Ευχαριστίες. Ευχαριστώ τη κυρία Μ. Μπαμπάλου για τη. πολύτιμη βοήθεια και συνεργασία της. Επίσης τη Σοφία, το Δημήτρη, τη Μαργαρίτα,

1

2

3

Ευχαριστίες Ευχαριστώ τη κυρία Μ. Μπαμπάλου για τη πολύτιμη βοήθεια και συνεργασία της. Επίσης τη Σοφία, το Δημήτρη, τη Μαργαρίτα, το Κωσταντίνο, το Νίκο, τη Μαρία, τον Αντρέα, την Ευαγγελία, την Ελένη και όποιον άλλο βοήθησε με το τρόπο του. 4

Το βίωμα Πέντε βιωματικά κείμενα. Η πρώτη προσέγγιση του μεταβατικού, μέσα από την προσωπική εμπειρία. 5

Centre Pompidou Παρίσι. Πολλές φορές, όταν ψάχνω μια αστική περιπλάνηση πηγαίνω προς το Μarais και το Βeaubourg. Εκεί κανείς βρίσκει αρκετά ενδιαφέροντα σημεία για ψώνια, διασκέδαση, ή φαγητό του δρόμου, μα πάνω απ όλα μπορεί να γευτεί την ουσία της πόλης και τα παράδοξά της, σε μια αναγεννημένη γειτονιά που πρωταγωνιστεί ανάμεσα στις επιλογές των παριζιάνων. Κάπου εκεί, στο κατώφλι αυτής της εξαιρετικά ενδιαφέρουσας και πολυσύχναστης ζώνης, τοποθετείται το centre Pompidou, το γεγονός που έδωσε το έναυσμα για τη μεταμόρφωση της γύρω περιοχής. Περπατώ στην οδό Βerger le Boucher, ένα πεζόδρομο που σε μια ευθεία γραμμή ενώνει την αγορά των hales με το centre Pompidou, διασχίζοντας όλο το πυκνό ιστό σε ένα ροïκό δίκτυο πεζοδρόμων και πλατειών ως την οδό Beaubourg. Το Pompidou δεν είναι παρά ένα τεράστιο αστικό installation που παρά το εμφανώς μεγάλο μέγεθός του, και τη θαρραλέα διαφορετική μορφή του, δεν παύει να αποτελεί ενεργό κομμάτι της πόλης πιο οικείο από οτιδήποτε άλλο στην περιοχή γεμίζοντας κυριολεκτικά το αστικό κενό που προϋπήρχε. Είναι μια πορώδης μάζα από σωλήνες, χωροκατασκευή που φορτώνεται από επάλληλες στρώσεις δικτύων και σχηματίζει μια αστική μηχανή που 6

ξεπερνάει κατά μισό σώμα το ομοιόμορφο ύψος των γειτονικών κτιρίων. Μπροστά του ακριβώς μια κεκλιμένη πλατεία ίδιων διαστάσεων,το αρνητικό του, αποκαθιστά τη σχέση κενού πλήρους, στήνοντας ένα μεταβατικό χώρο. Μια πυκνή δεντροστοιχία, (δυο σειρές δέντρα) ανάμεσα από την οποία ξεπροβάλλουν ανά δύο τεράστιοι λευκοί σωλήνες εξαερισμού, που φτάνουν το ύψος δυο ορόφων, υπενθυμίζει το όριο του «οικοπέδου» και γίνεται η πύλη και η «πλάτη» του κεκλιμένου επιπέδου. Η κλίση, ελαφρά κοίλη, στα 60 μέτρα του πλάτους της, γίνεται μια δραματική κατάβαση προς τον πυθμένα της χωροκατασκευής, πέντε ή έξι μέτρα χαμηλότερα από το επίπεδο κίνησης της πόλης μέχρι το χαλί να χαθεί κάτω από τη σκιά της. Μέσα από το ίδιο της το υλικό, η πλατεία αυτή γίνεται δρόμος, πέρασμα, κάθισμα, σκηνή, εξέδρα, πόρτα, και πάλι δρόμος σε ένα πλήθος γεγονότων που η ίδια γεννά. Είναι το σημείο αναφοράς της περιοχής, τόπος στάσης και συνάντησης για χιλιάδες περιπλανώμενους χρήστες της πόλης του Παρισιού. Πάνω σε αυτή τη παγκόσμια σκηνή συγκεντρώνεται ένα ευρύτατο δείγμα αστικών προσώπων που το καθένα με τον τρόπο του αντιλαμβάνεται στιγμές της προσωπικής του πραγματικότητας ως μέρη ενός κοινού τόπου. Μαύροι από τα προάστια, πάντα σε χαλαρούς ρυθμούς, νεαροί διανοούμενοι που στοχάζονται καθισμένοι στα paves, φοιτητές που έρχονται για να διαβάσουν, κουρασμένοι ή βιαστικοί περαστικοί, άστεγοι που μετατρέπουν την πλατεία σε σπίτι τους, κυρίες με τα γυαλιστερά κατοικίδιά τους, φτωχοί καλλιτέχνες που αναζητούν ρομαντικούς 7

ή υπερκαταναλωτές τουρίστες για ένα πορτραίτο των δέκα ευρώ, «εναλλακτικοί», μποέμ τύποι που αποστρέφονται οτιδήποτε του συρμού, παράξενοι οργανοπαίχτες που φέρνουν μουσικές από όλες της γωνίες του κόσμου, μίμοι, ακροβάτες, χορευτές ανακατεμένοι σε μια επίπεδη Βαβέλ λίγο πριν ή λίγο μετά... Για μένα, είναι το καλύτερο μέρος για να φάω κρέπες ή παγωτά ή να διαβάσω εφημερίδα. Έχοντας κατεβεί πλέον όλα τα μέτρα της βύθισης στον πάτο της πλατείας, το αλφάδι μηδενίζει ξανά πριν το κενό καλυφθεί από τον τεράστιο όγκο. Στέκομαι εκεί τόσο κοντά στο γίγαντα. Σε απόλυτα μεγέθη, η κλίμακα είναι συντριπτική υπέρ του κτιρίου που υψώνεται τόσα πολλά μέτρα πάνω από το κεφάλι μου που δε μπορώ να δω τη κορυφή του. Η όψη είναι τόσο παχιά που μου προκαλεί σύγχυση... είμαι στη νοητή ευθεία της εισόδου αλλά έχω ήδη αφήσει πίσω μου, λίγα μέτρα πιο πριν και περισσότερα καθ ύψος το βασικό δίκτυο κυκλοφορίας. Βρίσκομαι ακριβώς κάτω από ένα περίεργο χώρο, ένα κατακόρυφο πλέγμα από σωλήνες, καλώδια και φέροντα στοιχεία που ρίχνει τη σκιά του πάνω μου αλλά αναπτύσσεται αρκετά ψηλότερα απ το επίπεδο κίνησης, τόσο που δεν μπορώ να το αντιληφθώ ως ταβάνι. Είμαι ακόμα έξω; Ένα βήμα ακόμα και είμαι μέσα! Δεν είναι όμως έτσι. Η πραγματικότητα υπερισχύει της αρχιτεκτονικής. Τα τζάμια του ισογείου κλείνουν αφήνοντας ένα και μόνο πέρασμα, κάτω από ένα γυάλινο στέγαστρο που σηματοδοτεί πλέον την είσοδο και ένα μέτρο πιο μέσα περίεργα αντικείμενα καταφθάνουν αμέσως από το κοντινότερο αεροδρόμιο και φοδράρουν την όψη. (Για την ακρίβεια δεν έχουμε να κάνουμε με μία αλλά 8

με τέσσερις γυάλινες πόρτες που επιτηρούνται από φύλακες. Στη περίπτωση που δεν υπάρχει μεγάλη κίνηση δύο φύλακες, άρα μια πόρτα είναι αρκετά). Ανοίγω τη τσάντα μου και ο πιο αδιάκριτος battler του κόσμου, με μια γρήγορη ματιά ελέγχει το περιεχόμενο της, επιβεβαιώνει την καλή μου πρόθεση και μου επιτρέπει την είσοδο. Έτσι, πίσω στη πλατεία, εκτός από τους περιπλανώμενους, τους καθιστούς, τους μουσικούς υπάρχουν κι αυτοί που περιμένουν στην ουρά για να μπουν στο κτίριο. Συνήθως, ευτυχώς, δεν περιμένω πολύ. Περνώντας τη γραμμή, το εσωτερικό είναι ένας ψηλός κενός χώρος που μοιάζει με στεγασμένη πλατεία. Τεράστιοι δικτυωματικοί φορείς συγκρατούν το βάρος του κτιρίου ενώ ένα δίκτυο από γαλάζιους σωλήνες εξαερισμού διατρέχει όλη την επιφάνεια. Από το πολύπλοκο αυτό ταβάνι κρέμονται διάφορες πινακίδες, ενημερωτικές αναγγελίες των νέων εκθέσεων, οδηγίες χρήσεις του κτιρίου από φώτα νέον και το πορτραίτο του ίδιου του Georges Pompidou, πρώην προέδρου της γαλλικής δημοκρατίας και εμπνευστή της ιδέας για ένα τέτοιο πολιτιστικό κέντρο στη καρδιά του Παρισιού. Στο κέντρο ακριβώς του δαπέδου, μια μεγάλη ορθογώνια τρύπα επιτρέπει την οπτική επαφή με το κάτω επίπεδο, ενώ ακριβώς πίσω του ανεβαίνει ένα κλιμακοστάσιο και ένα ασανσέρ που εξυπηρετούν μόνο τις τρεις χαμηλότερες στάθμες, το υπόγειο, το ισόγειο, και το υπερυψωμένο εσωτερικό δρόμο που ευθυγραμμίζεται με το επίπεδο της πόλης. Ο χώρος κατακλύζεται από τουρίστες ενώ κάποιοι έρχονται εδώ για να «σερφάρουν» καθώς παρέχεται δωρεάν ασύρματο internet. Στις δυο στενές πλευρές τοποθετούνται το βιβλιοπωλείο με το café 9

από πάνω και ακριβώς απέναντι το κατάστημα με μικροαντικείμενα, πάνω από τη παιδική έκθεση, συστήνοντας έτσι δυο αστικές όψεις. Εκεί συγκεντρώνεται και αρκετός κόσμος καθώς τα δύο αυτά σημεία αποτελούν συχνά ανεξάρτητο προορισμό. Όποιος ενδιαφέρεται για τις εκθέσεις μπορεί, αφού βγάλει εισιτήριο, να ανέβει ένα επίπεδο και από εκεί να πάρει το εξωτερικό escalator και να ανέλθει προς τα ψηλότερα διαμερίσματα, εκεί όπου φιλοξενούνται μερικά από τα σπουδαιότερα έργα μοντέρνας τέχνης. Στέκομαι στη πλάτη του τεράστιου hall, περπατώ στον υπερυψωμένο δρόμο, σε μια παράλληλη δράση με τον έξω κόσμο. Το πεζοδρόμιο έχει περίπου το ίδιο πλάτος αλλά μια φέτα γυαλί είναι αρκετή για να διαχωρίσει τους δυο τόπους. Κάποτε η όψη αυτή άνοιγε, η πόλη περνούσε μέσα ή καλύτερα κάτω από το installation και η διαμπερότητα μετέτρεπε το Pompidou σε πέρασμα. 10

Tate modern - Λονδίνο. Κυριακή πρωί. Σ ένα αστικό, πρώην βιομηχανικό τοπίο που ρυθμικά ανασυγκροτείται σε μια από τις πιο μοδάτες αλλά και «ελπιδοφόρες» γειτονιές του Λονδίνου, το κτίριο της Tate modern είναι η εξέχουσα προσωπικότητα του Southwark, και πλέον ένα από τα σημαντικότερα αρχιτεκτονικά αντικείμενα που έχει να επιδείξει η πόλη του Λονδίνου. Προσεγγίζω τον πρώην ηλεκτρικό σταθμό της δεκαετίας του 40 από την πίσω, την άσημη πλευρά της Holland street, εκεί όπου πρόκειται να κατασκευαστεί και η μελλοντική επέκταση του μουσείου. Ανάμεσα από τυπικά λονδρέζικα κτίρια κατοικιών, ολοκαίνουρια γυαλιστερά κτίρια γραφείων, ανακατασκευασμένα βιομηχανικά που έχουν μετατραπεί σε lofts. Μια περίεργη πύλη, ένα φαρδύ μεταλλικό Π, που μοιάζει με στάση λεωφορείου σηματοδοτεί την είσοδο στο οικοδομικό τετράγωνο της Tate modern. Ο τούβλινος όγκος, ένα αστικό αρχέτυπο, στέκει εκεί με την πλάτη γυρισμένη στο δρόμο να κοιτάζει κατάματα τον καθεδρικό του αγίου Παύλου στην απέναντι όχθη του ποταμού. Το μέγεθός του είναι συντριπτικό προς κάθε ανθρώπινη μονάδα. Περνώντας το σημείο αναφοράς, το μεταλλικό Π, έρχομαι αντιμέτωπος με την εμπειρία της κύριας, δυτικής εισόδου του κτιρίου. Εκεί το έδαφος υφίσταται μια ομαλή καθίζηση, και το καφετί 11

ασφάλτινο χαλί υποχωρεί κάτω από το γιγάντιο τούβλο, σε μια γεμάτη νόημα κατάβαση, οδηγεί σε ένα τεράστιο κενό που εκτείνεται από τα θεμέλια ως τη στέγη, το turbine hall. Το όριο σχεδόν αόρατο. Ένας γυάλινος τοίχος που αντιλαμβάνεται την παρουσία μου και ανοίγει πρόθημα λίγα βήματα πριν φτάσω τη νοητή γραμμή του «μέσα» και του «έξω», αφήνοντάς με να εισέλθω χωρίς την παραμικρή μεταβολή της κινητικής μου κατάστασης. Το πάχος της όψης περίπου τρία μέτρα βαμμένο μαύρο μπετόν. Ένα κίτρινο ανθρωπάκι με υποδέχεται από μια διακριτική απόσταση, ενώ η κάθοδος συνεχίζεται για άλλα 60 περίπου μέτρα. Η κλίμακα αυτού του χώρου κόβει την ανάσα! Μέσα του νιώθω μικρός, κατά κάποιο τρόπο μικρότερος από ότι ένιωθα λίγα μέτρα πιο πίσω, στη θέα του τούβλινου γίγαντα. Αλλά και εξίσου ασφαλής! μια απρόσμενη οικειότητα με κατακλύζει, αισθάνομαι εντός κλίμακας παρά το μικρό μου μέγεθος. Αυτό το δοχείο είναι μια μεγάλη στέγη που έρχεται να σκεπάσει ένα κομμάτι της πόλης και με ενθαρρύνει να βγάλω από μέσα μου ενέργεια και έμπνευση, συναισθήματα δημιουργικά. Είναι τόσο μεγάλο που χωράει όλα μου τα συναισθήματα! Στιγμιαίες σκέψεις πριν τη συνέχεια! Λίγα δευτερόλεπτα προσαρμογής στο νέο περιβάλλον και συνεχίζω να περπατώ σα να το ξέρω χρόνια αυτό το μέρος. Είναι ένα δωμάτιο για να το περπατάς! Καθώς κατεβαίνω, στ αριστερά μου αποκαλύπτεται σιγά σιγά το βιβλιοπωλείο πίσω από ένα γυάλινο τοίχο που οριοθετεί το «μέσα» με το «πιο μέσα». Κοιτάζω ψηλά και βλέπω επιτέλους την πίσω όψη της Τate modern. Δεν γυρίζει την πλάτη της στο Southwark, όπως νόμιζα αρχικά, απλά είναι εσωτερική και κοιτάζει το turbine hall μέσα από δυο 12

μεγάλα οριζόντια μάτια. Τα τεράστια μαύρα μεταλλικά υποστυλώματα δίνουν το ρυθμό, ενώ ένα θολό φυσικό φως μπαίνει από την οροφή και συνεργάζεται με τον τεχνητό φωτισμό παράγοντας μια πολύ ιδιαίτερη φωτιστική συνθήκη. Εκεί το φυσικό με το τεχνητό, παλιό με το καινούριο συγχέονται, δημιουργώντας μια περίεργη κατάσταση εσωτερικής αστικότητας. Ο χώρος είναι ενεργός. Κινούμαι ανάμεσα σε διακόσια περίπου άτομα τα οποία επίσης βρίσκονται σε μια διαρκή κατάσταση κίνησης. Για κάθε έναν που βγαίνει υπάρχει ένας που θα μπει. Η πόρτα δε προλαβαίνει ποτέ να μείνει κλειστή. Κάποιοι κάθονται στο πάτωμα ενώ κάποιοι άλλοι συζητούν σε ομάδες, μαμάδες βγάζουν βόλτα τα μικρά τους με τα καροτσάκια κι ένα πεντάχρονο παιδάκι κρύβεται ανάμεσα στα δυο σκέλη ενός διπλού ταυ υποστυλώματος μετατρέποντας την αρχιτεκτονική σε παιχνίδι. Ακολουθώ τη ρωγμή στο δάπεδο, το τελευταίο μεγάλο γεγονός στο turbine hall, έργο της Κολομβιανής Doris Salchido, το κεκλιμένο επίπεδο έχει τελειώσει και ακολουθεί το οριζόντιο κομμάτι του. Περνώ κάτω από τη γέφυρα. Εδώ η κλίμακα κατεβαίνει και κινούμαι σε μια πιο «ανθρώπινη» περιοχή με ύψος που δεν ξεπερνά τα τέσσερα μέτρα ανάμεσα σε ένα δάσος από μαύρα μεταλλικά υποστυλώματα. Μια μαύρη σκάλα κατεβαίνει σα γλώσσα από αυτό το πιο ψηλό επίπεδο προκειμένου να παραλάβει την κίνηση προς τα πάνω, εκεί που βρίσκονται οι υπόλοιπες δημόσιες χρήσεις, το εστιατόριο, το κατάστημα, και ένα κατακόκκινο αμφιθέατρο. Λίγα δευτερόλεπτα μετά βρίσκομαι και πάλι με τριάντα μέτρα κενό πάνω απ το κεφάλι μου να διασχίζω το τελευταίο στάδιο της τελετουργικής διαδρομής 13

στο turbine hall. Έρχομαι αντιμέτωπος με το απόλυτο κενό. Το πρώτο κομμάτι, η κλίση το όριζε σαν χώρο κίνησης. Εδώ το δάπεδο είναι εντελώς οριζόντιο και η κενότητα πιο έντονη από ποτέ! Δεν υπάρχει φορά. Είναι χώρος στάσης και περισυλλογής ένα κενό που φωνάζει ότι θέλει να γεμίσει. Και μέσα από το περιεχόμενο του, κάθε φορά επαναπροσδιορίζεται. Ένας μετακινούμενος γερανός κρέμεται από την οροφή μαρτυρώντας το βιομηχανικό παρελθόν του κτιρίου. Δηλώνει όμως έτοιμος να μεταφέρει, να ανυψώσει τεράστιες ιδέες εικαστικών παρεμβάσεων, εξηγεί ότι το κενό είναι το εν δυνάμει γεμάτο. Διαγράφω μια τυχαία ελεύθερη καμπύλη, περνώντας μια - δυο φορές πάνω απ την αινιγματική ρωγμή και επιστρέφω προς τα πίσω κοιτάζοντας μέσα από το γυάλινο τοίχο. Από ένα άνοιγμα περνάω στην άλλη πλευρά του τοίχου, εκεί όπου βρίσκεται η υποδοχή. Ξανά αλλαγή κλίμακας! Τώρα πια είναι ξεκάθαρο ότι βρίσκομαι μέσα σε κλειστό χώρο, μέσα σε κτίριο. Ένα τεράστιο escalator παραλαμβάνει τους επισκέπτες προκειμένου να τους οδηγήσει τρία επίπεδα ψηλότερα, στους χώρους έκθεσης. Ανεβαίνω κι εγώ. Σχεδόν κινηματογραφικά και μέσα από μια κατάσταση κινούμενης ακινησίας η τομή του κτιρίου ξετυλίγεται τρισδιάστατη μπροστά στα μάτια μου. Το κατώφλι τελείωσε. 14

Kunsthal Rotterdam Απόγευμα Απριλίου. Το Rotterdam ζει τη καθημερινότητα του κι εμείς ένα εντατικό αρχιτεκτονικό sightseeing στη πόλη. Μετά την Erasmus bridge, το Kunsthal. Πλησιάζουμε από την κεντρική οδό, δρόμος φαρδύς 2-3 λωρίδες στη μέση τραμ. Από τη μία ο αστικός ιστός του Rotterdam από την άλλη του museum park, βυθισμένο έξι περίπου μέτρα χαμηλότερα από το επίπεδο του δρόμου. Το Kunsthal βρίσκεται ακριβώς σε αυτό το σκαλοπάτι. Ανατολική όψη: μπετονένιο βάση. Από πάνω μια παρασινοπή ζώνη ίσου ύψους από αδιαφανές γυαλί ολισθαίνει προς τη μεριά του δρόμου γεφυρώνοντας το κενό ανάμεσα στο μπετόν και το πρανές. Στη στέψη μια μαύρη γραμμή, ο σκελετός του κτιρίου από μέταλλο. Το Kunsthal γυρίζει τη πλάτη σ αυτή τη κατεύθυνση. Μια μεγάλη συρόμενη βιομηχανική πόρτα είναι το μοναδικό «άνοιγμα» της βάσης. Μπροστά της αυτοκίνητα σταθμευμένα και σκουπιδοτενεκέδες, μια κατάσταση παρασκηνιακή. Ο παράδρομος έρχεται να περάσει κάτω απ το γεφύρωμα το μπετόν γυρίζει και στην άλλη όψη και γίνεται ένα με τη πόλη και τις υποδομές της. Η βάση του μοιάζει πια περισσότερο με κομμάτι της πόλης παρά με αρχιτεκτονικό στοιχείο. Περιστρέφοντας το στερεό κατά 90, ευθυγραμμιζόμαστε με το 15

δρόμο. Η μαύρη μετώπη είναι το μοναδικό στοιχείο που γυρίζει αφήνοντας την όψη από κάτω να υποχωρήσει έξι - οχτώ μέτρα σχηματίζοντας ένα είδος ημιυπαίθριου χώρου. Η αναφορά στο Μies είναι ξεκάθαρη. Από πάνω σα στέψη τρέχει ένα ψηλόλιγνο πορτοκαλί διπλό ταυ που δε φέρει τίποτα εκτός από ένα ασυνήθιστο γλυπτό, το μάγο με τα δώρα, ένας μάγος και μια καμήλα. Ίσως αναφέρεται στους «μάγους» της αρχιτεκτονικής. Τρία εντελώς διαφορετικά υποστυλώματα «στηρίζουν» το στέγαστρο. Ένα μπετονένιο τετράγωνης διατομής, ένα διπλό ταυ και ένα ακόμα μεταλλικό σταυροειδές. Τα δυο πρώτα είναι δεμένα μεταξύ τους με δυο χιαστί συρματόσχοινα. Ο υποχωρημένος γυάλινος τοίχος διακόπτεται από μια τεράστια πόρτα που δεν ανοίγει ποτέ. Το κτίριο κόβεται στη μέση και μια κεκλιμένη στοά, που οδηγεί κατευθείαν στο πάρκο, το διατρυπά βάζοντας ανάμεσα του το κενό. Καθώς αρχίζουμε τη κάθοδο, ξετυλίγω το εσωτερικό ανάπτυγμα της στοάς. Ο τοίχος στα δεξιά συμπαγής με λίγα ανοίγματα κι ένα θόλο κυματιστό πλαστικό να ορίζει την υλικότητά του συμπαγούς. Απέναντι ο γυάλινος τοίχος της πρόσοψης που γυρίζει κατά 90. Από μέσα το κεκλιμένο επίπεδο, χτενισμένο μπετον, συνεχίζεται ορίζοντας έναν εσωτερικό διάδρομο κίνησης καθόδου προς το χαμηλότερο χώρο έκθεσης, αυτόν που βρίσκεται στο επίπεδο του πάρκου. Η διαγώνιος κόβει απότομα τη μπετονένια πλάκα από πάνω παρασύροντας και τα ένα δύο - τρία κυλινδρικά υποστυλώματα της, μαύρο μπετόν, ρυθμός που υπαινικτικά, οδηγεί κατευθείαν στην είσοδο, μια χαμηλή βιομηχανική πόρτα (μοιάζει να έχει έρθει απ ευθείας από τη κοντινότερη αποθήκη) στο κυματιστό 16

τοίχο με την ένδειξη entrée. Αρχικά αγνοώ την είσοδο και συνεχίζω την χαλαρή περιπλάνηση σε αυτό το γεμάτο εντάσεις σουρεαλιστικό τοπίο. Η τέταρτη κολώνα του ρυθμού, γυμνό μπετόν, οδηγεί σε μια ακόμη μικρότερη πόρτα. Είναι η είσοδος του εστιατορίου. Ο υπεύθυνος έχει φροντίσει να ενισχύσει τη σηματοδότηση τυλίγοντάς τη με ένα πορτοκαλί πλαστικό, σήμα κατατεθέν του Kunsthal cafe. Ελάχιστα βήματα ακόμα και το φως πλημμυρίζει το κατώφλι. Το κτίριο τελειώνει, η ράμπα συνεχίζεται για λίγα μέτρα ακόμα και γίνεται γλώσσα που μας αδειάζει κατευθείαν στο πλακόστρωτο δάπεδο του πάρκου. Ακριβώς από πάνω μια τεράστια ανακλινόμενη πόρτα παραμονεύει να κλείσει το πέρασμα. Κοιτάζω πίσω, στο βάθος της τρύπας το φόντο είναι καφέ τούβλο, τα κτίρια του Rotterdam. Εκατέρωθεν αυτής, η απόλυτη διαφάνεια. Γυαλί σε ένα αραιό κάνναβο για την πρόσοψη του εκθεσιακού χώρου, και μια πυκνότερη τυποποίηση με πιο φαρδύ σκελετό για το εστιατόριο. Η πάνω ζώνη συμπαγής, πέτρινη επένδυση σε όλο το μήκος, βαρύ, μοιάζει να αιωρείται πάνω απ τη διάφανη βάση που εξαφανίζεται, σηματοδοτεί την είσοδο προς την αντίστροφη διαδικασία. Η είσοδος στη μέση της ράμπας, μας βάζει κατευθείαν σε ένα ψηλό φωτεινό χώρο, χωρίς όρια, είναι το περίφημο αμφιθέατρο. Μπαίνουμε περίπου στη μέση εκεί ακριβώς που συναντούνται τα δυο κεκλιμένα επίπεδα, κατεβαίνουμε ακολουθώντας τη μαύρη μοκέτα στο πάτωμα, περνάμε δίπλα από τα χρωματιστά καθίσματα, για να βρεθούμε στα έγκατα του κτιρίου, εκεί που βρίσκεται η υποδοχή και τα εκδότρια. Βγάζω το μπουφάν μου, δέκα σκαλοπάτια πιο κάτω κατεβαίνοντας μια περίεργη φαρδιά σκάλα, αρχίζει ο εκθεσιακός χώρος. 17

Ολλανδική πρεσβεία (Dutch Embassy) - Βερολίνου. Η ολλανδική πρεσβεία στο Βερολίνο αποτελείται από ένα διάφανο κύβο και ένα πορώδες τοίχος σε σχήμα Γ. Είναι ορατή από το ποταμό Spree, ή από την οδό Klosterstrave. Το κομμάτι αυτό της πόλης δεν μπορείς να το εξερευνήσεις σε μια καθημερινή περιπλάνηση. Είναι ένα κλειστό σύστημα. Δε μπορείς να εισέλθεις σε αυτό παρά μόνο αν είσαι πρέσβης ή διπλωμάτης ή πιο απλά αν εργάζεσαι και μένεις σε αυτό. Το μόνο που μπορείς να κάνεις είναι να το επεξεργαστείς εξωτερικά κοιτώντας το σαν αντικείμενο σε βιτρίνα. Έτσι οι επισκέπτες περιορίζονται στους εξειδικευμένα ενδιαφερόμενους για την αρχιτεκτονική. Η επίσκεψή μου εδώ ξεκινάει μέρες πριν πατήσω το πόδι μου στο Βερολίνο, από το γραφείο μου, όταν μέσω διαδικτύου και μετά από πολλά παρακλητικά emails και τηλεφωνήματα, καταφέρνω να κλείσω ένα εικοσάλεπτο ραντεβού για επίσκεψη. Αρκετές μέρες μετά βρίσκομαι να βαδίζω στην οδό Stralaunerstrave του Mitte με προορισμό το φετιχιστικό αντικείμενο, μόνο και μόνο για να ικανοποιήσω την αρχιτεκτονική μου περιέργεια, μια πράξη ματαιοδοξίας και αχαλίνωτου αρχιτεκτονικού υπερκαταναλωτισμού για ένα τόσο διαφημισμένο αρχιτεκτονικό προϊόν. 18

Η ώρα είναι 11:45 και βρίσκομαι ξανά, δύο χρόνια μετά την τελευταία μου επίσκεψη, να περπατώ στο οδόστρωμα της οδού Klosterstrave. Μπροστά μου ένα άδειο οικόπεδο και στο βάθος η εξωτερική όψη του κατοικούμενου τοίχους. Προχωρώντας λίγο ακόμα ανακαλύπτω στη δεύτερη, αποδομημένη, πλευρά του στερεού. Το πάχος του τοίχου δεν είναι μεγαλύτερο από δύο μέτρα στο εξωτερικό του σημείο. Ο κύβος, διάφανος και αποκαλυπτικός, είναι τοποθετημένος με τη νοτιοανατολική πλευρά του να συμπίπτει με τη νοτιανατολική του οικοπέδου, αφήνοντας ένα φαρδύ ανηφορικό πέρασμα προς το εσωτερικό του οικοπέδου. Η ράμπα είναι στρωμένη με άσφαλτο, η κλίση της είναι τέτοια που δε φαίνεται ακριβώς που οδηγεί και μοιάζει σαν ένας δρόμος που συνεχίζεται στην καρδιά του οικοδομικού τετραγώνου. Κι εκεί που θα περίμενε κανείς μια κινητικότητα πάνω σε αυτό το κεκλιμένο έδαφος, με τα αυτοκίνητα των διπλωματών να κινούνται αραιά και που, σε αυτό το σχεδιασμένο αστικό τοπίο, και το πλήθος περίεργων περιπλανητών να γεμίζει το κενό, μια σειρά από αστικά εμπόδια, κυλινδρικά πασσαλάκια, έρχονται να κλειδώσουν το πέρασμα. Ο φύλακας πλησιάζει προκειμένου να μου τονίσει ότι δεν επιτρέπεται να περάσω στο εσωτερικό του οικοπέδου. Ακόμα και αν έχεις ραντεβού για επίσκεψη δεν έχεις δικαίωμα να περάσεις τη νοητή γραμμή του οικοπέδου. Πολιτική ασφάλειας. Είσαι υποχρεωμένος να περιμένεις στο δρόμο μέχρι την ακριβή ώρα συνάντησης, όταν και θα σε φωνάξει ο φύλακας. 12:00. Πρώτη φάση διάβασης: οι επισκέπτες συγκεντρώνονται. Η 19

επίδειξη του διαβατηρίου στον ευγενικό φύλακα αποτελεί τυπικό αλλά απαραίτητο έλεγχο. Μετά την επιβεβαίωση των προσωπικών στοιχείων, μας κάνει νόημα να τον ακολουθήσουμε. Με αργά αναγνωριστικά βήματα ανηφορίζουμε το κεκλιμένο ασφάλτινο επίπεδο κοιτάζοντας προς όλες τις κατευθύνσεις μήπως και ανακαλύψουμε κάποιο κρυμμένο μυστικό. Καθώς η βρεγμένη άσφαλτος ανεβαίνει, οδηγεί σε ένα πλάτωμα πίσω από τον κύβο. Είναι εντελώς άδειο, απογυμνωμένο από κάθε είδους αστικό εξοπλισμό. Δέκα μέτρα περίπου ψηλότερα, ένα μαύρο κουτί ξεπροβάλλει από τη μάζα του κύβου. Μέσα από τη διάφανη όψη μπορούμε να ρίξουμε φευγαλέες ματιές στο εσωτερικό. Το υπόλοιπο καλύπτεται από ένα χοντρό τοίχο. Ξαφνικά ο τοίχος αρχίζει να κινείται κάνοντας ένα βαρύ θόρυβο. Σύρεται στο πλάι, μπροστά από τη γυάλινη επιφάνεια. Το πάχος του ξεπερνάει το μισό μέτρο και θυμίζει πόρτα χρηματοκιβωτίου. Ο φύλακας μας χαμογελά με νόημα. Λίγα δευτερόλεπτα μετά ο τοίχος σταματάει. Έχει αφήσει μια χαραμάδα κάτι περισσότερο από ένα μέτρο σε φάρδος από την οποία μπορούμε επιτέλους να περάσουμε στο εσωτερικό. Εκεί μας περιμένει ένα ακόμα μέτρο ασφαλείας, ένα μηχάνημα αεροδρομίου που έχει επιστρατευτεί για να ανιχνεύσει οποιοδήποτε μεταλλικό αντικείμενο μπορεί να φέρουμε πάνω μας. Περνώντας και αυτό τον έλεγχο, ο φύλακας μας αφήνει να περιμένουμε σε ένα χώρο αναμονής, ένα hi-tech καθιστικό με αλουμινένιο πάτωμα και ένα τεράστιο καναπέ, σχέδιο του ολλανδού αρχιτέκτονα Ben Van Berkel. Οι συμπληγάδες κλείνουν πίσω μας και μας αφήνουν «εγκλωβισμένους.» μέσα στο κυβικό κτίσμα. Λίγο αργότερα μια 20

συμπαθέστατη κυρία μας καλωσορίζει και μας ανακοινώνει ότι έχουμε είκοσι λεπτά για να δούμε το κτίριο υπό την καθοδήγησή της. Η ίδια μάλιστα κατοικεί στο τελευταίο επίπεδο του κτιρίου. Η εμπειρία του κατωφλιού εδώ τελειώνει, είμαστε μέσα στο σύστημα προνόμιο για λίγους και έχουμε μόνο είκοσι λεπτά πριν αυτό μας απορρίψει. Εδώ τελειώνει η ιστορία του κατωφλιού. Αρχίζει όμως ένα άλλο κατώφλι. Ο εσωτερικός δρόμος ο οποίος διατρέχει όλο το κτίριο, διατρυπώντας το συμπαγή κύβο, σε μια τρελή περιέλιξη, διπλώνει, ξεδιπλώνει, και τελικά καδράρει το αστικό τοπίο πίσω απ τη διαφάνεια, μα πάνω απ όλα συστήνει μια άλλη μορφή κατωφλιού. Πάνω του στήνεται μια ιδιαίτερη γειτονιά, προκειμένου να εξυπηρετήσει τη μικρή κοινωνία που έχει διαμορφωθεί στο εσωτερικό του κύβου. Γραφεία, αίθουσες συσκέψεων, τραπεζαρίες, καθιστικά, θησαυροφυλάκια, κατοικίες και ένα γυμναστήριο, περιστρέφονται και στοιβάζονται σε σπείρα, δημιουργώντας ένα εσωτερικό χάος οργανωμένης αταξίας που συμπυκνώνει μια αστική ποιότητα. Ο δρόμος αυτός είναι μια κρυμμένη οδός στο χάρτη του Βερολίνου, που μέσα από τρύπες και τσακίσματα προσφέρει εμπειρίες αστικής ζωής, βιωματικές και οπτικές. 21

Cite de refuge - Παρίσι Στο νοτιοανατολικό άκρο του Παρισιού, στην πιο αντιφατική και ενδιαφέρουσα περιοχή της γαλλικής μητρόπολης, τοποθετείται το κορμπιζιανό slab. Μετά από μια μακρά περιπλάνηση σους δρόμους του Cartier Chinois, κατευθύνομαι προς τη περιοχή πίσω από τη βιβλιοθήκη Francois Mitterrand, εκεί όπου το Παρίσι δείχνει το πιο μοντέρνο του πρόσωπο, σε μια εκ βαθέων ανασυγκρότηση του αστικού ιστού. Περπατώ στην υπό κατασκευή περιοχή, εκεί όπου ολοκαίνουρια συγκροτήματα κατοικιών συνυπάρχουν με «οσμανικά» κτίσματα και βιομηχανικά υπολείμματα. Πίσω από την περίεργα τριγωνική στέγη μιας διώροφης αποθήκης, ξεπροβάλλει ένα χρωματιστό ορθογώνιο κτίσμα με κυματιστή στέψη. Πλησιάζω. Το μοντερνιστικό block, βρίσκεται στριμωγμένο στο κέντρο του οικοδομικού τετραγώνου, (τραπεζίου) να κάνει μεσοτοιχία με άλλα παλιότερα χτίσματα, να έχει μπροστινή και πίσω αυλή και να παραμορφώνει τη στενή όψη του κατά το ιδεατό στερεό σε ένα σκαλοπάτιασμα που θυμίζει αθηναϊκή πολυκατοικία. Πλησιάζω προς την είσοδο, ένας λευκός φράχτης από μεταλλικό πλέγμα οριοθετεί το περίγραμμα του οικοπέδου. Στο βάθος η απόλυτη οριζόντια επιφάνεια της όψης σε πέντε χρωματιστές ζώνες γίνεται 22

φόντο για την κατωφλιακή κατάσταση τριών στερεών. Σπρώχνω τη σιδερένια αυλόπορτα κι έρχομαι αντιμέτωπος με το πρώτο στάδιο της διαδικασίας. Μια φαρδιά σκάλα, το πρώτο μαξιλάρι. Ανεβαίνω ανάμεσα από 2-3 καχύποπτους γάλλους, προφανώς ένοικους του συγκροτήματος, που καπνίζουν, οικειοποιούμενοι τον κοινόχρηστο χώρο. Οχτώ περίπου ρίχτια ψηλότερα βρίσκομαι κάτω από ένα ψηλό, διώροφο Π. Μια μουσική ακούγεται από τα έγκατα του κτιρίου, στο υπόγειο νομίζω κάποιος παίζει πιάνο. Στη πλάτη της περίεργης αψίδας, μια επιγραφή «salut!». Το κτίσμα με καλωσορίζει εκ μέρους του δημιουργού του. Περιεργάζομαι για λίγα δευτερόλεπτα ακόμη το ψηλό χώρο. Η κάτοψή του έχει το μέγεθος ενός δωματίου, γεγονός που το κάνει εξαιρετικά οικείο και συνεπές ως προς την ανθρώπινη κλίμακα. Απ έξω μοιάζει με χοάνη έτοιμη να ρουφήξει, ή να ξεράσει όποιον βρεθεί στο στόχο της. Προχωρώ στο επόμενο στάδιο της μύησης, ένα μαύρο μπετονένιο υπόστεγο έρχεται να παραλάβει την κίνηση από το «χείλος» του αφετηριακού Π, κατεβάζοντας δραματικά το ύψος στο μισό (σχεδόν ένας όροφος). Το πέρασμα είναι μια στενή γέφυρα, τέσσερα μέτρα πάνω από την επιφάνεια του ελεύθερου φυτεμένου εδάφους. Η κίνηση δεν ακουμπάει το χώμα. Καθώς πλησιάζω το επόμενο στάδιο το ύψος του στεγάστρου μειώνεται για να φτάσει οριακά πάνω από τη πόρτα. Με πέντε γρήγορα βήματα το διασχίζω και τραβάω τη διάφανη πόρτα. Περνώντας σε κλειστό χώρο πλέον βρίσκομαι κοντά στη λύση του μυστηρίου. Ένας κυλινδρικός χώρος με ύψος ενός ορόφου, και άπλετο φως που διαχέει το περίβλημα από υαλότουβλα. Είναι ο χώρος 23

υποδοχής. Στα δεξιά μου, μια ελεύθερη καμπύλη, ένας ψηλός πάγκος από τούβλο ορίζει ένα είδος γκισέ, πιθανότατα ο χώρος του θυρωρού. Δεν κάθεται κανείς εκεί. Έχοντας διασχίσει τη διάμετρο του κύκλου, περνάω από ένα φαρδύ λαιμό και φτάνω στο σημείο εκτόνωσης, ένα περίπου τετράγωνο σε κάτοψη χώρο αρκετά ψηλό, τόσο ώστε να μη δείχνει κοντός αναλογικά με το εμβαδόν του. Είναι ένα καθιστικό. Εκεί σχεδόν πάντα συγκεντρώνονται οι ένοικοι για να ανταλλάξουν κουβέντες, να παίξουν χαρτιά ή σκάκι, να πιουν τον καφέ τους. Τους βλέπω να κάθονται σε τραπεζάκια ανά δυο η τρεις αλλά ουσιαστικά είναι όλοι μαζί, γεμίζουν το χώρο που χωρίς αυτούς θα έμοιαζε άδειος. Δυο σειρές υποστυλωμάτων στηρίζουν το επίπεδο δώμα του. Ο πλαϊνός τοίχος, πράσινος, φτιάχνει το φόντο για μια γλυπτική σκάλα που με μια διαγώνιο συνδέει το κάτω με το πάνω. 24

η διάλεξη η αναλυτική επεξεργασία του βιώματος - αποστασιοποίηση και κριτική ανασύνθεση. 25

26

27

εισαγωγή Για την πόλη και το κτίριο. Ο W.Benjamin, στους στοχασμούς του για τη μεγαλούπολη, αναζητά τους τόπους στους οποίους εκφράζεται ο μεταβατικός και υβριδικός χαρακτήρας της πόλης. Τα κατώφλια, τις ενδιάμεσες επικράτειες, τις στροφές και τα σταυροδρόμια, ψάχνει να ξεμπερδέψει αυτό το χαοτικό κουβάρι πιάνοντάς το από τους κόμβους του, τις αρθρώσεις του, τα σημεία καμπής. 1 Στους συλλογισμούς που ακολουθούν προσπαθώ να πιάσω τη πόλη από τέτοια σημεία, εκεί που το ιδιωτικό συναντά το δημόσιο, εκεί που το «μέσα» συναντά το «έξω», εκεί που εμφανίζεται ο αρμός κάθε μέρους με το σύνολο. Αναλύοντας αυτούς τους ιδιόμορφους χωρικούς σχηματισμούς της μεταβατικότητας που ονομάζουμε κατώφλια επιχειρώ να αποκωδικοποιήσω και να κατανοήσω το μηχανισμό με τον οποίο το κτίριο ως «εξάρτημα» εμπλέκεται στη «μηχανή» που λέγεται πόλη. Εργαλείο σε αυτή την αναζήτηση θα αποτελέσει το πλήθος και οι αντιδράσεις του στις διαφορετικές καταστάσεις που του παρέχουν πέντε γνωστά, προσωπικά βιωμένα, αρχιτεκτονικά αντικείμενα. 28

Πόλη = μάζα + κενό + πλήθος Η διάρκεια στο χρόνο ακόμα και του πιο επιπόλαιου αρχιτεκτονικού αντικειμένου και η ταυτόχρονη αστάθεια της μητρόπολης είναι ασυναγώνιστα. Σε αυτή τη μάχη, η μητρόπολη αναμφίβολα κερδίζει. Στη διάχυτη πραγματικότητά της, η αρχιτεκτονική δεν αποτελεί παρά ένα παιχνίδι, ανεκτό τόσο ώστε να αποτελέσει το διάκοσμο της ιστορίας 2. Το πορώδες συσσωμάτωμα που προκύπτει από τη διαρκή συσσώρευση κτιστών αντικειμένων, αποτελεί τη βάση εξαρτημάτων πάνω στην οποία τρέχει το λογισμικό της πόλης: το πλήθος, η ανθρώπινη δραστηριότητα, ο πολιτισμός. Και μέσα από τη συνεχή του δράση, ο άνθρωπος συνεχίζει να χτίζει την πόλη, προσθέτει συνεχώς αντικείμενα, αυξάνει την ποσότητα της ύλης της, την εξαπλώνει. Οι αρχιτέκτονες σήμερα σχεδιάζουν αντικείμενα επιτηδευμένα κι αυτιστικά. Μπορούν, μέσα από αυτές τις κατασκευές, να εκφράσουν κάθε τους απωθημένο, κάθε ίχνος ματαιοδοξίας. Δεν υπάρχει μόνο ένας τρόπος. Ενώ παλιότερα η έμφαση δινόταν στο δημόσιο κτίριο, αφήνοντας το ιδιωτικό (κατοικία ως επί το πλείστον) να δομεί ένα συνεχές τοπίο, σήμερα κάθε κτίριο, ανεξαρτήτως χρήσης μπορεί και θέλει να εκφράζει τη μοναδικότητά του. Όμως ένα αντικείμενο δεν είναι παρά μια και μοναδική ύπαρξη σε ένα απέραντο πλήθος από όμοιες υπάρξεις, ελάχιστη ποσότητα, όποιο και αν είναι το ειδικό βάρος της, δεν μπορεί να επιφέρει σημαντικές αλλαγές και καταπνίγεται στη ματαιοδοξία, τη γενικότητα και την αυταρέσκεια του. Ο θρίαμβος της αρχιτεκτονικής εξαφανίζεται μέσα στο μητροπολιτικό χάος. Αν από τη πόλη αφαιρέσουμε την ανθρώπινη παρουσία αυτό που απομένει είναι η διαμορφωμένη ύλη της, δρόμοι και κτίρια, μάζα και κενό, σώμα χωρίς ψυχή, «Αμμόχωστος». Ο άνθρωπος 29

είναι αυτός που δίνει πνοή στο σώμα. Αυτά τα υπερκινητικά όντα που μέσα από τη συνεχή τους δραστηριότητα παράγουν το άστυ, το μητροπολιτικό, το περιβάλλον της συνεχούς αλλαγής, τη νεοτερικότητα, το τοπίο των συγκρούσεων. Παράγουν όλη αυτή τη «σκόνη» που σηκώνεται κατά τη λειτουργία της πόλης και μας κάνει να τη μισούμε ή να τη λατρεύουμε. Ας επανέλθουμε στην εξέταση του υλικού και ας συγκρίνουμε τη πόλη με τη μυρμηγκοφωλιά. Τα μυρμήγκια σκάβουν μέσα στο χώμα, κάτω από την επιφάνεια της γης προκειμένου να δημιουργήσουν κενό, που είναι για εκείνα κατοικήσιμο περιβάλλον. Ο άνθρωπος κινούμενος πάνω στην επιφάνεια της γης, τοποθετεί πάνω στο χώμα τις κατάλληλες διαμορφώσεις, χτίζει μάζα με στόχο να αφήσει κενό που είναι ο κατοικήσιμος χώρος. Οι δυο οργανισμοί ουσιαστικά δομούν ο ένας το αρνητικό του άλλου, παρά τη σαφή διαφορά κλίμακας, με τον ίδιο όμως σκοπό που είναι ο χειρισμός και η οικειοποίηση του κενού. 30

Η πόλη δομεί το κενό. Η φαινομενική συμπαγής ύλη της είναι απατηλή. Όπως γράφει και ο Rem Koolhaas στη «γενική πόλη» 3, «τα κενά είναι ο ουσιαστικός χώρος της πόλης». Το κενό είναι αυτό που νοείται ως δημόσιο. Είναι το τοπίο πάνω στο οποίο αναπτύσσεται η συλογικότητα, η κίνηση, εκεί γεννιούνται και αναπτύσσονται τα κοινωνικά φαινόμενα. Τα σπίτια μας δεν είναι παρά ερμητικά κλειστοί χώροι αφιερωμένοι στην εξαιρετική μοναδικότητα του καθενός, νεκροί όμως συλλογικά και γι αυτό αντιμετωπίζονται ως μάζα. Αντίστοιχα οι χώροι εργασίας της μητρόπολης, τα γραφεία των πολυεθνικών υποβάλλονται σε ένα κλιμακωτό φιλτράρισμα της ιδιωτικότητας που αποτρέπει τη συμμετοχή της πόλης και τελικά τα κατατάσσει στη συμπαγή ύλη. Οι αρχαίοι Έλληνες ζούσαν στο δημόσιο χώρο. Ο δημόσιος χώρος εκφρασμένος μέσα από την αγορά ήταν για εκείνους το απόλυτο αγαθό, ο χώρος της δημοκρατίας, και για αυτό πάσχιζαν. Η αρχαία αγορά ήταν τόπος διακίνησης ιδεών, σε αντίθεση με τις σημερινές αγορές που είναι οι χώροι του βωβού καταναλωτισμού. Το χώρο αυτό ο Giambattista Nolli 4 τον περιγράφει συναρπαστικά με την κάτοψη της Ρώμης που ολοκληρώνει το 1748 για λογαριασμό του πάπα Βενέδικτου XIV. Σε αυτό το επαναστατικό για την εποχή του διάγραμμα, ο Nolli σχεδιάζει το συμπαγές (μαύρο) και το κενό (λευκό) συγκαταλέγοντας στο δεύτερο όλους τους εσωτερικούς χώρους των δημοσίων κτιρίων, όλες δηλαδή τις δημόσιες αίθουσες, αγορές, θέατρα, εσωτερικά εκκλησιών. Έτσι μας δίνει μια πολύ σαφή εικόνα της πόλης και του ελεύθερα προσπελάσιμου χώρου, επεξηγεί το δημόσιο χώρο μέσα από μια πολύ εύλογη παρατήρηση, αποτινάσσοντας την άποψη που ταυτίζει τη σχέση «ανοιχτού» «κλειστού» με τη σχέση δημοσίου ιδιωτικού. Ουσιαστικά ο Nolli εικονογραφεί το προφανές, αυτό που όλοι βιώνουμε αλλά κανείς δεν συνειδητοποιεί κάτω από την κυριαρχία της μορφής. Η ουσία του αστικού βρίσκεται στο κενό. Όπως το μεδούλι 31

32

33

βρίσκεται στο κόκαλο κι όχι στη σάρκα. Για κάθε νέο αντικείμενο που προσαρτάται στην πλούσια αστική επιφάνεια υπάρχει και ένας σύνδεσμος. Ένας συνδετικός κρίκος ανάμεσα σε αυτό και την πόλη. Ένας τρόπος κατά τον οποίο το κενό εισχωρεί μέσα στο αντικείμενο, δεσμεύει λίγα από τα κυβικά μέτρα του αέρα του σαν απαραίτητο φόρο για την ύπαρξή του. Έτσι το κενό διαμορφώνεται σε μια ακόμα τυπολογία, την τυπολογία του ενδιάμεσου, αυτού που βρίσκεται λίγο πριν ή λίγο μετά το απόλυτο όριο αλλά τελικά ανήκει στη πόλη. Στα σημεία αυτά συμπυκνώνονται οι αρχές που διέπουν το σύστημα (πόλη) εκεί που το μέρος συναντά το όλο και τα δυο μαζί συνεργάζονται. Οι ενδιάμεσοι χώροι έχουν την ποιότητα συνόρων, είναι όρια που διαχωρίζουν. Είναι τόσο εσωτερικοί όσο και εξωτερικοί και σε κάποιες περιπτώσεις μπορούμε να πειραματιστούμε μετατρέποντάς τους σε εξειδικευμένους χώρους ή απλά αφήνοντάς τους να αμφιταλαντευτούν στην αμφισημία τους, χωρίς να τους προσδίδουμε έμφαση. Παρόλα αυτά οι ενδιάμεσοι χώροι σπάνια έχουν μια διαρκή μορφή. Η ασάφειά τους, δίνει ώθηση στην ίδια τους την ανάγκη να επωφεληθούν από την κατάσταση του περιβάλλοντός τους που εν γένει είναι συνυφασμένη με την έννοια της ροικότητας ή της ενδιάμεσης στάσης αλλά όχι με αυτή του τερματισμού. Έτσι μπορούμε να μιλήσουμε για μορφές συσχετισμένες με το χρόνο 5. Μπορεί οι σχηματισμοί του κατωφλιού να είναι αμφίσημοι όμως σε ένα πρώτο επίπεδο θα μπορούσαν να εντοπιστούν χώροι ως δοχεία, συγκεκριμένα κομμάτια του κτίσματος που διαχειρίζονται τη μετάβαση. «Το δοχείο είναι αυτό το κατασκεύασμα που μέσα του κλείνει το νόημα του εσωτερικού, καθαρότερα από οτιδήποτε άλλο, αφού ουσιαστικά αποτελεί την κατασκευασμένη έκφρασή του. Το δοχείο είναι αυτό που περιέχοντας φυλάσσει για να αποβάλλει, επιτρέπει στην ύλη να το κατακλύσει ή εκκενώνεται πλήρως αφήνοντας κενό» 6. 34

Το πλήθος είναι το περιεχόμενο της μάζας που κατοικεί το κενό. Πολλοί το παρομοιάζουν με υγρό. Πράγματι τα μόριά του, έχουν την τάση να συμπτύσσονται ή να απωθούνται κατά τη κίνησή τους, ανάλογα με τη ποιότητα και το σχήμα του χώρου - δοχείου που τα περιέχει. (Δε θα μπορούσε να είναι αέριο γιατί τα μόριά του δεν κινούνται ελεύθερα στον τρισδιάστατο χώρο αλλά ακολουθούν μια πορεία ροϊκής κίνησης πάνω σε μια επιφάνεια, όπως το νερό μέσα στο αυλάκι). Το πλήθος μπορεί να έχει συνεχώς διαφορετική σύσταση, διαφορετικά άτομα, αλλά πρακτικά παραμένει πάντα το ίδιο καθώς τα ατομικά στοιχεία του κάθε μέλους εξαλείφονται μέσα στη γενική ποιότητά του, τη διαρκή κατάσταση κινητικότητας. Το πλήθος είναι μαζικό και ταυτόχρονα μοναχικό. Και μόνο το γεγονός ότι γίνεται ορατός ο ένας στον άλλο μπορεί να αποτελέσει «τη πιο βάναυση μορφή κοινωνικής απομόνωσης», όπως υποστηρίζει και R.Sennet 7. Με το που θα βρεθούν τα άτομα τόσο κοντά ώστε ο ένας να εισέλθει στο ζωτικό χώρο του άλλου, η ενστικτώδης αντίδραση είναι νευρική, σα να τους χτυπά ηλεκτρικό ρεύμα. Για το πλήθος υπάρχει ο «άνθρωπος του πλήθους». Ο άνθρωπος του πλήθους, όπως τον παρουσιάζει ο E.A.Poe 8 είναι εκείνος που απολαμβάνει ηδονικά την παρουσία του μέσα στο πλήθος, λατρεύει να κινείται μέσα στο συνωστισμό, να σπρώχνει και να σπρώχνεται από μια άπληστη επιθυμία να ανακαλύπτει τους γύρω του, να τους αφαιρεί τα «κοινωνικά» προσωπεία και να κοιτάζει κατευθείαν στο εσωτερικό τους. Αυτή τη φανταστική φιγούρα ο W.Benjamin 9 μέσω του Baudelaire 10 θα την ενσαρκώσει στον flaneur, τον «πλάνητα στοχαστή», που περιφερόμενος μέσα στο πλήθος αναζητά τη συγκίνηση των τυχαίων συναντήσεων, τη νεοτερικότητα, την απόδραση από την πλήξη και μέσα από αυτή τη στάση ζωής εξερευνά τη μητρόπολη για να εξελιχθεί σε «ειδήμονα των κατωφλιών». 35

36

Κατώφλι (το) [κατωφλ-ιού / -ιών] 1. Το κομμάτι (ξύλινο ή πέτρινο) που συνδέει τις δυο κάθετες πλευρές της πόρτας και βρίσκεται στο ίδιο επίπεδο με το πάτωμα. 2. Το οριακό σημείο, εκεί όπου αρχίζει μια καινούργια φάση. Επίσης (λογ.) κατώφλιο [κατωφλίου]. [ΕΤΥΜ. <μεσν. κατώφλιον < κάτω + - φλίον < αρχ. φλιά «παραστάδα της πόρτας», αγν. ετύμου. Πβ. κ. ανώφλι]. 11 37

38

39

Κατώφλια. Από την αναπόφευκτη αντιπαράθεση του μέσα με το έξω γεννιούνται χώροι με τεράστιο ενδιαφέρον, χώροι μυστηριώδεις, που βιώνονται διαισθητικά αλλά σε περιπτώσεις αντιμετωπίζονται με ένα εξωφρενικά συστηματικό και ταξινομικό τρόπο. Οι ενδιάμεσοι χώροι απαντώνται σε κάθε σημείο συνάντησης, σε κάθε πλευρά του περιγράμματος, εκεί που δυο διαφορετικοί τόποι, τρόποι ή λειτουργίες συνορεύουν. 12 Τα κατώφλια είναι πάντα χώροι, όταν μιλάμε για υλικές καταστάσεις κι όχι στο ευρύτερο νοηματικό τους πλαίσιο, ορισμένοι από συνθήκες γεωμετρίας αλλά και από αισθήσεις. Μπορεί γεωμετρικά να παρουσιάζουν καταστάσεις κοινές με άλλους χώρους αλλά διακρίνονται πάντα από μια αστάθεια που τους κάνει συναρπαστικούς, γιατί βρίσκονται σε ένα καθεστώς διαρκούς μεταμόρφωσης και εναλλαγής. Είναι χώροι διφορούμενοι που συχνά απαιτούν συνειδητή ανάλυση. Η διαίσθηση, σαν εργαλείο του υποσυνείδητου εξαιρετικά δυνατό και συνθετικό, είναι το καταλληλότερο όργανο στη διαδρομή μας μέσα από το κατώφλι. Κατώφλια είναι: η πλατεία στο Pompidou, το Turbine hall, η ράμπα στο Kunsthal, η πόρτα στη πρεσβεία, το τοπίο των στερεών στο refuge. Πέντε αστικά δοχεία μέσα από τα οποία θα προσεγγίσουμε την ένοια του μεταβατικού, πως δηλαδή η μάζα συμπεριφέρεται στην οριακή της σχέση με το κενό. «Το κατώφλι είναι ένας πολλά υποσχόμενος χώρος. Είναι ο τόπος προτάσεων. Εκεί τα πράγματα συμβαίνουν μόνο κατά το ήμισυ. Ο τόπος όπου το ηθικό και το ανήθικο, το νόμιμο και το παράνομο, η αλήθεια και ο μύθος δεν ξεχωρίζουν. Ο τόπος όπου τα πάντα είναι πιθανά μέχρι να τον διασχίσεις». 13 (Susanna Cros) 40

41

Το κατώφλι ως χωρική και χρονική κατασκευή Στο κατώφλι η μετάβαση από τον ένα τόπο στον άλλο, από το «πριν» στο «μετά», από το «μέσα» στο «έξω», εκφράζεται από την εναλλαγή κίνησης και στάσης. Και είναι η ίδια αυτή η κατάσταση κινητικότητας και αναμονής μια δραστηριότητα χρονική που παράγει το κατώφλι. Χώρος και χρόνος σε συνέργια. Το κατώφλι δεν υφίσταται αν δεν παρουσιάζει κινητικότητα, αν δεν εμπεριέχει το χρόνο και δεν εμπεριέχεται στο χρόνο της πόλης. Αν η πόλη δεν το αντιλαμβάνεται ως τέτοιο, το αγνοεί ή το απομονώνει. Είναι σαν ηλεκτρονικός υπολογιστής χωρίς λογισμικό. Μπορεί τα στοιχεία του χώρου πολλές φορές να μαρτυρούν μια μεταβατικότητα αλλά όταν αυτό δε μεταφράζεται μέσα από μια κοινωνική πρακτική, ο χώρος δεν αναγνωρίζεται ως μεταβατικός 14. Με αυτό τον τρόπο, το κατώφλι ορίζεται όχι μόνο ως χωρική αλλά και ως χρονική κατασκευή. Το παράδειγμα της ολλανδικής πρεσβείας του Βερολίνου έρχεται να συμπληρώσει αυτό το συλλογισμό, ως ένας χώρος που φέρει στοιχεία μεταβατικότητας αλλά δε χρησιμοποιείται ως κατώφλι στην κλίμακα που υποδεικνύει το μέγεθος του. Κάθε κατώφλι έχει τον τρόπο, μέσα από τη μορφή του να μετρά το χρόνο. Είναι ένα τοπίο που ξετυλίγεται, ένα ενδιάμεσο, κομμάτι μιας αλληλουχίας αλλά και το ίδιο μια διαδοχή καταστάσεων που συμπυκνώνονται σε μια γενικότερα ασαφή περιοχή, που εμείς ορίζουμε κάθε φορά κι έχει απόλυτη εξάρτηση από το χρόνο του συνόλου, (του οποίου είναι υποσύνολο) δηλαδή της πόλης. Στο μεγαλύτερο μέρος των περιπτώσεων το κατώφλι είναι σημείο συνάντησης, σημείο στάσης αλλά ποτέ τέρμα. Είναι ο αρμός του χρόνου, ανάμεσα στο δρόμο και το σκοπό εκεί που διαφορετικοί προορισμοί συναντιούνται, τέμνονται, συγκρούονται και συγκεντρώνουν το πλήθος, συμπυκνώνοντας την αστικότητα. 42

Το κατώφλι δεν μπορεί να μετρηθεί με διαστάσεις. Τα αριθμητικά δεδομένα (πόσα μέτρα, πόσα λεπτά) δεν είναι αρκετά από μόνα τους, ως μεγέθη, να αποδώσουν τη λειτουργία του, να ερμηνεύσουν την έννοια του. Όμως αναλύοντας μετρικά το hardware, μετρώντας το σε απόλυτα μεγέθη, μπορούμε να αντιληφθούμε καλύτερα την κλίμακα, το υλικό κομμάτι που σε παράλληλη δράση με το βίωμα παράγουν αυτή την ευμετάβλητη κατάσταση που ονομάζουμε κατώφλι. Πέντε λεπτά στο κατώφλι μπορούν να αποδειχτούν υπερβολικά πολλά ή ελάχιστα. Είναι ο χρόνος ο ανθρώπινος, η ανθρώπινη δράση μεταφρασμένη σε χώρο. Το κατώφλι είναι ο χώρος της σκηνηκής δράσης. Από το Σοφοκλή ως το Ντοστογιέφσκι το δράμα εκτυλίσσεται στο μεταβατικό χώρο, εκεί που οι ισορροπίες είναι τόσο λεπτές ώστε να ανταποκρίνονται στις συνεχείς μεταπτώσεις των τραγικών ηρώων, τις κορυφώσεις και τις κρίσεις, την ταλάντωση ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο. 15 Οι περισσότερες αρχαίες τραγωδίες λαμβάνουν χώρα στο κατώφλι του ανακτόρου. Αλλά και στη πραγματικότητα η κίνηση ή στάση στις περιοχές του μεταβατικού παρουσιάζουν μια θεατρικότητα που έχει να κάνει με τις τυπολογίες της συμπεριφοράς. Στους χώρους αυτούς όπου ο περαστικός είναι ταυτόχρονα θεατής και θέαμα, μέρος της γενικότερης κινητικότητας του πλήθους, οι συμπεριφορές μετατρέπονται σε ρόλους πάνω σε αυτό που θα μπορούσε να είναι μια μεγάλη σκηνή. Ο R.Sennet γράφει ότι ο «ρόλος» καθορίζεται κατά κανόνα ως μια προσήκουσα συμπεριφορά για συγκεκριμένες καταστάσεις όχι όμως για άλλες. Το κλάμα καθ εαυτό δεν είναι μια συμπεριφορά που μπορεί να χαρακτηριστεί ρόλος. Το κλάμα σε κηδεία όμως είναι συμπεριφορά που μπορεί να χαρακτηριστεί έτσι γιατί είναι προσήκουσα, αναμενόμενη κατάσταση. 16 43

Pompidou - Plateau Beaubourg. Η θεατρικότητα της στάσης. Ήταν κάποτε κατώφλι... Η τεράστια χωροκατασκευή του μουσείου καταλαμβάνει το μισό οικόπεδο. Το μέγεθός της αντισταθμίζεται στο άλλο μισό που γίνεται κεκλιμένη πλατεία, βυθίζεται κάτω από το μουσείο, γίνεται χώρος υποδοχής και στη συνέχεια περνά απέναντι για να ξαναγίνει πεζοδρόμιο. Έτσι η πόλη διαπερνά το ογκώδες κτίσμα που δίνει την ευκαιρία στο χρήστη να περάσει από μέσα του, βιώνοντας με αυτό τον τρόπο το κτίριο στην καθημερινότητά του. Με αυτό τον τρόπο το Pompidou έγινε κατώφλι από το Beaubourg στο Marais και αντίστροφα. Η πλατεία ζει το χρόνο της πόλης, και λιγότερο το χρόνο του κτιρίου, αφού έχει πλέον σε μεγάλο βαθμό ανεξαρτητοποιηθεί από αυτό, λειτουργεί σαν ένα αυτόνομο πρισματικό δοχείο με αχανείς διαστάσεις 160x60x6m. Ο μοναδικός σύνδεσμός της με το κτίριο είναι το πέρασμα ελεγχόμενης ροής που για λόγους ασφαλείας διαμορφώθηκε, το checkpoint. Μια πληθώρα χωρικών διαδρομών, κινήσεων και στάσεων, χωρίς απαραίτητα ρυθμό η τυποποίηση εκτυλίσσονται πάνω σε αυτή τη σκηνή, και όλες μαζί προκαλούν ένα καθημερινό αστικό χάος του πλήθους. Ειδικά η διαγώνιος, γράφει μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα πορεία από το ψηλότερο νοτιοανατολικό σημείο της πλατείας, ως το χαμηλότερο βορινό, εκεί που μια σκάλα οδηγεί στην πλαϊνή, κλεισμένη πια, είσοδο του εξωτερικού escalator. Περπατώντας πάνω στο σκονισμένο κάνναβο, έστω και υποσυνείδητα, ο χρήστης αντιλαμβάνεται την επανάληψη, καθώς πάρα πολύ αργά βυθίζεται στη χαμηλότερη υψομετρική στάθμη του συνόλου. Η διαδρομή αυτή αποτελεί για πολλούς κομμάτι της καθημερινής περιπλάνησης στο κέντρο του Παρισιού, εκεί που η πλατεία παίζει, μόνη της πλέον, το ρόλο του κατωφλιού από το Beaubourg στο Marais. 44

Στάση - σχήμα στάσης. Η πλατεία Beaubourg είναι η πρώτη αστική πλαζ. Ένα σουρεαλιστικό τοπίο μέσα στη πόλη φτιαγμένο από τα υλικά της πόλης κι όμως εξωτικό, θα μπορούσε να είναι μια πλαζ από άμμο ή βότσαλο. Είναι καθιερωμένη στάση και πέρασμα, συνήθεια όχι εποχιακή, αλλά σε όλο το ημερολογιακό εύρος, ένας ενδιάμεσος προορισμός για κάθε κάτοικο του Παρισιού πριν αυτός «βουτήξει» στη γνώση που προσφέρει το Centre Pompidou. Η θεατρικότητα εδώ ξεκινάει από αυτό το πρωταρχικό κάθισμα στο έδαφος με τα πόδια λυγισμένα ή απλωμένα, ή το απολαυστικό ξάπλωμα, πάνω στο δάπεδο της πόλης, που μόνο εδώ και σε κανένα άλλο σημείο της φέρει την αμφισημία του δαπέδου - καθίσματος. Ο άνθρωπος που κατοικεί το δημόσιο χώρο. Η πλατεία είναι μια λεκάνη που κατακρατά μέρη από τη ροή του πλήθους για να τα μετατρέψει σε γεγονότα. Η συγκέντρωση γεννά σχήματα, μικρογραφίες ρόλων. Το θέατρο, η σκηνή, η εξέδρα, η πασαρέλα, το γήπεδο, το ακροατήριο, η ορχήστρα, το αναγνωστήριο συμπυκνώνονται παράγωντας ένα αστικό κώδικα γραφής που αποτυπώνεται στον πυθμένα αυτής της λεκάνης καθώς κανείς τα παρατηρεί από ψηλά. Πόσες φορές δεν έχουμε καθίσει στο πάτωμα αυτού του κατωφλιού για να παρακολουθήσουμε μια υπαίθρια ερασιτεχνική παράσταση. Πόσες φορές δεν έχουμε ακούσει περίεργες μουσικές περιμένοντας κάποιο φίλο. Το σπάσιμο της ροής από το checkpoint προκαλεί ανατροπές. Μια τεράστια ουρά κόβει στη μέση τη πλατεία, φτιάχνοντας ένα όριο μοναδικό, εμπόδιο από ανθρώπους για ανθρώπους. Το ανθρώπινο τείχος εικονογραφεί το διχασμό του κατωφλιού που σαν αλυσιδωτή αντίδραση διχάζει ξανά. Η αποθέωση της ουράς αποτυπώνει στο χώρο το πιο παράδοξο, γίνεται το διάβασμα της πόλης. Οι άνθρωποι γίνονται «τα ψίχουλα του κοντορεβιθούλη» μαρκάροντας τη διαδρομή από την πόλη στο κτίριο. Έτσι το κατώφλι γίνεται χώρος στάσης, συγκέντρωσης, αναμονής. το πλήθος διχάζεται σε αυτούς που βρίσκονται μέσα και 45

και τους άλλους που είναι έξω είτε γιατί περιμένουν να μπουν είτε γιατί δε θέλουν να μπουν, και συνθέτουν ένα αλφάβητο τυπολογιών στάσης. Σημείο, κύκλος, ημικύκλιο, γραμμή, τρίγωνο, τετράγωνο. Η βασική γεωμετρία σε ανθρώπινα pixels. 46

47

48

49

Tate Modern - Turbine hall. Η θεατρικότητα της κίνησης. Turbine hall: Πιθανότατα το μεγαλύτερο δωμάτιο που μπορεί να επισκεφθεί κανείς σε οποιοδήποτε δημόσιο οικοδόμημα σε όλο τον κόσμο. Με διαστάσεις 150x24x30m 17 διατρέχει όλο το μήκος, πλάτος, ύψος του κτιρίου από τα θεμέλια, βαθύτερα από τη στάθμη του Τάμεση, ως την οροφή, γεγονός που ενισχύει το ήδη αχανές μέγεθός του με μια ακόμα έκφραση επιβλητικότητας. Καταλαμβάνοντας το 1/3 του συνολικού όγκου του πρώην ηλεκτρικού σταθμού, είναι αναμφίβολα εντυπωσιακό και θέτει ένα ανυπέρβλητο χάσμα μεγεθών ανάμεσα στο πλήθος που το διατρέχει και το ύψος των πλαϊνών του τοίχων. Η κάθοδος προς το Turbine hall είναι μια διαδικασία ροϊκή. Είναι η συνεχής πορεία που ξεκινάει από το τσάκισμα του δαπέδου της υπαίθριας διαμόρφωσης και ολοκληρώνεται 200 μέτρα μετά στην απέναντι στενή πλευρά του μέγα - κιβωτίου, αλλά δεν τελειώνει ουσιαστικά εκεί, συνεχίζεται, γίνεται περιπλάνηση, χάνεται, μέχρι τη στιγμή της εξόδου από την είσοδο ολοκληρώνοντας μια κυκλική διαδρομή. Το Turbine hall σχηματοποιεί τη κίνηση σε τόσο μεγάλο βαθμό που μόνο ως χώρος περιπλάνησης μπορεί να διαβαστεί. Η στάση αδυνατεί να υπάρξει μέσα σε αυτό τον αγωγό και περιορίζεται στο να καταλαμβάνει τα τοιχώματα, όπως περίπου τα ξερά χόρτα σταθεροποιούνται στις όχθες ενός ορμητικού ποταμού. Από έξω προς τα μέσα και μέχρι τη διαχωριστική γραμμή της εισόδου, η κίνηση έχει σαφή προορισμό κι αυτό την κάνει καθαρή και γρήγορη. Υπάρχει μια αγωνία και ένας σκοπός. Το πέρασμα του ορίου σημαίνει μια στιγμιαία κατάσταση επαναπροσδιορισμού που σηματοδοτεί την αλλαγή, το «άπλωμα» του ρυθμού, την περιπλάνηση στο εσωτερικό του άδειου, την επίτευξη του σκοπού. Σκοπός εδώ είναι η ίδια η περιπλάνηση, η εξερεύνηση, μέσα σε ένα 50

χώρο που είναι πάντα ο ίδιος αλλά κάθε φορά είναι διαφορετικός, κι αυτό τον κάνει τόσο οικείο όσο και συγκινητικό. Κι αυτή η χαλαρή περιπλάνηση επειδή ακριβώς δεν υπάρχει τέλος χωρικό η χρονικό παρά μόνο η αναπόφευκτη φυσική έξοδος από την ετεροτοπική αίθουσα, γίνεται παράσταση του καθημερινού. Σε συδιασμό με τη φαινομενολογική «ατμόσφαιρα» που έχει καλλιεργηθεί στο εσωτερικό μέσα και από τις συνεχείς αντανακλάσεις που στρέφουν την προσοχή πάνω στο πώς κάποιος φαίνεται καθώς κινείται και κοιτάζει, η κυκλοφορία μετατρέπεται σε αστικό δρώμενο, γίνεται αισθητικό αντικείμενο, μετατρέποντας κάθε επισκέπτη σε θεατή και θέαμα ταυτόχρονα 18. Η κυκλοφορία γίνεται εδώ εμπειρία. Κάτω από συνθήκες πρωτοφανείς για πολλούς, με άλλη κλίμακα και συσχετισμούς του υπαιθρίου συμπυκνωμένους μέσα σε 18000m3, η αίθουσα αυτή είναι ένας ενδιάμεσος τόπος, που σχεδόν ηδονικά ο άνθρωπος διασχίζει παίζοντας το παιχνίδι της ετερότητας, πειραματίζεται με τον ίδιο του τον εαυτό και τελικά οικειοποιείται το χώρο. Το Turbine hall είναι η παρισινή στοά σε μέγεθος extra large. Αυτή η αρχετυπική μητροπολιτική ετεροτοπία, η μικρογραφία της πόλης που θαυμάζει W.Benjamin λατρεύοντας να παρακολουθεί το πλήθος να περιπλανιέται μέσα σε αυτό το εσωτερικό κάνοντας τα πάντα χωρίς να κάνει τίποτα 19. Και αν η στοά τρυπάει την πόλη στη μάζα της για να βάλει μέσα της το κενό και να πραγματοποιήσει μια πρώτη συνειδητοποίηση του δημοσίου χώρου, το Turbine hall βάζει το κενό μέσα στο κενό, γεμίζοντας τον αστικό χώρο με ένα άδειο δοχείο που δύναται να γεμίσει. Εδώ η στοά ως δημόσιος χώρος περιπλάνησης αποθεώνεται, ανακαλύπτοντας την απόλυτη μορφή της, γίνεται μετά στοά. 51

52

53

54

55

Kunsthal. Η αρχιτεκτονικά εκφρασμένη μεταβατικότητα. Το Kunsthal δεν έχει μόνιμη έκθεση και δεν είναι μουσείο. Είναι ένα σύμπλεγμα κλειστών εκθεσιακών χώρων που αρθρώνονται από το κενό. Το σήμα που χρησιμοποιεί είναι το ίδιο που χρησιμοποιείται και στα μεταφορικά κιβώτια για να δείξει πιο είναι το πάνω μέρος της συσκευασίας και είναι αυτό που το μετατρέπει αυτόματα σε μια τεράστια συσκευασία, έτοιμη να μεταφερθεί. Δηλώνει το μεταφερόμενο περιεχόμενό του. Αυτή η εννοιολογική μεταβατικότητα είναι που του αποδίδει και μια δεύτερη σημασία, αυτή του προσωρινού καταλύματος για κάθε περιπλανώμενο καλλιτεχνικό ή μη γεγονός που ενδέχεται να περάσει από τις αίθουσες του. Για κάθε τέτοιο, το Kunsthal αποτελεί ένα κατώφλι, ένα ενδιάμεσο σταθμό σε μια συνεχή ροή κι εναλλαγή παραστάσεων που η κάθε μια αφήνει το στίγμα της. Όπως αναφέρει η Cecil Balmond στο «informal», η ράμπα είναι ένα είδος πολυτελείας. Είναι ένα μέσο που μας ταξιδεύει στο χρόνο συλλέγοντας στιγμές άφιξης και αναχώρησης, είναι μια γραμμή στο χώρο που ενώνει και κόβει αγγίζει όλα τα μέρη του, τα αναμειγνύει, παράγει γειτνιάσεις. Από τη φύση της είναι σαν ένα ανοιχτό δοχείο που αψηφά το περιεχόμενο. Ο ορίζοντας διαρκώς μετατοπίζεται. Η κατασκευή μιας ράμπας δεν θα πρέπει να επιδιώκει να δεσμεύσει τη μεταφορά αλλά να την απελευθερώσει 20. Η έναρξη της πορείας επισημαίνεται από τη συγκέντρωση τριών διαφορετικών υποστυλωμάτων στην είσοδο της στοάς. Το σχήμα αυτό δίνει έμφαση στην έννοια της στήριξης περισσότερο από όσο θα έκανε ένα και μοναδικό υποστύλωμα. Οι τρεις ευδιάκριτα διαφορετικές «φύσεις» διαπλέκονται διασκεδάζοντας το κατώφλι, το παρουσιάζουν σαν αυτοσχεδιασμό παράγοντας ένταση. Αυτά τα τρία στοιχεία ως σήμανση, εισάγουν τον επισκέπτη στο πνεύμα του 56

κτιρίου, όπως αυτό παρουσιάζεται μέσα από την πολυπλοκότητά του, τα χάσματα, τις ανισορροπίες, τις διαφορετικές υλικότητες. Ενδιαμέσως του κενού, η παράθεση (κιονοστοιχία) διατυπώνει τη δραματικότητα. Οι κολώνες της ράμπας ενθαρρύνουν ή εμποδίζουν τη διαδρομή προς τα κάτω, καθώς κάποιος πλαγιοδρομεί προς την είσοδο ή συνεχίζει ευθεία προς μια διαφορετική οπτική του κτιρίου προς το πάρκο. Η διαγώνια παράθεση των υποστυλωμάτων (τέσσερις μαύρες κολώνες μέχρι την είσοδο συν μια γκρι μέχρι το εστιατόριο) οδηγεί με σαφήνεια στο σκοπό. Ο ρυθμός είναι σταθερός, δεκαπέντε βήματα, 10 ανάμεσα σε κάθε κολώνα. Μια ομαλή κίνηση σε ευθεία ή διαγώνια κατεύθυνση, με τις κολώνες να μετρούν το χρόνο και στις δυο περιπτώσεις. Η κιονοστοιχία γίνεται ένα σύστημα αναφοράς, οδηγός και μεζούρα ταυτόχρονα παραλαμβάνει τον επισκέπτη ακριβώς από την αρχή της ράμπας και τον οδηγεί ή τον παρεμποδίζει ως το τέλος, ανάλογα με το πώς ο ίδιος διαβάζει το σύστημα. Μέχρι να διαβεί κάποιος αυτό το ασταθές τοπίο για πιο κατασταλαγμένες περιοχές που ακολουθούν, θα περάσει από ένα αντιφατικό τρίπτυχο αισθήσεων αμηχανία έκπληξη απόλαυση. Ξέχωρα από το εικαστικό του περιεχόμενο, το Kunsthal, αναπτύσσει τη δική του προσωπικότητα μέσα από ανακατεμένες ταυτότητες. Η αρετή της οικειότητας, αφού δεν υπάρχει καμία επιδοκιμασία του επίσημου ή μοδάτου, είναι μια από τις βασικές αρχές του. Τραβάει τον κόσμο χωρίς να επιδεικνύεται, μέσα από την αμεσότητα και τη διαφάνεια. Η μείξη εμφανίζεται και στη δομή καθώς δεν υπάρχει μονοκόμματη κατασκευαστική αντίληψη. Η παράθεση πυκνώνει το χώρο. Εισάγει στην ποιητική του χώρου ένα δεύτερο κάνναβο, περιπλέκοντας έτσι το δίκτυο των κινήσεων, αμφισβητεί τη μοναδική διεύθυνση της ράμπας. Έρχεται, εκεί που κανείς δεν το περιμένει, να βάλει ένα εμπόδιο, να ανατρέψει την κατάσταση, να τοποθετήσει ένα σταυροδρόμι μέσα στο δρόμο. 57