ΜΟΥΤΤΑΛΛΟΣ STOP ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΜΕΤΕΩΡΗ ΜΝΗΜΗ ΜΕΛΙΣΤΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΧΑΤΖΗΧΑΡ ΑΛΑΜΠΟΥΣ ΚΑΛΛΙΡΟΗ Ε.Μ.Π ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚ ΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

ΜΟΥΤΤΑΛΛΟΣ STOP ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΜΕΤΕΩΡΗ ΜΝΗΜΗ ΜΕΛΙΣΤΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΧΑΤΖΗΧΑΡ ΑΛΑΜΠΟΥΣ ΚΑΛΛΙΡΟΗ Ε.Μ.Π ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚ ΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Σ. ΣΤΑΥΡΙΔΗΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2008 1

Περιεχόμενα 1. Θεωρητικό υπόβαθρο 2. Ιστορικά 3. Μεθοδολογία 4. Εμπειρικό υπόβ αθρο o Δημόσιος χώρος o Ιδιωτικός χώρος α. μνήμες ανθρώπων β. ίχνη στο σπίτι και επεμβάσεις o Συναντήσεις 5. Συμπεράσματα 2

3 Θεωρητικό υπόβαθρο

Η κατασκευή της πόλης στο πέρ ασμα του χρόνου αποτελεί αρχιτεκτονικό έργο. Η αρχιτεκτονική δημιουργία όμως δεν μπορεί να διαχωριστεί από τη ζωή και την κοινωνία μέσα στην οποία εκδηλώνεται. Η δημιουργία ενός ευνοϊκού και αισθητικά καλού περιβάλλοντος, που να εξασφαλίζει ποιότητα ζωής στον άνθρωπο, είναι τα σταθερά χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής. Με βάση αυτά δημιουργούνται οι πόλεις, που στη συνέχεια μεγαλώνουν πάνω στον εαυτό τους αποκτώντας συνείδηση και μνήμη του εαυτού τους. 1 Η πόλη και η μνήμη πρέπει να συνυπάρχουν αλλιώς αναιρούνται. Η πόλη, μας λέει ο Aldo Rossi, αποτελεί θεματοφύλακα της ιστορίας, σαν αποτέλεσμα των χεριών του ανθρώπου κουβαλά τα αποτυπώματα κάθε γενιάς. 2 Αποτυπώματα που βρίσκονται διάσπαρτα στο χώρο, αλλά δεν μπορούμε πάντα να τα αναγνώσουμε όλοι. Υπάρχουν σημάδια ορατά, που ο καθένας μπορεί να τα αναγνωρίσει και ση μάδια αόρατα που μόνο ο ίδιος ο άνθρωπος που φέρει τις αναμνήσεις, ο φορέας της μνήμης δηλαδή, μπορεί να τα αναγνώσει. Την εκκλησία, το άγαλμα στην πλατεία μπορεί να τα αναγνώσει ο καθένας, την χαρακιά στον τοίχο από το μέτρημα του ύψους όμως, ή τη γωνία που παίζονται οι σβώλοι μόνο αν κουβαλάς την μνήμη μπορείς να την αναγνωρίσεις, είναι κάτι αόρατο, δικό του καθενός μας. Η πόλη ορίζεται από τις μνήμες της, μια πόλη χωρίς μνήμες είναι μια πόλη που μόλις κτίστηκε και ακόμα να κατοικηθεί, μπορεί όμως τότε να ονομάζεται πόλη; 1 Aldo Rossi (1991) Η αρχιτεκτονική της Πόλης. Θεσσαλονίκη: University studio press, σελ. 19. 2 στο ίδιο, σελ. 186. Η πόλη λοιπόν είναι γεμάτη σημάδια, ίχνη που άφησαν οι ανθρώπινες πράξεις. Ο χώρος δημιουργείται μέσα από τις συλλογικές και ατομικές διαδρομές των κατοίκων. «Η μνήμη γίνεται το νήμα που διαπερνάει όλη την πολύπλοκη δομή της πόλης (η συλλογική μνήμη συμμετέχει στο μετασχηματισμό του χώρου μέσα από τη δράση του κοινωνικού συνόλου). Έτσι, ο χαρακτήρας ολόκληρων εθνών, πολιτισμών διαφαίνεται μέσα από το σύνολο των αρχιτεκτονικών τους έργων, αποτελεί το εξωτερικό τους περίβλημα». 3 Για να αναγνώσουμε αυτά τα ίχνη, για να ξυπνήσει η συλλογική μνήμη που κρύβεται μέσα στην πόλη, χρειάζεται ο άνθρωπος. Ο άνθρωπος είναι ο φορέας της μνήμης, η πόλη εμπεριέχει τα τεκμήρια που την επιβεβαιώνουν. Είναι σαν το μπαούλο που είχαμε μικροί και τώρα πια είναι γεμάτο αναμνήσεις. Για κάποιον επισκέπτη στο σπίτι μας, είναι απλά ένα μπαούλο και έτσι θα παραμείνει, εκτός αν εμείς το ανοίξουμε και αρχίσουμε να ξεδιπλώνουμε τις αναμνήσεις μας. Από την άλλη, ο M aurice Halbwachs μας λέει 4, ότι η μνήμη δεν αποτελεί ή τουλάχιστον δεν πρέπει να αποτελεί αποθήκευση του παρελθόντος αλλά να αναπλάθεται καθημερινά υπό την επήρεια του παρόντος, όπου επαναδημιουργείται η συλλογική μνήμη. Ο άνθρωπος λοιπόν, τόσο σαν οντότητα αλλά και σαν μέρος του κοινωνικού συνόλου, ορίζεται, υπάρχει, μέσω της μνήμης του. Κάθε νέα ηδονή καθορίζεται και επιτείνεται μέ σα από την αυτόματη 3 στο ίδιο, σελ. 192. 4 M. Christine Boyer (1996) The city of collective memory: its historical imaginery and architectural entertainments. Massachusetts: MIT press, σελ.26. 4

επίκληση ανάλογων ηδονών και στιγμών που έχουν καταχωρηθεί στη μνήμη μας. Η αισθησιακή απόλαυση είναι πενιχρή και αδύναμη, αν δεν εν ισχ υθεί με εφόδια από τη διανοητική μας αποθήκη γεγονότων και συναισθημάτων. Ακόμα και η αγάπη είναι ανύπαρκτη χωρίς την μνήμη, αφού πρόκειται για μια κατάσταση που οικοδομείται μέσα στο χρόνο. Με αποτέλεσμα να στηρίζεται σε εμπειρίες, σε απολαύσεις και σε συναι σθήματα του παρελθόντος. 1 Η μνήμη βοηθά στη συνειδητοποίηση της ταυτότητάς μας, ένας άνθρωπος χωρίς μνήμες δεν μπορεί να καθορίσει το ποιος είναι, χάνει την ταυτότητα του. Η μνήμη μπορεί να αναγνωστεί ως συλλογική και ως ατομική, χωρίς όμως αυτά τα δύο να μπορούν να διαχωριστούν, αντιθέτως συνδιαλέγονται και αλληλοεπηρεάζονται συνεχώς. Η προσωπική μνήμη, είναι ένα ατομικό, ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του κάθε ανθρώπου, το οποίο εκδηλώνεται από τον προσωπικό χώρο του καθενός. Τα προσωπικά χαρακτηριστικά θεωρούνται αδιάψευστες αποδείξεις για το ποιος είναι και πρέπει να είναι ο καθένας, αποτελούν τα στοιχεία συγκρότησης της ταυτότητάς του. 2 Η συλλογική μνήμη, είναι η ικανότητα ενός συνόλου να μην ξεχνά συγκεκρι μένα συμβάντα, πρόσωπα, χρονολογίες και ότι θεωρεί ότι συντέλεσε καθοριστικά στην δική του ταυτότητα. Διαμορφώνεται από την ανάγκη των ατόμων για συσχέτιση μεταξύ των συμβάντων και της εικόνας που έχουν 1 Πλάτων Ριβέλλης, Η φωτογραφία σαν εργ αλείο μνήμης, <http://www.photocircle.gr/ekdoseis/arthra_rivelli/arthro_48.htm> 2 Σ. Σταυρίδης (επιμ.) (2006) Μνήμη και εμπειρία του χώρου. Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σελ. 165. για τον εαυτό τους. Η κοινωνία εκφράζει την ανάγκη της για διατήρηση της συλλογικής μνήμης μέ σα από την κατασκευή μνημείων. Ο όρος συλλογική μνήμη χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Maurice Halbwachs, το 1925. Υποστήριξε ότι η μνήμη (προσωπική), παρά τη φαινομενικά εσωτερική φύση της, δεν θα μπορούσε να υπάρξει έξω από ένα κοινωνικό πλαίσιο. Οι μεμονωμένες μνήμες για να υπάρξουν, σύμφωνα με τον Halbwachs, πρέπει να κατασκευαστούν και να εκδηλωθούν μέσα σε ένα συλλογικό σκηνικό. Επιπλέον, το άτομο συχνά ενσωματώνει τους απολογισμούς εμπειριών άλλων ανθρώπων στα αφηγήματα που κατασκευάζει ως μνήμη. 3 Τα έθνη προσπαθούν να προστατέψουν τη συλλογική τους μνήμη για να προστατέψουν την ταυτότητα τους και να διατηρήσουν την συνεκτικότητα τους. Η ανάγκη για διατήρηση αυτού του συνεκτικού κρίκου, είναι ακόμη εντονότερη σε ομάδες που απειλούνται. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν εθνότητες που εκδιώχθηκαν από τα μέρη τους. Προσπαθούν στα νέα μέρη που πάνε να διατηρήσουν τις παραδόσεις τους, γιατί οι παραδόσεις είναι ο πιο στενός κρίκος που δένει τον άνθρωπο με τις μνήμες του λαού του. Αν οι εκτοπισμένοι ξεχάσουν τις πατρίδες τους, θα χάσουν την ταυτότητα τους και θα είναι κάτι άλλο, δεν θα είναι πια πρόσφυγες. Ατομικά και συλλογικά, οι άνθρωποι γράφουν ιστορία μέσα από τις μνήμες που διεκδικούν, μνήμες κρίσιμες για την ταυτότητα. Οι ισχυρές συλλογικές μνήμες, όπως κι αν προκύπτουν, είναι συνεκτικές. 3 Wikipedia, Maurice Halbwachs, <http://en.wikipedia.org/wiki/maurice_halbwachs> 5

Από ένα τοίχο στην περιοχή του Μούτταλλου Βασισμένοι στους προηγούμενους συλλογισμούς πάνω στην μνήμη και στο χώρο, ασχοληθήκαμε με κάτι το παράδοξο που συναντάμε στην περιοχή του Μούτταλλου. Πρόκειται για την παλιά Τουρκοκυπριακή συνοικία της Πάφου. Εκεί σήμερα ζουν οι Ελληνοκύπριοι πρόσφυγες, που εκδιώχθηκαν από τα σπίτια τους το 1974 κατά την τουρκική εισβολή. Ο Μούτταλλος έχει παραμείνει ένα σταθερό σκηνικό, φορτισμένο με τις μνήμες και τα συναισθήματα των έξι αιώνων που ζούσαν εκεί Τουρκοκύπριοι. Το παράδοξο είναι ότι ενώ το σκηνικό παραμένει σταθερό και αναλλοίωτο, οι ηθοποιοί και η παράσταση έχουν αλλάξει. «Στο εσωτερικό της αστικής δομής υπάρχουν μερικά στοιχεία με ιδιάζουσα φύση, που έχουν τη δυνατότητα να καθυστερούν ή να επιταχύνουν την αστική εξέλιξη και που εξαιτίας της φύσης τους είναι πολύ σημαντικά». 1 Ο Μούτταλλος λοιπόν, έχει την ικανότητα να καθυστερεί την αστική εξέλιξη τόσο της ευρύτερης περιοχής όσο και την δική του, εξαιτίας αυτής της φύσης του είναι πολύ σημαντικός και άξιος ιδιαίτερης προσοχής και ανάλυσης. Ο Μούτταλλος δεν εξελίσσεται, δεν λαμβάνει πλέον μέρος στην δυναμική ανάπτυξη της πόλης, μένει στάσιμος στα χρόνια πριν την εισβολή, αποτελώντας μια ανοικτή πληγή για την εξέλιξη της πόλης. Αντιθέτως, ακόμα και σή μερα 33 χρόνια αργότερα φέρει τον τουρκοκυπριακό του χαρακτήρα. Η συλλογική πεποίθηση του κυπριακού λαού απαγορεύει την οποιαδήποτε μόνιμη αλλαγή, τόσο γιατ ί θα έδειχνε ασέβεια προς ξένη περιουσία, όσο και γιατί θα μονιμοποιούσε μια κατάσταση που όλοι θέλουν τουλάχιστον να θεωρούν προσωρινή. Ταυτόχρονα, οι πρόσφυγες βυθισμένοι στις αναμνήσεις του τόπου τους δεν αφήνουν κανένα ίχνος του περάσματός τους, έτσι στον Μούτταλλο, ο χρόνος έχει παγώσει. O Aldo Rossi, στο βιβλίο του «Η αρχιτεκτονική της πόλης», ασχολείται εκτενέστατα με τη φύση των αστικών συντελεστών. Βάζει σαν θεμέλιο της θεωρίας του ότι οι αστικοί συντελεστές αποτελούν έργο των χεριών του ανθρώπου. 2 Αναλύει τα συγκεκριμένα ποιοτικά στοιχεία κάθε συντελεστή όπως η μοναδικότητα, η διάρκεια καθώς και τον πολύπλοκο τρόπο με τον οποίο εκδηλώνονται. 3 Σύμφωνα με τα παραπάνω, μπορούμε να χαρακτηρίσουμε τον Μούτταλλο, 1 Aldo Rossi (1991) Η αρχιτεκτονική της Πόλης. Θεσσαλονίκη: University studio press, σελ. 71. 2 στο ίδιο, σελ. 34. 3 στο ίδιο, σελ. 60. 6

αστικό συντελεστή για την πόλη της Πάφου. 1 Αποτελεί ένα σταθερό σημείο αναφοράς, ένα είδος μνημείου, ένα χώρο με δεδομένη έκταση, δική του αρχιτεκτονική και μορφή. Επίσης είναι μια περ ιοχή που μπορεί να οριστεί ιστορικά και έτσι μπορούμε να την θεωρήσουμε αυτόνομη και να αναγνωρίσουμε σε αυτή μια άλλη ποιότητα. 2 Στον Μούτταλλο, διακρίνουμε επίσης την ατομικότητα των αστικών συντελεστών που αναφέρει ο Rossi. Αν ο Μούτταλλος δεν είχε δομηθεί τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή, αν δεν ήταν ο χώρος κατοικίας των Τουρκοκυπρίων, τότε η στάση μας απέναντί του θα ήταν τελείως διαφορετική. Η ιδέα που έχουμε σχηματίσει για τον Μούτταλλο, είναι φορτισμένη με τις μνήμες των Τουρκοκυπρίων. Ο ίδιος ο Μούτταλλος παίζει βασικότατο ρόλο στη σχέση και στην εντύπωση που έχει ο μέσος κάτοικος της Πάφου για τους Τουρκοκύπριους. Ο Rossi αναφέρει επίσης ότι, «Η φύση των αστικών συντελεστών είναι αρκετά όμοια με τη φύση των έργων τέχνης και κυρίως ότι το πρωτ αρχικό στοιχείο για την κατανόησή τους βρίσκεται στ ο συλλογικό τους χαρακτήρα». 3 Παρόλο που οι αστικοί συντελεστές παραλληλίζονται με έργα τέχνης, ταυτόχρονα χαρακτηρίζονται από ζωτικότητα. Είναι δηλαδή ζωντανοί οργανισμοί που χρειάζονται το ανθρώπινο χέρι για να πλαστούν και να εξιστορούν στους αιώνες την ιστορία κάθε τόπου. Αν ο Μούτταλλος λοιπόν είναι ένα μνημείο, τότε δημιουργούνται νέα ερωτήματα, πρέπει σαν μνη μείο να το διατηρήσουμε άθικτο ή πρέπει να προσπαθήσουμε να του 1 Aldo Rossi (1991) Η αρχιτεκτονική της Πόλης. Θεσσαλονίκη: University studio press, σελ. 31. 2 στο ίδιο, σελ. 72. 3 στο ίδιο, σελ. 60. δώσουμε τη ζωτικότητα για την οποία άλλωστε και βάση της οποίας δημιουργήθηκε; Η δική μας άποψη είναι ότι ο Μούτταλλος αποτελεί ένα χώρο σταθμό στην ιστορία της Πάφου, ένα αστικό συντελεστή φορτωμένο με μνήμες, παρόλα αυτά όμως δεν πρέπει να λειτουργεί σαν μουσείο, να καλογυαλιστεί και να πηγαίνουν επισκέψεις τα σχολεία. Αντιθέτως, πρέπει ο καθημερινός άνθρωπος, ο πρόσφυγας και οι υπόλοιποι κάτοικοι της Πάφου να τον ζουν καθημερινά, να βλέπουν στην πλατεία το απομεινάρι του αγάλματος του Κεμάλ Ατταρτούκ. Ταυτόχρονα όμως πρέπει να αφήσουν και εκείνοι τα σημάδια τους, ώστε να μπορεί να αναγνωστεί στο μέλλον και το πέρασμα της δικής τους γενιάς. Απομεινάρι του αγάλματος του Κεμάλ Αττατούρκ 7

Σε αυτή την μικρή συνοικία, καταρρίπτονται πολλά που θεωρούμε δεδομένα: ένα βασικό δεδομένο της αρχιτεκτονικής, ότι το σπίτι αποτελεί το βασικότερο οικε ίο χώρο για κάθε άτομο, εδώ δεν ισχύει. Οι κάτοικοι του Μούτταλλου δεν νιώθουν οικειότητα με το χώρο διαμονής τους, ούτε τον αποκαλούν σπίτι τους. Στον Μούτταλλο ισχύουν άλλοι νόμοι. Η τόση έντονη διαφοροποίηση ίσως να μπορεί να εξηγηθεί με μια πρόταση, «Η πόλη υπάρχει μέσα στην ιστορία της». 1 Οι τωρινοί κάτοικοι του Μούτταλλου δεν τον θεωρούν πατρίδα τους, ούτε τους χώρους κατοικίας οικείους, δικούς τους, γιατί ακριβώς δεν είναι έργο των δικών τους χεριών ή των προγόνων τους, ούτε είναι φορτωμένος με τις μνήμες τους. Από τον Μούτταλλο απουσιάζει η ιστορία των προσφύγων. Αυτή η διαπίστωση βασίζεται στην αντίληψη της πόλης σαν δημιούργημα του ανθρώπου, «Η πόλη και η κατοικημένη περιοχή, τα χωράφια και τα δάση γίνονται ανθρώπινα αντικείμενα γιατί το καθένα από αυτά είναι μια τεράστια αποθήκη μόχθου, ένα έργο των χεριών μας. Αλλά ως τεχνητή πατρίδα και κατασκευασμένα αντικείμενα, είναι ταυτόχρονα και μαρτυρίες αξιών είναι στ οιχεία που παραμένουν και είναι φορτωμένα με μνήμες». 2 Οι Τουρκοκύπριοι εγκαταλείπουν τη συνοικία τους, παίρνοντας μαζί τους ότι μπορούσαν από τις περιουσίες τους. Στον Μούτταλλο σήμερα κατοικούν περίπου 5.000 Ελληνοκύπριοι πρόσφυγες, που μετά την τουρκική εισβολή αναγκάστηκαν να αφήσουν τα μέρη και τις περιουσίες τους. Όταν ήρθαν στις ελεύθερες περιοχές μετά από διάφορες περιπλανήσεις ένα ποσοστό των προσφύγων κατέληξε στις παλιές τουρκοκυπριακές συνοικίες. Ο Μούτταλλος τότε μέσα από περιγραφές από ντόπιους, ήταν μια ερειπωμένη πόλη έτοιμη να ξανακατοικηθεί. Οι πρόσφυγες λόγω του ξαφνικού και βάναυσου διωγμού τους καθώς και γιατί θεωρούσαν ότι δε θα αργούσε η μέρα της επιστροφής, δεν πήραν τίποτα μαζί τους. Έτσι, ο μόνος κρίκος τους με το παρελθόν είναι οι αναμνήσεις τους. Η μνήμη τους, είναι το πιο δυνατό τους όπλο για να μην χάσουν την ταυτότητά τους. Σύνθημα αναρτημένο στην πλατεία του Μούτταλλου 1 Aldo Rossi (1991) Η αρχιτεκτονική της Πόλης. Θεσσαλονίκη: University studio press, σελ. 37. 2 στο ίδιο, σελ. 37. 8

Ο Μούτταλλος όπως προαναφέραμε αποτελεί μια ανοικτή πληγή στην εξέλιξη της πόλης της Πάφου, αφού ο ίδιος έχει πάψει να εξελίσσεται. Αναλύοντας την περιοχή παρατηρούμε ότι στο χώρο βρίσκονται τα αποτυπώματα μιας άλλης ομάδας, από αυτήν που τον κατοικεί, τα ίχνη της Τουρκοκυπριακής κοινότητας, η οποία όμως απουσιάζει. Από την άλλη, ο βασικότερος φορέας της μνήμης, ο άνθρωπος, οι ελληνοκύπριοι κάτοικοι του Μούτταλλου, κουβαλούν άλλες μνήμες, έχουν αφήσει σε άλλους τόπους τα ση μάδια τους. Αυτοί οι άλλοι τόποι είναι μακριά και η πρόσβαση μέχρι προσφάτως ακατόρθωτη, έτσι τους λείπει η τεκμηρίωση του παρελθόντος τους. Σε στάση λοιπόν άμυνας, θεωρούν την λήθη τον μεγαλύτερό τους εχθρό. Αν ξεχάσουν θα χάσουν την ταυτότητα τους, αφού το παρελθόν καθορίζει σε μεγάλο βαθμό το είναι μας. Το χάσιμο της ταυτότητας αποτελεί την μεγαλύτερη απειλή τόσο για το άτομο, αλλά και για την κοινωνία. Η έλλειψη παρελθόντος, συνεπάγεται στην έλλειψη ταυτότητας, έτσι προσπαθώντας να κρατήσουν ζωντανές τις αναμνήσεις τους, διασφαλίζουν την συνέχειά τους, ατομική και συλλογική. Χαρακτηριστικό είναι ένα σύνθημα των Ελληνοκυπρίων, «Η τελευταία γενιά, θα ναι αυτή που θα ξεχάσει». Η λήθη αντιμετωπίζεται λοιπόν ως απειλή: αν ξεχάσουν τα μέρη τους, τότε θα τα χάσουν για πάντα. Η μνήμη ωστόσο παίζει πολλά παιχνίδια, συγκρατεί τα πιο απροσδόκητα συμβάντα στη ζωή μας και αφήνει πίσω σημαντικές στιγμές. Είναι ένας χώρος μυθοπλαστικός, που μεγαλοποιεί γεγονότα, που φτιάχνει ιστορίες, είναι το βασίλειο της υπερβολής και της εξιδανίκευσης. Χαρακτηριστικό σύνθημα της Ελληνοκυπριακής κοινότητας Αμμόχωστος πριν το 1974 ο χώρος της μνήμης 1 1 <http://www.agrino.org/greeklibrary/projects/cyprus1974/images/villages_ towns/famagusta_beach_700_bg.jpg> 9

Ο χώρος της μνήμης μας τοποθετεί σε παράξενα παιχνίδια, ιδίως αν βρισκόμαστε μακριά από την πραγματικότητα στην οποία διαδραματίστηκαν οι αναμνήσεις. Οι πρόσφυγες έχουν μπει σε αυτή τη διαδικασία παραποίησης της πραγματικότητας, εξιδανικεύοντας καταστάσεις και δραματοποιώντας άλλες. Στην μνήμη τους έχουν τελειοποιήσει την παλιά ζωή τους, τα μέρη τους τα θυμούνται ονειρικά και μαγικά, το παρελθόν είναι ο χρόνος και ο χώρος της ευτυχίας. Το παρόν από την άλλη, αντιμετωπίζεται με συμβιβασμό. Με μια σιωπ ηλή συμφωνία με το χρόνο, όπου θα τον αφήσουν να περνά χωρίς σημάδια, για να μην χάσουν την ελπίδα τους. Αυτό που χρειάζεται είναι η παρέμβαση που θα ταυτίσει την πραγματικότητα με τις αναμνήσεις τους και έτσι θα εξομαλύνει την σχέση παρόντος και παρελθόντος για να μπορέσουν να πορευθούν προς το μέλλον. Οι πρόσφυγες κάτοικοι του Μούτταλλου, βρίσκονται βυθισμένοι στις αναμνήσεις τους και σε μια προσπάθεια επιβίωσής τους ως ιδιαίτερου κοινωνικού συνόλου. Οι Τουρκοκύπριοι απουσιάζουν, έτσι ο Μούτταλλος παραμένει ένα κλειστό μπαούλο, γεμάτο με αναμνήσεις που κανείς δεν τις διαβάζει. Ακόμα και να προσπαθήσει να το ανοίξει κάποιος, ελάχιστα από τα αποτυπώματα που κουβαλά θα αναγνωρίσει. Ο Μούτταλλος είναι μια τραγική περιοχή, εκείνοι που τον αγαπούν και τον θέλουν, οι Τουρκοκύπριοι κάτοικοί του, που αποτελεί το παρελθόν τους, την ταυτότητά τους, αναγκάζονται να απουσιάζουν. Οι Ελληνοκύπριοι πρόσφυγες που ζουν εδώ, απουσιάζουν πνευματικά, αρνούνται να συνυπάρξουν με το χώρο που τους περιβάλλει. Όπως υποστηρίζει ο Halbwachs, η μνήμη αναδημιουργεί εικόνες από το παρελθόν στα πλαίσια του κοινωνικού παρόντος μας. Αυτές οι μνήμες και οι διαφορετικές συμπεριφορές που στηρίζουν, αποτελούν μια διαδικασία που διαμορφώνεται στην κοινωνία, ενώ παρέχουν τα μέσα να εκφραστεί μέσω μιας κοινής γλώσσας και ομιλίας. Αυτό φανερώνει την επίμονη δύναμη των παραδόσεων, αλλά και των αλλαγών στην κοινωνία που πρέπει πρώτα να σφυρηλατηθούν σε σχέση με τις προηγούμενες συνήθειες, προκειμένου να πετύχουν. Αναφορικά με την οικογένεια, ο Halbwachs, εξετάζει τα κοινωνικά πλαίσια που καθορίζουν τη συλλογική μνήμη. Αν και η ευρύτερη έννοια της οικογενειακής δομής προέρχεται από την κοινωνία γενικά, η μεμονωμένη εμπειρία μέσα σε μια οικογένεια διαδραματίζει έναν κρίσιμο ρόλο με διαμόρφωση των μνημών μέσω της ένωσης. Οι παραδόσεις, οι μύθοι και οι παροιμίες, καθώς επίσης και οι συναισθηματικές συνδέσεις, επιτρέπουν στην οικογενειακή μονάδα να δεθεί και ορίσει τη δική της ταυτότητα. 1 Στον Μούτταλλο έχουμε δύο χρόνους, το παρόν και το παρελθόν. Το παρόν κυλά, αλλά αφήνει τους ανθρώπους αδιάφορους και το χώρο άθικτο. Το παρελθόν, πλανιέται τόσο στον χώρο, αφού έχει αφήσει παντού τα σημάδια του όσο και στους ανθρώπους, που βρίσκονται βυθισμένοι στις μνήμες που τους άφησε. Δύο χρόνοι λοιπόν, με δύο αντίθετες λειτουργίες. Το παρόν να προσπαθεί να πετύχει την συνύπαρξη ανθρώπων και χώρου και το παρελθόν να τους διαχωρίζει. Στην συνοικία παρατηρούμε ελάχιστες αλλαγές, ο χρόνος έχει παγώσει στο 1974. Οι άνθρωποι προσπαθούν να μην ξεχάσουν για να μην χαθούν, έτσι μένουν κολλημένοι 1 Amazon, <http://www.amazon.com/collective-memory-heritage- Sociology/dp/0226115968/ref=sr_1_3?ie=UTF8&s=books&qid=11955858 79&sr=8-3> 10

στην Κύπρο πριν το 1974, αφήνοντας όσο το δυνατό λιγότερα σημάδια της παρουσίας τους. Θέλουν φεύγοντας την μέρα της επιστροφής τίποτα να μην μαρτυράει το πέρασμά τους. Η συλλογική μνήμη διατρέχει την πόλη σαν η ζωντανή συνείδησή της και ο κρίκος που θα ενώσει το παρελθόν με το μέλλον. Η συλλογική μνήμη είναι ζωντανή και στον Μούτταλλο, ένας πίνακας που απεικονίζει τα γεγονότα, τις αναμνήσεις, τις πληγές. Οι μνήμες όμως αυτές δεν στοχεύουν σε μια ένωση με το μέλλον, αλλά παλεύουν σε άγριο αγώνα επιβίωσης με τη λήθη. Οι μνήμες αυτές είναι ο κρίκος των προσφύγων με τα μέρη τους, είναι το κλειδί που ανοίγει τα μυστήρια της ταυτότητάς τους και θα κάνουν τα πάντα για να μην φθαρεί. Στη συγκεκριμένη περίπτωση λοιπόν, η μνήμη αδυνατεί να πραγματοποιήσει την ένωση του παρελθόντος με το μέλλον. Η μνήμη που κουβαλούν οι άνθρωποι δεν βρίσκει τα αποτυπώματά της στο χώρο, αλλά βρίσκει τα αποτυπώματα κάποιων άλλων, έτσι, δύο χρόνοι τον διατρέχουν ταυτόχρονα στοχεύοντας όχι στο μέλλον αλλά στο παρελθόν. Η μνήμη, ο δρόμος που ξεκινάει στο παρελθόν και μας οδηγεί στο μέλλον, εδώ είναι κλειστός, από τον φόβο της λησμονιάς και της εξαφάνισης της ταυτότητας. Η λήθη και ο φόβος για τυχόν έκλειψη της συλλογικής μνήμης απασχολεί πολλούς σύγχ ρονους ιστορικούς. Ο Tοντόροφ 1 για παράδειγμα, μας εκφράζει τους φόβους του για τους κινδύνους που επιφυλάσσει η λήθη. Θεωρεί ότι χωρίς ατομικές αλλά και συλλογικές μνή μες, πολλοί αγώνες του 1 Les abus de la mémoire, Arlea 1995, ομιλία του Τοντόροφ σε συνάντηση που οργανώθηκε από το Ίδρυμα Άουσβιτς με θέμα «Ιστορία και μνήμη των ναζιστικών εγκλημάτων και γενοκτονιών», <http://www.hri.org/e/1996/96-11-03.dir/keimena/art/art3.htm> παρελθόντος ενάντια στον ολοκληρωτισμό, την τυραννία δεν θα είχαν γίνει. Όπως αναφέρει, όσοι πάλεψαν ενάντια στον ολοκληρωτισμό ή υπήρξαν θύματά του, απέδιδαν πάντοτε στη μνήμη ακόμη και στην πιο ταπεινή ανάμνηση, πολύ μεγάλη σημα σία, τόσο για την ατομική τους ταυτότητα όσο και για την υπόθεση για την οποία μάχονταν. Σύμφωνα με τον Tοντόροφ, αυτή η μάχη για τη διάσωση της μνήμης διατηρεί την αξία της και στη σύγχρονη πραγματικότητα των φιλελεύθερων δημοκρατιών, όπου λειτουργεί ως αντίδοτο στην απειλή της λήθης, που συνοδεύεται από την υπεραφθονία πληροφοριών. Από την άλλη, ακόμα και ο ίδιος ο Τοντόροφ τόσο θερμός υποστηρικτής της επιβίωσης της συλλογικής μνήμης μας καλεί να συνειδητοποιήσουμε ότι χρειάζεται να κρατάμε ζωντανή τη μνήμη, για να επαγρυπνούμε μπροστά σε νέες καταστάσεις ανάλογες με εκείνες του παρελθόντος. Φαιν όμενα όπως ο ρατσισμός, η ξενοφοβία, ο κοινωνικός αποκλεισμός εμφανίστηκαν με διαφορετικό τρόπο πριν από πενήντα, εκατό ή διακόσια χρόνια. Η μνήμη τους όμως μπορεί να χρησιμεύσει για να τα καταπολεμήσουμε στο παρόν. Οι ιστορικοί λοιπόν, ορθά προειδοποιούν για την απειλή της λήθης και υποστηρίζουν την αναγκαιότητα της διατήρησης της ιστορικής μνήμης. Με στόχο όμως, όχι την προσκόλληση στο παρελθόν, αλλά τη χρήση των διδαγμάτων του παρελθόντος για μια πιο ορθή πορεία στο μέλλον. «Η λήθη είναι αναγκαία τόσο στην κοινωνία, όσο και στο άτομο. Ο καθένας πρέπει να ξέρει πως να ξεχνά έτσι ώστε να γεύεται στο έπακρον το παρόν, τη στιγμή, την προσδοκία, η ίδια η μνήμη χρειάζεται τη λήθη, για να απογυμνωθεί από το κοντινό παρελθόν και να ξανακαλύψει το αρχαίο παρελθόν», 2 αυτή η 2 Marc Augé (2004) Oblivion. Minneapolis: University of Minnesota press, σελ. 3. 11

πρόταση αποτελεί τη βασική αρχή του βιβλίου του Marc Augé, «Oblivion». Ένα βιβλίο που επιχειρεί μια διαφορετική προσέγγιση της μνήμης και της λήθης και της σχέσης ανάμεσά τους. Μια προσέγγιση που ίσως έχει κάτι να μας πει και για τον Μούτταλλο. Αυτό που χρειάζονται οι κάτοικοί του είναι ένα ξεκαθάρισμα των αναμνήσεών τους, χωρίς αυτό να συνεπάγεται ότι θα χάσουν το παρελθόν τους και την ταυτότητά τους. Δίνοντας έτσι χώρο στο παρόν, να δημιουργήσει καινούργιες εμπειρίες, να εμπλουτίσει το είναι τους, κάνοντας τους πιο ολοκληρωμένους και πιο ευτυχισμένους. «Πρέπει να ξεχνάμε για να παραμείνουμε στο παρόν, πρέπει να ξεχνάμε για να μην πεθάνουμε, πρέπει να ξεχνάμε για να παραμένουμε πιστοί. Πιστοί στην ζωή, στο παρόν της και στις καθημερινές του στιγμές». 1 Τι συμβαίνει λοιπόν σε αυτή την μικρή συνοικία; Το παρόν και το μέλλον αντιμάχονται το παρελθόν με τις μνήμες σαν το ισχυρότερο όπλο και τη λήθη τη μεγαλύτερη του απειλή. Ποιες μάχες πρέπει να δοθούν για να βρεθεί μια ισορροπία σε μια τόσο περίπλοκη κατάσταση; Πρέπει οι πρόσφυγες να μείνουν προσκολλημένοι στο παρελθόν, βυθισμένοι στις μνήμες τους; Σίγουρα όχι. Δεν πρέπει βέβαια να ξεχάσουν, δεν πρέπει να χάσουν τις μνήμες και συνεπώς την ταυτότητα τους, αλλά για να μπορέσουν να ζήσουν και να χαρούν τη ζωή σε όλο της το μεγαλείο, πρέπει να μάθουν να ξεχνάνε τόσο όσο χρειάζεται για να παραμείνουν στο παρόν. Τόσο όσο χρειάζεται για να αφήσουν χώρο για νέες αναμνήσεις, για να αφήσουν και στον Μούτταλλο τα σημάδια τους. Πρέπει η μνήμη να μην αποτελεί αποθήκευση του παρελθόντος αλλά να την αφήσουν να αναπλάθεται καθημερινά υπό την επήρεια του παρόντος. Έτσι η συλλογική μνήμη επαναδημιουργείται και γίνεται ο δρόμος που θα οδηγήσει σε ένα καλύτερο μέλλον. 1 Marc Augé (2004) Oblivion. Minneapolis: University of Minnesota press, fo rewo rd. 12

13 Ιστορικά

Σε αυτό το ση μείο θεωρούμε σημαντικό να κάνουμε μια ιστορική αναφορά στην ιστορία της Κύπρου γενικά αλλά και ειδικότερα του Μούτταλλου, έτσι ώστε να καταλάβουμε το κλίμα και τις συνθήκες που επικρατούν σήμερα στον Μούτταλλο και τις οποίες άλλωστε και εξετάζου με. Σε αυτή την ιστορική ανασκόπηση, θα εξετάσουμε αρχικά πότε, από ποιους και γιατί δημιουργήθηκαν αυτές οι τουρκοκυπριακές συνοικίες, ποιοι αποτελούν τους Τουρκοκύπριους και τέλος τις διάφορες μορφές που πήρε ο Μούτταλλος στο πέρασμα των χρόνων, οι οποίες αποτελούν άμεση αντανάκλαση των κοινωνικών και πολιτικών συνθηκών της κάθε εποχής. Ο Μούτταλλος είναι η παλιά τουρκοκυπριακή συνοικία της Πάφου. Τουρκοκυπριακές συνοικίες υπάρχουν σε όλες τις πόλεις της Κύπρου. Η ιστορία τους ξεκινάει μερικούς αιώνες πίσω, τo 1571, γίνεται η άλωση της Κύπρου από τους Τούρκους. Τότε έρχονται οι πρώτοι Τούρκοι στο νησί, οι οποίοι διαλέγουν τις τοποθεσίες που θα κατοικήσουν και μέχρι σήμερα αποτελούν τις συνοικίες τους. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι τότε και μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα, οι αστικές περιοχές είχαν έντονο το Τουρκοκυπριακό στοιχείο. Οι Τούρκοι που ήρθαν τότε είχαν την τάση να κατοικούν σε αστικό χώρο. Σε αντίθεση με τους Ελληνοκύπριους, που σε μια προσπάθεια επιβίωσης από την διαδοχική επέλαση των κατακτητών προτιμούσαν την ύπαιθρο, όπου μπορούσαν να είναι πιο ανεξάρτητοι. Αυτή η στροφή προς την ύπαιθρο ενισχύθηκε κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας όπου ο ζυγός των κατακτητών ήταν πολύ βαρύς, όπως και οι φορολογίες. Μέσω της θέσπισης διάφορων νόμων, επήλθε πάγωμα της πολιτιστικής ανάπτυξης, η καλλιτεχνική ανάπτυξη είχε σταματήσει και το μορφωτικό επίπεδο ήταν πολύ χαμηλό. Έτσι ο μέσος Κύπριος αναγκάζεται να καταφύγει στην ύπαιθρο όπου τα πράγματα ήταν κάπως καλύτερα. Για την καταγωγή των Τουρκοκυπρίων υπάρχουν διάφορες εκδοχές, που μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι Τουρκοκύπριοι είναι ένα κράμα τριών βασικών ομάδων. Η πρώτη ομάδα περιλαμβάνει τους απογόνους των μελών των στρατευμάτων που παρέμειναν στην Κύπρο μετά την άλωσή της. Μια δεύτερη ομάδα αποτελούν οι απόγονοι των «Λινοβάμβακων», των κρυπτοχριστιανών δηλαδή της Κύπρου. Οι κάτοικοι της Κύπρου μετά την κατάκτηση της το 1571, βρέθηκαν σε μεγάλη εξαθλίωση, ακόμα και το δικαίωμα της θρησκείας ήταν φορολογούμενο. Το «χαράτσι» ήταν ο φόρος που έπρεπε να πληρώνει ο κατακτημένος Κύπριος για να δικαιούται να εξασκεί τα θρησκευτικά του καθήκοντα. Κάτω από αυτές τις συνθήκες εμφανίστηκαν οι Λινοβάμβακοι, που είχαν σαν το πανί δύο όψεις, την ίσια, την λινή που ήταν η χριστιανική και την ανάποδη την βαμβακερή που ήταν η μουσουλμανική. Οι απόγονοι των κρυπτοχριαστιανών με το πέρασμα των αιώνων εντάχθηκαν στην μειονότητα των Τουρκοκυπρίων, παρόλο που από μαρτυρίες δεν ήξεραν καν να μιλούν τουρκικά. Οι «Λινοβάμβακοι», δεν προέρχονταν μόνο από την Ελληνοκυπριακή πλευρά, οι ίδιοι λόγοι οδήγησαν ανθρώπους προερχόμενους από τις μειονότητες των Μαρονιτών, των Φράγκων και των Αρμενίων στον εξισλαμισμό. Το μεγαλύτερο μέρος όμως των Τουρκοκυπρίων, προέρχεται από την περιοχή της Ανατόλιας. Μετά την άλωση της Κύπρου, βγήκε «φιρμάνι», αυτοκρατορική δηλαδή διαταγή, η οποία προέβλεπε πως μια στις δέκα οικογένειες από συγκεκριμένες περιοχές της Ανατόλιας, έπρεπε να μετοικήσει 14

στην Κύπρο. Αυτή είναι η μεγαλύτερη ομάδα προέλευσης των σημερινών Τουρκοκυπρίων. 1 Οι πρώτοι Τούρκοι που πήγαν στην Πάφο διάλεξαν τον Μούτταλλο για κατοικία τους, που τότε ήταν απλά χωράφια και αργότερα με τις ευλογίες των Άγγλων τον καθιέρωσαν σαν τουρκική συνοικία. Ο Μούτταλλος είναι μια ιδιαίτερα ευνοϊκή τοποθεσία, βρίσκεται στην άκρη του βράχου που χωρίζει την Άνω Πάφο από την Κάτω Πάφο. Δεσπόζει στο δυτικό άκρο της πόλης σαν απόρθητο φρούριο. Στη τοποθεσία του οφείλει και το όνομα του, ήταν στην άκρη, δηλαδή στην μύτη της πόλης, παραφράζοντας τη μύτη με τα χρόνια, έγινε «μουττάλλην» για να καταλήξει σαν Μούτταλλος. Με ιδανικές συνθήκες αερισμού, φωτισμού και με απ ίστευτη θέα, αποτέλεσε τη δελεαστικότερη πρόταση για δημιουργία της περιοχής κατοικίας για τους Τουρκοκυπρίους. Τοποθεσία Μούτταλλου Το 1878, οι Άγγλοι «αγοράζουν» την Κύπρο από τους Τούρκους και την κάνουν αποικία τους. Σημαντικό είναι να αναφερθεί ότι ακριβώς λόγω αυτού του διακανονισμού μεταξύ Άγγλων και Τούρκων, οι Τουρκοκύπριοι είχαν διαφορετική αντιμετώπιση από τους Έλληνες στα χρόνια της Αγγλοκρατίας. Δεν αντιμετωπίζονταν σαν κατακτημένοι αλλά σαν ένα είδος συνεργάτη. Το 1960, η Κύπρος ανακηρύσσεται ανεξάρτητο κράτος στο οποίο συμμετείχαν αναλογικά οι κοινότητες των Ελληνοκυπρίων και των Τουρκοκυπρίων. Οι συνθήκες ήταν ειρηνικές η συμβίω ση των κοινοτήτων αρμονική, τα όρια της συνοικίας δεν ήταν σαφή και η πρόσβαση ήταν ελεύθερη σε όλους. Το 1963 όμως τα πράγματα άλλαξαν, άρχισαν διαμάχες ανάμεσα στους Ελληνοκύπριους και στους Τουρκοκύπριους. Οπότε ο Μούτταλλος διαμορφώθηκε από μια απλή συνοικία, σε γκέτο των Τουρκοκυπρίων. Τα όρια έγιναν πιο σαφή και οι Έλληνες ούτε καν μπορούσαν να πλησιάσουν την περιοχή γιατί ήταν επικίνδυνο, αφού στα όρια της περιοχής υπήρχαν οπλισμένοι Τουρκοκύπριοι για να προστατεύουν το χώρο τους. Η οδός Φελλάχογλου, ήταν η κύρια διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στον Μούτταλλο και την υπόλοιπη Πάφο. Μέχρι και σήμερα σε σπίτια επί της Φελλάχογλου υπάρχουν τρύπες στους εξωτερικούς τοίχους από τις σφαίρες. Ένας κάτοικος σπιτιού που βρισκόταν στα όρια της περιοχής, και λόγω της θέσης του το χρησιμοποιούσαν οι Ελληνοκύπριοι σαν φυλάκιο, μας εκμυστηρεύεται, «Στο δωμάτιο της γιαγιάς έχουμε βάλει ένα πίνακα για να κρύψουμε την τρύπα από τις σφαίρες. Τα βράδια τον καιρό των διαταραχών φεύγαμε απ το σπίτι μας γιατί γίνονταν κανονικές ανταλλαγές πυρών στα σπίτια γύρω από τον Μούτταλλο.» 1 Κυριάκου Χατζηιωάννου (1997) Η καταγωγή των Τουρκοκυπρίων και το Κυπριακό. Λευκωσία: Εκδόσε ις Κ. Επιφανίου, σσ. 11-15. 15

Η οδός Φελλάχογλου τα σημάδια των διαταραχών στους τοίχους Μετά από μια εντονότατη περίοδο γεμάτη βιαιότητα και μίσος ανάμεσα στις δύο πλευρές, άνοιξε ακόμα ένα μέτωπο, αυτό του εμφυλίου μεταξύ των ίδιων των Ελληνοκυπρίων. Τα αποτελέσματα ήταν τραγικά και γνωστά σε όλους, η Τουρκική εισβολή του 1974, μοίρασε το νησί στα δύο και εξαφάνισε κάθε ελπίδα για ειρήνη στο νησί. Μετά την τουρκική εισβολή του 1974, ο Μούτταλλος ερημώθηκε. Η υποτιθέμενη κυβέρνηση, που συστάθηκε στα κατεχόμενα προέτρεπε τους Τουρκοκύπριους να αφήσουνε τις περιουσίες τους στις ελεύθερες περιοχές και να πάνε στα κατεχόμενα. Ο εκφοβισμός από την δήθεν κυβέρνηση Ντεκτάς σε συνδυασμό με το φόβο για τυχόν αντίποινα από την ελληνική πλευρά είχαν σαν αποτέλεσμα οι τουρκοκυπριακές συνοικίες σιγ ά σιγά να ερημωθούν. Έτσι μπαίνουμε στην τελευταία φάση της εξέλιξης της περιοχής, με το πέρασμα του χρόνου η Ελληνοκυπριακή πλευρά αρχίζει να αναρρώνει από τις πληγές του πολέμου. Ο Μούτταλλος και οι αντίστοιχες συνοικίες σε άλλες πόλεις αρχίζουν να ξανακατοικούνται από τους Έλληνες πρόσφυγες που έχασαν τα σπίτια τους. Το σοβαρότερο πρόβλημα που είχε να αντιμετωπίσει η Κυπριακή κυβέρνηση μετά τα τραγικά γεγονότα του 1974, ήταν το στεγαστικό. H κατοχή του 36,2% του οικιστικού δυναμικού δημιούργησε σοβαρή έλλειψη στις οικιστικές μονάδες. H άμεση αντίδραση της Κυβέρνησης ήταν η παροχή προσωρινής στέγης σε αντίσκηνα, σε 25 καταυλισμούς που δημιουργήθηκαν για αυτό το σκοπό. Εξυπηρετούσαν 25.000 περίπου εκτοπισμένα άτομα, που δεν ήταν δυνατόν να βρουν άλλη λύση στο στεγαστικό τους πρόβλημα. 1 Παράλληλα, η κυβέρνηση έθεσε ως μακροπρόθεσμο στόχο να αυξήσει ποσοτικά και ποιοτικ ά το οικιστικό δυναμικό του νησιού με σκοπό να φτάσει τα επίπεδα που επικρατούσαν πριν από την τουρκική εισβολή. Η με σοπρόθεσμη πολιτική της κυβέρνησης ήταν η παροχή καλύτερης προσωρινής στέγασης σε όσο το δυνατό περισσότερες οικογένειες προσφύγων, ενώ μόνιμος στόχος εξακολουθεί να είναι η επιστροφή όλων των προσφύγων στα σπίτια τους και την πατρογονική τους γη. Μέσα στα πλαίσια της στεγαστικής πολιτικής για τους πρόσφυγες, η Κυβέρνηση υιοθέτησε και εφαρμόζει διάφορα σχ έδια και προγράμματα: 1 Απάντηση 23.06.008.04.596. Απάντηση ημερομηνίας 30 Σεπτεμβρίου 2005 του Υπουργού Εσωτερικ ών κ. Ανδρέα Χρίστου στην ερώτηση με αρ. 23.06.008.04.596, ημερομηνίας 9 Φεβρουαρίου 2005, του βουλευτή εκλογ ικής περιφέρειας Λευκωσίας κ. Χρίστου Κληρίδη. 16

1. Ανέγερση οικιών χαμηλού κόστους για τη στέγαση εκτοπισθέντων 2. Διαχωρισμός οικοπέδων 3. Σχέδιο αυτοστέγασης σε ιδιωτική γη 4. Σχέδιο αγοράς διαμερίσματος/ κατοικίας 5. Επιδότηση ενοικίου 6. Σχέδια για την προσωρινή στέγαση των προσφύγων σε τουρκοκυπριακά σπίτια H κυβέρνηση, έχει αναλάβει τη διαχείριση και προστασία των τουρκοκυπριακών περιουσιών στις ελεύθερες περιοχές μετά την εγκατάλειψή τους από τους Τουρκοκύπριους, καθώς επίσης και την επιδιόρθωση και βελτίωσή τους για τη στέγαση εκτοπισθέντων. Ο εκάστοτε υπουργός εσωτερικών θεωρείται ο κηδεμόνας των τουρκοκυπριακών περιουσιών, ενώ σε κάθε πόλη λειτουργεί «υπηρεσία διαχείρισης τουρκοκυπριακών υπηρεσιών», σαν άμεσος εκπρόσωπος του υπουργείου 1. Σήμερα 5.000 περίπου τουρκοκυπριακές κατοικίες κατοικούνται από ελληνοκύπριους πρόσφυγες. Στα τουρκοκυπριακά χωριά λειτουργεί επίσης σχέδιο για την ανέγερση κυβερνητικών κατοικιών καθώς και ένα μικρότερο σχ έδιο για αυτοστέγαση εκτοπισθέντων. 2 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο νόμος περί τουρκοκυπριακών περιουσιών, «Επειδή, συνεπεία της μαζικής μετακίνησης του Τουρκοκυπριακού πληθυσμού ως αποτέλεσμα της Τουρκικής εισβολής στ ις περιοχές που κατέχονται από τις 1 Επίσημη ιστοσελίδα Κυπριακού Υπουργείο Εσωτερικών, <http://moi.gov.cy/index.php?ac=79&l=2> 2 <http://old.ledras.com/index.php?name=news&file=article&sid=1080&the me=printer> Τουρκικές δυνάμεις εισβολής και της απαγόρευσης από τις δυνάμεις αυτές της διακίνησης του πληθυσμού αυτού στ ις περιοχές της Κυπριακής Δημοκρατίας, εγκαταλείφθηκαν περιουσίες που αποτελούνται από κινητή και ακίνητη ιδιοκτησία, και επειδή για την προστασία των περιουσιών αυτών κατέστη απαραίτητη η άμεση λήψη μέτρων, και επειδή μεταξύ των μέτρων που λήφθηκαν περιλαμβανόταν και η διαχείριση των περιουσιών αυτών από ειδική επιτροπή που συστάθηκε με διοικητικές διευθετήσεις, και επειδή κατέστη αναγκαία η νομοθετική ρύθμιση του θέματος των Τουρκοκυπριακών περιουσιών στη Δημοκρατία. Για όλα αυτά η Βουλή των Αντιπροσώπων ψηφίζει ως ακολούθως: 1. Ο παρών Νόμος θα αναφέρεται ως ο περί Τουρκοκυπριακών Περιουσιών» (Διαχείριση και Άλλα Θέματα). (Προσωρινές Διατάξεις) Νόμος του 1991. 3 Ο κύριος σκοπός του νόμου αυτού είναι διατήρηση και η διαχείριση των τουρκοκυπριακών περιουσιών, ενώ σημαντικό είναι ότι τονίζεται η προσωρινότητα της διάταξης. Ο νόμος αυτός προβλέπει και τη δημιουργία «ταμείου διαχείρισης τουρκοκυπριακών περιουσίων» και ορίζει ως κηδεμόνα των τουρκοκυπριακών περιουσιών τον εκάστοτε υπουργό εσωτερικών. «Ο Κηδεμόνας έχει τις ακόλουθες αρμοδιότητες, τις οποίες ασκεί με τη βοήθεια δημόσιων υπαλλήλων : α) Διαχειρίζεται κάθε Τουρκοκυπριακή περιουσία σύμφωνα με τις συνθήκες κάθε περίπτωσης και προς το σκοπό αυτό 3 Επίσημη ιστο σελίδα Κυπριακού Υπουργείου Εσωτ ερικ ών, <http://moi.gov.cy/new/admin/sections/filedepot/uploaded/file/pdf_files/ Nomos%2520Tourkokypriakon.pdf> 17

ι) Εισπράττει κάθε ποσό που οφείλεται στο δικαιούχο και δίνει τις αναγκαίες αποδείξεις (ιι) Συλλέγει και διαθέτει κάθε προϊόν τέτοιας περιουσίας κατά τον επωφελέστερο για τον ιδιοκτήτη τρόπο (ιιι) Προβαίνει στις αναγκαίες πληρωμές για εκπλήρωση υποχρεώσεων που αφορούν την υπό διαχείριση περιουσία (ιν) Φροντίζει για τις αναγκαίες επιδιορθώσεις, βελτιώσεις, αναπτύξεις, καλλιέργειες, φυτεύσεις ή, όπου είναι ανάγκη, τέτοιες μετατροπές της περιουσίας οι οποίες θα ήταν επωφελείς για τον ιδιοκτήτη (ν) Κάνει διευθετήσεις, συνάπτει, τερματίζει ή ακυρώνει συμβάσεις ή αναλαμβάνει υποχρεώσεις ή επιβαρύνσεις σε σχέση προς κάθε τέτοια περιουσία και ειδικότερα εκμισθώνει αυτή με τους πιο συμφέροντες για τον ιδιοκτήτη όρους (νι) πωλεί ή διαθέτει διαφορετικά κάθε τέτοια κινητή περιουσία η οποία υπόκειται σε φθορά ή που λόγω της φύσης της θα έπρεπε να πωληθεί ή διατεθεί προς το συμφέρον του ιδιοκτήτη (νιι) γενικά κάμνει καθετί το οποίο ενδεχόμενα ή κατ ανάγκη συνεπάγεται η διαχείριση Τουρκοκυπριακών περιουσιών. (β) Εγείρει ή υπερασπίζεται οποιαδήποτε αγωγή ή παραπομπή ή λαμβάνει μέρος σε οποιαδήποτε διαδικασία που αφορά Τουρκοκυπριακή περιουσία ή προβαίνει σε συμβιβασμό σε αγωγή ή παραπομπή ή οποιαδήποτε άλλη διαδικασία, η οποία θα ήταν επωφελής για την περιου σία αυτή ή τον ιδιοκτήτη. (γ) Δέχεται επίδοση αγωγών, παραπομπών ή άλλων δικαστικών εγγράφων που αφορούν Τουρκοκυπριακή περιουσία, αντιπροσωπεύει και δεσμεύει τον ιδιοκτήτη οποιασδήποτε Τουρκοκυπριακής περιουσίας ενώπιον οποιασδήποτε δικαστικής, διοικητικής ή άλλης αρχής στη Δημοκρατία ή οπουδήποτε αλλού εκτός της Δημοκρατίας δίνει ή παραλαμβάνει γνωστοποιήσεις με βάση τις πρόνοιες οποιουδήποτε Νόμου που εφαρμόζεται αναφορικά με τουρκοκυπριακή περιουσία και παρευρίσκεται σε επιτόπιες έρευνες και σε διαπραγματεύσεις που σχετίζονται με την περιουσία αυτή. (δ) Διαχειρίζεται το Ταμείο Τουρκοκυπριακών περιουσιών που ιδρύεται με βάση το άρθρο 11 του παρόντος Νόμου. (ε) Κρατεί όλα τα καθορισμένα βιβλία της διαχείρ ισης Τουρκοκυπριακών περιουσιών. (στ) Ζητά και παίρνει από οποιοδήποτε ενδιαφερόμενο πρόσωπο, Κυβερνητικό Τμήμα ή Αρχή, πληροφορίες σχετικά με οποιαδήποτε τουρκοκυπριακή περιουσία. (ζ) Ασκεί όλα τα δικαιώματα και εκτελεί όλες τις υποχρεώσεις που απορρέουν από οποιαδήποτε νόμιμη σύμβαση στ ην οποία Τουρκοκύπριος ή η Κεντρική Επιτροπή η οποία διαχειριζόταν τις τουρκοκυπριακές περιουσίες πριν από την ψήφιση του παρόντος Νόμου είναι συμβαλλόμενο μέρος αντί αυτού. (η) Γενικά, παίρνει τέτοια μέτρα ή προβαίνει σε οποιαδήποτε ενέργεια η οποία θα ήταν αναγκαία ή σκόπιμη για την άσκηση των αρμοδιοτήτων που χορηγούνται με το παρόν άρθρο.» 1 Η λύση αυτή χαρακτηρίστηκε προσωρινή μέχρι να λυθεί το κυπριακό, αλλά «ουδέν μονιμότερον του προσωρινού». Εδώ και 33 χρόνια, χιλιάδες οικογένειες ζουν σε αυτές τις συνοικίες «προσωρινά», με όλες τις επιπτώσεις που μπορεί να έχει αυτό στην μορφή του χώρου. 1 Επίσημη ιστο σελίδα Κυπριακού Υπουργείου Εσωτ ερικ ών, <http://moi.gov.cy/index.php?ac=79&l=2> 18

19 Μεθοδολογία

Η ερεύνα για αυτή τη διάλεξη ξεκίνησε χωρίς καθορισμένη πορεία, μετά όμως από μερικές επισκέψεις στον Μούτταλλο και λίγες κουβέντες με τους τωρινούς «κάτοικους» του, ο δρόμος που θα ακολουθούσαμε άρχισε να χαράζεται. Ήταν φανερό ότι σε αυτή τη συνοικία ο χρόνος είχε σταματήσει μερικές δεκαετίες πίσω, οι άνθρωποι ζούσαν με τις αναμνήσεις τους και ο χώρος έμενε ανέπαφος. Έτσι, οδηγηθήκαμε στη διερεύνηση της παράδοξης κατάστασης όπου τα ίχνη της μνήμης στο χώρο δεν συμπίπτουν με την συλλογική και ατομική μνή μη των κατοίκων, οι οποίοι την θεωρούν καταλυτική στον καθορισμό της ταυτότητάς τους. Συνειδητοποιώντας αυτή την τόσο ενδιαφέρουσα και ανατρεπτική κατάσταση που επικρατεί στις Τουρκοκυπριακές συνοικίες της Κύπρου, αποφασίσαμε να παρατηρήσουμε το θέμα επιτόπου. Η όλη διαδικασία συνίσταται από τρία μέρη, που το καθένα όμως δε διαχωριζόταν χρονικά από το άλλο. Το πρώτο μέρος περιλαμβάνει τις δικές μας παρατηρήσεις, το δεύτερο μέρος τις πληροφορίες που συλλέξαμε από τους κάτοικους και το τρίτο μέρος την προσπάθεια τεκμηρίωσης όλων αυτών μέσω φωτογραφιών. Η πορεία της προσπάθειας μας για συλλογή εμπειρικών στοιχείων άρχισε με διάφορες επισκέψεις στο δημόσιο χώρο του Μούτταλλου. Περπατήσαμε στα στενά δρομάκια του, είδαμε την πλατεία, τους κατοίκους να κάθονται στα καφενεία, βρήκαμε ένα λαϊκό ποιητή στην πλατεία, μια γραφική φιγούρα του Μούτταλλου, τον κ. Πρόδρομο. Μιλήσαμε με διάφορους κάτοικους, άνδρες στην πλειονότητα που βρήκαμε στα καφενεία. Επισκεφτήκαμε το τούρκικο νεκροταφείο, το τζαμί, και καταγράψαμε τις πληροφορίες που παρατηρήσαμε, προσπαθώντας να τις τεκμηριώσουμε με διάφορες φωτογραφίες. Στη συνέχεια επισκεφθήκαμε διάφορα σπίτια, όπου εκεί συνομιλήσαμε και περισσότερο με τους κάτοικους. Κάναμε τις δικές μας παρατ ηρήσε ις, τις συζητήσαμε μαζί τους, προσπαθήσαμε να καταλάβουμε τι ακριβώς συμβαίνει. Σε αυτές τις συζητήσεις συλλέξαμε πολλές πληροφορίες τις οποίες αγνοούσαμε αλλά και είδαμε πως ερμηνεύουν οι ίδιοι οι κάτοικοι τις δικές μας παρατηρήσεις. Από τις συζητήσεις με τους κάτοικους προέκυψε μια πολύ ενδιαφέρουσα ενότητα που δεν είχαμε σκεφτεί και προβλέψει και μας δίνει πάρα πολλά στοιχεία, που έχουν άμεση σχέση με την μνήμη, συλλογική και ατομική: οι επισκέψεις των κατοίκων στα σπίτια τους στην κατεχόμενη Κύπρο, αλλά και οι επισκέψεις των Τουρκοκυπρίων στον Μούτταλλο, μετά το 2003, όπου με όρους βέβαια, επιτρέπεται πια η διακίνηση σε όλη την Κύπρο. Τέλος σε μια προσπάθεια να βρούμε την επίσημη πολιτική του κράτους και του δήμου απέναντι στον Μούτταλλο, συνομιλήσαμε με εκπρόσωπο του δήμου όπου μας ενημέρωσε για την στάση που κρατάει ο δήμος και για τις απόψεις που άκουει από τον κόσμο σε διάφορες ανοικτές συζητήσεις που διοργανώνουν. Η ίδια μας έθιξε το βασικό πρόβλημα του δήμου στη συγκεκριμένη περιοχή, καταπό σον πρέπει και σε πιο βαθμό μπορεί να παρέμβει ο δήμος στην περιοχή καθώς και τι μορφή θα πρέπει να έχουν αυτές οι παρεμβάσεις. Όπως προαναφέραμε, τις παρατηρήσεις αλλά και το γενικό και ειδικό κλίμα που επικρατεί προσπ αθήσαμε να δείξουμε με φωτογραφίες και χάρτες. Τις πληροφορίες που συλλέξαμε, ταξινομήσαμε στο κεφάλαιο που ακολουθεί, «Εμπειρικό Υπόβαθρο». Στο πρώτο μέρος έχουμε περιλάβε ι όλες τις παρατηρήσεις μας από τον 20

δημόσιο χώρο. Όπως τον παρατηρήσαμε σε ένα είδος υποψιασμένης βόλτας, τις σκέψεις, σχόλια των κατοίκων που αφορούν το δημόσιο χώρο, με κυρίαρχη τη συζήτηση με τον κ. Χρηστάκη, υπεύθυνο ενός καφενείου στην πλατειά. Μετά ακολουθούν οι παρατηρήσεις μας και τα σχόλια εμπειρίες σκέψεις των κατοίκων για τον ιδιωτικό τους χώρο. Αναφερόμαστε στις μνήμες των ανθρώπων, στα ίχνη στα σπίτια τους και τις επεμβάσεις που τυχόν έγιναν και τις συναντήσεις τους με τους Τουρκοκύπριους. Γίνεται μια τεκμηρίωση και σύγκρ ιση των παραπάνω, συνομιλώντας με τους οικοδεσπότες τεσσάρων σπιτιών που επισκεφθήκαμε. Το σπίτι της κ. Πολυξένης και του κ. Σταύρου, όπου συζητήσαμε και με τους δύο (το σπίτι βρίσκεται στην οδό Κεμάλ Αττατούρκ). Το σπίτι της κ. Μαρίας στον ίδιο δρόμο που ήταν και το παλιό δημαρχείο των Τουρκοκυπρίων. Το σπίτι της κ. Θάλειας, στην οδό Ναμίκ Κεμάλ απέναντι από το τζαμί, όπου συνομιλήσαμε με την ίδια και την μητέρα της και τέλος το σπίτι του κ. Χαράλαμπου, που δεν βρίσκεται στο κέντρο του Μούτταλλου, αλλά προς τα έξω στην άκρη του γκρεμνού, εκεί συνομιλήσαμε με τον κ. Χαράλαμπο και την κόρη του. Σημαντικό θεωρούμε να αναφέρουμε ότι ο διαχωρισμός ιδιωτικού και δημόσιου χώρου δεν αντιστοιχεί σε ένα ανάλογο διαχωρισμό ατομικής και συλλογικής μνήμης των κατοίκων. Αντίθετα παρατηρούμε τη συλλογική μνήμη, να εισχωρεί στον ιδιωτικό χώρο και αντιστρόφως. 21

22 Εμπειρικό υπόβαθρο

23 Χάρτης του Μούτταλλου - Με κόκκινο η οδ ός Φελλάχογλου όριο της συνοικίας - Με γκρι η περιοχή του Μούτταλλου

Βόλτα στον Μούτταλλο - Δημόσιος χώρος «Ο Μούτταλλος είναι η περιοχή που παλαιότερα διέμεναν μόνο Οθωμανοί. Ήταν μια γραφική περιοχή με σπίτια απλά, ισόγεια και λίγα διώροφα με κιόσκι και με δροσερές αυλές, όπου ανθούσαν τα γκούλια, τα φούλια και τα γιασεμιά». 1 Ο χαρακτήρας του Μούτταλλου, είναι ένας συνδυασμός της παραδοσιακής κυπριακής αρχιτεκτονικής και της οθωμανικής. Παρατηρούμε στοιχεία από την παραδοσιακή κυπριακή αρχιτεκτονική που συναντάμε σήμερα πια στα χωριά, όπως μικρά λιτά σπίτια, καθώς και πολύ στενά σοκάκια. Οι είσοδοι των κατοικιών είναι πάνω στο δρόμο και υπάρχουν εσωτερικές αυλές. Σημάδια μιας εσωστρέφειας που δικαιολογείται από την απ αίτηση του μουσουλμανισμού να μην βλέπουν οι ξένοι τις γυναίκες του σπιτιού. Έτσι κλείνουν το σπίτι στο δρόμο και το ανοίγουν εσωτερικά, όπου δεν φτάνει το μάτι του ξένου. Η περιοχή διαφέρει πολύ από την υπόλοιπη Πάφο, η δόμηση είναι πολύ πυκνή, ενώ η υπόλοιπη πόλη είναι πιο αραιοκατοικημένη, τα σπίτια έχουν εντελώς διαφορετική μορφολογία, ενώ το τζαμί αποτελεί χαρακτηριστικό σημείο και οριοθετεί μπορούμε να πούμε την αρχή του Μούτταλλου. Μια σημαντική παρατήρηση είναι ότι ενώ σε όλη την πόλη βρίσκονται διάσπαρτα τα σημάδια της αποικιοκρατίας στα πάρκα, στα δημόσια κτίρια, στα σχολεία, ίσως να μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε και μερ ικά κτίρια αποικιοκρατικής αρχιτεκτονικής. Ο Μούτταλλος δεν έχει κανένα σημάδι αποικιοκρατικού χαρακτήρα, λόγω της διαφορετικής αντιμετώπισης που είχαν οι Τουρκοκύπριοι από τους Άγγλους, όπως προαναφέραμε, έτσι υπάρχει ακόμα μια μορφολογική διαφοροποίηση του. Χαρακτηριστική είσοδ ος πάνω στο δρόμο Αντιφατική εικόνα το χριστουγεννιάτικο στεφάνι 1 Αγνή Μιχαηλίδου (1989 ) Πάφος, το παλαιό κτήμα. Λευκωσία: εκδόσεις Ζαβάλλη, σελ. 83. Χαρακτηριστικός δ ρόμος του Μούτταλλου 24

Η σημερινή εικόνα είναι αρκετά ενδιαφέρουσα, καταρχήν είναι το μόνο μέρος της πόλης που δεν έχει δεχτεί αλλαγές, πάντα είχε σαν περιοχή ένα δικό της χαρακτήρα, με τα στοιχ εία που προαναφέραμε αλλά σήμερα που έχει αλλάξει τελείως η υπόλοιπη πόλη η διαφοροποίηση είναι ακόμα εντονότερη. Τα σπίτια έχουν κοινές μεσοτοιχίες, ως επί το πλείστον είναι ισόγεια με δώματα, δεν έχουν τις στέγες με κεραμίδια που συναντάμε στην υπόλοιπη Πάφο. Γενικά η περιοχή δεν φαίνεται να έχει κτιστεί βάση κάποιου σχ εδίου, αλλά αποτελείται από ένα δαιδαλώδες πλέγμα μικρών δρόμων, ενώ η πολεοδομική διάταξη της υπόλοιπης πόλης είναι πολύ πιο οργανωμένη. Τα σπίτια είναι και αυτά μικρά και άναρχα κτισμένα και συχνά δίνουν την εντύπωση ότι κτίστηκαν εμπειρικά, χωρίς την παρέμβαση κάποιου αρχιτέκτονα ή μηχανικού. Παρόλα αυτά είναι ιδιαίτερα χρηστικά και ανθεκτικά, σε μια ιδιαίτερα σεισμογενή περιοχή δεν παρουσιάζουν προβλήματα. Στα σπίτια δεν συναντάμε σχεδόν καμία διάθεση διακόσμησης, με εξαίρεση κάποια αρχοντικά που συνήθως είχαν δημόσιο χαρακτήρα, όπως π.χ. το παλιό δημαρχείο που σήμερα είναι η οικία μιας οικογένειας. Τέλος να αναφέρουμε ότι υπάρχει κάποια χωρική διαβάθμιση των σπιτιών, τα σπίτια στο κέντρο του Μούτταλλου, γύρω από την κεντρική πλατεία δηλαδή, είναι μικρά και πιθανώς να στέγαζαν τις οικονομικά ασθενέστερες οικογένειες. Όσο απομακρυνόμαστε από την πλατεία η δόμηση γίνεται κάπως πιο αραιή και τα σπίτια μεγαλώνουν. Τα πιο μεγάλα σπίτια, τα οποία έχουν και κάπως πιο εξελιγμένη μορφή βρίσκονται στο τέλος του Μούτταλλου, στην άκρη του βράχου, βρίσκονται δηλαδή στην ευνοϊκότερη τοποθεσία. Οι ονομασίες των δρόμων δεν έχουν αλλάξει, παρέμειναν οι Τουρκικές ονομασίες τους. «Ο Κεμάλ Ατταρκούκ ήταν ένας βάρβαρος έκαν ε ένα σωρό κτηνωδίες και παρόλα αυτά εμείς αφήσαμε ένας δρόμος να φέρει το όνομα του, απλά ζητάμε και εμείς τον ίδιο σεβασμό της δικής μας πολιτιστικής κληρονομιάς...», μας ενημέρωσε η αρχιτέκτονας του δήμου, εξηγώντας μας την πολιτική του δήμου και λέγοντας μας το δικό της παράπονο. Η επίσημη πολιτική του κράτους προβλέπει να μην αλλάξουν οι ονομασίες των δρόμων, από σεβασμό προς την άλλη πλευρά και για να μην μονιμοποιηθεί η κατάσταση. Σε αντίθεση στα κατεχόμενα έχουνε αλλαχτεί ακόμα και οι ονομασίες των τοποθεσιών, πόλεων κτλ. Το παλιό δ ημαρχείο έντονη διαφοροποίηση από τον υπόλοιπο Μούτταλλο Οι ονομασίες των δρόμων παρέμειναν Τούρκικες 25

Από την άλλη οι πρόσφυγες χρησιμοποιώντας σαν πρόσχημα την επίσημη πολιτική του κράτους να αποφεύγει μόνιμες αλλαγές, που να εδραιώνουν το παρόν καθεστώς, έχουν κάνει ελάχιστες αλλαγές. Ονομάζουν τα μαγαζιά τους από τον τόπο προέλευσής τους, για να δηλώνουν την ταυτότητά τους και ταυτόχρονα σαν μια υπενθύμιση για να μην ξεχάσουν ποιοι είναι. Τα εστιατόρια, καφενεία κτλ. που δημιουργήθηκαν από τους πρόσφυγες στους χώρους των παλιών τουρκικών καφενέδων, φέρουν ονομασίες από τα χωριά που κατάγονται οι ιδιοκτήτες τους. Έτσι έχουμε κάποιες ειρωνικές εικόνες, τα παραδοσιακά τουρκικά καφενεία στους δρόμους με τις τουρκικές ονομασίες, έχουν ονόματα τουρκοκρατούμενων περιοχών, «Ακανθού», «Καρπασία» κα. Καφενείο στην Πλατεία του Μούτταλλου Ο κ. Χαράλαμπος μας λέει, «Τις ονομασίες δεν τις αλλάξαμε γιατί ήμασταν ηττημένοι, έπρεπε να είχαμε και την πολιτική των ηττ ημέν ων, τα χάσαμε όλα, προσπαθούσαμε με τη συμπεριφορά μας να πετύχουμε κάτι και ελπίζαμε ότι και εκείνοι θα κρατούσαν τις τοπωνυμίες μας και θα σέβονταν τις εκκλησίες μας. Εμείς δεν πειράξαμε το μιναρέ και το άγαλμα του Κεμάλ, το πήραν οι ίδιοι μαζί τους με την ανταλλαγή πληθυσμών. Επίσης μας έλεγαν ότι η κάθε αλλαγή μονιμοποιεί την κατάσταση.» Σημείο αναφοράς μέσα στην συνοικία αποτελεί η πλατεία, εκεί υπάρχει μέχρι και σήμερα η βάση του αγάλματος του Κεμάλ Αττατούρκ. Οι πλείστοι λένε ότι οι πρώτοι πρόσφυγες που πήγαν στον Μούτταλλο το κατάστρεψαν, αλλά η αλήθεια είναι ότι με την ανταλλαγή πληθυσμών ο Ντεκτάς πήρε το άγαλμα. Η βάση του αγάλματος παραμένει στη θέση της στη μέση της πλατείας του Μούτταλλου. Χαρακτηριστικό είναι το μεγάλο πανό πάνω από τη βάση του αγάλματος που λεει, «Τα σύνορά μας είναι ακτές της Κερύνειας». Σαν αντίδραση στην επιγραφή στην βάση του αγάλματος που έλεγε, «Καλός Έλληνας, νεκρός Έλληνας». Η επιγραφή σήμερα δεν φαίνεται αλλά δεν ξέρουμε πότε ακριβώς και από ποιους σβήστηκε. Είναι μια πλατεία με αντιφάσεις, πάνω στην πλατεία με το άγαλμα, όταν την επισκεφτήκαμε βρισκόταν ένα στολισμένο χριστουγεννιάτικο δέντρο, ενώ τα καφενεία που την περιτριγυρίζουν έχουν ονομασίες από την κατεχόμενη Κύπρο. Σαν μια παρένθεση να αναφέρουμε ότι η αποικιοκρατική πολιτική των Άγγλων δεν επέτρεπε τη δημιουργία πλατειών όπου θα μπορούσαν να γίνονται μαζικές συνάξεις πολιτών και έτσι το μόνο μέρος της Πάφου που υπάρχει πλατεία είναι ο Μούτταλλος. Χαρακτηριστικά είναι τα καφενεία που περιτριγυρίζουν την πλατεία, τα οποία βρίσκεις μόνο στον Μούτταλλο. Πρόκειται για μια τουρκική συνήθεια. Οι Τουρκοκύπριοι λόγω του μωαμεθανισμού δεν μπορούσαν να βρίσκονται στα σπίτια τους να συζητούν, γιατί απαγορευόταν οι ξένοι να δουν τις γυναίκες του, έτσι οι άντρες χρειάζονταν ένα χώρο εκτός 26

σπιτιού για να μαζεύονται οπότε και έτσι αναπτύχθηκε ο θεσμός του καφενείου. Οι πρόσφυγες κράτησαν την τουρκική συνήθεια, προσαρ μόζοντάς την στα δικά τους πρότυπα. Τα περισσότερα καφενεία έγιναν ως επί το πλείστον χώροι που στεγάζουν διάφορα αθλητικά σωματεία, κυνηγετικές λέσχες και διάφορες οργανώσεις των προσφύγων. Είναι πλέον ο χώρος όπου οι πρόσφυγες, συνήθως χωρισμένοι ανάλογα με την καταγωγή τους βρίσκονται για να συζητήσουν πολιτικά, ή για να οργανώσουν διάφορες εκδηλώσεις. Κατά κύριο λόγω έχουν σαν στόχ ο να φέρουν κοντά τους συγχωριανούς, σε μια προσπάθεια να μην χάσουν σαν περιοχές τη συλλογικότητα και συνεκτικότητά τους. Οι κάτοικοι με τα ονόματα που έδωσαν στα καφενεία δείχνουν τις δικές τους μνήμες, τα περισσότερα ονομάστηκαν από την περιοχή καταγωγής των ιδιοκτητών, ενώ στο εσωτερικό υπάρχουν φωτογραφίες από τα μέρη τους. Γενικά υπάρχει μια προσπάθεια ανάδειξης της μνήμης τους με σεβασμό στο τουρκικό στοιχείο. Βασική τους προτεραιότητα είναι να μην ξεχάσουν. Ο μεγαλύτερος φόβος τους είναι η λήθη. Από τον κ. Χρηστάκη, υπεύθυνο του σωματείου «Ελπίς» και πρόσφυγα από τη Ζώδια μαθαίνουμε ότι μετά από πολλές επιχειρηματικές απόπειρες, κατέληξε να διευθύνει το συγκεκριμένο σωματείο. Το σωματείο «Ελπίς», ένας σύλλογος των ποδοσφαιρόφιλων κάτοικων του Μούτταλλου, στεγάζεται σε ένα από τα παλιά τουρκικά καφενεία της πλατείας και η αρχική του μορφή του δεν έχει αλλάξει παρά ελάχιστα. Το κράτος βλέποντας την ανάγκη να συντηρηθούν οι τουρκοκυπριακές συνοικίες προτρέπει τους κατοίκους να Η πλατεία με το χριστουγεννιάτικο δέντρο στο βάθος δεσπόζει ο μιναρές Χαρακτηριστικό καφενείο στην πλατεία 27