Η κατάκτηση της Αιγύπτου και η άλωση της Αλεξάνδρειας.

Η κατάκτηση της Αιγύπτου και η άλωση της Αλεξάνδρειας. Υπό Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Αντινόης κ.κ. ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ Οι Άραβες, λαός Σημιτικής καταγωγής, αφού κατάκτησαν την Παλαιστίνη και τη Συρία 1 στράφηκαν εναντίον της Αιγύπτου. Ο Μωάμεθ (570-632) 2 είχε το 628 3 προσκαλέσει τον Κόπτη διοικητή της Μέμφιδος Μακουκά να ασπασθεί τον Ισλαμισμό 4. Ήλπιζε, ότι εάν δεν αποδεχθεί την πρότασή του, τουλάχιστο θα υποδεχθεί τους πρέσβεις του με φιλικό πνεύμα και θα του έστελνε πολύτιμα δώρα 5. Το 637 ο Ιεροσολύμων Σωφρόνιος δέχθηκε τον Καλίφη Ομάρ Μπεν Αλ Χαττάπ στην Αγία Πόλη 6. Ο έμπειρος διπλωμάτης και στρατηγός Αμρού Ιβν Αςς (Amr ibn el As) είχε επισκεφθή την Αίγυπτο πριν ασπασθεί τον Ισλαμισμό 7. Γνώριζε δε καλά την εσωτερική κατάσταση της χώρας και το πόσο μισούσαν οι ντόπιοι τους ξένους. Ζήτησε, λοιπόν, από τον Καλίφη Ομάρ να του αναθέσει την κατάκτηση της Αιγύπτου. Ο Ομάρ δίστασε να αναθέσει μιά τέτοια επεχείρηση στον Αμρού, που είχε κάτω από τη διοίκησή του 3500-4000 άνδρες. Στο τέλος επέτρεψε με την επιφύλαξη ότι θα στείλει κι άλλον στρατηγό, αφού συμβουλευτεί τους συντρόφους του 1 Παπαδοπούλου, Αντιοχείας, σελ. 719-735. Πρβλ. Mednikov, Η Παλαιστίνη,τόμ. Ι, σελ. 300 και εξής. Για τα αίτια της ραγδαίας επικράτησης του ισλαμισμού Πρβλ. Goeje, Memoire. Becker, The expension. Vasiliev, Histoire. 2 Στεφανίδου, Εκκλ. Ιστορία, σελ. 275. 3 Milne, A History,σελ. 224-225. Adeney, The Greek, σελ. 578. Γιά τα γράμματα που ανταλλάχθηκαν μεταξύ του Μωάμεθ και του Κόπτου Επάρχου βλέπε: Sidarous, Patriarcats, σελ. 72. Margoliouth, Mohommed, σελ. 365. 4 Weil, Leben Mohammeds, σελ. 200. 5 Δήμιτσα, Ιστορία, σελ. 680. 6 Αρβανίτη, Κοπτική, σελ. 49. 7 Δήμιτσα, Ιστορία σελ. 680, υποσημ. 2. Σύμφωνα με μιά Αραβική παράδοση, ο Αμρού έσωσε την ζωή ενός Έλληνα μοναχού από την Αλεξάνδρεια, που κινδύνεψε από το δάγκωμα ενός φιδιούυ. Σε ανταπόδοση για την ευεργασία ο μοναχός προσκάλεσε τον Αμρού στην Αλεξάνδρεια με σκοπό να τον ανταμείψει με 2,000 δηνάρια. Στην Αλεξάνδρεια έμεινε κοντά σε κάποιο σφαιριστήριο. Επικρατούσε μιά τοπική παράδοση, ότι σ όποιο έπεφτε η σφαίρα και την κρατούσε στα χέρια του, αυτός θα γινόταν ο άρχων της Αιγύπτου. Τότε προς έκπληξη των Ελλήνων έπεσε η σφαίρα στο χέρι του Αμρού. Ο μύθος αυτός, που βεβαιώνει μόνο την μετάβαση του Αμρού στην Αίγυπτο, περιγράφεται με ακρίβεια στην ιστορία του Άραβα Ιβν Αβδ Αλχακάμ, σελ. 8-9.

Μωάμεθ. Επειδή δε αυτοί, όπως και οι σύμβουλοι του στην πρωτεύουσα, δίσταζαν να αποφασίσουν, και μάλιστα οι περισσότεροι ήσαν ενάντια σε τέτοια επεχείρηση, ο Ομάρ ανάθεσε στην τύχη την έκβαση της επεχείρησης. Έγραψε στον Αμρού, «Εάν η επιστολή μου αύτη φθάση πριν εισέλθης εις Αίγυπτον, επίστρεψον, εάν δε λάβης αυτήν εν εδάφει της Αιγύπτου προχώρει» 8. Καμμιά άλλη Βυζαντινή επαρχία δεν κατακτήθηκε με τόση ευκολία, όσο η Αίγυπτος και τούτο, διότι οι κάτοικοι, που ήσαν διηρημένοι σε Ορθοδόξους και Κόπτες, δεν ομονόησαν μπροστά στον μεγάλο κίνδυνο. Οι Κόπτες μάλιστα, που αποτελούσαν το μεγαλείτερο μέρος του Αιγυπτιακού πληθυσμού, όχι μόνον δεν αντιστάθηκαν, αλλά βοήθησαν τους Άραβες στην κατάκτηση της χώρας. Παρασυρθέντες υπό του Βενιαμίν, Πατριάρχη των Ιακωβιτών (Κοπτών), έσπευσαν να συνενοηθούν μετά του κοινού εχθρού. Ο Αυτοκράτωρ Ηράκλειος αποβλέποντας στο να συμβιβάσει τα χωρίζοντα τους υπηκόους του αίτια ανεβίβασε, μετά τον θάνατο του Πατριάρχου Γεωργίου (621-630 μ.χ.), τον Επίσκοπο Φάσιδος ή Λαζών (της Κοχλίδος) Κύρο. Οι προσπάθειες όμως του Κύρου απέτυχαν, πιθανώς δε συνετέλεσαν στην αύξηση του προς αλλήλους μίσους 9. Ο στρατηγός Αμρού το 639 μ.χ. ήταν έτοιμος να εισβάλει στην Αίγυπτο, αλλά δεν έπραξε τούτο, διότι ο Πατριάρχης Κύρος του υποσχέθηκε καταβολή ετησίου φόρου 10. Επειδή δεν εκπληρώθηκε αυτή η υπόσχεση ο Αμρού, επί κεφαλής 30,000 αραβικού στρατού, εμφανίσθηκε τον Δεκέμβριο του 639 μ.χ. προ των Πυραμίδων 11, παρ όλο που έλαβε την επιστολή του Ομάρ προτού εισέλθει στο Αιγυπτιακό έδαφος, όρμησε εναντίο της Μέμφιδος 12. Ο Κύρος και πάλιν προτείνει την καταβολή φόρου και την έκδοση σε γάμο της κόρης του Αυτοκράτορος Ευδοξίας, είτε άλλης βασιλόπαιδος προς τον Χαλίφη, τον οποίον, όπως πίστευε ο Πατριάρχης, θα προσήλκυε στον Χριστιανισμό. Ο τότε όμως αρχιστράτηγος Μαριανός απεδοκίμασε τις προτάσεις και έσπευσε μετά του στρατού σε βοήθεια της 8 Δήμιτσα, Ιστορία, σελ. 681. Σύμφωνα με μιά παράδοση, ο Ομάρ είχε δώσει οριστική διαταγή για την κατάκτηση της Αιγύπτου. Άλλη δε, ότι ο Αμρού χωρίς συγκεκριμμένη άδεια ώρμησε από την Καισάρεια εναντίον της Αιγύπτου. 9 Μαζαράκη, Συμβολή, σελ. 2. 10 Ο Μαζαράκης από τον εισπραττόμενο φόρο υπολογίζει τους Κόπτες σε 12.000.000, ενώ τους Έλληνες (Μελχίτες) σε 300.000. Βλέπε του αυτού, Συμβολή, σελ. 4, υποσημ. 3 11 Milne, History of Egypt, σελ. 115. 12 Δήμιτσα, Ιστορία, σελ. 681-682.

πολιορκουμένης Μέμφιδος 13. Η ελληνική φρουρά αντέταξε απεγνωσμένα ηρωϊκή άμυνα 14, αλλά, μετά από επτάμηνο πολορκία 15, προδόθηκε από τον Έπαρχο της Μέμφιδος Μακουκά, ο οποίος για να καταλάβει την εξουσία είχε αποκρύψει τις μονοφυσιτικές του πεποιθήσεις 16. Ο Milne σημειώνει: «Οι Κόπτες συνετάχθησαν μετά των Αράβων ο επισημότερος δ αυτών (των Κοπτών) ήτο Γεώργιός τις, έπαρχος, όστις ήρχισε πλέον φανερώς να βοηθή τους Άραβας μετά την μάχην της Ηλιουπόλεως» 17. Κατά τον Sedillot, η Μέμφις είχε δύο ειδών υπερασπιστάς, αφ ενός τους Έλληνες, που ήσαν οι κύριοι του φρουρίου, και αφ ετέρου τους Κόπτες, που κατοικούσαν στην πόλη και βρίσκοντο κάτω από τις διαταγές του Μακουκά. Οι Έλληνες, μόλις πληροφορήθηκαν την συνθηκολόγηση των Κοπτών, άλλοι μεν κατέφυγαν στην Αλεξάνδρεια, άλλοι δε στο φρούριο της Βαβυλώνος (Καρς Αλ-Σαμ ατ) 18. Μετά την μάχη της Ηλιουπόλεως 19 κατέλαβε στη συνέχεια την Βαβυλώνα 20, που βρίσκετο στις ανατολικές όχθες του Νείλου. Μεγάλη αντίσταση συνάντησε ο Αμρού στη Βαβυλώνα, φρούριο στο παλαιό Κάϊρο με έξι χιλιάδες άνδρες 21, ώστε αναγκάσθηκε να περιμένει στρατιωτική ενίσχυση από δώδεκα χιλιάδες άνδρες με αρχηγό τον Ζουβεϊρ και τρεις άλλους συντρόφους του Μωάμεθ 22. Η Βαβυλών μετά από επτά μήνες πολιορκίας παραδόθηκε. Οι υπερασπιστές του φρουρίου καταφεύγουν στη νήσο Ράουντατ (Ρόδα = Κήπος), όπου οι Άραβες τους περιεκύκλωσαν και τους ηχμαλώτησαν 23. Οι δε Κόπτες με αρχηγό τον Μακουκά, γιό του Μηνά 24, προτίμησαν να συνθηκολογήσουν και να παραδώσουν όλη την χώρα 25. Στη Φάρμα η ελληνική φρουρά αντιστάθηκε, αλλά ο Αμρού, βοηθούμενος από τους Κόπτες, έγινε κυριάρχος της κατάστασης 26. Από 13 Μαζαράκη, Συμβολή, σελ. 3-4 14 Bois, Descript, τόμ. V, σελ. 59. 15 Μαζαράκης, Συμβολή, σελ. 4. 16 Neale, A History, σελ. 71. 17 Milne, A History of Egypt, σελ. 115. Πρβλ. Poole, A History, σελ. 7. 18 Το σημερινό Παλαιό Κάϊρο. 19 John of Nikion, Ethiopic Chronicle, 112, 113. 20 John of Nikion, Ethiopic Chronicle, 116-118. Πρβλ. Macaire, Histoire, σελ. 232. 21 Καλλιμάχου, «Αι τελευταίαι ημέραι», Εκκλ. Φάρος, τόμ. ΣΤ, σελ. 41. 22 John of Nikion, Ethiopic Chronicle, 116-118. Δήμιτσα, Ιστορία, σελ. 682. 23 Μαζαράκης, Συμβολή, σελ. 4-5. 24 Callimachos, Cyrus and Al-Mukaukas, Εκκλ. Φάρος, τόμ. ΙΓ, σελ. 477. 25 Trevor, Egypt from the Conquest, σελ.296-297. Πρβλ. Ylieger, The Origin, σελ. 38. Φιριππίδου, Ιστορικόν σημείωμα, σελ. 139. 26 Δήμιτσα, Ιστορία, σελ. 682.

εκεί προχώρησε προς τη Bildeis, που απείχε δώδεκα ώρες από το Κάϊρο. Στο λιμάνι Umm Danin, παραπόταμο λιμάνι του Καϊρου, πραγματοποίησε την τρίτη μάχη του εναντίο των Ελλήνων 27. Ο Βυζαντινός αξιωματούχος, αλλ Αιγύπτιος την καταγωγή, Μακουκάς αποδείχθηκε προδότης του Βυζαντινού Αυτοκράτορα, της Εκκλησίας και της πατρίδας του 28. Ο Poole δικαίως λέγει, ότι «κατέστη ο μεγαλείτερος προδότης του Χριστιανισμού» 29. Κύριος της κατάστασης ο Αμρού εκστρατεύει κατά της Αλεξανδρείας. Στο δρόμο συνάντησε μικρή αντίσταση σε δύο πόλεις όπου κατέφυγαν οι Έλληνες, στην παρά την Ναύκρατον (Δαμανχούρ) χερσόνησο του Λύκου (Κομ-Σχερίκ), και την Μαρέα 30. Αφού κυρίευσε τις θέσεις αυτές άρχισε την πολιορκεία της Αλεξανδρείας γύρω στονοκτώβριο του 639 μ.χ. 31. Στο μεταξύ ο Πατριάρχης Κύρος κατηγορείται προς τον Αυτοκράτορα, ο οποίος τον καλεί στην Κωνσταντινούπολη για να απολογοηθεί. Όταν ο Κύρος του εξέθεσε τα γεγονότα, ο Ηράκλειος τον περιέβαλε με πλήρη εξουσία, να πραγματευθεί με τον Άμρου την από της Αιγύπτου αποχώρηση των Αράβων με την συμφωνία να καταβάλεται ετήσιος φόρος 32. Ο Κύρος έφθασε στην Αλεξάνδρεια, όταν επολιορκείτο ασφυκτικά από τον Άμρου, ο οποίος ήτο βέβαιος πλέον για την άλωσή της. Η αδράνεια του Βυζαντινού στόλου και η απροσδόκητος ολιγωρλία του Αυτοκράτορος περί της πόλεως ενίσχυαν τις προσδοκίες του Άραβος στρατηγού. Οι Αλεξανδρινείς εν τούτοις αντεστάθησαν ηρωϊκά και απέκρουσαν πολλές φορές τις εφόδους των Αράβων. Στο διάστημα των δεκατεσσάρων μηνών πολιορκίας, εφόνευσαν είκοσι τρεις χιλιάδες. Η πολιορκία δε θα ελύετο, εάν έφθανε εγκαίρως η στρατιωτική βοήθεια από την Κωνσταντινούπολη. Οι αμυνόμενοι απελπίσθηκαν, όταν πληροφορήθηκαν για τον θάνατο του Ηρακλείου και τις περί διαδοχής διενέξεις των διαδόχων του. Έτσι στις 21 ή 23 Δεκεμβρίου του 640 μ.χ. οάμρου εισήλθε θριαμβευτής μέσα στην Αλεξάνδρεια. Ο Πατρίκιος, οι στρατιωτικοί, οι άρχοντες και πολλοί εκ των κατοίκων κατέφυγαν στο 27 Δήμιτσα, Ιστορία, σελ. 682. 28 Butcher, The Story, τόμ. Ι, σελ. 357. Πρβλ. Irving, Successors, σελ. 165. 29 Poole, A History, σελ. 6. 30 Μαζαράκης, Συμβολή, σελ. 5. 31 Αυτόθι. 32 Αυτόθι.

Βυζαντινό στόλο. Ο δε Κύρος παρέμεινε, ελπίζων ότι θα μπορέσει να σώσει από την ολοσχερή καταστροφή το ποίμνιό του. Η απόπειρα όμως της ανακακταλήψεως υπό των Βυζαντινών έπεισε τον Άμρου, ότι μόνοι πιστοί σ αυτόν ήσαν οι Κόπται (Ιακωβίτες), προς τους οποίους παρεχώρησε προνόμια και τιμές στο πρόσωπο του Πατριάρχου τους Βενιαμίν, τον οποίον προσκάλεσε στην Αλεξάνδρεια 33. Ο Ιωάννης Νικίου στη Χρονογραφία 34 του εκθέτει με ακρίβεια μεν τα όσα έλαβαν χώρα στην Αίγυπτο, μολονότι δεν αποκρύπτει, σαν μονοφυσίτης, την έχθρα του κατά της ελληνικής Ορθοδοξίας, χαιρεκακεί 35 δε διά την υπό των Αράβων κατάλυση της ελληνικής κυριαρχίας και προσπαθεί να καλύψει τις κατά την περίοδο αυτή ασχημίες των Κοπτών 36. Οι Μουσουλμάνοι κατακτητές σαν όρους συνθηκολόγησης ζήτησαν ή την επιβολή του Ισλαμισμού ή την επιβολή φόρου και την υποταγή. Ο Μακουκάς ακούοντας για τη ζωή των Αράβων εντυπωσιάσθηκε τόσο που δεν δίστασε να θυσιάσει το συμφέρο των Ελλήνων 37. «Παρέστημεν ενώπιον ανθρώπων είπον τω Μουκαυκά οι εκ του στρατοπέδου των Μουσουλμάνων επανελθόντες πρέσβεις οίτινες της ζωής προτιμώσι τον θάνατον και ούτε περί επιγείου μεγαλείου μεριμνώσιν, ούτε προς κωμικάς επιθυμίας σπεύδουσι. Κάθηνται επί της γης και εσθίουσι γονατιστί, ο δε αρχηγός αυτών ουδόλως διακρίνεται των άλλων, ουδεμία διαφορά υπάρχει μεταξύ μεγάλου και μικρού, ούτε μεταξύ κυρίων και δούλων. Εν δε τη ώρα της προσευχής ουδείς απολείπεται, αλλά πάντες νίπτονται και προσεύχονται μετά μεγίστης ευλαβείας» 38. Η στάση των Κοπτών απέναντι στους εισβολείς είναι συμφεροντολογική. Αποβλέπουν στο συμφέρο των ομοφύλων και ομοθρήσκων τους. Έμειναν αδιάφοροι για την βυζαντινή απώλεια 39. Οι 33 Μαζαράκης, Συμβολή, σελ. 5-6. 34 Ο Ιωάννης ήταν μονοφυσίτης επίσκοπος της πόλης Νικίου. Το Χρονικό του περιλαμβάνει την περίοδο από του Αδάμ μέχρι τις μέρες της κατάληψης της Αλεξάνδρειας και της αποκατάσης του Κόπτου Πατριάρχου Βενιαμίν (643-644). Το σπουδαιότερο τμήμα του Χρονικού είναι αφιερωμένο στην εξιστόρηση των μεγάλων πολιτικών μεταβολών της εποχής του. Ο Krumbacher σημειώνει, «έγραψε την χρονογραφίαν αυτού ελληνιστί, το πρωτότυπον δ αυτής μετεφράσθη άγνωστον πότε εις την αραβικήν και εκ ταύτης εις την αιθιοπικήν, η αιθιοπική δε μόνη μετάφρασις, ως φαίνεται διεσώθη» (Krumbacher, Ιστορία βυζ. Λογοτεχνίας, τόμ. Ι, σελ. 817). 35 Chronique de Jean eveque de Nikiou, κεφ. CXVII. 36 Chronique de Jean eveque de Nikiou, κεφ. CXIIΙ, CXXI. 37 Δήμιτσα, Ιστορία, σελ. 682. 38 Δήμιτσα, Ιστορία, σελ. 682-683. 39 Αρβανίτη, Κοπτική, σελ. 49.

Κόπτες μισούσαν εξ άλλου τόσο την Βυζαντινή εξουσία, ώστε ευχαρίστως δέχθηκαν την μωαμεθανική εισβολή 40. Η πληροφορία του Ιωάννου Νικίου, ο οποίος αναφέρει ότι, όταν οι μουσουλμάνοι εξακρίβωσαν την αδυναμία των Ρωμαίων και την εχθρότητα τουλαούπροςτοναυτοκράτορα Ηράκλειο, εξ αιτίας των υπ αυτού διωγμών χάρη της Ορθοδόξου πίστεως έγιναν τολμηρότεροι και ισχυρότεροι στον πόλεμο. Τόσο η επισκοπή του όσο και ο πληθυσμός των άλλων πόλεων δοκιμάσθηκαν βαρύτατα μετά την κατάκτηση και ενώ λίγοι είναι εκείνοι, που βοήθησαν τους Άραβες ή προσχώρησαν σ αυτούς, μεγάλες μάζες του λαού απ όλες τις παρατάξεις έφυγαν στην Αλεξάνδρεια και στις άλλες πόλεις, που ήταν ακόμη στα χέρια των Βυζαντινών 41. Λέγεται, ότι Πατριάρχης των Κοπτών Βενιαμίν, που βρίσκετο στην εξορία 42, διεμήνυσε στους Κόπτες να παραδοθούν ειρηνικά στον Αμρού 43. Το 641 οι Άραβες έγιναν κυριάρχοι της Αλεξάνδρειας 44. Από του 641 μέχρι του 642 45 η Αίγυπτος απέβη μέρος της κυριαρχίας του Καλίφου της Δαμασκού (των Αββασιδών), αλλ έπειτα απέκτησε ιδιαιτέρους Καλίφας, τους Φατιμίδας (969-1171) και τους Εγιουπίδας (1171-1254) 46. Οι χριστιανοί ως επί το πλείστον υφίσταντο καταπιέσεις, ιδιαίτερα όταν κυριάρχησαν στην Αίγυπτο οι Μαμελούκοι (από το 1254) 47. Επειδή η Αλεξάνδρεια κατακτήθηκε με το σπαθί και χωρίς συνθήκη παραδόθηκε, ο στρατός του Αμρού ζήτησε να λεηλατήσει την πόλη και να μοιρασθεί τους ανθρώπους και όλα τα ακίνητα της πόλης. Ο Αμρού διαβίβασε αυτή την αξίωση στον Kαλίφη, ο οποίος, δεν ήθελε να πικράνει εκείνους που είχαν κατακτηθεί, αλλά ήθελε περισσότερο να τους κερδίσει με την επιείκεια, διάταξε να επιβληθεί στην πόλη κεφαλικός φόρος από δύο δηνάρια και τον έγγειο φόρο ανάλογα με τα κτήματα, η δε ζωή και η περιουσία των κατοίκων να μείνουν ανέπαφα. Επίσης επέτρεψε την 40 King, The Rites, σελ. 346. 41 John of Nikion, Ethiopic Chronicle, 118, 1-10, 115, 9. 42 Severus, History of the Patriarchs, τόμ. Ι, σελ. 489 και εξής. Amelineau, Fragments, σελ. 11 και εξής. 43 Αρβανίτη, Κοπτική, σελ. 50. 44 Καλλιμάχου, «Αβυσσινία», Εκκλ. Φάρος, έτος Β, τόμ. Δ, σελ. 17. Αρβανίτη, Κοπτική, σελ. 49. 45 Milne, Α History of Egypt, σελ. 116. Γιά τις χρονολογίες της κατάκτησης της Αιγύπτου, για τις οποίες υπάρχου ν πολλές διαφωνίες βλέπε Brooks, στο Byzant. Zeitschrift, IV, σελ. 435-444. 46 John of Nikion, Ethiopic Chronicle, 120. Πρβλ. Αρβανίτη, Κοπτική, σελ. 49. Στεφανίδου, Εκκλ. Ιστορία, σελ. 417. 47 Στεφανίδου, Εκκλ. Ιστορία, σελ. 417.

επάνοδο των κατοίκων των χωριών, που βοήθησαν τους Έλληνες και θεωρούντο σαν αιχμάλωτοι και δόθηκαν σ αυτούς τα ίδια δικαιώματα, παρόμοια με εκείνα που δόθηκαν στους Κόπτες 48. O Al-Makrizi, αναφέρει ότι, «οι Κόπται εζήτησαν ειρήνευσιν μετά του Amr, υπό τον όρον να πληρώνουν φόρον υποτελείας, όπερ ούτος και εδέχθη, και να τους διασφαλίση τας περιουσίας των ούτοι δε εβοήθησαν τους μουσουλμάνους εναντίον των Ρωμαίων, μέχρις ότου ο Θεός έτρεψεν αυτούς εις φυγήν και τους εξεδίωξεν εκ της Αιγύπτου» 49. Ο Επίσκοπος Νικίου Ιωάννης, παρουσιάζει στο Χρονικό του τον Κύρο μόνον σαν πνευματικό αρχηγό της Αιγύπτου, ταυτόχρονα μας δίδει το όνομα του Επάρχου, που σαν προδότης ήρχετο σε μυστικές συνενοήσεις με τον Αμρού και καταπρόδοσε την ελληνική φρουρά της Βαβυλώνος 50. Όταν ο Κύρος ανάλαβε να συζητήσει με τον Αμρού τους όρους ειρήνης, δεν πολιτεύθηκε σαν αντιβασιλέας της Αιγύπτου. Αφού επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια ανακοίνωσε το πόρισμα των συζητήσεων προς τον Αυγουστάλιο Θεόδωρο και τον στρατηγό Κωνσταντίνο, και συνέστησε ν ανακοινώσουν τους όρους στον Αυτοκράτορα Ηράκλειο και να ζητήσουν ενίσχυση από την Κωνσταντινούπολη 51. Ο Μακουκάς εν τω μεταξύ σπεύδει να συνθηκολογήσει 52, διότι εφοβείτο μήπως με την υποχώρηση των νερών του Νείλου, που εμπόδιζαν τις επιχειρήσεις των Αράβων, αυξήσουν τις αξιώσεις τους. Στον Άραβα στρατηγό είπε: «Μετά των Ελλήνων ουδεμίαν επιθυμώ να έχω συνάφειαν, ούτε εις τον παρόντα ούτε εις τον μέλλοντα κόσμον απεχθάνομαι διά παντός την βυζαντινήν τυραννίαν, την σύνοδον της Χαλκιδόνος, και τους ακολουθούντας αυτήν Μελχίτας» 53. Οι προτάσεις του Αμρού ήταν μέτριες για ανθρώπους, πουείχαν χάσει προ πολούτην ελευθερία τους και προτιμούσαν να πληρώνουν κανονικό φόρο, παρά να υπόκηνται σε αυθαίρετες καταπιέσεις 54 και διωγμούς. Πίστευαν ότι οι Άραβες ήσαν οι 48 Δήμιτσα, Ιστορία, σελ. 688 49 Makrizi, A Short History. Πρβλ. Fortescue, The Lesse, σελ. 225. Αρβανίτη, Κοπτική, σελ. 50. 50 Καλλιμάχου, «Αι τελευταίαι ημέραι», Εκκλ. Φάρος, τόμ. ΣΤ, λα, σελ. 49. 51 Apres avoir termine cette negociation, le Patriarche (Cyrus) retourna a Alexandrie et il en fit part a Theodore (le prefet Augustal de l Egypte) et au general Constantin, en les invitant a communiquer ces conditions a l Empereur Heraclius et a les appuyer aupres de lui, Chronique de Jean eveque de Nikiou, κεφ.cxix, σελ. 575-576. 52 Καλλιμάχου, «Αι τελευταίαι ημέραι», Εκκλ. Φάρος, τόμ. Z, σελ. 443. 53 Gibbon, The History of the deckine, σελ. 502. 54 Δήμιτσα, Ιστορία, σελ. 683.

απελευθερωτές της Αιγύπτου και γι αυτό τους βοήθησαν στο να κατακτήσουν ευκολώτερα την χώρα 55. O Diehl σημειώνει τα εξής σημαντικά: Les Coptes embrasserent presque sans resister le parti de l envahisseur et assurerent par leur defection la victoire des Musulmans 56. Ο Punger σημειώνει, ότι «οι Κόπται μισούντες το Βυζάντιον προυτίμησαν την Αραβικήν κατάκτησιν, δι ην βραδύτερον έμελλον να κλαύσωσι πικρώς» 57. Ο Αμρού αρκέστηκε στην πληρωμή κεφαλικού φόρου δύο δηναρίων, από του οποίου εξαιρούντο οι γυναίκες, οι γέροντες και τα παιδιά, και στην πληρωμή εγγείου φόρου 58. Ο Μακουκάς αποδέχθηκε τις προτάσεις αυτές προς χάρη του εαυτού του και των Κοπτών 59, άφησε τους Έλληνες να αποφασίσουν τι θα προτιμήσουν, να υποταχθούν ή να επιστρέψουν στην Αλεξάνδρεια. Ο Βυζάντιος στα Αιγυπτιακά σημειώνει, ότι «ο Μοκαύτας αυτός κατεγίνετο να παραδώση τπ φρούριο εις τους Άραβας διά συνθηκών ωφελίμων προς μόνον αυτόν και τους ομογενείς του» 60. Ο Μακουκάς, φαίνεται, ότι έκρυβε κάποια προσωπική πικρία εναντίον του Βυζαντινού Αυτοκράτορα, διότι, έπνιξε τον αδελφό του στο Νείλο και τον υποχρέωνε ν ακολουθεί το δόγμα του Πάπα Λέοντος, γι αυτούς τους λόγους ήτο θανάσιμος εχθρός των Ελλήνων 61 και προτίμησε να καταστήσει την Αίγυπτο, φόρου υποτελή στους Άραβες παρά να βλέπει αυτήν κάτω από τους Έλληνες Αυτοκράτορες, που ήταν όλοι Χαλκηδόνιοι και κακοποιούσαν ακατάπαυστα τους Ιακωβίτας 62. Σύμφωνα με τον Bulter, ο Μακουκάς πρόδωσε τους Έλληνες και συμφιλίωσε τους Κόπτες και τους Μουσουλμάνους, στο τέλος ασπάσθηκε την πίστη του Ισλάμ 63. Στα παράπονα του Βυζαντινού Αυτοκράτορα για την επονείδιστο αυτή ειρήνη ο Μακουκάς απήντησε: «Αληθές μεν εστι ότι ο εχθρός ουχί τοσούτον 55 Chronique de Jean eveque de Nikiou, κεφ. CXVII, CXIII και CXXI. Πρβλ. Marcel, Egypte depuis la Conquete, σελ. 14. Vaujany, Histoire, σελ. 132-133. 56 Diehl, L Africa Byzantine, σελ. 553. 57 Punger, Koptische Kirche, στην Allgemeine Encyklopadie, σελ. 25. Πρβλ. Παπαρηγόπουλος, Ιστορία, τόμ. Γ, σελ. 299. 58 Δήμιτσα, Ιστορία, σελ. 683. Πρβλ. Καλλιμάχου, «Αι τελευταίαι ημέραι», Εκκλ. Φάρος, τόμ. Ζ, σελ. 450-451. Ο αριθμός των φόρου υποτελών ανδρών αναβιβάζεται μεταξύ 6,000, 000 και 8,000,000. Απ αυτό συμπεραίνεται ότι ο συνολικός αριθμός των κατοίκων της χώρας ήτο περίπου 15,000,000. 59 Callimachos, «Cyrus and Maukukas», Εκκλ. Φάρος, τόμ. ΙΓ, σελ. 481, σημ. 10 και 11. 60 Βυζάντιος, Αιγυπτιακά, σελ. 319. 61 Ockley, The history of the Saracens, σελ. 301-305. Ταυτίζει τα ονόματα Μίσρα, Κάϊρο και Μέμφις (αυτόθι σελ. 301). 62 Vansleb, Histoire, σελ. 318. 63 Bulter, The Arab Conquest, σελ. 362.

πολυάριθμός εστιν ως ημείς, είς Μουσουλμάνος όμως ισοφαρίζει προς εκατόν των ημετέρων, και πάντες εκ των απολαύσεων της γης απολαμβάνουσιν μόνον απλήν ενδυμασίαν και τροφήν και αναμένουσι τον μαρτυρικόν θάνατον, ως άγοντα κατ ευθείαν εις τον Παράδεισον, εν ω ημείς την ζωήν ποθούμεν και την ηδυπάθειαν, και τον θάνατον φοβούμεθα» 64. Όταν υποχώρησαν τα νερά του Νείλου ο δρόμος προς την Αλεξάνδρεια ήτο πιά ανοικτός. Ο Αμρού αναχώρησε από το Κάϊρο με το στρατό του συνοδευόμενος από πολλούς Κόπτες, οι οποίοι αν και δεν εμάχοντο, όμως βοηθούσαν στη μεταφορά τροφών, κατασκευή γεφύρων και άλλα παρόμοια. Οι κάτοικοι της Μέμφιδος, που είχαν ταπεινωθεί τόσο από τους Έλληνες και τους Ρωμαίους και είχαν απογυμνωθεί από τα μνημεία τους, ευχαρίστως εργάζοντο για την πτώση της υπερήφανης Ελληνικής πόλης, που είχε γίνει η έδρα της Κυβέρνησης, το κέντρο του εμπορίου, των τεχνών και των επιστημών 65. Οι Έλληνες μόλις πληροφορήθηκαν την προδοσία αυτή των Κοπτών, συγκέντρωσαν τις φρουρές τους απ όλες τις πόλεις και με ηρωϊσμό αντιμετώπισαν τον επερχόμενο Αμρού. Η πρώτη μάχη έγινε στη Τερενούτ, στις όχθες της δυτικής διώρυγος του Νείλου, που απείχε πέντε μέρες από την Αλεξάνδρεια. Οι Έλληνες υποχώρησαν, ο δε Αμρού στέλνει τον Scharik να τους καταδιώξει, όμως οι Έλληνες τον περικύκλωσαν σ ένα λόφο και μόλις που σώθηκε από την άφιξη του Αμρού. Κοντά στο λόφο αυτό, που αργότερα ονομάσθηκε Com Scharik, αγωνίσθηκαν επί τρεις μέρες τα αντιμαχόμενα στρατεύματα, μέχρις ότου οι Έλληνες αποσύρθηκαν στη Σίτλις 66. Επειδή και εδώ ηττήθηκαν, αντιπαρατάχθηκαν στο Κέριο (Χαίρεο), που απείχε μία μόνον ημέρα από την Αλεξάνδρεια. Για δέκα ολόκληρες μέρες αγωνίσθηκαν και αντιστάθηκαν, αναγκάσθηκαν όμως μετά από πολλές και πείσμωνες μάχες να εγκαταλείψουν και την θέση αυτή και ζήτησαν καταφύγιο στα τείχη της Αλεξανδρείας. Αυτό άφηνε τους Άραβες ανεμπόδιστους να εγκαταστήσουν το στρατόπεδο τους γύρω από την πρωτεύουσα και να προετοιμάσουν τα απαραίτητα για την πολιορκία 67. Η Αλεξάνδρεια ήτο εκ φύσεως πόλη οχυρά και μπορούσε να αναφοδιασθεί και από τη θάλασσα με σταρτιωτικές ενισχύσεις και τροφοδοσίες. Για πολύ χρόνο αντιστάθηκε στην πολιορκία των Αράβων. 64 Δήμιτσα, Ιστορία, σελ. 683-684. 65 Δήμιτσα, Ιστορία, σελ. 684. 66 Δήμιτσα, Ιστορία, σελ. 684. 67 Δήμιτσα, Ιστορία, σελ. 684-685.

Όταν οι Άραβες κατόρθωσαν να καταλάβουν την ακρόπολη διώχθηκαν αμέσως απ αυτή και πολλοί συνελήφθηκαν ανάμεσα στους οποίους ήτο και αυτός ο Αμρού 68. Ο Ηράκλειος πρόβλεπε ότι, εάν έπεφτε η Αλεξάνδρεια θα εχάνετο όχι μόνον η Αίγυπτος, αλλά και όλη η Βόρειος Αφρική, γι αυτό αγωνίσθηκε να σώσει την πόλη. Ο Βυζαντινός όμως Αυτοκράτωρ ύστερα από τόσους θριάμβους και συμφορές πέθανε με πικρία την 11η Φεβρουαρίου 641 69. Μετά από ένα χρόνο πέθανε ο Πατριάρχης Κύρος, ο οποίος, κατά τον Ιωάννη Νικίου, αυτοκτόνησε διά δηλητηρίου 70. Έτσι, όχι μόνον καμμία βοήθεια δεν ήρχετο, αλλά οι διαμάχες που ξέσπασαν στην Κωνσταντινούπολη για τη διαδοχή του θρόνου και των στάσεων των στρατιωτών, είχαν σαν αποτέλεσμα να ανακληθούν και τα στρατεύματα πίσω στην πρωτεύουσα 71. Οι πολιορκούμενοι Αλεξανδρείς αποθαρρύνθηκαν, οι πλούσιοι και ισχυροί αναχώρησαν με τα πλούτη τους, εκείνοι που παρέμειναν αδυνατούσαν να αποκρούσουν τους υπό την αρχηγία του Ουβαδά Ιβν Ασσαμίτ, συντρόφου του Μωάμεθ, βαρβάρους. Στις 21 Δεκεμβρίου του 641 (μήνα Μουχαρέμ) του εικοστού πρώτου χρόνου της Εγίρας, ο Αμρού επιτέθηκε στην πόλη. Η επίθεση απεκρούσθη, αλλ ο Αμρού στράφηκε στην καταδίωξη εκείνων πουζητούσαν να φύγουν διά της ξηράς. Τα ελληνικά στρατεύματα, που αποβιβάσθηκαν κατέλαβαν ξανά την πόλη. O Αμρού για δεύτερη φορά επεχείρησε να καταλάβει την πόλη, πράγμα που πέτυχε χάρη στην προδοσία κάποιου θυρωρού της πόλης. Τριακόσιες χιλιάδες υπολογίζονται οι άνδρες που έπεσαν κάτω από τα τείχη της πόλης στη διάρκεια της επταμήνου (κατ άλλους δεκατετραμήνου) πολιορκίας 72. Ο Benedite ανεβάζει τον χρόνο αντίστασης σε δέκα πέντε μήνες 73. 68 Δήμιτσα, Ιστορία, σελ. 687. 69 John of Nikion, Ethiopic Chronicle, 116, 1-3. Ο ιωήλ στη Χρονογραφία του σημειώνει τα εξής: «Ούτος (ο Ηράκλειος) ουν ύστερον υπ Αθανσίου πατριάρχου των Ιακωβιτών και Σεργίου Κωνσταντινουπόλεως του Σύρου απατηθείς εις την των Μονοθελητών αίρεσιν εξεκυλίσθη, και δη νόσω υδερική περιπεσών και δεινώς τιμωρηθείς τέθνηκεν», Migne, P.G., τόμ. 139, στήλ. 268 B. 70 Chronique de Jean eveque de Nikiou, κεφ. CXX. 71 Δήμιτσα, Ιστορία, σελ. 687. 72 Δήμιτσα, Ιστορία, σελ. 687-688. Ses remparts virent tomber 300,000 guerriers commandes par Amrou, pendant ce siege memorable, qui dura quatorze mois; enfin, elle fut emportee d assaut le 22 Decenbre 640 (κατ άλλους 641) par ces soldats irresistibles, aux cris de: A la mort! Au Paradis! Isambert, l Orient, σελ. 75. 73 Benedite, La Grnade Encyclopedie, τόμ. XV, σελ. 691.

Για τη βιβλιοθήκη της Αλεξανδρείας δεν γίνεται λόγος από τους Άραβες χρονογράφους. Αποτελεί μύθος η παράδοση ότι βρέθηκαν τόσα πολλά βιβλία ώστε επί έξι μήνες τα χρησιμοποιούσαν σαν καύσιμη ύλη στα λουτρά της πόλης 74. Εάν δε υπήρχαν χειρόγραφα, αυτά ως πολύτιμα, ή στάλθηκαν σε ασφαλή μέρη ή εκείνοι που έφυγαν πριν από την πολιορκία τα πήραν μαζί των 75. Όσο μεγάλες και αν ήταν οι καταστροφές, που υπέστη η Αλεξάνδρεια την περίοδο της Ρωμαιοκρατίας, όταν συγκριθούν προς τα δεινοπαθήματα, τα οποία έπαθε από τους Άραβες, ήταν μικρές και ασήμαντες. Διότι επί της κυριαρχίας των Ρωμαίων και των Βυζαντινών μέχρι της τελευταίας καταστροφής η Αλεξάνδρεια διατήρησε τον ελληνικό χαρακτήρα και μεγαλείο της και παράμεινε η δεύτερη πόλη του κόσμου 76. Ο Αμρού θέλησε να καταστήσει την Αλεξάνδρεια πρωτεύουσα και έδρα του, αλλ ο Ομάρ όμως δεν επέτρεψε να εδρεύει ο διοικητής του πέρα από τον Νείλο, προφασιζόμενος ότι η Αλεξάνδρεια απέχει πολύ από τη Μεδίνα και ότι η περιοχή ήτο άκαρπος. Γι αυτό τον λόγο ο Αμρού ίδρυσε νέα πόλη, στη θέση που στρατοπέδευσε, όταν πολιορκούσε την Βαβυλώνα, μέρος δε αυτής διατηρείται με το όνομα Παλαιό Κάϊρο 77. Από της εποχής αυτής αντικατεστάθηκε ο ελληνικός πολιτισμός, η επιστήμη και η φιλοσοφία από τον βαρβαρισμό, τα χρονικά της Κοπτικής Εκκλησίας και τις ιστοριογραφίες των Αράβων κατακτητών. «Οι Ρωμαίοι καίπερ επί πέντε αιώνας άρξαντες της Αιγύπτου ως επαρχίας, ουδέν όμως ίχνος κατέλιπον, μαρτυρούν ότι ποτέ κύριοι της χώρας υπήρξαν διότι και πριν μετατεθή έτι η της Κυβερνήσεως έδρα από της Ρώμης εις την Κωνσταντινούπολιν η Αίγυπτος διωκήθη ως μία ελληνική επαρχία. Μετά δε την πτώσιν της Αλεξανδρείας η Αίγυπτος απετέσε μέρος του μεγάλου των Καλιφών κράτους και η ιστορία αυτής αποτελεί μέρος της Αραβίας και των Αράβων» 78. 74 Δήμιτσα, Ιστορία, σελ. 689. 75 Δήμιτσα, Ιστορία, σελ. 689. 76 Δήμιτσα, Ιστορία, σελ. 689. Πρβλ. Isambert, l Orient, σελ. 75. 77 Δήμιτσα, Ιστορία, σελ. 690. 78 Δήμιτσα, Ιστορία, σελ. 690-691.

Ο Γεώργιος Μαμουκάς. H κατάλυση της ελληνικής κυριαρχίας στην Αίγυπτο συνδέεται στενότατα με την πολυσυζητημένη προσωπικότητα του Γεωργίου Μακουκά Ο Karabacek υποστήριξε την γνώμη ότι ο πλήρης τίτλος του πολυθρυλήτου Μακουκά είναι: «Ο μεγαυχής (= η αυτού Εξοχότης) Γεώργιος ο υιός Μηνά του Παρκαβίου» 79. Ο Poole κατά παράδοξο τρόπο αποκαλεί τον Μακουκά Ιωάννη και Γεώργιο, αλλά καμμία πηγή δεν αναφέρει τον Μακουκά ως Ιωάννη 80. Για το πρόσωπο του επάρχου Γεωργίου Μακουκά, οι Άραβες ιστορικοί μιλούν για κάποιον άγνωστο Al-Mukaukis, που πρόδωσε σ αυτούς την πατρίδα του 81. Ο Καλλίμαχος σημειώνει: «Ο Μακουκάς ην έπαρχος της βυζαντινής κυριαρχίας εν Αιγύπτω, αλλά μονοφυσίτης το δόγμα» και ότι «κατεπρόδωσε την εν Βαβυλώνι αμυνομένην ελληνικήν φρουράν» 82. Στο σημείο αυτό ο λόγιος Αρχιμανδρίτης Ηλίας Στεφάνου συνταυτίζει τον Μακουκά με τον πολυπαθή Πατριάρχη Αλεξανδρείας Κύρο και ερωτά «τι το προδοτικόν διέπραξε συνθηκολογήσας μετά του στρατηγού των Αράβων Αμρού, αφ ου ευρέθη εν τη υστάτη προς τούτο ανάγκη» 83 ; Ο Καλλίμαχος διαφωνών στην ταύτιση των δύο προσώπων ισχυρίζεται ότι ο Στεφάνου βασίζει τα επιχειρήματά του στο έργο του Άγγλου ιστορικού Butler 84, ο οποίος απροκάλυπτα αποκαλεί τον Έλληνα Πατριάρχη Κύρο προδότη 85. Το όνομα όμως «Μακουκάς» ως επωνυμία του Κύρου είναι εντελώς άγνωστο στον Κόπτη ιεράρχη 86. Ο Severus 87, o Butler 88, ο Bolotow 89, o Crum 90 και ο Pereira 91 79 Karabacek, De Mokaukis, Mittheilungen, τόμ. Ι, σελ. 1-11. Πρβλ. Butler, Abu-Salih the Armenian, εν σημειώσει σελ. 81-82. Φιριππίδου, Ιστορικόν σημείωμα, σελ. 138. 80 Poole, Egypt, Enc. Britanica, σελ. 749. 81 Βλέπε, Lane-Poule, A History, σελ. 6-7. 82 Καλλιμάχου, «Αβυσσινία», Εκκλ. Φάρος, τόμ. Δ, σελ. 453. Πρβλ. Neale, A History, σελ. 71. 83 Στεφάνου, «Τις ο Μακουκάς», Εκκλ. Φάρος, τόμ. Ε, σελ. 452 και εξής. 84 Alfred I. Bulter, The Arab Conquest of Egypt and the last thirty years of the Roman dominion, Oxford, 1902. 85 Bulter, Tha Arab Conquest, κεφ. XIV, σελ. 194-206, κεφ. XV, σελ. 207-220, κεφ. ΧVI, σελ. 221-237, κεφ. XVIII, σελ. 248-274, κεφ. XXI, σελ. 310-327 και κεφ. XXIII, σελ. 358-367. 86 Καλλιμάχου, «Αι τελευταίαι ημέραι», Εκκλ. Φάρος, τόμ. ΣΤ, σελ. 47. 87 Severus, History of the Patriarchs, σελ. 487. Ο Σευήρος ήταν φανατικός μονοφυσίτης κληρικός, που έγραψε με τη μέθοδο των συναξαρίων. Οι οπτασίες και τα όνειρα αποτελούν τη βάση των διηγήσεών του. Παρουσιάζει φοβερή σύγχυση στις χρονολογίες των Πατριαρχών και

συμφωνούν στην ταύτιση των δύο προσώπων. O Krumbacher 92 ομολογεί ότι δεν μπορεί να εκφράσει κάποια γνώμη επάνω στο ζήτημα αυτό. Ο Ευτύχιος, σύγχρονος του Severus, διαχωρίζει τον Μακουκά από τον Πατριάρχη Κύρο. Ο Παπαρηγόπουλος, ο άγγλος ιστορικός Sharpe, και ο άγγλος κληρικός Fowler διακρίνουν αυτόν από τον Πατριάρχη Κύρο 93. O Sidarious απορρίπτει την θεωρία, ότι ο Μακουκάς ήτο ο Κύρος, και στηρίζει τη γνώμη του αυτή στο γεγονός ότι ο επίσκοπος Σευήρος δεν απονέμει στον Κύρο τον χαρακτήρα του Μακουκά 94. Ο Aρμένης χρονογράφος Abu Saleh λέγει, ότι ο Ηράκλειος έθεσε τη χώρα κάτω από τη διοίκηση του Γεωργίου, γιού του Μηνά, τον Μακουκά και επίσκοπος των Ρωμαίων ήτο ο Κύρος 95. Άλλοι χρονογράφοι, όπως οι Al Wakdi, Tabari, Baladhuri, Ibn-Khaldum και Al-Makin υποστηρίζουν, ότι ο Μακουκάς ήτο αρχηγός των Κοπτών 96. Ο Οικονομόπουλος τον αποκαλεί «Εθνάρχην των Κοπτών» 97 και ο Λάμπρου διαστέλλει αυτόν από του Πατριάρχη Κύρου 98. Ο Amelineau, φθάνει στο εσφαλμένο συμπέρασμα, ότι ο προδότης της Αιγύπτου ήτο κάποιος Πατριάρχης ονομαζόμενος Γεώργιος, που διαδέχθηκε τον Κύρο 99. Τέτοιο πρόσωπο όμως δεν υπήρξε διότι, όλοι οι κατάλογοι των Πατριαρχών Αλεξανδρείας δεν αναφέρουν κανένα Πατριάρχη Γεώργιο μετά τον Κύρο 100. Η Butcher εσφαλμένα θεωρεί τον Μακουκά ως «Παγάρχη» ή διοικητή της Άνω Αιγύπτου 101. Ονομάζετο δε Γεώργιος και ήτο Δουξ και ταυτόχρονα στρατιωτικός διοικητής 102. Συμφωνεί απόλυτα με όσους εκ των ερευνητών αποσιωπά όλα τα ιστορικά γεγονότα, που σπιλώνουν το Κοπτικό Πατριαρχείο. Υπήρξε εμπαθέστατος κατά των Ορθόδοξων, πλήρης φανατισμού και μισαλλοδοξίας. 88 Butler, «On the identity», σελ. 275-290. Πρβλ. Του ιδίου, The Arab Conquest, 508-526. 89 Bolotow, «Συμβολαί», Bυζαντινά Χρονικά, σελ. 68-124. Πρβλ. Παπαμιχαήλ, στον Εκκλ. Φάρος, τόμ. ΣΤ, σελ. 64. 90 Crum, Koptische Kirche, RE, τόμ. XII, σελ. 806. 91 Pereira, Vida do Abba Samuel, σελ. 41-53. 92 Krumbacher, Byzant. Zeitschrift, τόμ. XII, σελ. 604-608. 93 Παπαρηγόπουλος, Ιστορία, τόμ. Γ, σελ. 299. Sharpe, History of Egypt, τόμ. ΙΙ, σελ. 376-377. Fowler, Christian Egypt, σελ. 49 και εξής. 94 Sidarous, Patriarcats, σελ. 70. 95 Abu Salih, Churches, σελ. 73, 81, 100 και 101. 96 Βλέπε: Callimachos, Cyrus and Al-Maukukas, Εκκλ. Φάρος, τόμ. ΙΓ, σελ. 481, σημ. 13 97 Οικονομόπουλος, Αλεξανδρινός Διάκοσμος, σελ. 193. 98 Λάμπρου, Ιστορία της Ελλάδος, τόμ. ΙΙΙ, σελ. 716. 99 Amelineau, Fragments, σελ. 44-45. 100 Zogheb, L Eglise, σελ. 35. Πρβλ. Ouspenskij, Alexandrijskaja, στο πρόλογο. Severus, History of the Patriarchs,σελ. 487. Gutschmid, Verzeichniss, τόμ. ΙΙ, σελ. 477. Καλλιμάχου, «Οι Πατριάρχαι», στην Επετηρίδα του εν Αιγύπτω Ελληνισμού, τόμ. Α, Κάϊρον, 1912. Καλλιμάχου, «Αι τελευταί ημέραι», Εκκλ. Φάρος, τόμ. Ζ, σελ. 466. 101 Καλλιμάχου, «Αι τελευταί ημέραι», Εκκλ. Φάρος, τόμ. Ζ, σελ. 456. 102 Butcher, The Story, τόμ. Ι, σελ. 357.

έλεγαν ότι ο Μακουκάς ήτο Κόπτης 103. Ο Zogheb υιοθετεί τις παραδοξολογίες του Champollion και ισχυρίζεται, ότι ο Πατριάρχης «Κύρος και ο Μακουκάς συνεμάχησαν μετά των Αράβων, οίτινες έμελλον να ελευθερώσωσιν αυτούς από του ζυγού των Ρωμαίων» 104. Σ αυτό το σημείο πρέπει να σημειώσουμε ότι ο Butler την λέξη «Μακουκάς», αντίστοιχη προς το «ΠΚΑΥΧΙΟC», θεωρεί ότι σημαίνει «τον Καυκάσιον», και ότι ο Κύρος ήτο επίσκοπος Φάσιδος του Καυκάσου 105. O Evetts μεταφράζει το: Αλ-Καουκάς με το Colchian = Κόχλος, που σύμφωνα με την θεωρία του Butler σημαίνει: Καυκάσιος 106. Όμως, όπως παρατηρεί ο Καλλίμαχος, «ο Μακουκάς γράφεται μετά του άρθρου παρά τοις Άραψι χρονογράφοις και δη παρά Σευήρω, ως εξής: Αλ-Μακουκάς ή Αλ- Μουκάουκας, ο δε Καυκάσιος αποδίδεται διά του: Καυκάς και η Καυκασία διά του: καυκασία. Η διαφορά αύτη περί την γραφήν του Μακουκά και του Καυκάσου δεν δύναται να μη ληφθή υπ όψιν, κατά τοσούτον μάλλον καθόσον και αι πηγαί και τα ιστορικά γεγονότα ουδόλως συνηγορούσιν υπέρ του ταυτισμού του πατριάρχου Κύρου και του Κόπτου επάρχου Γεωργίου Μακουκά» 107. Σε κανένα σημείο του Χρονικού του Ιωάννου Νικίου δεν αναφέρεται, ότι ο Πατριάρχης Κύρος ήτο διοικητής της Αλεξανδρείας και όλης της Αιγύπτου 108. Ούτε μπορεί κανείς να συμπεράνει, όπως ισχυρίζεται ο Butler, ότι ο Κύρος είχε και την πολιτική εξουσία 109. Ο Ιωάννης Νικίου αναφέρει τον Δομιτιανό σαν διοικητή της Αλεξανδρείας 110, ο οποίος διαδέχθηκε τον Αναστάσιο 111, και τον Αυγουστάλιο Θεόδωρο, γενικό στρατιωτικό διοικητή της Αιγύπτου 112. Ο Milne δικαίως υποστήριξε την γνώμη, ότι τα τελευταία χρόνια της βυζαντινής κυριαρχίας στην Αίγυπτο η κυβέρνηση ήτο στρατιωτική 113. Η κατάκτηση εξ άλλου της Αιγύπτου από τους Πέρσες, που 103 Butcher, The Story, τόμ. Ι, σελ. 357. 104 Zogheb, Etudes, σελ. 78. 105 Καλλιμάχου, «Αι τελευταίαι ημέραι», Εκκλ. Φάρος, τόμ. Ζ, σελ. 460. Πρβλ. Evetts, Patrologia Orientalis, τόμ. Ι, σελ. 491. 106 Evetts, Patrologia Orientalis, τόμ. Ι, σελ. 491. 107 Καλλιμάχου, «Αι τελευταίαι ημέραι», Εκκλ. Φάρος, τόμ. Ζ, σελ. 460-461. Βλέπε του ιδίου, «Αι τελευταίαι ημέραι», Εκκλ. Φάρος, τόμ. ΣΤ, λβ, σελ. 137. 108 Καλλιμάχου, «Αι τελευταίαι ημέραι», Εκκλ. Φάρος, τόμ. ΣΤ, λα, σελ. 47. 109 Bulter, Tha Arab Conquest, σελ. 521-522. 110 Chronique de Jean eveque de Nikiou, κεφ.cxix, σελ. 570. 111 Callimachos, «Cyrus and Maukukas», Εκκλ. Φάρος, τόμ. ΙΓ, σελ. 479. 112 Chronique de Jean eveque de Nikiou, κεφ.cxix, σελ. 344. Πρβλ. Του ιδίου, σελ. 560, 564, 568, 573, 576 και 583 και εξής. Κεφ. CXX, σελ. 575-576. 113 Milne, History of Egypte, sel. 181.

διήρκησε μιά δεκαετία (616-626) και το άγριο μίσος των ιθαγενών μονοφυσιτών προς την ελληνική κυριαρχία, δικαιολογεί την επιβολή στρατοκρατίας 114. Κατά την κρισιμότερη περίοδο τουπρος τους Άραβες αγώνοςοι Έλληνες καταναλώνουν τις πολύτιμες δυνάμεις τους στις μεταξύ τους διενέξεις και μίση 115. Ο Δομιτιανόςήτο πολέμιος του Πατριάρχου Κύρου 116. Εάν ο Κύρος είχε την υπερτάτη πολιτική εξουσία, ο διοικητής δεν θα τολμούσε να είναι απροκάλυπτα ενάντια του Πατριάρχου, ούτε θα είχε ανάγκη ο Κύρος τρίτα πρόσωπα για να επικοινωνήσει με τον Αυτοκράτορα για τους όρους της ειρήνης 117. Επίσης δεν θα τολμούσαν οι πο λιτικές εξο υσίες της Φαγιο ύμ, σύμφωνα με τον Amelineau, να αντισταθούν στην εξουσία του, όταν καταδίωκε τον μοναχό Σαμουήλ 118. Κατά το κοπτικό αγιολόγιο, ο Πατριάρχης Κύρος ήτο αμείλικτος διώκτης της Κοπτικής Εκκλησίας και του κλήρου της 119, τους οποίους καταδίωκε τόσο, ώστε να βλέπουν στο πρόσωπό του την ενσάρκωση του Αντιχρίστου 120. Η σύγχυση περί της διπλής εξο υσίας το υ Κύρο υ, κατά το ν Καλλίμαχο, προήλθε από τις ψευδείς πληροφορίες εκ του κοπτικού συναξαρίου και της ζωής του μοναχού Σαμουήλ, που γράφτηκαν στην Αραβική. Ο Goeje, στη μικρά πραγματεία του, φρονεί, ότι οι πληροφορίες των Αράβων χρονογράφων φαίνεται ότι συγχέουν τις πράξεις του Κύρου και του Μακουκά, ούτως ώστε να παρουσίαζουν τον Έλληνα Πατριάρχη και ως αντιβασιλέα της Αιγύπτου 121. Αυτή η γνώμη από τα Αραβικά κείμενα 114 Καλλιμάχου, «Αι τελευταίαι ημέραι», Εκκλ. Φάρος, τόμ. ΣΤ, λα, σελ. 47-48. 115 Καλλιμάχου, «Αι τελευταίαι ημέραι», Εκκλ. Φάρος, τόμ. ΣΤ, λα, σελ. 48. 116 Domentianus (le prefet d Alexandrie) etait l adversaire du Patriarche Cyrus, auquel il ne temoignait aucune sorte d egards et qu il detestait sans motif. Chronique de Jean eveque de Nikiou, κεφ.cxix, σελ. 570. 117 Καλλιμάχου, «Αι τελευταίαι ημέραι», Εκκλ. Φάρος, τόμ. ΣΤ, λα, σελ. 49. Βλέπε το έργο του Pereira, Vida do Abba Samuel. 118 Amelineau, Fragmants, σελ. 9. Πρβλ. Chronique de Jean eveque de Nikiou, κεφ.cxix, σελ. 566. Καλλιμάχου, «Αι τελευταίαι ημέραι», Εκκλ. Φάρος, τόμ. ΣΤ, λβ, σελ. 139. 119 Butler, The Arab Conquest, κεφ. XIII, σελ. 168-193. Πρβλ. Pereira, Vida do Abba Samuel, σελ. 142 και εξής, 179 και 187. 120 Στις διενέξεις μεταξύ των Ορθοδόξων και Μονοφυσιτών απέδιδαν διάφορα επίθετα ο ένας κατά του άλλου. Οι μεν Κόπτες θεωρούσαν τους εαυτούς τους ως τους κατ εξοχή Ορθοδόξους, τους δε Έλληνες ονόμαζαν «Θεοδοσιανούς», «Χαλκηδονίους» και «Μελχίτας». Οι Έλληνες αποκαλούσαν τους Μονοφυσίτες «Σχισματικούς» και «Ιακωβίτας». Πρβλ. Severus History of the Patriarchs of the Coptic Church of Alexandria. Μετάφραση B. Evets στην Patrologia Orientalis, τόμ. Ι, Paris, 1904 και τόμ. V, Paris, 1910. Amelinean, Fragments, σελ. 7, 13. 121 Goeje, De Mokaukis van Egypte, Leiden, 1885.

πέρασε στις αιθιοπικές μεταφράσεις, τις οποίες ο Severus χρησιμοποίησε χωρίς να εξετάσει, ενώ ο Έλληνας Πατριάρχης Ευτύχιος, σαν Έλληνας έδειξε περισσότερο ενδιαφέρο και διαχωρίζει τον Κύρο από τον Κόπτη Έπαρχο Μακουκά 122. Ο Bury θεωρεί τον Μακουκά ως Κόπτη κυβερνήτη στην Αίγυπτο 123. O Margoliouth έχει υπ όψη του την θεωρία του Butler, αλλά πιστεύει στην αυθεντικότητα της αλληλογραφίας μεταξύ του Μωάμεθ και Μακουκά, γι αυτό θεωρεί πλανωμένους τους Άραβας χρονογράφους και συγγραφείς που ταυτίζουν τον Κύρο με τον Μακουκά 124. Αλλά σ αυτή την πλάνη, κατά τον Καλλίμαχο, κανένας από τους Άραβας συγγραφείς δεν περιπίπτει παρά μόνον ο Κόπτης επίσκοπος Σευήρος 125. Ο Ιωάννης Νικίου μας παρουσιάζει τον Κύρο μόνο σαν πνευματικό αρχηγό της Αιγύπτου, που καταλαμβάνει τις Κοπτικούς ναούς χωρίς την άδεια του Επάρχου 126. Μας δίδει δε το όνομα του Επάρχου, που ονομάζεται Γεώργιος Μακουκάς. Αυτός με μυστικό τρόπο συνενοήθηκε με τον Αμρού και καταπρόδωσε την ελληνική άμυνα της Βαβυλώνας 127. Η κατάλυση της ελληνικής κυριαρχίας στην Αίγυπτο συνδέεται με την προσωπικότητα του Γεωργίου Μακουκά, ένα πρόσωπο που υπήρξε το σημείο αντιλεγόμενο των παλαιών χρονογράφων, όσοι έγραψαν στην ελληνική, κοπτική, αββυσινιακή και αραβική γλώσσα. Οι νεώτεροι ιστορικοί, αναφερόμενοι στις αντιφατικές λογομαχίες των παλαιών χρονογράφων, διαιρέθηκαν σε ανάλογες ομάδες, και ο καθένας απ αυτούς έδωσε μία δική του άποψη 128. Ο κορυφαίος Γερμανός ιστορικός Ranke, παρ όλο πουθέλει τον Μακουκά ως Κόπτη κυβερνήτη στην Αίγυπτο, φαίνεται ότι αποκλίνει υπέρ της ανυπαρξίας του, αμφιβάλλοντας στο ιστορικό χαρακτήρα του 129. O Αυστριακός Καθηγητής με πολλή αγχίνοια δίδει την εξής αληθοφανή εξήγηση, ότι οι Άραβες διά του ονόματος «Μακουκάς» απέδωσαν την ελληνική λέξη «μεγαυχής», που στην Αίγυπτο 122 Callimachos, «Cyrus and Maukukas», Εκκλ. Φάρος, τόμ. ΙΓ, σελ. 483. Πρβλ. Amelineau, Fragments, σελ. 9. 123 Bury, Histiry, τόμ. ΙΙ, σελ. 270. 124 Margoliouth, Mohommed, σελ. 369. 125 Καλλιμάχου, «Αι τελευταίαι ημέραι», Εκκλ. Φάρος, τόμ. Ζ, σελ. 465. 126 Chronique de Jean eveque de Nikiou, κεφ. XXIV, σελ. 566. Callimachos, «Cyrus and Maukukas», Εκκλ. Φάρος, τόμ. ΙΓ, σελ. 479. 127 Ο Κόπτης Επίσκοπος γράφει τα εξής: «Il (Amrou) envoya a Georges le prefet l ordre de lui construire un pont sur le canal de la ville de Galyoub pour qu il put faire la conquete de toutes les villes de la province de Misr, ainsi que villes d Athrib et de Kuerdis». Chronique de Jean eveque de Nikiou, κεφ. CXIII, σελ. 559. 128 Καλλιμάχου, «Αι τελευταίαι ημέραι», Εκκλ. Φάρος, τόμ. ΣΤ, σελ. 39. 129 Ranke, Weltgeschiichte, V, I, σελ.. 142 και εξής.

ήτο τίτλος ευγενείας παρεμφερής προς το «ενδοξότατος» 130. 130 Karabacek, De Mokaukis, Mittheilungen, τόμ. Ι, σελ. 1-11.