ΧΩΡΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΟΥΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α. Σταµάτης Καλογήρου

7 ο Πανελλήνιο Γεωγραφικό Συνέδριο της Ελληνικής Γεωγραφικής Εταιρίας Μυτιλήνη 2004 299 ΧΩΡΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΟΥΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α Σταµάτης Καλογήρου University of London, London School of Hygiene & Tropical Medicine, Centre for Population Studies Περίληψη Στο άρθρο αυτό επιχειρείται η µελέτη της χωρικής κατανοµής των ατόµων ηλικίας 65 ετών και άνω που ζουν στην Ελλάδα µε βάση τα στοιχεία των δύο τελευταίων απογραφών πληθυσµού (1991 και 2001). Η έρευνα παρακινείται από την επίκαιρη ανάγκη καταγραφής των τάσεων γήρανσης του πληθυσµού καθώς και την επίδραση σε αυτή του σχετικά υψηλού αριθµού µεταναστών κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας. Τα αποτελέσµατα αυτής της µελέτης είναι πιθανώς χρήσιµα στους φορείς χάραξης πολιτικής για παροχή υπηρεσιών σε συνταξιούχους γενικά (ηλικιακή οµάδα 65 και άνω) αλλά κυρίως στην στήριξη των ατόµων ηλικίας 80 ετών και άνω από δηµόσιους φορείς ή άλλους οργανισµούς υγείας και κοινωνικής µέριµνας. Πέρα από την περιγραφή της γεωγραφικής κατανοµής ηλικιακών οµάδων και δεικτών, εφαρµόζονται τεχνικές χωρικής ανάλυσης προκειµένου να εξεταστεί η χωρική αυτοσυσχέτιση των δεδοµένων ώστε να αναγνωριστούν εστίες χαµηλών ή υψηλών ποσοστών ατόµων µιας ηλικιακής οµάδας. Η πρόσφατη εξωτερική µετανάστευση είχε µια σοβαρή επίδραση στην αλλαγή της δοµής πληθυσµού σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας όπου µείωσε το ρυθµό γήρανσης πληθυσµού. SPATIAL ANALYSIS AND LOCAL STATISTICS FOR THE AGED IN GREECE Stamatis Kalogirou University of London, London School of Hygiene & Tropical Medicine, Centre for Population Studies Abstract This paper is looking at the spatial distribution of Greek residents aged 65 and over using data from the two recent population censuses (1991 and 2001). This work is motivated from an increasing need to studying trends in population ageing. Furthermore, this study looks at the effect of recent immigration on these trends. The results of this study could be interesting to policy making institutions (such as the government, public and private health institutions and social support institutions) responsible for service provision to those aged 65 and over and more importantly to those aged 80 and over. The descriptive analysis involves a study of the spatial distribution of population groups and relative indexes. In order to identify clusters of low or high proportions of a certain population group, spatial analysis methods (such as spatial autocorrelation statistics) are employed. The recent wave of immigration had a significant effect on the change of population structure in several areas within Greece. This is a slowing of population ageing. Λέξεις κλειδιά: Χωρική ανάλυση, δοµή πληθυσµού, γήρανση πληθυσµού, µετανάστευση Keywords: Spatial analysis, population structure, population ageing, migration 1. Εισαγωγή Τα τελευταία χρόνια η µελέτη των δηµογραφικών τάσεων µε επίκεντρο τη γήρανση πληθυσµού κερδίζει έδαφος µεταξύ των ερευνητών των κοινωνικών και οικονοµικών επιστηµών. Αυτό συµβαίνει και λόγω της ανάγκης της αγοράς να κατανοήσει την δοµή πληθυσµού ώστε να προβλέψει την ζήτηση προϊόντων και υπηρεσιών, όσο και από τις κυβερνήσεις που πρέπει να εξασφαλίσουν την βιωσιµότητα του ασφαλιστικού συστήµατος καθώς και την ανάγκη για παροχή υπηρεσιών υγείας και κοινωνική προστασίας. Η µείωση του κοινωνικού κεφαλαίου όπως είναι τα παιδιά και οι νέοι καθώς και η συνεχής αύξηση του ποσοστού ατόµων χωρίς παιδιά, αυξάνει δραµατικά την ανάγκη για προσφορά υπηρεσιών από οργανωµένους φορείς (εκτός από την κρατική κοινωνική µέριµνα). Οι φορείς αυτοί µπορεί να είναι η τοπική αυτοδιοίκηση, θρησκευτικές οργανώσεις, µη κυβερνητικές οργανώσεις, φιλανθρωπικά ιδρύµατα, κινήσεις πολιτών αλλά ακόµη και κερδοσκοπικές επιχειρήσεις (π.χ. ιδιωτικοί οίκοι ευγηρίας). Επίσης, παρά της προόδους της ιατρικής επιστήµης, όταν η ηλικία ξεπερνά το 80 ο έτος οι ανάγκες για παροχή υγείας και κοινωνική προστασία αυξάνονται κατακόρυφα. Έτσι, η αύξηση του αριθµού των ατόµων ηλικίας 80 και άνω απαιτεί πρόνοια πολιτικής ούτως ώστε να υπάρχει ο απαραίτητος προγραµµατισµός για το µέλλον µε στόχο

7 ο Πανελλήνιο Γεωγραφικό Συνέδριο της Ελληνικής Γεωγραφικής Εταιρίας Μυτιλήνη 2004 300 την κοινωνική προστασία και εξασφάλιση ποιότητα ζωής της αυξανόµενης αυτής οµάδας του ελληνικού πληθυσµού. Για να γίνει δυνατή η ποσοτικοποίηση των αναγκών στο παρόν και το µέλλον απαιτείται µια εµπεριστατωµένη µελέτη του συνολικού πληθυσµού και των χρονικών τάσεων. Ωστόσο, είναι αναγκαίο να τονιστεί ότι οι ανάγκες αυτές έχουν έντονες διακυµάνσεις στο χώρο. Όσο αυξάνεται η γεωγραφική λεπτοµέρεια στην ανάλυση της δοµής πληθυσµού, τόσο αυξάνεται και το εύρος διακύµανσης των ποσοστών µιας ηλικιακής οµάδας και διαφόρων δεικτών. Για παράδειγµα, το ποσοστό ατόµων ηλικίας 65 και άνω το 2001 είναι 16,71% για όλη την Ελλάδα, ενώ το εύρος του είναι 13.80 20.97% σε επίπεδο περιφέρειας, 11,87 25,13% σε επίπεδο νοµού και 5,99 45,05% σε επίπεδο Οργανισµού Τοπικής Αυτοδιοίκησης (ΟΤΑ) µετά την εφαρµογή του νόµου «Καποδίστριας». Έτσι κρίνεται αναγκαία η εξέταση του φαινοµένου γήρανσης στην γεωγραφική του διάσταση, κάτι που επιχειρείται εδώ. Για το σκοπό αυτό εξετάζεται η γεωγραφική κατανοµή του ποσοστού επί του συνολικού πληθυσµού δύο ηλικιακών οµάδων: 65 ετών και άνω και 80 ετών και άνω και δύο δεικτών: του δείκτη γήρανσης και του δείκτη υποστήριξης γονέων ηλικίας 80 ετών και άνω. Πέρα από τη γεωγραφική κατανοµή των παραπάνω, εξετάζεται και η χωρική αυτοσυσχέτιση των τιµών αναζητώντας εστίες υψηλών ή χαµηλών τιµών. Η γεωγραφία που χρησιµοποιείται για την παραπάνω ανάλυση είναι οι ΟΤΑ «Καποδίστριας». Τέλος επιχειρείται µία σύγκριση του βαθµού γήρανσης πληθυσµού µεταξύ του 1991 και 2001 λαµβάνοντας υπόψη την επίδραση της διεθνούς µετανάστευσης. Η τελευταία ανάλυση γίνεται σε επίπεδο περιφέρειας. Στο κείµενο που ακολουθεί αρχικά γίνεται µια περιγραφή των δεδοµένων που χρησιµοποιήθηκαν καθώς και η µεθοδολογία για την ανάλυσή τους τα αποτελέσµατα της οποίας ακολουθούν. Τα αποτελέσµατα αυτά χρησιµοποιούνται ως επιχείρηµα για µια γενικότερη συζήτηση της επίδρασης της αλλαγής της δοµής πληθυσµού στην κοινωνική προστασία σε τοπικό επίπεδο, αλλά και της ύπαρξης νέων ως κοινωνικό κεφάλαιο για τους µεγαλύτερους σε ηλικία. Τέλος γίνεται µια ανακεφαλαίωση της εργασίας και παρουσιάζονται κάποια γενικά συµπεράσµατα. 2. εδοµένα και µεθοδολογία 2.1 εδοµένα Τα δεδοµένα που χρησιµοποιούνται εδώ αντλούνται από τους πίνακες που δηµοσιεύει η Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος (ΕΣΥΕ) από την απογραφή πληθυσµού του 1991 και του 2001. Χρησιµοποιούνται τα στοιχεία των πινάκων που παρουσιάζουν τον πραγµατικό πληθυσµό της Ελλάδας ο οποίος κατά την απογραφή του 1991 ήταν 10.259.900 και του 2001 ήταν 10.964.020 άτοµα. Τα δεδοµένα της απογραφής του 1991 έγιναν διαθέσιµα από τη βιβλιοθήκη της ΕΣΥΕ για ερευνητικούς σκοπούς, ενώ αυτά του 2001 ελήφθησαν από την επίσηµη ιστοσελίδα της ΕΣΥΕ (www.statistics.gr) το φθινόπωρο του 2003, και τυχούσες πρόσφατες διορθώσεις δεν έχουν εφαρµοστεί. 2.2 Ηλικιακές οµάδες και δηµογραφικοί δείκτες Για την καλύτερη γεωγραφική µελέτη της γήρανσης πληθυσµού έχουν χαρτογραφηθεί τα στοιχεία συγκεκριµένων ηλικιακών οµάδων, των ατόµων ηλικίας 65 ετών και άνω (65+) και 80 ετών και άνω (80+). Οι όροι «ηλικιωµένοι», «συνταξιούχοι», «τρίτη ηλικία» συναντούνται στην βιβλιογραφία για την περιγραφή των παραπάνω ηλικιακών οµάδων, αλλά ενδεχοµένως µε τις αλλαγές στη δοµή πληθυσµού και τις εξελισσόµενες κοινωνικές σταθερές θα πρέπει να αναζητηθούν νέοι, πιο δόκιµοι όροι. Άλλωστε η ηλικία 65 χρησιµοποιείται για ιστορικούς λόγους. Πηγάζει από την ηλικία κατά την οποία οι περισσότερες κατηγορίες εργαζοµένων ανδρών συνταξιοδοτούνται στον δυτικό κόσµο, ωστόσο σήµερα το όριο αυτό δεν περιγράφει το συνολικό πληθυσµό. Κι αυτό γιατί οι γυναίκες τα τελευταία χρόνια συµµετέχουν ενεργά στην αγορά εργασίας και αυτές συνταξιοδοτούνται σε νεότερη ηλικία. Επίσης σε διάφορα επαγγέλµατα η ηλικία συνταξιοδότησης µπορεί να είναι µεγαλύτερη ή µικρότερη των 65 ετών είτε λόγω κανονισµού (ελάχιστος χρόνος συµµετοχής στην αγορά εργασίας) είτε από προσωπική επιλογή. Το ποσοστό ατόµων 65+ στο συνολικό πληθυσµό αναφέρεται και ως δείκτης γήρατος (Ταπεινός, 1993). Ωστόσο εδώ χρησιµοποιούµε τον πιο διαδεδοµένο ορισµό για τη γήρανση πληθυσµού, το δείκτη γήρανσης που ορίζεται ως το πηλίκο ατόµων 65+ δια των ατόµων ηλικίας 0-14. Ως δείκτης υποστήριξης γονέων ηλικίας 80 ετών και άνω ορίζεται το πηλίκο του πληθυσµού ηλικίας 80 ετών και άνω δια τον πληθυσµό ηλικίας 50 ως 59 ετών. Ο Πίνακας 1 συνοψίζει τους δείκτες αυτούς.

7 ο Πανελλήνιο Γεωγραφικό Συνέδριο της Ελληνικής Γεωγραφικής Εταιρίας Μυτιλήνη 2004 301 Πίνακας 1. Ορισµός δηµογραφικών δεικτών είκτης δείκτη γήρανσης = δείκτης υποστήριξης γονέων ηλικίας 80 ετών και άνω = Υπολογισµός δείκτη Άτοµα ηλικίας 65 ετών και άνω Άτοµα ηλικίας 0 ως 14 ετών Άτοµα ηλικίας 80 ετών και άνω Άτοµα ηλικίας 50 ως 59 ετών 2.3 Μεθοδολογία 2.3.1 Εισαγωγή Για την καλύτερη γεωγραφική µελέτη του φαινοµένου γήρανσης χρησιµοποιήθηκαν κλασικές και σύγχρονες ποσοτικές µέθοδοι κοινωνικών επιστήµων. Η ανάλυση των δεδοµένων έγινε µε της χρήση στατιστικών εργαλείων, ενώ η χαρτογράφηση των χωρικών δεδοµένων πραγµατοποιήθηκε µε τη βοήθεια των Γεωγραφικών Συστηµάτων Πληροφοριών. Τέλος, σηµαντική είναι η συµβολή της χωρικής ανάλυσης που περιγράφεται αναλυτικότερα στο επόµενο υποκεφάλαιο. 2.3.2 Χωρική ανάλυση: ολικές και τοπικές µέθοδοι εξερεύνησης δεδοµένων Στη σύγχρονη βιβλιογραφία φαίνεται να εξελίσσεται µια σειρά από σύγχρονες µεθόδους χωρικής ανάλυσης µε τη εισαγωγή της γεωγραφικής αναφοράς (γεωγραφικές συντεταγµένες, αποστάσεις) στις µαθηµατικές εξισώσεις. Στις σύγχρονες αυτές µεθόδους αναφερόµαστε παρακάτω προσθέτοντας το όρο «τοπική/ό» µπροστά από το όνοµα τους, π.χ. τοπικός δείκτης. Επίσης αναφερόµαστε στις κλασικές µεθόδους µε τον όρο «ολική/ό» για να γίνεται η διάκριση. Από τις µεθόδους χωρικής ανάλυσης χρησιµοποιούνται εδώ οι µέθοδοι εξερεύνησης δεδοµένων (exploratory data analysis). Μια κατηγορία µεθόδων εξερεύνησης χωρικών δεδοµένων είναι τεχνικές οι οποίες εξετάζουν αποκλειστικά τη χωρική εξάρτηση µεταξύ τιµών των διαφόρων χωρικών µονάδων (µέθοδοι χωρικής εξάρτησης). ηλαδή, εστιάζονται στη χωρική συσχέτιση, γνωστή και ως χωρική αυτοσυσχέτιση, και όχι την συνδιασπορά, αφού επικεντρώνονται στη σχέση µεταξύ τιµών της ίδιας µεταβλητής που παρατηρούνται σε διαφορετικές θέσεις (Κουτσόπουλος, 2003). Για την αξιολόγηση της χωρικής αυτοσυσχέτισης επιλέχθηκε ο δείκτης Moran s Ι (Moran, 1948) που δίνεται από τον τύπο των Getis and Ord (1973, 1981): n w i j ij zi z j I = (1) n 2 W z όπου n είναι ο αριθµός των σηµείων, i= 1 i n n w ij i= 1 j= 1 zi = xi x, x είναι η µέση τιµή του x, W =, και w ij είναι τα στοιχεία του πίνακα χωρικής εγγύτητας W, που υποδηλώνει ένα µέτρο της χωρικής σχέσης µεταξύ των σηµείων i και j. Εδώ ισχύει w =1 όταν το j είναι ένας από τους 4 κοντινότερες γείτονες του i, και ij w ij =0 αλλού. Οι τοπικοί δείκτες χωρικής αυτοσυσχέτισης µετρούν τη χωρική εξάρτηση µόνον σε ένα µικρό τµήµα της υπό εξέταση περιοχής µελέτης. Χρησιµοποιώντας τον ίδιο πίνακα χωρικής εγγύτητας υπολογίζονται οι τιµές του τοπικού δείκτη Moran s I. Για τον υπολογισµό της τιµής του δείκτη Moran s I, του διαγράµµατος διασποράς του καθώς και το χάρτη µε τους τοπικούς δείκτες Moran s I, χρησιµοποιήθηκε το λογισµικό GeoDa v. 0.9.3a που διατίθεται από το Spatial Analysis Laboratory (Department of Agriculture and Consumer Economics, University of Illinois at Urbana-Champaign). Το λογισµικό αυτό αναπτύσσεται από τον Luc Anselin και τους συνεργάτες του (Anselin et al., 2004). 3. Αποτελέσµατα και συζήτηση 3.1 Βαθµός και τάση γήρανσης πληθυσµού. Η Ελλάδα είναι µία από τις χώρες µε το µικρότερη γεννητικότητα και το µεγαλύτερο ποσοστό ηλικιωµένων στον κόσµο. Έτσι είναι αρκετά ενδιαφέρον να εξετάζουµε συνεχώς την τάση εξέλιξης του

7 ο Πανελλήνιο Γεωγραφικό Συνέδριο της Ελληνικής Γεωγραφικής Εταιρίας Μυτιλήνη 2004 302 φαινοµένου γήρανσης πληθυσµού. Ο Πίνακας 2 δείχνει τα ποσοστά ατόµων ηλικίας 0-14 και 65+ καθώς και το δείκτη γήρανσης πληθυσµού στο σύνολο της Ελλάδας και σε επίπεδο περιφέρειας το 1991 και το 2001. Συνολικά η αύξηση κατά 22% των ατόµων ηλικίας 65+ συνοδεύτηκε µε µείωση κατά 21% των ατόµων ηλικίας 0-14 µε συνέπεια ο δείκτης γήρανσης να υπερβεί την µονάδα το 2001 (110,1 ). Η κατά 55% αύξηση στον δείκτη γήρανσης από το 1991 στο 2001 θα ήταν ακόµη µεγαλύτερη αν στο µεταξύ δεν είχε αυξηθεί σηµαντικά ο αριθµός µεταναστών από το εξωτερικό. Πίνακας 2. Ποσοστά ηλικιακών οµάδων και δείκτης γήρανσης στο σύνολο τις Ελλάδας και σε επίπεδο περιφέρεια το 1991 και 2001. % 0-14 % 65+ 65+ / 0-14 2001 1991 2001 1991 2001 1991 Νότιο Αιγαίο 17,46 21,13 13,80 13,16 79,0 62,3 Κρήτη 16,96 21,32 16,26 15,07 95,9 70,7 Κεντρική Μακεδονία 15,57 18,97 15,80 11,49 101,5 60,6 υτική Ελλάδα 16,32 21,28 17,15 14,51 105,1 68,2 Αττική 14,28 18,47 15,13 12,64 105,9 68,4 Σύνολο Χώρας 15,18 19,25 16,71 13,69 110,1 71,1 Ανατολική Μακεδονία & Θράκη 15,73 19,29 17,65 12,69 112,2 65,8 υτική Μακεδονία 16,16 20,69 18,27 13,11 113,1 63,4 Θεσσαλία 15,64 20,12 18,05 14,29 115,4 71,0 Στερεά Ελλάδα 14,79 19,47 18,67 15,38 126,2 79,0 Ιόνια Νησιά 15,08 18,41 20,14 18,00 133,5 97,8 Πελοπόννησος 14,72 18,44 20,55 18,08 139,6 98,0 Ήπειρος 14,20 19,17 19,87 15,99 139,9 83,4 Βόρειο Αιγαίο 14,77 17,60 20,97 20,11 141,9 114,3 Σε εθνικό επίπεδο, το 1991 µόνο 13,7% του συνολικού πληθυσµού (13,8% των ελλήνων υπηκόων) ήταν 65 και άνω, ενώ το 2001, 17,1% του συνολικού πληθυσµού (18,1% των ελλήνων υπηκόων) ήταν 65 και άνω. Το 1991, ο πληθυσµός αλλοδαπών που ζούσε στην Ελλάδα είχε επιπτώσεις στο ποσοστό των ηλικιωµένων µόλις κατά 0,1% ενώ το 2001 κατά 1%. Αυτό συµβαίνει πιθανώς επειδή το 1991 µόνο 1,62% των ανθρώπων που ζούσαν στην Ελλάδα είχε ξένη υπηκοότητα ενώ το 2001 το ποσοστό αυτό αυξήθηκε σε 6.95%. Τα παραπάνω οδηγούν στο συµπέρασµα ότι στην αναµενόµενη αύξηση του ποσοστού ηλικιωµένων ανθρώπων λόγω της φυσικής γήρανσης του πληθυσµού παίζει ρόλο και η διεθνής µετανάστευση (τα ποσοστά ηλικιωµένων είναι συνήθως χαµηλά στους οικονοµικούς µετανάστες) όσον αφορά το συνολικό πληθυσµό. Σε λεπτοµερέστερη γεωγραφική κλίµακα η επίδραση αυτή διακυµαίνεται όπως προκύπτει από τον Πίνακα 3. Η διακύµανση αυτή οδηγεί σε διαφορετική ταξινόµηση των περιοχών µε βάση το ποσοστό ηλικιωµένων τους σε σχέση µε αυτή που θα αναµενόταν µε βάση τις τάσεις πληθυσµού το 1991. Αυτό συµβαίνει επειδή λόγω της µετανάστευσης (εσωτερικής και διεθνούς) η δοµή πληθυσµού µεταβάλλεται διαφορετικά στο χώρο. Πίνακας 3. Ποσοστά ηλικιακών οµάδων και δείκτης γήρανσης στο σύνολο τις Ελλάδας και σε επίπεδο περιφέρειας το 2001 κατά υπηκοότητα. % 0-14 % 65+ 65+ / 0-14 Περιοχή Σύνολο Ηµεδαποί Αλλοδαποί Σύνολο Ηµεδαποί Αλλοδαποί Σύνολο Ηµεδαποί Αλλοδαποί Σύνολο Χώρας 15,18 15,07 16,67 16,71 17,69 3,50 110,1 117,4 21,0 Αν. Μακεδονία & Θράκη 15,73 15,72 16,04 17,65 17,99 4,33 112,2 114,4 27,0 Αττική 14,28 14,06 16,34 15,13 16,35 3,96 105,9 116,3 24,2 Στερεά Ελλάδα 14,79 14,71 15,93 18,67 19,85 1,70 126,2 134,9 10,7 Θεσσαλία 15,64 15,49 19,18 18,05 18,75 2,36 115,4 121,1 12,3 Νότιο Αιγαίο 17,46 17,46 17,50 13,80 14,86 3,44 79,0 85,1 19,7 υτική Ελλάδα 16,32 16,31 16,62 17,15 17,86 3,02 105,1 109,5 18,2 Κεντρική Μακεδονία 15,57 15,50 16,82 15,80 16,51 3,28 101,5 106,5 19,5 υτική Μακεδονία 16,16 16,08 18,79 18,27 18,74 2,91 113,1 116,5 15,5 Κρήτη 16,96 17,07 15,48 16,26 17,30 1,84 95,9 101,4 11,9 Ιόνια Νησιά 15,08 14,64 19,50 20,14 21,72 4,45 133,5 148,4 22,8 Βόρειο Αιγαίο 14,77 14,68 16,70 20,97 21,73 5,44 141,9 148,1 32,6 Ήπειρος 14,20 13,98 18,90 19,87 20,55 5,21 139,9 147,0 27,5 Πελοπόννησος 14,72 14,59 16,41 20,55 21,98 2,95 139,6 150,7 18,0

7 ο Πανελλήνιο Γεωγραφικό Συνέδριο της Ελληνικής Γεωγραφικής Εταιρίας Μυτιλήνη 2004 303 Σε επίπεδο νοµού, οι περιοχές µε το µεγαλύτερο ποσοστό ατόµων ηλικίας 65+ το 2001 είναι η Λευκάδα (25,13%) και η Αρκαδία (24,27%) ενώ αυτές µε το µικρότερο είναι τα ωδεκάνησα (11,87%) και η υτική Αττική (12,03%). Σε επίπεδο ΟΤΑ το ποσοστό ατόµων ηλικίας 65+ διακυµαίνεται από 5,99% στο δήµο Ζεφυρίου (νοµός υτικής Αττικής) ως 45,05% στην κοινότητα Λαβδάνης (νοµός Ιωαννίνων). Ο χάρτης της Εικόνας 1 παρουσιάζει τα ποσοστά για όλους τους ΟΤΑ της Ελλάδας. Περιοχές µε ΟΤΑ υψηλού ποσοστού ατόµων ηλικίας 65+ (και συχνά χαµηλού ποσοστού παιδιών ηλικίας 0-14 ετών) είναι κυρίως ορεινές περιοχές και ιστορικούς οικισµούς κυρίως στην Ήπειρο, Πελοπόννησο και Στερεά Ελλάδα αλλά και στα νησιά του Ιονίου. Αντίθετα, χαµηλού ποσοστού ατόµων ηλικίας 65+ (και συχνά χαµηλού ποσοστού παιδιών) είναι κυρίως τα µεγάλα αστικά κέντρα, τα νησιά του νοτίου Αιγαίου αλλά και ΟΤΑ στην Θράκη και την κεντρική Μακεδονία. Πιθανοί λόγοι για τις περιοχές που συναντάται µεγάλο ποσοστό ηλικιωµένων είναι η µετακίνηση των νεώτερων σε ηλικία προς αστικές περιοχές, η συναισθηµατική σύνδεση των µεγαλύτερων σε ηλικία µε τη περιοχή ή και η αδυναµία µετακίνησης τους κοντύτερα στα παιδιά τους, αλλά ενδεχοµένως και το µεγαλύτερο προσδόκιµο ζωής ατόµων σε περιοχές µε καλή ποιότητα ζωής (κλίµα, διατροφικές συνήθειες) όπως ορεινές περιοχές νησιών. Αντίθετα, περιοχές που συναντάται µικρό ποσοστό ηλικιωµένων είναι είτε περιοχές που ελκύουν νεώτερο σε ηλικία πληθυσµό (εσωτερική και διεθνής µετανάστευση) όπως τα αστικά κέντρα ή λόγω µεγαλύτερης από τη µέση γεννητικότητα όπως τα νησιά του Νοτίου Αιγαίου και η Θράκη. Με βάση τον ολικό δείκτη Moran s I και τους τοπικούς δείκτες χωρικής συσχέτισης (Εικόνα 2) προκύπτει ότι υπάρχει θετική χωρική αυτοσυσχέτιση του ποσοστού ατόµων ηλικίας 65+. Αυτό σηµαίνει ότι ΟΤΑ µε υψηλό ή χαµηλό ποσοστό ατόµων ηλικίας 65+ συνορεύουν µε ΟΤΑ επίσης υψηλού ή χαµηλού ποσοστού δηµιουργώντας εστίες υψηλού ποσοστού (Ήπειρος Πελοπόννησος, Λευκάδα, Στερεά Ελλάδα, υτική Μακεδονία) ή εστίες χαµηλού ποσοστού (Αττική, ωδεκάνησα, Θράκη, Κεντρική Μακεδονία). % aged 65+ 5.99-15.96 15.96-21.46 21.46-27.92 27.92-45.05 Εικόνα 1. Γεωγραφική κατανοµή ποσοστού ατόµων ηλικίας 65 ετών και άνω το 2001 Παρόµοια είναι και η χωρική κατανοµή και αυτοσυσχέτιση του ποσοστού ατόµων ηλικίας 80 ετών και άνω (Εικόνες 3 και 4). Μία διαφοροποίηση είναι η Κρήτη όπου υπάρχουν αρκετές περιοχές µε υψηλό σε σχέση µε το σύνολο της χώρας (3,4%) ποσοστό αυτής της ηλικιακής οµάδας. Είναι αξιοσηµείωτο ότι δεν υπάρχει κανείς κάτοικος ηλικίας 80 ετών και άνω στην κοινότητα Μεσολουρίου (Γρεβενά) ενώ στο δήµο

7 ο Πανελλήνιο Γεωγραφικό Συνέδριο της Ελληνικής Γεωγραφικής Εταιρίας Μυτιλήνη 2004 304 Οροπεδίου Λασιθίου και τις κοινότητες Γράµου και Αντικυθήρων, ένας στους δέκα κατοίκους είναι ηλικίας 80 ετών και άνω. Εικόνα 2. ιάγραµµα διασποράς δείκτη Moran s I και χάρτης τοπικών δεικτών χωρικής συσχέτισης για το ποσοστό ατόµων ηλικίας 65 ετών και άνω Η χωρική ανάλυση του ποσοστού ατόµων ηλικίας 80 και άνω δείχνει πιο ισχυρή χωρική αυτοσυσχέτιση από ότι στην περίπτωση του ποσοστού ατόµων ηλικίας 65 και άνω. Έτσι φαίνονται πιο καθαρά εστίες χαµηλού και υψηλού ποσοστού (Εικόνα 4). Η Θράκη, η Ανατολική και Κεντρική Μακεδονία, η Αττική και τα ωδεκάνησα είναι περιοχές µε ΟΤΑ χαµηλού ποσοστού ενώ αντίθετα η Ήπειρος, η Πελοπόννησος, Η Κρήτη, η Σάµος και η Λέσβος είναι περιοχές µε ΟΤΑ υψηλού ποσοστού ατόµων ηλικίας 80 ετών και άνω. Έτσι οι περιφέρειες Πελοποννήσου, Ηπείρου και Κρήτης είναι αυτές που θα πρέπει να ευαισθητοποιηθούν περισσότερο από άλλες σε ζητήµατα που αφορούν την κοινωνική προστασία των υπερήλικων. % aged 80+ 0.00-2.84 2.84-4.27 4.27-6.10 6.10-11.36 Εικόνα 3. Γεωγραφική κατανοµή ποσοστού ατόµων ηλικίας 80 ετών και άνω το 2001

7 ο Πανελλήνιο Γεωγραφικό Συνέδριο της Ελληνικής Γεωγραφικής Εταιρίας Μυτιλήνη 2004 305 Εικόνα 4. ιάγραµµα διασποράς δείκτη Moran s I και χάρτης τοπικών δεικτών χωρικής συσχέτισης για το ποσοστό ατόµων ηλικίας 80 ετών και άνω Οι χωρικές διακυµάνσεις του δείκτη γήρανσης πληθυσµού παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Οι περισσότεροι ΟΤΑ (69%) έχουν µεγαλύτερο δείκτη γήρανσης από τον εθνικό (1.1). Ο αριθµός ατόµων ηλικίας 65 και άνω είναι τουλάχιστον διπλάσιος από αυτόν ατόµων ηλικίας 0-14 στο ένα πέµπτο των ΟΤΑ (202 από τους 1033) ενώ δεν ορίζεται δείκτης γήρανσης στο Άγιο Όρος και την κοινότητα Αντικυθήρων όπου δεν υπάρχουν παιδιά ηλικίας 0-14 ετών. Ο Έβρος, η Ήπειρος, η υτική Μακεδονία και η Πελοπόννησος είναι περιοχές όπου βρίσκονται ΟΤΑ µε σχετικά υψηλό δείκτη γήρανσης. Ο ολικός δείκτης Moran s I έχει τιµή 0.1326 αποδεικνύοντας αν και µικρή, εντούτοις θετική χωρική αυτοσυσχέτιση και για το δείκτη γήρανσης όπως και για τα ποσοστά ατόµων µεγάλης ηλικίας. Aging Index 0.2-1.1 1.1-1.8 1.8-2.9 2.9-5.0 5.0-50 Εικόνα 5. είκτης γήρανσης κατά ΟΤΑ το 2001 (1.101 είναι ο εθνικός δείκτης γήρανσης)

7 ο Πανελλήνιο Γεωγραφικό Συνέδριο της Ελληνικής Γεωγραφικής Εταιρίας Μυτιλήνη 2004 306 4. Συµπεράσµατα / Συζήτηση Στις προηγούµενες παραγράφους παρουσιάστηκαν οι χρονικές και χωρικές τάσεις γήρανσης πληθυσµού στην Ελλάδα. Η απογραφή του 2001 κατέγραψε για πρώτη φορά στην ιστορία της χώρας το γεγονός άτοµα ηλικίας 65 ετών και άνω να είναι περισσότερα από αυτά ηλικίας 0-14 ετών. Η γήρανση του πληθυσµού που ζει µόνιµα στην Ελλάδα γίνεται µε γρήγορους ρυθµούς τους οποίους όµως ανέκοψε η µεγάλη είσοδος εξωτερικών, κυρίως οικονοµικών, µεταναστών. Η γεωγραφική ανάλυση της δοµής πληθυσµού οδηγεί στο συµπέρασµα ότι σε συγκεκριµένες περιοχές της Ελλάδας, όπως τα Ιόνια νησιά, η Πελοπόννησος, η Ήπειρος και η δυτική Μακεδονία το φαινόµενο γήρανσης είναι πολύ έντονο, ενώ αντίθετα είναι µικρό στα µεγάλα αστικά κέντρα, τη Θράκη και το Νότιο Αιγαίο. Ειδική περίπτωση είναι η Κρήτη, όπου ενώ ο δείκτης γήρανσης είναι χαµηλότερος του εθνικού, ωστόσο υπάρχει σεβαστό ποσοστό υπερήλικων (80 ετών και άνω) γεγονός που χρήζει ιδιαίτερης προσοχής από άποψη κοινωνικής προστασίας. Αν και η οικονοµική ανάπτυξη των τελευταίων ετών είχε ως αποτέλεσµα την συγκράτηση της αποδηµίας των νέων στο εξωτερικό αλλά και την προσέλκυση νέων από γειτονικά κράτη, ωστόσο οι δυνατότητες λόγω Ευρωπαϊκής Ένωσης, ανάπτυξης αεροµεταφορών αλλά και προσέγγισης της ελληνικής κουλτούρας και αγοράς προς τη δύση, συντηρούν αν δεν αυξάνουν την τάση των νέων (ειδικά ανδρών µε υψηλά προσόντα) να αναζητούν εργασία στο εξωτερικό. Ταυτόχρονα, όλο και περισσότεροι συνταξιούχοι από αναπτυγµένες χώρες της υτικής Ευρώπης προτιµούν µεσογειακές χώρες για την κύρια κατοικία τους. Έτσι, η εξωτερική µετανάστευση είναι σηµαντική συνιστώσα που ευθύνεται για τη αλλαγή της δοµής πληθυσµού που στην περίπτωση της Ελλάδας οδηγεί σε µια χώρα ηλικιωµένων. Εκτός από τη µεγάλη είσοδο οικονοµικών µεταναστών που περιόρισε κάπως την ταχύτητα γήρανσης του ελληνικού πληθυσµού, είναι απαραίτητο να σηµειωθεί εδώ ότι υπάρχουν και παράγοντες που επιδρούν στην αλλαγή της δοµής του πληθυσµού που ζει στην Ελλάδα κυρίως σε τοπικό επίπεδο. Αυτοί περιλαµβάνουν τη φυσική αλλαγή πληθυσµού και την εσωτερική µετανάστευση. Για παράδειγµα, όσον αφορά την εσωτερική µετανάστευση, παρατηρείται συνεχής µείωση πληθυσµού σε αποµακρυσµένες περιοχές και συγκέντρωση στα κοντινά αστικά κέντρα. Το φαινόµενο αστικοποίησης συνεχίζεται στις περισσότερες περιοχές της περιφέρειας εκτός από την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη όπου παρατηρείται η περι-αστικοποίηση (counterurbanisation). Αποτέλεσµα είναι η όξυνση του φαινοµένου γήρανσης σε αρκετούς ΟΤΑ. Πέρα από κάθε προσπάθεια ελέγχου του φαινοµένου γήρανσης του µόνιµου πληθυσµού της Ελλάδας (γεννητικότητα, µεταναστευτική πολιτική) είναι αναγκαία η έγκαιρη διάγνωση του εύρους του φαινοµένου ώστε να υπάρξει η κατάλληλη πολιτική για κοινωνική προστασία σε εθνικό αλλά κυρίως σε τοπικό επίπεδο. Παράλληλα οι µη κρατικοί φορείς αλλά και ο ιδιωτικός τοµέας της πρέπει να προσαρµοστούν στα νέα δεδοµένα ώστε να παρέχουν καλύτερα τα προϊόντα και υπηρεσίες που έχει ανάγκη η κάθε ηλικιακή οµάδα σε τοπικό επίπεδο. Βιβλιογραφία Cliff, A.D., and Ord, J.K., 1973, Spatial autocorrelation (London: Pion). Cliff, A.D., and Ord, J.K., 1981, Spatial processes: models and applications (London: Pion). Anselin, L., Syabri, I., and Kho, Y., 2004, GeoDa: An Introduction to Spatial Data Analysis, Geographical Analysis, (forthcoming). Moran, P.A.P., 1948, The interpretation of statistical maps, Journal of the Royal Statistics Society, Series B (Methodological), 10, 2, 243 251. Κουτσόπουλος, K., 2003, Γεωγραφικά Συστήµατα Πληροφοριών και Ανάλυση του Χώρου, (Αθήνα: Εκδόσεις Παπασωτηρίου). Ταπεινός, Γ. Φ., 1993, Στοιχεία δηµογραφίας: Ανάλυση, κοινωνικο-οικονοµικοί παράγοντες και ιστορία πληθυσµών, µετάφραση: Ν. Βουλέλης (Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση)