έτος μετά τον Ύμνον, τώ 1824, έπήλθεν ή καταστροφή τών Ψαρών. Και ό Γάλλος Beranger εις τήν γνωστήν φδήν του δεν ίκέτευε πλέον, άλλ' έκεραυνοβόλει τους βασιλείς τής χριστιανωσύνης. Du Christ lui même allons souiller le temple! Les rois Chretiens ne le vengeront pas. Και αυτός, όπως ό Σολωμός, τελειώνει τήν φδήν του με τήν ΐδίαν διδακτικήν άποστροφήν προς τους Έλληνας. «Όμονοεΐτε, ώ Έλληνες». Soyez unis, ô Grecs! ou plus d'un traître dans le triomphe égarera vos pas. Les nations vous pleureraient peut être les rois Chretiens ne vous vengeraient pas. Ούτως έθρήνει τήν καταστροφήν τών Ψαρών ό Παρισινός τραγουδιστής. Ό Ζακύνθιος ποιητής, ό ρίψας έν τφ "Υμνώ άπλην φευγαλέαν άστραπήν εις το κατόρθωμα τοΰ Κανάρη, έξιλεοϋται τώρα απέναντι τής νήσου τών ηρώων. Και με μίαν εξάδα αναπαίστων λαξεύει μνημεΐον τέχνης άφθιτον, άντάξιον τής δόξης εκείνων. Στων Ψαρών τήν ολόμαυρη ράχη, περπατώντας ή δόξα μονάχη, με^ά τα λαμπρά παλληκάρια κάί στην κόμη στεφάνι φορεί γενόμενο από λίγα χορτάρια ποϋ είχαν μείνη στην έρημη γη. Ένθυμεΐσθε και τήν άλλην άνάμνησιν τών Ψαρών εις τήν φδήν τοϋ Βύρωνος. Καί ή φδή εκείνη καταλήγει εις τήν αυτήν διδαχήν. Ό "Αγγλος

20 ποιητής, κατερχόμενος εϊς τον "Αδην, λέγει προς τάς άνυπομόνως ερωτώσας σκιάς των Ελλήνων. Ή διχόνοια κατατρέχει την 'Ελλάδα. *Αν νικηθ η, μα τον κόσμο, ττον μας έχει, τ' δνομά σας ξαναζη. Τα ποιήματα τοϋ Σολωμού ήσαν γνωστά προ της εκδόσεως των. Άπηγγέλλοντο και έκυκλοφόρουν αναγραφόμενα άπό χειρός εις χείρα. Δια τοϋτο πολλά διετηρήθησαν μέχρις ημών παρεφθαρμένα και ήλλοιωμένα. Πλείστα δ' έξ αυτών έτονίσθησαν κατόπιν και κατά μέγα μέρος υπό τοϋ Μαντζάρου. 'Αλλ* άρα έψάλλοντο εν Ζακύνθω κατά τους χρόνους εκείνους τής έν τη νήσφ διαμονής τοϋ ποιητου ; Ιδού και άλλη εργασία, ή οποία δεν εγινεν ακόμη και πρέπει να γίνη, ή μουσική έρευνα και περισυλλογή. 'Αλλ' όσον και αν έλλείπωσιν ασφαλή δεδομένα, δύναται τις να είκάση ότι τα δημοφιλέστερα τών ποιημάτων του έτονίζοντο με την αυτοσχεδιαστικών δημιουργικότητα τών Ζακυνθίων ή προσηρμόζοντο εις άλλας γνωστάς μελωδίας. Και αν δεν δυνάμεθα να όνομάσωμεν άλλους ψάλτας, γνωρίζομεν όμως μίαν. Τήν περικαλλή μορφήν της Μαρίας Παπαγεωργοπούλου. «Τα τραγούδια μου, τάλεγες όλα» λέγει ό πρώτος στίχος της «Φαρμακωμένης». Και φρονώ ότι κατά το πνεύμα της λαϊκής γλώσσης εις τήν εκφρασιν εκείνην πρέπει να δώσωμεν μάλλον τήν έξήγησιν ότι ή κόρη έψαλλε και ουχί ότι απλώς άπήγγελλε τα έργα τοϋ ποιητου. Τό δράμα της Φαρμακωμένης συνέβη εις τα 1826. Ό Σολωμός ήτο τότε 28 ετών. Ή Μαρία Παπαγεωργοπούλου, εύχαρις και αγνή κόρη, αγγελικής ομορφιάς, ώς λέγει ή παράδοσις, ποιητική και καλλιτεχνική φύσις, συνεδέετο προς τον ποιητήν δια στενωτάτης φιλίας. 'Αλλ' άρά γε εις φιλικήν μόνον συμπάθειαν περιωρίζετο το θερμόν αίσθημα του Σολωμού ; Τοϋτο θα μείνη τό αίώνιον μυστήριον τής ψυχής του. Γνωρίζομεν μόνον ότι ό έρως τής Μαρίας δεν έκλινε προς τον ρεμβώδη νεανίαν, όστις είχεν ήδη κατάκτηση τήν δόξαν. Σφοδρόν και άκράτητον πάθος τής κόρης προς ώραΐον Ίταλόν μουσικοδιδάσκαλον, παρεπίδημο Οντα τότε έν τή νήσω, προεκάλεσε δυσμενέστατα σχόλια τής κοινωνίας. Τό είδύλλιον κατέληξεν εις φρικτήν τραγωδίαν. Μίαν ήμέραν άνεκάλυψεν ή Μαρία όλην τήν άνανδρίαν τοϋ λατρευτού της. Ήτον έγγαμος και οικογενειάρχης. Ή ευαίσθητος ψυχή της δεν ήδυνήθη ν' άντισταθή είς τό κτύπημα και ή αυτοκτονία της, αντί να κατασιγάση, έπέτεινεν ετι μάλλον τάς κακόβουλους διαδόσεις. Ό Σολωμός έκλαυσε τήν Μαρίαν, όσον ουδέποτε ίσως έθρηνήθη άγαπωμένη νεκρά.

21 Τ Ω παρθένα, αν ήμπόρειαν ή κλάψες πεθαμένου να δώσουν ζωή, τόσες έκαμα κλάψες για σένα ποϋ ήθελ* εχχ\ς την πρώτη πνοή. 'Αλλ' ή πικρία και ή άγανάκτησις δια τήν βεβήλωσιν της προσφιλούς μνήμης απέσπασαν αυτόν άπο τήν πέ\θιμον σιγήν, έτόνισαν τήν λύραν του, και προήλθεν έξαγνισχής τής παρθένου, διδάσκαλος τής ηθικής, τής δικαιοσύνης και τής αγάπης. Εις τον «Λάμπρον» ό ποιητής κατόπιν έπροτίμησε τον Ίταλικόν ένδεκασύλλαβον ϊαμβον. Έπειτα εις τους «'Ελευθέρους Πολιορκημένους» ένηγκαλίσθη τον έθνικον δεκαπέντε σύλλαβον ϊαμβον. Εις το ποίημα τής «Φαρμακωμένης» με τον ϊδιον άνάπαιστον, όστις τόσον είχε θριάμβευση εις το επίγραμμα των Ψαρών, έθιξε τάς ευγενεστέρας χορδάς τής λαϊκής ψυχής Σώπα, κόσμε. Κοιμάται στον τάφο και κοιμάται παρθένα σεμνή. Ή έντύπωσις έκ τοϋ ποιήματος υπήρξε καταπληκτική. Νέοι και γέροντες, πτωχοί και πλούσιοι εσπευδον ώς εις προσκύνημα, και επί τοϋ νωποΰ τάφου τής Μαρίας έσκορπίσθησαν δλα τα άνθη τών Ζακυνθίων κήπων. Ή περιπαθής Μοϋσα τοϋ ποιητοΰ περιέβαλε τήν τραγικήν κόρην τοϋ πεπρωμένου με τήν φωτεννήν αΐγλην τοϋ μαρτυρίου. Συνέκριναν πολλοί τον Σολωμόν προς άλλους ποιητάς. Προς τον Σιμωνίδην και τον Δάντην, προς τον Σίλλερ και τον Βύρωνα. Ό Θωμαζαΐος τον παραβάλλει προς τον Γκαίτε. Όλα ταϋτα σημαίνουν δτι ό Σολωμός δεν επιδέχεται σύγκρισιν. Εϊναι μία τών κορυφών και καμμία κορυφή δεν ομοιάζει προς άλλην. Όλα τα είδη τοϋ ποιητικού πάθους ζώσιν εις το έργον του και συμπλέκονται εις άπειρους μορφάς και αλληλουχίας καταυγαζόμενα άπο μίαν ύπερτέραν διανόησιν, ή οποία χύνει άφθόνως το φώς τής αρετής και τής αληθείας. Όπως όλων τών μεγάλων πνευμάτων, τά σύνορα του εϊναι απροσδιόριστα. Ό θέλων να δώση ώρισμένην μορφήν εις τά σύννεφα αποτυπώνει απλώς τάς διαθέσεις τής ιδίας του ψυχής. Το μυστικόν τής τέχνης του, τό μεγαλεϊον εν τη άπλότητι, εκφράζεται εις τάς ολίγας λέξεις τοϋ Θωμαζαίου «Εδρες τρόπον, του έλεγε, να καταστήσης κοινά και αυτά τά βαθύτερα νοήματα». Ή στιχουργική του άντίληψις περικλείεται εις μίαν φράσιν τοϋ ιδίου Σολωμοΰ. «Ή αρμονία τοϋ στίχου είναι τό ξεχείλισμα τής ψυχής». Τήν ποιητικήν του φιλοσοφίαν συνοψίζει ό Παλαμάς «Θέλει να νικφ ό λόγος το κράτος τών αισθήσεων. Θέλει τό νοΰ να θριαμβεύη κατά τής ύλης και τήν ΐδέαν να έξαϋλώνη τά πάθη».

22 Κατά το έτος 1828 άνεχώρησεν εις Κέρκυραν όπου καί διέμεινε μέχρι τοϋ θανάτου του, έπελθόντος τω 1856. Δεν θα τον παρακολουθήσωμεν απόψε εις τήν δευτέραν αυτήν περίοδον τής ποιητικής του ζωής, εις τήν έπεξεργασίαν τοϋ «Λάμπρου» και εις τήν μεγάλην έπικήν άπόπειραν τών «'Ελευθέρων Πολιορκημένων». Έκεΐ ή ποιητική του δημιουργία είναι δλως διάφορος τής εν Ζακύνθω. Μεγάλαι συλλήψεις, διακεκομμένα σχεδιάσματα, αδιάλειπτος κατεργασία καί άνάπλασις τής ποιητικής και στιχουργικής μορφής, απειράριθμα αποσπάσματα καί συντρίμματα. Οί νεανικοί φίλοι, οί τόσην ασκούντες έπιρροήν έπί τής ψυχής του, δεν είναι παρόντες δια να έκβιάζωσιν αυτόν εις συντέλεσιν τοϋ έργου. Καί ή διαρκής άναζήτησις τής τελειότητος αφίνει τα πάντα ημιτελή. Άλλα πάντοτε το Ζακύνθιον μέρος τής ψυχής τευ χρωματίζει μέχρι τέλους ζωηρότατα τήν ύποτύπωσιν τών εικόνων του. Ή φυσιολατρική φιλοσοφία του είναι συνδεδεμένη με τον εύρύν ορίζοντα τής Ζακυνθίας πεδιάδος. Τα βουνά τοϋ Μεσολογγίου ευρίσκονται διαρκώς προ τών οφθαλμών του. Ό ήχος τών σήμαντρων ουδέποτε λείπει άπό τήν ποιητικήν του αϊσθησιν, όπως ουδέποτε έλειψε «το χάσμα, πού άνοιξε ό σεισμός, κ' ευθύς έγέμισε άνθη». Καίτοι άγαπώμενος καί τιμώμενος èv Κέρκυρα, ζή μεταξύ ολίγων εκλεκτών φίλων, άλλα μακράν τοϋ κοινωνικοΰ θορύβου. Περί τα τέλη τοϋ βίου του καθίσταται μελαγχολικός καί σχεδόν μισάνθρωπος. «Στην Κέρκυρα βρίσκομαι, ελεγεν, όμως ή ζωή μου δεν είναι στην Κέρκυρα». Καί πράγματι δεν εζη πλέον εν μέσω τοϋ γηΐνου κόσμου. Άπό τήν σκοπιάν τοϋ Στράνη είχε πετάξη ζητών τα υψηλότερα καί αιωνίως τα υψηλότερα καί δεν εύρεν άλλην ζωήν παρά μόνον μέσα είς τον κύκλον τής ίδίας του ψυχής. Ή Ζάκυνθος έστησε τήν προτομήν τοϋ ποιητοΰ είς τον Φόρον, καί τον ανδριάντα του είς τήν νέαν πλατείαν της. Έν Κέρκυρα ό δήμαρχος Κόλλας εθηκεν άναμνηστικήν πλάκα είς τήν οίκίαν του. Δεν είναι μακράν ή ημέρα πού θα τον ένθυμηθή καί ή πρωτεύουσα. Άλλα τό μέγιστον καί άληθέστερον τών μνημείων του θα είναι ό δρόμος εκείνος τοϋ Ψηλώματος. Έκεΐ θα προσέρχωνται οί θέλοντες ν' άποτίσωσι φόρον λατρείας προς τήν μεγάλην τέχνην. Έκεΐ, πού ή μαύρη πέτρα γίνεται ολόχρυση καί τό χορτάρι ομιλεί με χίλιες γλώσσες τα άδυτα τής Σολωμικής ψυχής. Καί αυτός ακόμη ô δρόμος ô διαρκώς ανερχόμενος προς τα υψηλότερα καί άφίνων όπισθεν του άνθύλλια καί αρώματα καί άποτόμως διακοπτομένας ημιτελείς σκηνογραφίας, καί αυτός ακόμη ό δρόμος φαίνεται ώς να συμβολίζη τήν ψυχικήν ίστορίαν τοϋ ποιητοΰ. Ή Ζάκυνθος, ένσαρκώνουσα ενα μεμονωμένον άλλα προφητικόν στίχον τοϋ Διονυσίου Σολωμοΰ, θα λέγη δεικνύουσα τόν τιτάνειον τύμβον* «Μακρύς ό λάκκος, που άνοιξε καί κλεΐ τόν γίγαντα μου».

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» ΣΕΙΡΑ ΔΙΑΛΕΞΕΩΝ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΩΝ 1. Κωστή Παλαμά, 'Ανδρέας Κάλβος, 'Αθήναι 1969. 2. Κωστή Παλαμά, 'Ιούλιος Τυπάλδος, 'Αθήναι 1970. 3. Γ. Τ σ ο κ ο π ο ύ λ ο υ, OÎ αδελφοί Σοϋτσοι και ή πολιτική ποίησις έπί "Οθωνος, 'Αθήναι 1970. 4. Βελλιανίτου, Πολυλάς, Μαρκοράς και ή Σχολή τής Κερκύρας, 'Αθήναι 1970. 5. 'Ιωάννου Ζερβό 0, 'Ανδρέας Λασκαράτος, 'Αθήναι 1970. 6. Διονυσίου Στεφάνου, Γεώργιος Τερτσέτης, 'Αθήναι 1971. 7. 'Αριστοτέλους Κουρτίδου, Ή έξέλιξις τοϋ διηγήματος και μυθιστορήματος μέχρι τής επαναστάσεως και ό 'Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής ώς διηγηματογράφος, 'Αθήναι 1972. 8. 'Αρίστου Καμπάνη, Καλλιγάς και Ζαμπέλιος, 'Αθήναι 1972. 9. Κ. Π α λ α μ α, Βιζυηνός και Κρυστάλλης, 'Αθήναι 1973. 10 Άντ ωνί ου Μάτεση, Ό Σολωμός και ή Ζάκυνθος, 'Αθήναι 1976.