Θουκυδίδου Περικλέους Ἐπιτάφιος

Θουκυδίδου Περικλέους Ἐπιτάφιος Κεφ. 40α (από το πρωτότυπο) Θέμα: Η άρτια προσωπικότητα του Αθηναίου πολίτη: συνδυασμός φιλοκαλίας και λιτότητας, φιλοσοφίας και ανδρείας αντιμετώπιση του πλούτου και της φτώχειας ταυτόχρονη ενασχόληση με τις ιδιωτικές και τις δημόσιες υποθέσεις Μετάφραση Και αγαπάμε δηλ. το ωραίο με απλότητα (λιτότητα, χωρίς σπατάλες) και καλλιεργούμε το πνεύμα μας χωρίς μαλθακότητα (έλλειψη ανδρισμού) και χρησιμοποιούμε τον πλούτο πιο πολύ για να έχουμε τη δυνατότητα για κάποιο έργο παρά για κομπορρημοσύνη και (θεωρούμε) ότι δεν είναι ντροπή να ομολογεί κανείς τη φτώχεια του, αλλά ότι είναι ντροπή μεγαλύτερη να μην προσπαθεί να ξεφύγει από αυτήν με την εργασία. Και συμβαίνει εμείς οι ίδιοι να φροντίζουμε συγχρόνως και για τις ιδιωτικές υποθέσεις και για τις δημόσιες και ενώ ο καθένας μας καταγίνεται με διαφορετική απασχόληση (επάγγελμα), (ενν. είναι δυνατό) να γνωρίζουμε ικανοποιητικά τα πολιτικά ζητήματα γιατί μόνο εμείς αυτόν που δεν συμμετέχει καθόλου σε αυτά τον θεωρούμε όχι φιλήσυχο, αλλά άχρηστο και εμείς οι ίδιοι είτε διατυπώνουμε τουλάχιστον ορθές σκέψεις είτε συλλογιζόμαστε ορθά πάνω στις υποθέσεις της πόλης, γιατί θεωρούμε ότι τα λόγια δεν είναι ζημιά (επιζήμια) για τα έργα, αλλά ότι είναι ζημιά περισσότερο (περισσότερο επιζήμιο) να μη διαφωτιστούμε από πριν με το λόγο, πριν προβούμε σε ενέργειες για όσα πρέπει (να γίνουν). Η θέση του κεφ. 40 στο έργο Το κεφ. 40 είναι ουσιαστικά το τελευταίο από τα τέσσερα κεφάλαια της «έκθεσης» (κεφ. 37-40), στα οποία ο Θουκυδίδης ανέπτυξε ό,τι είχε προεξαγγείλει στην «πρόθεση» (κεφ. 36), τα τρία δηλ. στοιχεία στα οποία οφείλεται το μεγαλείο της Αθήνας: «την επιτήδευση», «την πολιτεία» και «τους τρόπους». Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 1

Στο κεφ. αυτό, επειδή είναι το τελευταίο στο οποίο εγκωμιάζονται οι τρόποι της αθηναϊκής ζωή, υπάρχει μεγαλύτερη ρητορική «αύξηση» από τα προηγούμενα. Αυτή η αύξηση επιτυγχάνεται με δύο μέσα: Εδώ ο έπαινος της Αθήνας τείνει να ξεπεράσει το όριο της σύγκρισης με τη Σπάρτη και να υψωθεί σε επίπεδο υπεροχής πάνω από όλες τις ελληνικές πόλεις. Έτσι ο ρήτορας χρησιμοποιεί το αυτάρεσκο «μόνοι». Το στοιχείο που έμεινε να εγκωμιαστεί τελευταίο είναι μοναδικό στον ελληνικό κόσμο. Πρόκειται για την ικανότητα του Αθηναίου πολίτη να συνδυάζει αρμονικά σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής τη θεωρητική με την πρακτική δραστηριότητα σε βαθμό που να συνυπάρχουν και η μία να μην αναιρεί την άλλη. «φιλοκαλοῦμεν τε γάρ μετ εὐτελείας και φιλοσοφοῦμεν ἂνευ μαλακίας»: Ο Περικλής, επιδιώκοντας να παρουσιάσει τον Αθηναίο ως ολοκληρωμένο πολίτη, κρίνει σκόπιμο να του αποδώσει φιλοκαλία και φιλοσοφία, αγάπη για το αισθητικά όμορφο και ωραίο και αγάπη για τη σοφία και τη γνώση. Γνωρίζοντας όμως ότι κάτω από ορισμένες συνθήκες αυτές οι δύο θετικές αξίες θα μπορούσαν να αποκτήσουν ένα αρνητικό περιεχόμενο, γιατί: η καλλιέργεια των τεχνών συνεπάγεται οικονομικές θυσίες και δαπάνες, ενώ η πνευματική μόρφωση μπορεί να αποδυναμώσει την ανδρεία και να καλλιεργήσει τη μαλθακότητα, συνδυάζει τη φιλοκαλία με την ευτέλεια και διαχωρίζει τη φιλοσοφία από τη μαλακία. Με τον εναρμονισμό αξιών που φαίνονται αντίνομες: αγάπη για το ωραίο, για την καλλιτεχνική δημιουργία με απλότητα, χωρίς πολλά έξοδα αγάπη για τη σοφία, τη θεωρητική αναζήτηση-δραστηριότητα, (=τη βαθύτερη εξέταση των πραγμάτων ή γενικότερα την προσπάθεια να ερμηνεύσουμε, να κατανοήσουμε τα προβλήματα της ζωής και του κόσμου, να διατυπώσουμε και να ανταλλάξουμε απόψεις για σημαντικά θεωρητικά ζητήματα) χωρίς αυτή να οδηγεί στη μαλθακότητα Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 2

Με τη φράση αυτή 1. ο Περικλής προσπαθεί να προλάβει την αντίδραση και τις κατηγορίες των αντιπάλων του, που πίστευαν ότι: στην Αθήνα οι καλές τέχνες καλλιεργούνται ἂνευ ευτελείας, καθώς η Αθήνα διέθεσε υπέρογκα ποσά για την κατασκευή περίλαμπρων ναών και δημόσιων κτιρίων, μέσα από τα οποία επιδείκνυε τον πλούτο και τη δύναμή της στους συμμάχους και τα γράμματα καλλιεργούνται μετά μαλακίας, γιατί συνήθως η πνευματική ενασχόληση επηρεάζει το ψυχικό σθένος και κάνει τους άντρες άτολμους, άνανδρους, μαλθακούς, θηλυπρεπείς. 2. παράλληλα να προβάλει την Αθήνα ως ανώτερη πολιτιστικά, αφού στη Σπάρτη παρατηρείται ολοκληρωτική έλλειψη της ενασχόλησης με τις καλές τέχνες και τις πνευματικές αναζητήσεις, επειδή οδηγούν στην ασωτία και μειώνουν την ψυχική δύναμη και την ανδρεία. Οι Σπαρτιάτες αντιμετώπιζαν τη φιλοσοφία ως ενασχόληση που δεν ταιριάζει στους άνδρες, γιατί στερεί από αυτούς το χρόνο που πρέπει να διαθέσουν για τη σωματική τους άσκηση με αποτέλεσμα να γίνονται μαλθακοί. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η αναφορά του Περικλή στην αγάπη των Αθηναίων για τη φιλοσοφία γίνεται για να αποτελέσει στοιχείο σύγκρισης με τη Σπάρτη. Αν όμως λάβουμε υπόψη τα όσα λέει ο Πλάτωνας στον Πρωταγόρα «Λακεδαιμόνιοι πρός φιλοσοφίαν καί λόγους ἄριστα πεπαίδευνται» και «τό λακωνίζειν πολύ μᾶλλον ἐστί φιλοσοφεῖν ἢ φιλογυμναστεῖν» η σύγκριση Αθήνας και Σπάρτης σε αυτό το σημείο είναι ασθενής. Αξιολόγηση των ισχυρισμών του Περικλή: Αν συνδυάσουμε τα όσα λέει ο Περικλής με την πραγματικότητα, το πρώτο σκέλος της πρότασης φιλοκαλοῦμεν μετ εὐτελείας ακούγεται μάλλον σαν παραδοξολογία και προκλητική παραποίηση της ιστορικής αλήθειας που πηγάζει από τον θαυμασμό του Θουκυδίδη για την ιμπεριαλιστική Αθήνα της εποχής του Περικλή, αν ο Επιτάφιος γράφτηκε μετά το 404 π.χ. Γιατί οι Αθηναίοι κατασκεύασαν μαρμάρινους ναούς, χρυσά και ελεφάντινα αγάλματα, για να εκφράσουν το μεγαλείο της αυτοκρατορίας τους, διοργάνωναν πομπές, δραματικούς και αθλητικούς αγώνες, που κάθε άλλο παρά διακρίνονταν για την οικονομία και τη Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 3

λιτότητά τους και προκαλούσαν μεμψιμοιρίες και διαμαρτυρίες από τους συμμάχους τους. Ακόμη η διαπίστωση ότι οι Αθηναίοι συνδυάζουν στο πρόσωπό τους τη θεωρητική καλλιέργεια με τη δημιουργική δράση θα μπορούσε να κριθεί αυθαίρετη, αφού ένας μεγάλος αριθμός ανθρώπων αποκλείονταν από το αγαθό της παιδείας και η καλλιτεχνική και πνευματική κίνηση ήταν περιορισμένη σε ένα μικρό αριθμό οικονομικά ισχυρών αθηναϊκών οικογενειών ( μάλιστα δέ δύνανται οἱ πλουσιώτατοι. καί οἱ τούτων υἱεῑες πρῳαίτατα εἰς διδασκάλων τῆς ἡλικίας ἀρξάμενοι φοιτᾱν ὀψιαίτατα ἀπαλλάττονται Πλάτων, Πρωταγόρας ΙΕ ). Φαίνεται πάντως πως ο Αθηναίος πολίτης, όπως εμφανίζεται εδώ, αποτελεί ενσάρκωση του ιδανικού που συνέλαβε το πνεύμα του Περικλή, και ότι βασική επιδίωξη της επίσημης Αθήνα ήταν η ανάπτυξη του πνεύματος και η καλλιέργεια των τεχνών. πλούτῳ τε ἒργου μᾱλλον καιρῷ ἢ λόγου κόμπῳ χρώμεθα το πένεσθαι οὐχ ὁμολογεῑν τινί αἰσχρόν, ἀλλά μή διαφεύγειν ἒργῳ αἴσχιον : Η προβολή του πλούτου ως θετική αξία ζωής και η καταδίκη της φτώχειας ενισχύει τη θέση του Περικλή ότι οι Αθηναίοι είναι άνθρωποι της δράσης, δηλ. δεν υστερούσαν στον πρακτικό τομέα. Ο πλούτος δίνει την ευκαιρία για δραστηριότητα και εργασία και όταν διατίθενται δημιουργικά και παραγωγικά και ξοδεύεται σε έργα ωφέλιμα για το άτομο και την κοινωνία, παύει να θεωρείται παράγοντας ηθικού μαρασμού και καταστροφής. Κάτω από αυτό το πρίσμα δικαιώνεται και το τρόπος που διαχειρίστηκε τον δημόσιο πλούτο ο Περικλής. Τα λαμπρά οικοδομήματα που κατασκεύασε δεν αποσκοπούσαν μόνο στην προβολή και την επίδειξη, αλλά προσέφεραν εργασία σε χιλιάδες ανθρώπους. (Πλούταρχος, Περικλής ΧII 5-6). Με την εργασία οι Αθηναίοι κατόρθωσαν να απαλλαγούν από τη φτώχεια και τις αισχρές, συχνά εγκληματικές, ενέργειες, που προκαλεί. Αντίθετα στη Σπάρτη επικράτησαν οι παλιές αριστοκρατικές αντιλήψεις, σύμφωνα με τις οποίες η εργασία είναι ταπεινωτική και οδηγεί στη νωθρότητα μέσα από τον πλουτισμό. Έτσι αρκέστηκαν στη Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 4

λιτή ζωή, που τους επέβαλε η στρατιωτική οργάνωση της πόλης τους και έκαναν την πενία κανόνα ζωής. Ο Περικλής δεν επιτιμά τους Σπαρτιάτες για τη φτώχεια τους, αλλά για την αδράνεια και την απραξία τους να βελτιώσουν την κατάστασή τους. ἒνι τε τοῑς αὐτοῑς οἰκείων ἅμα καί πολιτικῶν ἐπιμέλεια τά πολιτικά μή ἐνδεῶς γνῶναι : Οι Αθηναίοι μπορούσαν να εναρμονίσουν τις οικογενειακές και επαγγελματικές τους ασχολίες με τα πολιτικά ενδιαφέροντα. Η ενασχόλησή τους με τα κοινά αφορούσε τόσο την πρακτική συμμετοχή του στην πολιτική ζωή της πόλης (πολιτικῶν ἐπιμέλεια) όσο και τη θεωρητική ενημέρωση για τα πολιτικά ζητήματα που απασχολούσαν τον πολίτη και την πόλη (τά πολιτικά μή ἐνδεῶς γνῶναι). Η πολιτική για τους Αθηναίους ήταν η οργανωμένη δράση της κοινότητας που κατευθυνόταν και ασκούνταν από τα συλλογικά σώματα που τα συγκροτούσαν όλοι οι πολίτες. Η αδράνεια συνεπώς των πολιτών επέφερε αδράνεια του μηχανισμού εξουσίας. Γι αυτό ήταν αδιανόητο, σύμφωνα με την τότε αθηναϊκή αντίληψη, το μέλος της πολιτικής κοινότητας, ο πολίτης ή το άτομο να διεκδικήσει το δικαίωμα της επιλογής αν θα ασχοληθεί ή όχι με την πολιτική δράση, γιατί αυτό είναι προσωπική του υπόθεση. Η κυρίαρχη ιδιότητα του ανθρώπου τότε που κάλυπτε όλες τις άλλες ως δευτερεύουσες, ήταν η ιδιότητα του ανθρώπου-πολίτη. Όποιος δεν συμμορφωνόταν μ αυτή την αντίληψη δεν χαρακτηριζόταν απλά ἀπράγμων, αδιάφορος για τα πολιτικά, αλλά ἀχρεῖος, κοινωνικά άχρηστος. Σύμφωνα με νόμο του Σόλωνα κάθε πολίτης έπρεπε υποχρεωτικά να ενταχθεί σε ένα πολιτικό κόμμα, διαφορετικά έχανε τα πολιτικά του δικαιώματα. Η ρύθμιση αυτή του Σόλωνα εξακολουθούσε να βρίσκεται σε ισχύ και θα χρησιμοποιηθεί εδώ από τον Περικλή, σε μια κρίσιμη χρονική στιγμή, για να πείσει τους συμπολίτες του να εκδηλώσουν εμπράκτως το ενδιαφέρον τους για τις κοινές υποθέσεις. Αυτή είναι η κατάλληλη στιγμή για να μιλήσει για τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του πολίτη απέναντι στην πατρίδα. Τα λόγια του Περικλή αποτελούν την προδιατύπωση της άποψης του Αριστοτέλη ότι ο άνθρωπος είναι «φύσει πολιτικό ζῷον» και δεν είναι δυνατόν να ζήσει εκτός κοινωνίας παρά μόνο αν είναι «θηρίον ἢ θεός» Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 5

Τα λόγια του Περικλή έχουν προπαγανδιστικό ύφος: Αποκαλώντας ἀχρεῑον όποιον απέχει από τα πολιτικά κι όχι απλώς απράγμονα έτσι χαρακτηρίζονταν οι κάτοικοι της αθηναϊκής υπαίθρου, που πριν τον Πελοποννησιακό πόλεμο όχι μόνο αδιαφορούσαν για το τι συνέβαινε στην πόλη, αλλά ένιωθαν περήφανοι για την αποχή τους από την πολιτική επιδιώκει να επιβάλει το ιδανικό της συμμετοχής στα κοινά στη συνείδηση των συμπολιτών του, σε μια εποχή που αυτοί είχαν αρχίσει να δείχνουν μειωμένο ενδιαφέρον για αυτά. Παράλληλα, επιχειρεί πιθανότατα να θίξει το γόητρο και τη φιλοτιμία των Σπαρτιατών που, εγκλωβισμένοι μέσα σε μια στρατοκρατούμενη κοινωνία, είχαν λίγες ευκαιρίες να συμμετέχουν στη λήψη αποφάσεων γύρω από θέματα γενικού ενδιαφέροντος. Και οι Σπαρτιάτες ασχολούνταν με τα κοινά, έβαζαν τον εαυτό τους στην υπηρεσία του συνόλου και θυσιάζονταν στο βωμό του μεγαλείου και της δόξας της πατρίδας. Μόνο που η ενασχόλησή τους είχε για κύρια έκφραση την ικανότητα να είναι γενναίοι και αποτελεσματικοί πολεμιστές, με αποτέλεσμα να μην έχουν καθόλου ιδιωτική ζωή. Η επιβίωση πάρα πολλών στοιχείων από την πρωτόγονη φυλετική κοινωνία, όπως π.χ. μορφές κοινοκτημοσύνης κ.ά., οδηγούσε στην υποτίμηση και τον παραμερισμό των στοιχείων της ατομικής και στενά οικογενειακής ζωής Αλλά και στα κοινά θέματα η συμμετοχή τους ήταν υποτυπώδης, αφού ενέκριναν ή απέρριπταν τις προτάσεις της Γερουσίας με ανάταση χεριών ή βοή χωρίς προηγούμενη συζήτηση. Εξαιτίας του τρόπου οργάνωσης της κοινωνίας τους, θεωρούσαν αρετή την απραγμοσύνη τους και κατηγορούσαν την πολυδιάστατη δραστηριότητα των Αθηναίων σαν πολυπραγμοσύνη. καί οἱ αὐτοί ἢ τοι κρίνομεν γε ἢ ενθυμούμεθα ὀρθῶς τά πράγματα : Η συμμετοχή του Αθηναίου στα κοινά ολοκληρώνεται με τον ενεργό του ρόλο στα κύρια συλλογικά όργανα της Αθήνας, την Εκκλησία του δήμου και τη Βουλή των Πεντακοσίων. Εδώ ο Αθηναίος είτε παίρνει αποφάσεις ακούγοντας και κρίνοντας τις προτάσεις των πολιτικών του ηγετών και των συμπολιτών του ( κρίνομεν ) είτε μελετά προσεκτικά τις δημόσιες υποθέσεις και υποβάλλει και ο ίδιος τις δικές του προτάσεις σχετικά μ αυτές ( ενθυμούμεθα ). Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 6

Επομένως στην Αθήνα κάθε απόφαση (έργο) είναι αποτέλεσμα της λογικής επεξεργασίας ενός θέματος (ενδιάθετος λόγος, κρίνομεν - ενθυμούμεθα ), της πλήρους ανάπτυξής του (προφορικός λόγος) της ανταλλαγής απόψεων στη διάρκεια της δημόσιας συζήτησής του (διάλογος). Tό ὀρθῶς λογίζεσθαι, η υποβολή κάθε ενέργειας στον έλεγχο της λογικής ήταν πάντοτε βασική επιδίωξη του αρχαίου Έλληνα, αφού η απερισκεψία και η επιπολαιότητα θεωρούνταν πηγές δυστυχίας. (Σοφοκλής, Αντιγόνη: λόγου τ ἄνοια φρενῶν τ Ερινύς, 603). Παράλληλα ο προφορικός λόγος αποτελούσε σημαντικό συντελεστή δύναμης και δημόσιας επιβολής, εξ ου και η εκτίμηση που έτρεφαν στη ρητορική τέχνη και τους δασκάλους της, τους σοφιστές. Ο συνδυασμός όμως των δύο, του ενδιάθετου και του προφορικού λόγου, η εκδήλωση της ελευθερίας σκέψης και έκφρασης, έγινε δυνατή μόνο μέσα στα πλαίσια του δημοκρατικού πολιτεύματος. Μόνο στη δημοκρατική Αθήνα πιστευόταν πως η απαγόρευση της παρρησίας της ισηγορίας δεν άρμοζε σε ελεύθερους ανθρώπους, επειδή θεωρούσαν δούλο όποιον δεν μπορούσε να εκφράσει τη σκέψη του ελεύθερα (Ευριπίδης, Φοιν. 392). Ο Περικλής δικαιολογεί τον εναρμονισμό του ενδιάθετου λόγου, της λογικής, με τον προφορικό λόγο προβάλλοντας τη θέση που παίρνουν οι Αθηναίοι απέναντι στον λόγο: οὐ τούς λόγους τοῑς ἔργοις βλάβην ἡγούμενοι ἀλλά μή προδιδαχθῆναι μᾱλλον λόγῳ πρότερον ἤ ἐπί ἃ δεῑ ἔργῳ ἐλθεῑν. Στον δημόσιο βίο του Αθηναίου ο λόγος και το έργο συντίθεται και δρουν παράλληλα. Έτσι αναβιώνει η ομηρική αντίληψη ότι ο αληθινός άνδρας πρέπει να είναι μύθων ρητήρ καί ἔργων πρηκτήρ. με τη ρητορική του ικανότητα μπορεί να πείθει και να επιβάλλει τη γνώμη του, παράλληλα είναι σε θέση να κάνει πράξη τις σκέψεις του. Ο Περικλής, που ήταν και ο ίδιος λέγειν και πράσσειν δυνατώτατος (Θουκ. Ι. 139), ιεραρχεί τις δύο αξίες, τον λόγο και το έργο, δίνει προτεραιότητα στον λόγο, επειδή ο λόγος ποτέ δεν βλάπτει τα έργα, αντίθετα τα διαφωτίζει και κάνει ευκολότερη την υλοποίησή τους. Η έλλειψη ενημέρωσης για τα προβλήματα και τις δυσκολίες που ενέχει κάθε επιχείρηση προξενούν βλάβη. Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 7

Κεφ. 40β (από το πρωτότυπο) Θέμα: Η άρτια προσωπικότητα του Αθηναίου πολίτη: ο συνδυασμός λόγου και έργου και ο ορισμός της πραγματικής ανδρείας η ευεργετική διάθεση των Αθηναίων Μετάφραση Γιατί βέβαια και μας διακρίνει κάτι το ξεχωριστό (ξεχωρίζουμε πολύ) και σε αυτό, ώστε δηλαδή οι ίδιοι και να είμαστε πάρα πολύ τολμηροί και να υπολογίζουμε με ακρίβεια τις συνέπειες, για όσα θα επιχειρήσουμε ενώ αντίθετα στους άλλους ανθρώπους η άγνοια (των κινδύνων) φέρνει αλόγιστο θάρρος, αλλά η γνώση δισταγμό (δειλία). Πάρα πολύ δυνατοί στο φρόνημα δίκαια θα μπορούσαν να θεωρηθούν εκείνοι, που αν και γνωρίζουν με πολύ μεγάλη σαφήνεια και τους κινδύνους (του πολέμου) και τις απολαύσεις της (ειρήνης) και όμως γι αυτό δεν προσπαθούν να αποφύγουν τους κινδύνους. Και στην εκδήλωση ευεργετικής διάθεσης είμαστε αντίθετοι με τους πολλούς γιατί όχι με το να δεχόμαστε τις ευεργεσίες, αλλά ευεργετώντας αποκτάμε τους φίλους. Και πιο σταθερός φίλος είναι ο ευεργέτης, εφόσον επιδιώκει να παραμένει η ευγνωμοσύνη του ευεργετημένου με τη συμπάθεια που δείχνει σ αυτόν, στον οποίο έχει προσφέρει την ευεργεσία του ενώ αντίθετα ο ευεργετημένος είναι λιγότερο πρόθυμος (περισσότερο απρόθυμος), γιατί γνωρίζει ότι θα ανταποδώσει την ευεργεσία, όχι για να του χρωστούν ευγνωμοσύνη, αλλά για εξόφληση χρέους. Και μόνο εμείς ωφελούμε χωρίς δισταγμό κάποιον όχι τόσο από υπολογισμό του συμφέροντος, όσο από την πίστη στο φιλελεύθερο φρόνημά (μας). Ερμηνευτικά σχόλια Τις αντιδράσεις που θα προκαλούσε η παραπάνω θέση οὐ τούς λόγους τοῑς ἔργοις βλάβην ἡγούμενοι ἀλλά μή προδιδαχθῆναι μᾱλλον λόγῳ πρότερον ἤ ἐπί ἃ δεῑ ἔργῳ ἐλθεῑν, δηλαδή, ότι η ενημέρωση ενδέχεται Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 8

να συντελέσει στην υποτίμηση του αντιπάλου και στη χαλάρωση της προσπάθειας για την αντιμετώπισή του, στην περίπτωση που ο αντίπαλος είναι κατώτερος, ή να προκαλέσει δειλία και φόβο, στην περίπτωση που ο αντίπαλος είναι ανώτερος τις προλαβαίνει ο ρήτορας με τον ισχυρισμό: διαφερόντως γάρ δή καί τόδε ἔχομεν ὥστε τολμᾱνε οἱ αὐτοί μάλιστα καί περί ὧν ἐπιχειρήσομεν ἐκλογίζεσθαι Ο Αθηναίος συνδυάζει τόλμη και σκέψη, ανδρεία και λογισμό σε αντίθεση με άλλες πόλεις, όπου η άγνοια είναι ωφέλιμη, επειδή προξενεί αλόγιστο θάρρος, ενώ η γνώση είναι βλαβερή, αφού προξενεί δισταγμό και δειλία. ( ὃ τοῑς ἂλλοις ἀμαθία μέν θράσος, λογισμός δ ὂκνον φέρει ). Ο Περικλής δεν αρνείται ότι και οι άλλοι οι Σπαρτιάτες- μπορούν να επιδείξουν ανδρεία. Μόνο που σ αυτούς εκδηλώνεται σαν ασυνείδητη και μηχανική ενέργεια, που οφείλεται πολλές φορές σε καταναγκασμό ή φόβο. Ο αγώνας όμως των Αθηναίων είναι αποτέλεσμα αξιολόγησης των δεινῶν και των ἡδέων που υπάρχουν στην εκτέλεση ή όχι μιας αποστολής και της τελικής επιλογής τους να αγωνιστούν και να σώσουν την πατρίδα, παρά να απολαύσουν τα ἡδέα της ειρήνης (άνετη ζωή, υλικά αγαθά, ψυχαγωγία, παιδεία, πολιτισμό) με το στίγμα του ηττημένου. Το θάρρος και η τόλμη μπροστά στον κίνδυνο, η προτίμηση του έντιμου θανάτου από την αισχρή σωτηρία επιβεβαιώνουν τον προηγούμενο ισχυρισμό του Περικλή ότι οι Αθηναίοι είναι δραστήριοι και ενεργητικοί, άνθρωποι της πράξης κι όχι απλά της θεωρητικής ενασχόλησης ( φιλοσοφοῡμεν ἂνευ μαλακίας ). Καί μόνοι οὐ τοῡ ξυμφέροντος μᾱλλον λογισμῷ ἢ τῆς ἐλευθερίας τῷ πιστῷ ἀδεῶς τινα ὠφελοῡμεν : Ο Αθηναίος και στον ηθικό χώρο που αναφέρεται στις σχέσεις του με άλλες πόλεις-κράτη συνδυάζει δύο αντινομικά στοιχεία: τον αλτρουισμό με τη φυσική ροπή για ιδιοτέλεια. Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 9

Ο Αθηναίος, για να αποκτά φίλους, χρησιμοποιεί τη φιλάνθρωπη μέθοδο να σκορπά παντού το καλό. Κίνητρο δράσης δεν είναι ο ψυχρός υπολογισμός και το συμφέρον αλλά η πίστη του στην ελευθερία. Τη φιλάνθρωπη διάθεσή τους επέδειξαν οι Αθηναίοι στην περίπτωση των Ηρακλειδών που καταδιώκονταν από τον Ευρυσθέα, στις μητέρες των Επτά επί Θήβας, στους Σπαρτιάτες μετά τον σεισμό του 464π.Χ. και την επανάσταση των ειλώτων. Εύκολα μπορεί κάποιος να αντιπαραθέσει στον υποτιθέμενο αλτρουισμό και την ανιδιοτέλεια των Αθηναίων την ωμότητά τους προς τους Ιστιαίους (Ἑστιαιᾱς δέ ἐξοικίσαντες αὐτοί τῆν γῆν ἒσχον, Θουκ. 1,114), τους Σκιωναίους (ἀπέκτειναν τους ἡβῶντας, παῑδας δέ καί γυναῑκας ἠνδραπόδισαν και την γῆν Πλαταιεῡσιν ἒδοσαν νέμεσθαι, Θουκ. 5,32) που τόλμησαν να αποστατήσουν από την αθηναϊκή συμμαχία, αλλά και προς τους Μηλίους που αν και άποικοι των Λακεδαιμονίων έμειναν ουδέτεροι κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο. (Θουκ. 5,32). Δεν πρέπει όμως να παραβλέψουμε την πρόθεση του ρήτορα να απαντήσει στους ισχυρισμούς των Σπαρτιατών πως ξεκίνησαν τον πόλεμο αυτό για να απελευθερώσουν τους Έλληνες από την αθηναϊκή ηγεμονία, τούς Ἓλληνας αὐτονόμους ἀφιέναι. Αλλά και ο αθηναϊκός λαός πρέπει να πεισθεί ότι οι ενέργειες των πολιτικών ανδρών υπηρετούν το πολιτικό συμφέρον της πόλης και συμμορφώνονται με τα παραγγέλματα και τις υποδείξεις της ηθικής, ότι έκαναν δηλ. πράξεις καλές, που τους συνέφεραν. Ο έπαινος των Αθηναίων για την ἀρετή ήταν δυνατό να γεννήσει στην ψυχή τους αισθήματα εθνικής υπερηφάνειας και να τονώσει το ηθικό τους. Η επαναφορά του μόνοι στην καταληκτική φράση του κεφαλαίου υπογραμμίζει την μοναδικότητα του Αθηναίου πολίτη, που κατορθώνει να εξισορροπεί αντινομικά στοιχεία: αγαπά το ωραίο χωρίς να γίνεται υπερβολικός καλλιεργεί το πνεύμα χωρίς να καταντά μαλθακός συμμετέχει ενεργά στα πράγματα της πόλης παράλληλα με τις όποιες οικογενειακές και επαγγελματικές του υποχρεώσεις. εκμεταλλεύεται δημιουργικά τα προνόμια που του παρέχει ο δημοκρατικός τρόπος ζωής, το δικαίωμα της ψήφου και την ελευθερία σκέψης και έκφρασης. Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 10

είναι ανδρείος έχοντας σαφή γνώση των κινδύνων, χωρίς η ανδρεία του να γίνεται θράσος (αλόγιστη τόλμη) είναι φιλάνθρωπος, επιδιώκοντας να εξυπηρετούνται τα πολιτικά συμφέροντα της πόλης του. Υφολογικά στοιχεία 1. φιλοκαλοῦμέν τε γάρ μετ εὐτελείας και φιλοσοφοῦμεν ἄνευ μαλακίας : με 2 ρήματα και 2 εμπρόθετους προσδιορισμούς δίνεται το ορθό μέτρο για την τέχνη και την επιστήμη. Παρατηρείται το ισοσύλλαβο, το ομοιοτέλευτο, το ομοιόπτωτο, ο τονισμός στην ίδια θέση και η αντίθεση: φιλο-καλ-οῦμεν φιλο-σοφ-οῦμεν ευ τελ είας μα-λακ-ίας Τα ίδια υφολογικά (ισοσύλλαβο, το ομοιοτέλευτο, το ομοιόπτωτο, ο τονισμός στην ίδια θέση και η αντίθεση) στοιχεία παρατηρούνται και στη φράση: πλούτῳ τε ἒργου μᾱλλον καιρῷ ἢ λόγου κόμπῳ χρώμεθα, όπου έντονη είναι η αντίθεση ἒργου λόγου, ενώ υπάρχει αντίθεση και με την παραπάνω φράση: πλούτῳ εὐτελείας και ἒργου καιρῷ μαλακίας ( = λόγου κόμπῳ). 2.Χιαστό σχήμα: α) χιαστί τοποθέτηση των αρνήσεων ὁμολογεῑν οὐκ αἰσχρόν μή διαφεύγειν ἒργῳ αἴσχιον οὐχ ἡγουμένοι ἀλλ (ἡγούμενοι) τούς λόγους μή προδιδαχθῆναι β) χιαστί τοποθέτηση υποκειμένων - κατηγορουμένων βεβαιότερος ὁ δράσας ὁ δ ἀντοφείλων ἀμβλύτερος 3.Σχήμα εκ παραλλήλου: 4.Υπερβατό: 5.Παράλλαξη σύνταξης: οὐ πάσχοντες εὖ, ἀλλά δρῶντες τό πένεσθαι ὁμολογεῑν οὐκ αἰσχρόν ἡ ἐπιμέλεια - γνῶναι, πλούτῳ - τό πένεσθαι Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 11

Ερμηνευτικές ερωτήσεις 39. «φιλοκαλοῦμεν τε γάρ μετ εὐτελείας και φιλοσοφοῦμεν ἂνευ μαλακίας»: Να αναλύσετε το περιεχόμενο του αποσπάσματος. 40. Ποια ήταν η άποψη που επικρατούσε στην αρχαία Αθήνα για τον «απολιτικό» άνθρωπο; 41. Πώς περιγράφει ο Περικλής τις πολιτικές διαδικασίες με τις οποίες οι Αθηναίοι έπαιρναν αποφάσεις; 42. «οὐ τους λόγους τοῖς ἔργοις βλάβην ἡγούμενοι»: Γιατί οι «λόγοι» στο κεφ. 40 δεν βρίσκονται σε αντίθεση με τα «ἔργα», όπως σε άλλα σημεία του Επιταφίου; 43. Πώς ορίζεται η ανδρεία στο κεφ. 40; 44. Πώς δικαιολογεί ο Περικλής την άποψη ότι εκείνος που ευεργετεί βρίσκεται σε πλεονεκτικότερη θέση από εκείνον που ευεργετείται; 45. Τα ιστορικά γεγονότα επιβεβαιώνουν την άποψη του Περικλή ότι η Αθήνα ενδιαφερόταν για την ελευθερία των ελληνικών πόλεων και κατά τις ευεργεσίες προς τους συμμάχους τους παρέκαμπταν τελείως το συμφέρον τους; 46. Ποες αρετές των Αθηναίων αναφέρει ο Περικλής στο κεφ. 40 47. Να επισημάνετε τα σημεία όπου ο Περικλής συγκρίνει την Αθήνα και τη Σπάρτη. Λεξιλογικές ασκήσεις 10. Με ποιες λέξεις του αρχαίου κειμένου συνδέονται ετυμολογικά οι παρακάτω λέξεις της νέας ελληνικής: κτήμα, οφειλή, μάθηση, γνωστικός, διδασκαλία, πραγματικότητα, εμπιστοσύνη, κρίση, συμμετοχή, λογική. 11. Να συνδέσετε τα ρήματα της στήλης Α με τα συνώνυμά τους στη στήλη Β: Α Β 1. πένομαι α. διανοοῦμαι, μνημονεύω 2. ὀφείλω β. συμφωνῶ, ὁμονοῶ, ὁμοφρονῶ 3. ἐνθυμοῦμαι γ.βοηθῶ, ἐπικουρῶ, ὀνίνημι, λυσιτελῶ 4. ὁμολογῶ δ. ἀπορῶ, δυστυχῶ, ἐνδέομαι 5. γιγνώσκω ε. διατηρῶ, διαφυλάττω 6. ἐναντιοῦμαι στ. ὀφλισκάνω 7. ὠφελῶ ζ. ἀντιτάττομαι, ἀνθίσταμαι 8. σῴζω η. οἶδα, γνωρίζω, ἐπαΐω, ἐπίσταμαι Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 12

12. α) Στον παρακάτω πίνακα να γράψετε τα αντίστοιχα ρήματα της αρχαίας ελληνικής που παράγονται από τα ουσιαστικά της στήλης Α. β) Στη στήλη Γ να γράψετε λέξεις της νέας ελληνικής που παράγονται από τα ρήματα της στήλης Β. Α Β Γ κόμπος ὄκνος θάρσος χάρις αἶσχος κίνδυνος λόγος πένης 13. Για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του αρχαίου κειμένου να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις (απλές ή σύνθετες) στα αρχαία ή στα νέα ελληνικά: φέρει, ἀποτρεπόμενοι, χρώμεθα, αἰσχρόν, ἀποδώσων, εἰδώς, ἐπιχειρήσομεν, ψυχήν. πένεσθαι, ὀφείλημα, 14. Να γράψετε τη σημασία των παρακάτω περιφράσεων: εὖ λέγω ὀρθῶς λέγω κακῶς λέγω εὖ ἀκούω καλῶς ἀκούω κακῶς ἀκούω εὖ πράττω κακῶς πράττω εὖ / καλῶς ποιῶ κακῶς ποιῶ εὖ δρῶ κακῶς δρῶ εὖ ω πάσχω κακῶς πάσχω Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 13