Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ Η ΛΑΤΡΕΥΤΙΚΗ ΖΩΗ

Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ Η ΛΑΤΡΕΥΤΙΚΗ ΖΩΗ Η αρχαία ελληνική θρησκεία είναι µια σύνθετη αλλά µε συνοχή συµβολική κατασκευή. Μύθος, τελετουργία, εικαστική αναπαράσταση, δηλαδή λόγος, πράξη, εικόνα, ήταν οι τρεις τρόποι των Ελλήνων να δηλώνουν τη θρησκευτική τους εµπειρία και να εκφράζουν τη σκέψη και το συναίσθηµά τους. Εµείς θα παρακολουθήσουµε τη θρησκεία, όπως αυτή διαµορφώθηκε κατά τον 5ο και τον 4ο αιώνα π.χ., δηλαδή την ατοµική υπόσταση των θεών και τους θεούς σε οργανωµένο σύνολο, την οργάνωση της λατρείας, το θρησκευτικό εορτολόγιο, τις τελετές προς τιµήν κάθε θεού ή ήρωα και τους τόπους τέλεσής τους. Η προσέγγισή µας αναγκαστικά θα λάβει περισσότερο υπόψη τα άχρονα και αµετάβλητα στοιχεία των θεών που προκαθορίζουν τη συνέχεια της λατρείας. Ωστόσο, θα δώσουµε και ορισµένα παραδείγµατα εξελικτικής µορφοποίησης του θείου, λαµβάνοντας υπόψη περισσότερο τους χρονικούς παρά τους τοπικούς προσδιορισµούς. Α. Ανθρωποµορφικός πολυθεϊσµός Ο Ηρόδοτος αποτύπωσε τη σηµασία των δύο επικών ποιητών, του Όµηρου και του Ησίοδου, στη διαµόρφωση της θρησκείας: «Είναι αυτοί που δηµιούργησαν την ελληνική θεογονία, έδωσαν τις επωνυµίες τους στους θεούς, όρισαν τις τιµές που πρέπει να τους δίνονται και καθόρισαν τις ιδιότητές τους» (2.53). Από την άλλη, ο Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος (570-475 π.χ.) τους κατηγόρησε γιατί «απέδωσαν στους θεούς όλα όσα είναι επαίσχυντα και αξιοκατάκριτα στους ανθρώπους: την κλοπή, τη µοιχεία και την απάτη µεταξύ τους» (απ. 11). Μιλώντας ο φιλόσοφος γενικά για τον τρόπο που οι άνθρωποι φτιάχνουν τους θεούς τους παρατήρησε: «Οι Αιθίοπες λένε ότι οι θεοί τους είναι πλακουτσοµύτηδες και µαύροι, οι Θράκες ότι οι δικοί τους θεοί είναι γαλανοµάτηδες και κοκκινοτρίχηδες» (απ. 16) και αλλού: «Αλλά αν τα βόδια και τα Η εικόνα που διαµορφώνουµε για την αρχαία ελληνική θρησκεία είναι από: α) τις γραπτές πηγές, δηλαδή ποίηση, αρχαία µυθογραφία, ιστοριογραφία, ιερούς νόµους (κυρίως σε σχέση µε οργανωτικά και οικονοµικά ζητήµατα), β) τα αρχαιολογικά δεδοµένα, που δίνουν πληροφορίες για τους βωµούς, τους ναούς, τα αναθήµατα σε ιερά, τα λατρευ-

τικά δρώµενα, γ) τα έργα των εικαστικών τεχνών. Ειδικότερα για τις γραπτές πηγές, ας µην παραξενευτεί ο αναγνώστης αν επεκταθούµε σε κείµενα πριν και µετά την εποχή που εξετάζουµε, κυρίως σε ό,τι αφορά στα τελετουργικά, δρώµενα δηλαδή στερεότυπα επαναλαµβανόµενα που καθαγιάζονται και µέσα από την επανάληψή τους. Επιπλέον, προκειµένου να κατανοηθούν ορισµένα φαινόµενα, θα χρειαστεί να αναζητήσουµε τις αιτίες τους σε προγενέστερες εποχές. άλογα ή τα λιοντάρια είχαν χέρια ή µπορούσαν να σχεδιάσουν µε τα χέρια τους και να κάνουν τα έργα που κάνουν οι άνθρωποι, τα άλογα θα απεικόνιζαν τους θεούς σαν άλογα, τα βόδια σαν βόδια και θα έκαναν το σώµα τους σαν το δικό τους» (απ. 15). Από αντίδραση, λοιπόν, στον ανθρωποµορφικό πολυθεϊσµό, ο Ξενοφάνης κατέληξε στην έννοια του ενός θεού. Όµως ο Ξενοφάνης, ανεξάρτητα από τις προσωπικές του επιλογές, έδειξε ότι ανθρώπινα κατανοητά πρότυπα συναντώνται σε φανταστικούς συνδυασµούς, ότι ο ανθρώπινος και ο θεϊκός κόσµος αλληλοεπιχωρούνται και αντικατοπτρίζουν ο ένας τον άλλον σε παραλληλία ή σε αντίθεση. Οι θεοί ανήκουν στον ίδιο κόσµο µε τους θνητούς, όµως είναι απαλλαγµένοι από όλα τα αρνητικά χαρακτηριστικά που συνοδεύουν τα ανθρώπινα όντα και τα γεµίζουν αγωνία: αδυναµία, µόχθοι, αρρώστιες, θάνατος. Στην ουσία, οι θεοί ενσαρκώνουν το σύνολο των αξιών, των ιδανικών, των ιδεωδών της ανθρώπινης ύπαρξης, δηλαδή την οµορφιά, τη δύναµη, την αιώνια νιότη, τη δοξασµένη και λαµπρή ζωή. Η παρουσία ή η απουσία των θεών σε µια κοινωνία καθορίζει την πληρότητα αγαθών, την τελειότητα, την αποδοχή ή µη ηθικών αξιών, όπως η φιλοξενία. Οι θεοί Συνηθίζουµε να λέµε ότι οι θεοί του Ολύµπου είναι δώδεκα. Είναι όµως; Δίας, Ποσειδών, Πλούτων, οι τρεις θεοί που µοιράζονται την κυριαρχία του κόσµου Ήρα, Αφροδίτη, Δήµητρα, Αθηνά, Άρτεµη, Εστία, Περσεφόνη, Εκάτη Απόλλων, Άρης, Ήφαιστος, Διόνυσος. Σύνολο δεκαπέντε! Και έπεται συνέχεια.. Ανεξάρτητα από τον αριθµό τους, γνωρίζουµε µε βεβαιότητα ότι κάποιοι από αυτούς ανεβαίνουν στον Όλυµπο, ενώ κάποιοι άλλοι, σεβάσµιοι και λαοφιλείς, δεν βρίσκουν Αναθηµατικός βωµός του Πεισίστρατου του Νεότερου (γιου Από το παραδοσιακό ολύµπιο δωδεκάθεο της αρχαιοελληνικής

Στη ζωφόρο του Παρθενώνα οι θεοί εµφανίζονται σε οµάδες, κάτι που αποσαφηνίζει και την ταυτότητά τους. Όλοι είναι καθισµένοι σε δίφρους, εκτός από τον Δία, που είναι ένθρονος, και την Ίριδα, τη θεά που µεταφέρει τα µηνύµατα, η οποία στέκεται όρθια. Οι πρώτοι που παρακολουθούν την προσέλευση της ποµπής των Παναθηναίων είναι τα αδέλφια Ερµής και Διόνυσος, ο οποίος γέρνει νωχελικά στη ράχη του αδελφού του δίπλα η µητροπρεπής Δήµητρα στηρίζει το πηγούνι στο υψωµένο χέρι της ακολουθεί ο νευρικός Άρης. Ακολουθεί η όρθια Ίρις που τακτοποιεί τα µαλλιά της και µετά το ζεύγος Δίας-Ήρα. Δίπλα στον ένθρονο Δία κάθεται η Ήρα, η οποία, µε µια χαρακτηριστική κίνηση ανάµεσα στα ζευγάρια, του αποκαλύπτει το πρόσωπό της σηκώνοντας το πέπλο της. Ακολουθεί η σκηνή µε την παράδοση του πέπλου, ενώ δίπλα άλλοι επτά θεοί (σύνολο δεκατέσσερις) παρακολουθούν την προσέλευση του βορινού σκέλους της ποµπής των Παναθηναίων. Η πρώτη θέση έχει δοθεί αυτονόητα στην τιµώµενη θεά Αθηνά, την οποία συντροφεύει ο Ήφαιστος. Οι Ποσειδών και Απόλλων δηµιουργούν αντίθεση, καθώς ο µεγαλύτερος και γενειοφόρος θεός είναι δίπλα στον ιδιαιτέρως νεανικό θεό της δεύτερης γενιάς Απόλλωνα. Η Άρτεµις και η Αφροδίτη συναποτελούν ενότητα, µαζί µε τον Έρωτα που, γερµένος στα πόδια της θεάς, την προστατεύει από τον ήλιο µε σκιάδιο. Η Δήµητρα και η Αφροδίτη είναι οι µόνες από τους θεούς που έχουν συνοδευτικά χαρακτηριστικά, δαυλό και τον Έρωτα αντίστοιχα. Κεφαλή της Ίριδας, θεάς που µεταφέρει τα µηνύµατα, σε Οι θεοί στη ζωφόρο του Παρθενώνα εµφανίζονται κατά ζεύγη καµία θέση εκεί. Απουσιάζει ο Πλούτων, για παράδειγµα, ο κύριος του Κάτω Κόσµου, όπως και η Περσεφόνη, η οποία λατρεύεται ευρέως µε µυστηριακές τελετές, και η Εκάτη, η οποία στα έργα των τεχνών συνήθως δείχνει τον δρόµο προς τον Κάτω Κόσµο µε αναµµένη τη δάδα της. Λείπει επίσης ο λαοφιλής Διόνυσος, αν και παρίσταται στη ζωφόρο του Παρθενώνα µαζί µε τους Ολύµπιους θεούς. Διαπιστώνουµε, λοιπόν, ότι λείπουν οι θεοί που σχετίζονται µε τον Κάτω Κόσµο, ο Πλούτωνας, η Περσεφόνη, η Εκάτη, σε αντίθεση µε τον Ερµή, προφανώς επειδή τονίζονται άλλες ιδιότητές του, όπως του αγγελιαφόρου των θεών και όχι η ιδιότητά του ως ψυχοποµπού. Ο Διόνυσος επίσης δεν βρίσκει θέση στον Όλυµπο, επειδή είναι

ιδιότυπα αθάνατος, δηλαδή είναι θεός θνήσκων, θεός που πεθαίνει και ανασταίνεται. Από µια στιγµή και µετά ο άνθρωπος λογιάζει τον θάνατο ως ανθρώπινο χαρακτηριστικό και τοποθετεί στο παρελθόν και στο όνειρο την εποχή που οι άνθρωποι κέρδιζαν την αθανασία και οι θεοί πέθαιναν. Η αθανασία γίνεται κύριο γνώρισµα των θεών και ο θάνατος των ανθρώπων, ενώ θεοί και θέαινες ξεπέφτουν σε ήρωες και ηρωίδες ακριβώς γιατί είναι θνήσκουσες θεότητες. Οι ίδιοι οι θεοί αποστρέφουν το πρόσωπό τους από τον θάνατο (στην Αττική, τη δεύτερη µέρα των Ανθεστηρίων πραγµατοποιείται η συλλογική έξοδος των νεκρών και ανοίγει ο παλαιότερος ναός του Διόνυσου, που αποτελούσε αρχιτεκτονική αναπαράσταση του Κάτω Κόσµου εκείνη την ηµέρα έκλειναν οι ναοί των υπόλοιπων θεών) ή συµµετέχουν σε αυτόν µε µία τους πλευρά (χθόνιος Ζευς, Δήµητρα, Ερµής, Αφροδίτη) ή µένουν εκεί µόνιµα (Πλούτων). Αντίθετα, ο Διόνυσος κυκλοφορεί συνδέοντας τον επιχθόνιο µε τον υποχθόνιο χώρο, διαβαίνει τα σύνορα που σταµατούν τους άλλους θεούς και στον Όλυµπο είναι µάλλον φιλοξενούµενος ανεβαίνει µόνο περιστασιακά και για συγκεκριµένους λόγους. Οι θεοί είναι οργανωµένοι σε ευδιάκριτο οικογενειακό σύνολο, γονείς, παιδιά, αδέλφια, θείοι, αν και οι θεοί της πρώτης γενιάς Ποσειδών, Δίας, Ήρα, Δήµητρα και, κατά τον Ησίοδο, Αφροδίτη εµπλέκονται και σε άλλου είδους σχέσεις. Για παράδειγµα, ο Δίας και η Ήρα είναι αδέλφια, ο Δίας ενώθηκε µε τη Δήµητρα που γέννησε την Περσεφόνη, ο Ποσειδώνας ενώθηκε µε την ίδια θεά και γέννησε την Κόρη, το όνοµα της οποίας δεν λέγεται και τιµάται µε µυστηριακές τελετές. Υπάρχουν τα παντρεµένα ζευγάρια (Ζευς-Ήρα, Ήφαιστος-Αφροδίτη), το ερωτικό (Άρης-Αφροδίτη), το αδελφικό (Απόλλων-Άρτεµις), των θείων (Ποσειδών-Δήµητρα), των τεχνιτών (Ήφαιστος-Αθηνά), η µοναχική µητέρα (Δήµητρα) και των παρθένων θεαινών (Άρτεµις-Αθηνά). Για τον κάθε θεό παραδίδεται από τις πηγές ξεχωριστό γενεαλογικό δέντρο, µε την καταγωγή, τους γάµους και τους απογόνους του, που µπορεί να είναι είτε άλλες θεότητες, κύριες ή δευτερεύουσες, είτε ήρωες, τους οποίους αποκτούν από την ένωσή τους µε θνητούς ανθρώπους. Οι ήρωες διακρίνονται για τα κατορθώµατά τους, κάποιοι από αυτούς µετά τον θάνατό τους θεοποιούνται, όπως ο Ηρακλής, ενώ πολλοί από αυτούς ιδρύουν πόλεις. Οι θεοί µοιράζονται την εξουσία και συνεργάζονται µεταξύ τους. Παραβίαση των ορίων και των σφαιρών εξουσίας του ενός από τον άλλον προκαλεί µεταξύ τους σύγκρουση. Παράσταση από κορινθιακό σκύφο του 375-50 π.χ., στον

Οι ιδιότητες του κάθε θεού αποκαλύπτονται από τα συνοδευτικά των ονοµάτων τους επίθετα, από το είδος της λατρείας, από τα ιερά και τη θέση τους, από τις γιορτές προς τιµήν του καθενός, από τα λαλούντα σύµβολα, απ ό,τι δηλαδή συνοδεύει την παρουσία τους (π.χ. θύρσος για τον Διόνυσο, τρίαινα για τον Ποσειδώνα, κεραυνός για τον Δία κλπ.). Από τη διερεύνηση αυτών των στοιχείων προκύπτει ότι ο κάθε θεός στην ουσία του έχει πολύ πιο διευρυµένες ιδιότητες και αρµοδιότητες από αυτές που παραδίδονται στα οµηρικά έπη. Ο περιορισµός επήλθε µετά την κυριαρχία του Δία ως ανώτατου θεού, οπότε πολλοί θεοί και θεές υπο-τάχθηκαν σε αυτόν ως παιδιά του. Θα δώσουµε ορισµένα παραδείγµατα, µέσα από τα οποία θα φανεί ο περιορισµός του κάθε θεού µέσα από την κατανοµή αρµοδιοτήτων, αλλά και ότι η λογοτεχνία, η τέχνη, η φιλοσοφία, η πολιτική συµβάλλουν αλληλεπιδρώντας στη διαµόρφωση της θρησκείας. Η Αφροδίτη πάνω σε κύκνο, σε κύλικα του 460 π.χ. (Βρετανικό Εξελικτική µορφοποίηση του θείου Πολλές φορές διαπιστώνουµε ότι οι θεοί έχουν καταρχάς τις ίδιες ιδιότητες και διπλή υπόσταση, χθόνια και θαλασσινή. Για παράδειγµα, ο προολύµπιος Ποσειδώνας, δηλαδή πριν από τον καταµερισµό της εξουσίας, ήταν διττή, χθόνια και θαλασσινή θεότητα, όπως ο πατέρας του, Ουρανός, και όπως φανερώνεται από τα επίθετα που του αποδίδονται Πελάγιος και Πελαγαίος αλλά και Γαίης Κινητήρ, Γαιήοχος, Μοχλευτήρ, Σεισίχθων, Δαµασίχθων, Ελασίχθων, Ενοσίγιαος κλπ. και από την παράδοση που τον θέλει σύζυγο της Δας, της Γης, συγκυρίαρχο των Δελφών µαζί της, σύζυγο της Δήµητρας, αλλά και θεοτήτων θαλασσινών, της Αµφιτρίτης και της Αλίας/Λευκοθέας, γνωστός ήδη από τις πινακίδες της Κνωσού και της Πύλου. Τα στοιχεία που προσδιορίζουν τον Ποσειδώνα αναγνωρίζονται και στον Δία τον Δωδωναίο τον Πελασγικό, και κατ επέκταση Ολύµπιο, η χθόνια υπόσταση του οποίου αποκαλύπτεται στο επίθετο Μειλίχιος, οπότε παριστάνεται ως φίδι. Την Αφροδίτη τη γνωρίζουµε περισσότερο ως θεά του έρωτα και της οµορφιάς, όχι όµως ως θεά των νεκρών, µε ναούς ανάµεσα ή κοντά στους τάφους των µεγάλων νεκροταφείων στη Νάξο λ.χ. τιµούσαν τη θεά µε µελαγχολικές ιεροπραξίες. Δύο παραδόσεις υπάρχουν σχετικά µε τη γέννησή της: η µία οµηρική και η άλλη ησιόδεια. Σύµφωνα µε τον Όµηρο, η θεά του Έρωτα είναι κόρη του Δία και της Διώνης. Σύµφωνα µε τον Ησίοδο, ο Κρόνος ευνούχισε µε ένα δρεπάνι τον πατέρα του,

Ουρανό, και από το σπέρµα που χύθηκε στη θάλασσα γεννήθηκε η θεά. Αυτή η χωρίς µάνα Αφροδίτη του Ησιόδου λατρευόταν στην Ελλάδα, όπως φανερώνεται και από την επωνυµία Ουρανία που έχει στα περισσότερα ιερά της στην Ελλάδα, αντίστοιχη µε τη «βασίλισσα του Ουρανού» των σηµιτικών λαών της Ανατολής την έλευση της Αφροδίτης από την Ανατολή µαρτυρεί και ο Ηρόδοτος (1, 105 3, 23, 1). Ως κόρη του Δία στην οµηρική παράδοση έπρεπε να ορίσει µε µεγαλύτερη σαφήνεια τη µορφή της και κατά συνέπεια να περιορίσει τη δύναµή της. Στην Αθήνα τη λατρεία της Ουρανίας Αφροδίτης καθιέρωσε ο Αιγέας, ενώ της Πανδήµου ο Θησέας, όταν συνένωσε τους δήµους της Αττικής σε µια πόλη, πράξη που έκανε στο όνοµα της λατρείας της Αφροδίτης: πάν-δηµος σηµαίνει Αφροδίτη όλων των ενωµένων αττικών δήµων. Η Αφροδίτη ως δύναµη ερωτική και ενοποιούσα είναι ταυτόχρονα και δύναµη πολιτική. Ωστόσο, ό,τι κυρίως γνωρίζουµε για την Αφροδίτη Πάνδηµο είναι η ηθική, ή µάλλον ανήθικη, σηµασία που της προσέδωσε ο Πλάτων στο Συµπόσιο µέσω του σοφιστή Παυσανία. Σύµφωνα λοιπόν µε τον Παυσανία του πλατωνικού Συµποσίου, ο έρωτας δεν είναι στην ολότητά του κάτι ευγενικό. Η Αφροδίτη Πάνδηµος είναι ο έρωτας για τις γυναίκες, τα παιδιά όπως την περιγράφει ο Πενθέας στις Βάκχες, είναι ασταθής, όπως ασταθής και πρόσκαιρη είναι και η οµορφιά του σώµατος. Αντίθετα, η Ουρανία Αφροδίτη είναι αµήτωρ, έρως ψυχής, έρως αρσενικός, µε χαρακτηριστικά τη ρώµη και τη νοηµοσύνη (στην παράδοση αυτή στηρίχτηκε ο νεοπλατωνισµός αλλά και ο Μποτιτσέλι στη Γέννηση της Αφροδίτης). Σε αυτού του είδους τον έρωτα ο Πλάτωνας αναγνωρίζει παιδευτικό και κοινωνικό ρόλο. Η τέχνη κατέγραψε και τις δύο παραδόσεις, η ησιόδεια όµως θα οδηγήσει στο ολοκληρωτικό ξεγύµνωµα της θεάς από τον Πραξιτέλη. Σύµφωνα µε τον Άγγλο ιστορικό R. Osborne, η Αφροδίτη δεν είναι περισσότερο ερωτική και αισθησιακή από άλλες, παλαιότερες ντυµένες φιγούρες που το ρούχο κολλούσε επάνω τους, όπως οι διάφορες Νίκες (της Σαµοθράκης, του Παιωνίου) ή η σειρά των Νηρηίδων που βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο. Περισσότερη σηµασία είχε η θέση που έπαιρνε ο θεατής απέναντι στο άγαλµα, το γεγονός δηλαδή ότι µπορούσε να κινηθεί γύρω από αυτό (οι Κνίδιοι το τοποθέτησαν σε στρογγυλό ναό), να το πλησιάσει και να συναντήσει το βλέµµα της θεάς, να δει τα γεννητικά όργανα που αυτή κρύβει, να γίνει ο µη αναµενόµενος επισκέπτης, από τον οποίο προσπαθεί να κρυφτεί η θεά, Λεπτοµέρεια από κεντρική παράσταση πρώιµου κλασικού ανά-

ή ο επιθυµητός εραστής. Τα όρια ανάµεσα στον κόσµο του αγάλµατος και στον κόσµο του θεατή γίνονται ρευστά, ενώ ανοίγονται οι δυνατότητες για µια ερωτική και όχι απλώς διαλεκτική σχέση. Σε αυτή την περισσότερο εικαστική προσέγγιση του θέµατος ο αρχαιολόγος Κ. Σουέρεφ αντιτάσσει µια περισσότερο θρησκειολογική. Θεωρεί ότι το ξεγύµνωµα δεν είναι µικρής σηµασίας και συνδέεται µε αλλαγές στο θρησκευτικό συναίσθηµα, ενώ πυροδοτεί µια σειρά απεικονίσεων της θεάς που θα καταλήξουν στην απεικόνιση µιας κυρίας έτοιµης για συνευρέσεις ή για αντιδράσεις, µιας «κυρίας καλοζωισµένης», όπως είναι η Αφροδίτη στο σύµπλεγµα µε τον Πάνα και τον Έρωτα. Περισσότερο µε την ιδιότητα του πολεµικού θεού παρά ως θεός του µέτρου και της αρµονίας, της έλλογης σκέψης και της µαντικής ικανότητας, παριστάνεται ο Απόλλωνας σε χάλκινο αγαλµάτιο του 7ου αιώνα π.χ. Αν µάλιστα συµπληρώσουµε ένα ασηµένιο τόξο στο αριστερό του χέρι, ασηµένιο κράνος στο κεφάλι, ασηµένιους βολβούς στα µάτια, τότε έχουµε τον αργυρότοξο Απόλλωνα των οµηρικών επών, τον θεό τιµωρό που χτυπά και σκοτώνει, είτε µε τα βέλη του τις Νιοβίδες σε ερυθρόµορφο αγγείο του 5ου αιώνα π.χ. είτε µε λοιµό την πόλη των Θηβών που άφησε ατιµώρητο τον δολοφόνο του Λάιου (Σοφ., Οιδίποδας Τ.). Ως τιµωρός για παραβίαση των νόµων της φιλοξενίας από τους Κένταυρους εµφανίζεται και στο δυτικό αέτωµα του ναού του Δία στην Ολυµπία, σύµφωνα όµως µε τις αξίες και τα ιδανικά της εποχής που τον δηµιούργησε, περισσότερο πνευµατοποιηµένος, µε ανάµειξη στη µάχη περισσότερο νοητική και βουλητική παρά αυτοπρόσωπα ενεργητική. Ερωτήµατα προκαλούν και οι απεικονίσεις του Ερµή, ο οποίος, όπως ο Απόλλων, ο Διόνυσος, η Ήρα και η Άρτεµη, αποδόθηκε καταρχάς πεσσόµορφα. Πρόκειται για στήλες που µοιάζουν να ξεπηδούν από το έδαφος, συνδετικοί κρίκοι ανάµεσα στον κόσµο των θνητών και στον χθόνιο. Πράγµατι, ο Ερµής είναι θεός χθόνιος και των ορίων, ψυχοποµπός και αγγελιαφόρος των θεών, που επικοινωνεί και επιτρέπει, µε µια έννοια, την επικοινωνία µε δύο κόσµους, τον υποχθόνιο και τον επιχθόνιο, τον επιχθόνιο και τον ουράνιο, αίροντας όρια. Γι αυτό, εξάλλου, και οι ερµαϊκές στήλες τοποθετούνται στα όρια χωραφιών, πόλεων, ως οδοδείκτες, µπροστά στα σπίτια, σε παλαίστρες, όπου ο νέος σε µια ηλικία οριακή για τον καθορισµό του φύλου και των ερωτικών επιλογών του, προετοιµάζεται να µπει στον κόσµο των ενηλίκων. «Η γέννηση της Αφροδίτης» (1480-1485), όπως την εµπνεύ- Ερυθρόµορφο αγγείο το 5ου αιώνα π.χ., στο οποίο απεικο-

Ωστόσο, στο µέσο της στήλης ξεχωρίζει σε ιθυφαλλική κατάσταση το µόριο του θεού, που υποδεικνύει θεότητα όχι του θανάτου αλλά της βλάστησης. Εξάλλου, ο θεός προέρχεται από τον αγροτικό πελασγικό πληθυσµό (Ηρ. 2, 51) και συνδέεται µε αγροτικές και µυστηριακές λατρείες για την αναγέννηση και τον θάνατο της φύσης. Η προέλευση αυτή, βαθιά ριζωµένη στις συνειδήσεις, εξηγεί την προσκόλληση στην πεσσόµορφη απεικόνιση, παρά τις προσπάθειες του Οµήρου να δηµιουργήσει έναν ωραίο εφηβικό Ερµή (Ω, 347), όπως περίπου τον παρέστησε ο Πραξιτέλης στον γνωστό Διονυσοφόρο Ερµή (µουσείο Ολυµπίας). Ο Ποσειδώνας, η Αφροδίτη, ο Ερµής αποδεικνύονται στην ουσία τους θεότητες τόσο της ζωής όσο και του θανάτου. Η θρησκεία της πόλης Μέσα στον 8ο αιώνα π.χ. ολοκληρώνεται µια σηµαντική µεταβολή στη µορφή και στη συγκρότηση των αρχαίων ελληνικών κρατών. Αντί για τα φυλετικά κράτη, σχηµατίζονται τώρα οι πόλεις-κράτη που επιδίωκαν να είναι ελεύθερες, αυτόνοµες, αυτάρκεις. Α. Θεοί: Η πόλις ήταν συνδεδεµένη µε έναν τόπο, ο οποίος τίθεται υπό την προστασία των οικείων θεών, που της προσδίδουν την ιδιαίτερη θρησκευτική, και όχι µόνο, φυσιογνωµία της. Στο όνοµα των πολιούχων θεών εξασφαλίζεται η ενότητα των πολιτών και η διαφύλαξη της ακεραιότητας της πόλεως (άνθρωποι, εδαφική επικράτεια) έναντι των άλλων πόλεων. Ακόµη και ο ναός, θρησκευτική καινοτοµία της Αρχαϊκής εποχής, είναι δηµόσιος χώρος, επιβεβαίωση νόµιµης κυριαρχίας σε έναν τόπο και συνδετικός κρίκος ανάµεσα στους πολίτες, σε αντίθεση µε τα ιδιωτικά ιερά και τους βωµούς των οικιών. Εξάλλου, η συνάθροιση των πολιτών στον ναό και η επιβεβαίωση των µεταξύ Αναπαράσταση του Απόλλωνα ως πολεµικής θεότητας, σε χάλ- Τα παραδείγµατα αυτά είναι χαρακτηριστικά µιας εξελικτικής διαδικασίας που παρατηρείται όχι µόνο µέχρι τη διαµόρφωση του ολυµπιακού πάνθεου αλλά και µετά. Οι εξελίξεις αυτές, µέσα από τις οποίες αναδύονται συγκεκριµένες ιδιότητες των θεών, είναι συνυφασµένες µε το θρησκευτικό συναίσθηµα, τη φιλοσοφία, την τέχνη, τις πολιτικές επιλογές, την ιδεολογία. Και βέβαια από τη στιγµή που διαµορφώνεται η ιδεολογία της πόλης, το θρησκευτικό σύστηµα αναδιοργανώθηκε εκ βάθρων σε συνάρτηση µε τις νέες µορφές κοινωνικής ζωής που εκπροσωπεί η πόλη.

τους δεσµών γίνεται σε τακτά χρονικά διαστήµατα, ορισµένα από τις γιορτές προς τιµήν των θεών. Ακόµη και η ίδρυση ενός δικτύου ιερών, στο άστυ και στη χώρα, στην ύπαιθρο δηλαδή που περιβάλλει το άστυ και µαζί συναπαρτίζουν την πόλιν, όριζε κινήσεις θρησκευτικού και πολιτικού περιεχοµένου: η θρησκευτική τάξη, λ.χ., ποιοι τόποι θεωρούνταν ιεροί, ποια διαδροµή έπρεπε να ακολουθήσουν οι τελετουργικές ποµπές ήταν ένας τρόπος οργάνωσης του χώρου και αρµονικής συνύπαρξης. Μέσα στο πλαίσιο της πόλεως, οι εκδηλώσεις της οποίας διαποτίζονται συνεχώς από τη θρησκευτικότητα, δεν µπορεί παρά και η θρησκεία να είναι πολιτική: οι θεοί τον 5ο αιώνα π.χ. λειτουργούν πρωτίστως ως πολίτες. Β. Ηρωολατρεία: Οι άνθρωποι ορκίζονται και προσεύχονται σε θεούς και ήρωες, η πρώτη σπονδή γίνεται για τους θεούς και η δεύτερη για τους ήρωες. Αυτό είναι ένα στοιχείο για την ξεχωριστή θέση που επιφυλάσσει η θρησκεία της πόλεως στους ήρωες, στους νεκρούς εκείνους που από τον τάφο τους δρουν ευεργετικά ή καταστρεπτικά. Κάποτε ο τόπος ταφής τους µένει κρυφός, διότι από την ασφάλειά του εξαρτάται η σωτηρία της πόλεως. Άλλοτε πάλι ο ήρωας είναι υπερτοπικός και δείχνονται πολλοί τάφοι σε διάφορα µέρη τότε το πρόβληµα λύνεται µε την αποδοχή οµώνυµων ηρώων. Οι ήρωες είναι ή υποβιβασµένοι θεοί, αφού πεθαίνουν, ή πραγµατικοί, αφηρωισµένοι νεκροί, λατρευτικά τιµώµενοι. Η λατρεία τους έχει θρησκευτική σηµασία. Οι άνθρωποι τους αισθάνονται πιο κοντά απ ό,τι τους θεούς, αναπτύσσουν µαζί τους µια πιο στενή και προσωπική σχέση, τους θεωρούν προστάτες και διαµεσολαβητές ανάµεσα στον κόσµο των θνητών και των θεών. Όµως η λατρεία των ηρώων έχει και πολιτική σηµασία, γιατί συνενώνουν τα µέλη µιας οµάδας γύρω από τη λατρεία τους και λειτουργούν ως σύµβολα δόξας και προστασίας µιας κοινότητας. Σε ήρωα ανακηρύσσεται, για παράδειγµα, ο ιδρυτής µιας αποικίας και ενταφιάζεται στην Αγορά, που αποτελούσε το κέντρο της νέας αρχής, ενώ δεν λείπουν οι µεταφορές οστών από µια πόλη σε άλλη, ώστε να αυξηθεί το κύρος της πόλης που φιλοξενεί τον νεκρό. Ο Κλεισθένης, όταν δηµιούργησε τις δέκα φυλές της Αθήνας, ίδρυσε και δέκα ηρώα στην Αγορά και η κάθε φυλή πήρε το όνοµά της από έναν από τους δέκα ήρωες. Η Σπάρτη, τον 6ο αιώνα π.χ., στη διαµάχη της µε την Τεγέα, µετέφερε τα οστά του Ορέστη στη Σπάρτη το 475 ο Κίµωνας µετέφερε τα οστά του Θησέα από τη Σκύρο στην Αθήνα προς δόξα της Οι ερµαϊκές στήλες τοποθετούνταν ως οδοδείκτες σε τοπικά

πόλης και του ίδιου. Γνωστές ακόµη είναι οι µεταφορές των οστών του Αρκάδα από το Μαίναλο στη Μαντίνεια, του Τεισαµενού από την Ελίκη στη Σπάρτη, του Λίνου από τη Θήβα στη Μακεδονία πραγµατοποιήθηκε από τον Φίλιππο µετά τη νίκη του στη Χαιρώνεια, ύστερα από όνειρο που είδε, όπως και η επαναφορά των οστών στον αρχικό τόπο ταφής τους, του Ορφέα από τα Λείβηθρα στο Δίον. Και βέβαια ήταν τιµή για µια πόλη να συνδεθεί µε κάποιον από τους ήρωες του έπους, τους ήρωες που βρήκαν τον θάνατο στους πολέµους για τη Θήβα και την Τροία, ή άλλους ήρωες άλλων κύκλων, γιατί αυτό προσέδιδε πολιτικό κύρος στην πόλη. Γ. Ιστορική µυθοπλασία: Η ιστορική µυθοπλασία ήταν δηµοφιλής στους Έλληνες. Αρχαίες πόλεις συγκροτούσαν τις γενεαλογίες τους µέχρι τον πρώτο ιδρυτή τους, που συνήθως ήταν κάποιος ήρωας, απόγονος ενός µεικτού γάµου θεού µε θνητό άνθρωπο. Οι αιτιολογικοί αυτοί µύθοι ανίχνευαν και αφηγούνταν την αρχή (ίδρυση) της πόλης, εξυπηρετούσαν την ανάγκη της κοινότητας για µια συγκεκριµένη και διακριτή πολιτική ταυτότητα, χάρη στην οποία η κάθε πόλη θα είχε την προσωπικότητά της, θα ήταν ηθικό πρόσωπο, µέλος µε πλήρη δικαιώµατα στην κοινωνία των πόλεων. Με αυτή την έννοια, ο αιτιολογικός µύθος γίνεται πολιτική ιδεολογία, ενώ οι µυθικοί τίτλοι της πόλης χρησίµευαν στον καθορισµό των δυναµικών σχέσεων. Μαζί µε τις µυθικές συγγένειες µεταξύ των πολιτειών συνιστούσαν διπλωµατικό επιχείρηµα, το οποίο ακυρωνόταν, όταν µια συµµαχία ή η ανατροπή της στηριζόταν σε επίκαιρα συµφέροντα. Άλλες θεότητες Μιλούµε για το Ολυµπιακό Πάνθεον στο οποίο συµπεριλαµβάνονται όλοι εκείνοι οι θεοί που τιµώνται πανελλήνια χάρη στη διάδοση των επών. Υπάρχουν βέβαια και θεότητες που, αν και σπουδαίες, παρέµειναν δευτερεύουσες ή δεν υπερέβησαν ποτέ τον τοπικό τους χαρακτήρα. Η Ειλείθυια, θεά του τοκετού ο γιατρός θεός Ασκληπιός ο πολεµικός θεός Ενυάλιος και η σύντροφός του Ενυώ η Εκάτη, τρίµορφη, λυγερή παρθένος µε κοντό χιτώνα, θεά νυχτερινή, κρατά δάδες, συνοδεύεται από σκυλιά που γαβγίζουν, παρούσα στο ταξίδι της Περσεφόνης προς τον Άδη και από εκεί προς τη γη ο Προµηθέας, προς τιµήν του οποίου τελούνταν στην Αθήνα τα Προµήθεια µε λαµπαδηδροµία η Λητώ, µητέρα του Απόλλωνα και της Άρτεµης η Θέτις, θαλάσσια θεότητα που συνοδεύεται από τις Νηρηίδες η Λευκοθέα και η Ευρυνόµη, µητέρες και Η πόλη των Αθηνών βρισκόταν υπό την προστασία της

Η κοινωνία των θεών είναι αυστηρά οργανωµένη µε ξεκάθαρα χαρακτηριστικά: όνοµα, µορφή, ιδιότητες, γενεαλογία, ιστορία. Κάθε θεότητα ορίζεται, επιπλέον, από το σύνολο των σχέσεών της µε τις υπόλοιπες θεότητες, σχέσεις που ενώνουν αλλά και διαχωρίζουν, καθώς δεν αλληλεπικαλύπτονται, καθιστώντας διακριτή την ταυτότητα. Οι θεοί «εκδηµοκρατίζονται». Χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελεί ο Διόνυσος, ο οποίος από θεός του αγροτικού πληθυσµού έγινε αργότερα θεός του εµπορικού και ναυτικού, της δηµοκρατίας στη συνέχεια, των ηγεµονιών στο τέλος. Ο προσεταιρισµός ενός θεού των αγροτικών πληθυσµών ήταν µια πράξη πολιτικού υπολογισµού από την ανερχόµενη εµπορική και ναυτική τάξη για την οικειοποίηση και παρακίνηση του πιο συντηρητικού και δυσκίνητου κοµµατιού της κοινωνίας, του αγροτικού στοιχείου. Από την άλλη για τους κοσµογυρισµένους ναυτικούς και εµπόρους που γνώριζαν παρόµοιους θεούς της Μ. Ασίας, της Συρίας, της Παλαιστίνης, της Αιγύπτου, ο διονυσιασµός είχε κοσµοπολιτικό χαρακτήρα. Η διονυσιακή θρησκεία απλώθηκε σε όλο τον ελληνικό κόσµο, αρµοσµένη στην ευκοσµία της πόλης και συµβιβασµένη µε τον ελληνικό ορθολογισµό, απέβαλλε την παλιά φρενίτιδα και αγριότητα και διοχέτευσε τον αρχαίο ενθουσιασµό σε έργα της τέχνης, εικαστικά και του λόγου. Από το τέλος του 6οαιώνα π.χ. οι θεοί της πόλης αποτυπώνονται στα νοµίσµατα, µε αποτέλεσµα οι παραστάσεις των θεών και τα σύµβολά τους να είναι πανταχού παρόντα, ανάλογα βέβαια και µε την οικονοµική δράση της πόλης. Κατά τον 6ο αιώνα π.χ. ξεκινά η αποτύπωση των θεών της πόλης κυρίες των θαλάσσιων ζώων, ένας κύριος των ζώων της θαλάσσης µε τα ονόµατα Φόρκυς, Γλαύκος, Πρωτεύς, Νηρεύς, Φόρκυς τέλος, ο θεός Παν, στα όρια του πολιτισµού και της ανθρώπινης φύσης, λατρεύεται στην Αρκαδία και, από τη µάχη του Μαραθώνα και εξής, στην Αττική. Άλλες πάλι θεότητες είναι οργανωµένες σε οµάδες ανάλογα µε το φύλο και την ηλικία τους. Οι νεανικές µορφές θεωρούνται σπουδαιότερες βρίσκονται σε κίνηση, χορό, τραγούδι, µανία. Συχνά οργανώνονται σε τριάδες. Αντί για θεοί ονοµάζονται δαίµονες, υπηρέτες και πρόδροµοι, αµφίπολοι και πρόπολοι µιας θεάς ή ενός θεού, συνήθως ενός από τους µεγάλους ολυµπίους, όπως είναι οι Κάβειροι, οι Κορύβαντες, οι Διό-

Μερικοί υποτιθέµενοι τάφοι ηρώων ήταν κενοτάφια στηµένα εκεί όπου παλαιότερα ήταν τόποι χθόνιας λατρείας. Αυτό δείχνει ότι η λατρεία των ηρώων είναι στενά συνδεδεµένη µε τη γη και τους νεκρούς, κάτι που προδηλώνεται στα έργα των τεχνών είτε από την παρουσία του φιδιού είτε γιατί οι ήρωες στέκονται µπροστά από σπηλιά είσοδος στον Κάτω Κόσµο και τόπος προσφορών προς τις χθόνιες θεότητες και τους νεκρούς του Κάτω Κόσµου είτε από το άλογο, καθώς οι ήρωες παριστάνονται συχνά ως ιππείς. Το άλογο ήταν από παλιά συνδεδεµένο µε τον Κάτω Κόσµο, είτε σε σχέση µε κάποιον θεό του Κάτω Κόσµου είτε ανεξάρτητα ως δαίµονας του θανάτου που προσωρινά µόνο τιθασεύεται από θνητούς ήρωες. Γι αυτό ο ίππος βρίσκεται συχνά µέσα σε τάφους και ως επιτύµβιο, ενώ στην αγγειογραφία ήδη από τη γεωµετρική τέχνη συνοδεύουν την εκφορά του νεκρού (λ.χ. στον αµφορέα του Διπύλου). Χαρακτηριστικό παράδειγµα ήρωα-ιππέα στον χώρο της Μακεδονίας είναι η περίπτωση του Ηφαιστίωνα, ο οποίος µετά τον θάνατό του λατρεύτηκε ως ήρωας. Αναθηµατικό ανάγλυφο Ρωµαϊκής εποχής, ήρωα-ιππέα, συν- σκουροι κ.ά. Οι οµάδες αυτές απηχούν πραγµατικούς θιάσους, όπως καταφαίνεται από τον χορό και τη µουσική. Με βεβαιότητα µαρτυρούνται στην πραγµατική ζωή µαινάδες, θυιάδες, σάτυροι στον κύκλο του Διόνυσου, και ανδρικοί σύνδεσµοι Κουρήτων στην Έφεσο. Οι Κένταυροι παραπέµπουν σε µεταµφιέσεις ηθοποιών, όπως και οι γοργόνες είναι καταρχήν προσωπεία. Πίσω από τους Κάβειρους, τους Ιδαίους Δακτύλους, τους Τελχίνες και τους Κύκλωπες βρίσκονται συντεχνίες σιδηρουργών. Χάριτες, Μούσες, Νηρηίδες, Ωκεανίδες είναι χοροί κοριτσιών. Πάνας και Ειλείθυια παραδίδονται και στον πληθυντικό αριθµό (προφανώς οι γυναίκες της γειτονιάς που βοηθούν µια γυναίκα να ξεγεννήσει). Η ποίηση περιγράφει αυτές τις οµάδες ως µέλη του κόσµου των θεών: Σάτυροι και Μαινάδες χορεύουν γύρω από τον Διόνυσο, Νύµφες περιστοιχίζουν την Άρτεµη, οι Κουρήτες και οι Κορύβαντες χορεύουν γύρω από τον νεογέννητο Δία ή τον ένθρονο Διόνυσο, οι Μούσες περιβάλλουν τον Απόλλωνα, οι Ωκεανίδες συνοδεύουν την Περσεφόνη στο λιβάδι της απαγωγής της, οι Κύκλωπες σφυρηλατούν τον κεραυνό του

Την τακτική αυτή ακολούθησαν, για παράδειγµα, οι Μακεδόνες βασιλείς, οι οποίοι τεκ- µηρίωσαν την ελληνική καταγωγή και την παλαιότητα του οίκου τους µέσα από το γενεαλογικό τους δέντρο, το οποίο διαµορφώθηκε τον 5ο αιώνα π.χ. Σύµφωνα λοιπόν µε αυτό, οι Μακεδόνες βασιλείς ήταν Αργείοι στην καταγωγή, Τηµενίδες από το Άργος, απόγονοι δηλαδή του Ηρακλή, καθώς ο Τήµενος ήταν βασιλιάς του Άργους που καταγόταν από τον Ηρακλή, γιο του Δία. Με την προϋπόθεση, λοιπόν, της προγονικής καταγωγής από τον Τήµενο, τα µέλη της µακεδονικής βασιλικής οικογένειας εντάσσονταν σε εκείνον τον ευρύ κύκλο και κατάλογο των ένδοξων απογόνων του Ηρακλή, που κυβέρνησαν σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας, όπως λ.χ. ο Λεωνίδας. Ποιοι δικαιούνταν να είναι απόγονοι ενός τέτοιου προγόνου και να έχουν ισχυρό δικαίωµα επί του θρόνου ήταν θέµα πολιτικής σηµασίας. Αναθηµατική επιγραφή στον «Ηρακλή Πατρώο», από τον Δία. Τιτάνες και Τελχίνες εµφανίζονται ως εκπρόσωποι µιας πανάρχαιας εποχής. Τέλος, άλλοι από αυτοί συναντώνται µόνο στη µυθολογία (Τιτάνες, Γίγαντες), ενώ άλλοι απολαύουν σηµαντικής λατρείας, όπως οι Μούσες, οι Χάριτες, οι Κάβειροι. Αρκετές από τις θεότητες είναι δυνάµεις της φύσης. Οι πόλεις τιµούν τους ποταµούς και τις πηγές τους µε ιδιαίτερο τέµενος ή και ναό. Πιο ζωντανή ήταν η λατρεία των ανέµων και του Απόλλωνα-Ήλιου. Η Σελήνη και η Ηώ, θεά της αυγής, εµφανίζονται επίσης σε µερικούς µύθους, ενώ η λατρεία της Γης στην πατροπαράδοτη θρησκεία είναι ιδιαίτερα περιορισµένη µε χοές σε ρήγµατα της γης. Η ύπαρξη τέτοιων θεοτήτων οδήγησε στη σκέψη ότι οι θεοί είναι προσωποποιήσεις φυσικών φαινοµένων. Είναι αλήθεια ότι πολλές φορές το φυσικό ταυτίζεται µε το θεϊκό (Ήλιος, Σελήνη). Αλλά η λατρεία τέτοιων θεοτήτων στην ελληνική θρησκεία υποχώρησαν έναντι των θεϊκών µορφών που καθιέρωσε η λατρεία και η ποίηση. Εισαγωγή και αφοµοίωση µη ελληνικών θεοτήτων και λατρειών Στη φιλελεύθερη Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα π.χ. υπήρχε µια δυσκαµψία σε θρησκευτικά θέµατα, κάτι που θα πρέπει να συνδέσουµε µε τον Πελοποννησιακό πόλεµο (λοιµός, αποκοπή κεφαλών των Ερµών, χαλάρωση στην τήρηση των µυστικών των µυστηρίων). Σύµφωνα µε τον Φλάβιο Ιώσηπο, σε δίκες αθεΐας οδηγούνταν όσοι Καβειρικός σκύφος που χρονολογείται στα τέλη του 5ου

εισήγαγαν ξένο θεό. Ο Αριστοφάνης µάλιστα έγραψε τις Ώρες, όπου ο Σαβάζιος και µερικοί ξένοι θεοί εισάγονται σε δίκη και καταδικάζονται σε εξορία από την Αθήνα. Οι Αναξαγόρας, Πρωταγόρας και Ευριπίδης είχαν κατηγορηθεί για αθεΐα και οδηγήθηκαν σε δίκη, όπως επίσης ο Διαγόρας Μήλιος, γιατί διακωµωδούσε την Ελευσίνα και τις άρρητες τελετές, όχι όµως και ο Αριστοφάνης που κάνει υπαινιγµούς στις µυστικές τελετές των Μεγάλων θεών της Σαµοθράκης (Ειρήνη). Αποκορύφωµα αυτής της κατάστασης ήταν η δίκη και η καταδίκη του Σωκράτη. Μέσα από αυτές τις δίκες, οι οποίες τις περισσότερες φορές είχαν πολιτικό περιεχό- µενο, καθώς πολλοί από τους κατηγορουµένους ανήκαν στον κύκλο του Περικλή, η αθηναϊκή κοινή γνώµη εµφανιζόταν µε το µέρος της τάξης και του νόµου. Ωστόσο, η κρίση µε τη διάλυση των πόλεων-κρατών ήταν εµφανής και διευκόλυνε την εισαγωγή ξένων θεοτήτων, που βεβαίως ήταν παλαιότερο φαινόµενο και σε συνάρτηση µε την κινητικότητα των πληθυσµών και των επαφών µεταξύ τους για παράδειγµα, η λατρεία του Αδώνιδος ήταν ανεπτυγµένη στον κύκλο των κοριτσιών της Σαπφούς στη Λέσβο γύρω στο 600 π.χ. Σάτυρος και Μαινάδα, ακόλουθοι του «θιάσου» του Διονύσου, Η «ανηθικότητα» των θεών Ο χριστιανισµός κατηγόρησε τους Έλληνες θεούς για ανηθικότητα. Πράγµατι, ο Ερµής στους µύθους εµφανίζεται να κλέβει τον ίδιο του τον αδελφό, αλλά υπάρχουν και γιορτές κατά τις οποίες επιτρέπεται η κλοπή. Ο Δίας αρπάζει θνητές γυναίκες, αλλά σε γιορτές η βασίλισσα θα παραδοθεί στον ισχυρότερο. Η ευφηµία συµβαδίζει µε την αισχρολογία, και µάλιστα σε σεβαστά µυστήρια όπως τα Ελευσίνια, η µίανση µε Οι θεότητες που εισάγονται είναι ως επί το πλείστον παρήγορες, µε επαγγελίες για µια πέραν του τάφου ζωή, και συσχετίζονται µε το πνεύµα της διονυσιακής λατρείας. Η ιδιαιτερότητα αυτή δεν µπορεί παρά να συσχετιστεί µε το γεγονός ότι το άτοµο, από µέλος µιας πόλης-κράτους, έγινε σταδιακά µέλος µιας αυτοκρατορίας, στην οποία η σηµασία της ύπαρξής του δεν επιβεβαιώνεται από τον τρόπο λήψης των πολιτικών αποφάσεων.

τον εξαγνισµό, στις θυσίες κυριαρχεί η βία, ενώ η ανθρωποθυσία µαρτυρείται στις ιστορικές πηγές του 5ου αιώνα π.χ. και ως θέµα τίθεται στην τραγωδία και στην αγγειογραφία (Ιφιγένεια εν Αυλίδι, Ιφιγένεια εν Ταύροις - Πολυξένη). Στη µυθολογία και στην τελετουργία κυριαρχούν η βία, η σεξουαλική δραστηριότητα, η κλοπή και η αρπαγή. Οι ίδιοι οι θεοί συγκρούονται µεταξύ τους. Είναι όλα αυτά τιµητικές πράξεις; Και µήπως οι ίδιοι οι Έλληνες δεν έψεξαν τους θεούς τους ήδη από τον 6ο αιώνα π.χ.; Το περίεργο είναι ότι οι περιφηµότεροι ναοί και τα εξοχότερα αγάλµατα έγιναν ακριβώς µετά από αυτόν τον αιώνα. Συνεπώς πρόκειται για κρίσεις που στην ουσία δεν άγγιξαν τη θρησκεία. Έπειτα, τελετουργικά όπου στα δρώµενα εντάσσεται και η κλοπή, πόσο ανήθικα µπορεί να είναι σε κοινωνίες όπως η σπαρτιατική, όπου οι νέοι από πολύ νωρίς εξασκούνται σε αυτήν ως προετοιµασία για την κλοπή του οπλισµού από τον εχθρό; Ακόµη και οι αρπαγές κοριτσιών εντάσσονται σε τελετουργικά που υποδηλώνουν την κοινωνική σηµασία του γάµου. Όσο για την ανθρωποθυσία, θα πρέπει να λάβουµε υπόψη σε ποιες περιπτώσεις τελούταν και ποιοι θεοί την επέβαλαν. Συνοπτικά εδώ θα αναφέρουµε ότι ανθρωποθυσίες επιζητά η Άρτεµις, προστάτιδα του κυνηγιού και των κανόνων του, όταν οι κυνηγοί παραβαίνουν τους κανόνες του κυνηγιού και σκοτώνουν ζώα όχι από ανάγκη αλλά ως επίδειξη και από αλαζονική υπεροψία (αυτή λ.χ. ήταν η περίπτωση του Αγαµέµνονα). Ανθρωποθυσία επιβάλλει και ο Διόνυσος σε περίπτωση άρνησης της λατρείας του (Μινυάδες, Προιτίδες, γυναίκες των Θηβών). Επίσης, µέσω της ανθρωποθυσίας του πιο εκλεκτού µέλους της κοινότητας επιδιώκεται και η σωτηρία της πόλης από απρόσµενους κινδύνους. Η κόρη του Ηρακλή, για παράδειγµα, η Μακαρία, προσφέρθηκε να θυσιαστεί, όταν το µαντείο είπε ότι η νίκη των Ηρακλειδών εναντίον του Ερεχθέα δεν θα ήταν δυνατή χωρίς ανθρώπινο θύµα. Ακόµη και η περίπτωση του φαρµακού θα µπορούσε να θεωρηθεί µια µορφή ανθρωποθυσίας. Ο φαρµακός ήταν ένας ιδιαίτερα άσχηµος άνθρωπος ή µε κάποιο σωµατικό πρόβληµα, που σηµαίνει µε µειωµένη ολότητα και εποµένως κάτι κακό, ή ένα επίλεκτο µέλος της κοινωνίας. Στην Αθήνα λ.χ. επιλέγονταν δύο άνδρες, ιδιαίτερα αντιπαθείς, τους στόλιζαν µε σύκα, τους οδηγούσαν έξω ως καθάρσια και προφανώς τους καταδίωκαν µε πέτρες (γιορτή των Θαργηλίων). Στην περιοχή του Απόλλωνος Λευκάτα στη Λευκάδα γκρέµιζαν έναν εγκληµατία από τους βράχους, του έδεναν όµως φτερά για Η λατρεία του Αδώνιδος ήταν εξαιρετικά διαδεδοµένη στα

Οι θεότητες που εισάγονται είναι συγγενείς µε τις ελληνικές, οπότε η λατρεία τους αφο- µοιωνόταν εύκολα. Κατά τον 5ο αιώνα π.χ. εµφανίζεται στην Αθήνα ο φρυγικός θεός Σαβάζιος, µε λατρεία παρόµοια µε εκείνη του Διόνυσου, περισσότερο ιδιωτική παρά της πόλης. Αναφέρονται επίσης οι θρακικές θεές Κοτυττώ και Βενδίς, ενώ τον 4ο αιώνα π.χ. οργανώθηκε επίσηµα η λατρεία του Άµµωνα. Οι Όσιρις και Ίσις ήταν γνωστοί ήδη από τον Ηρόδοτο, ο οποίος τους ταύτισε µε τον Πλούτωνα και την Περσεφόνη αντίστοιχα. Επίσης, από τα µέσα του 4ου αιώνα π.χ. µαρτυρούνται ιερά της Ίσιδας στην Ελλάδα, πολλές φορές µε Αιγύπτιους ιερείς που τελούσαν τη λατρεία της. Η φρυγική Μητέρα, γνωστή και µε το όνοµα Κυβέλη, εξοµοιώνεται µε την Αφροδίτη, ενώ στοιχεία από τον µύθο της Δήµητρας µεταφέρονται σε αυτήν. Και επειδή λατρεύεται σε κατάσταση εκστατική µε τον οξύ ήχο του αυλού, τη βαριά βοή των τυµπάνων, το κουδούνισµα των µικρών χάλκινων κυµβάλων, η ακολουθία της ταυτίζεται µε το διονυσιακό πλήθος. Οι ιστορικές πηγές του 5ου αιώνα π.χ., η τραγωδία και η να µετριάσουν την πτώση δεν πρόκειται για ενεργητικό φόνο αλλά για αποµάκρυνση πέρα από τα σύνορα, πάνω από τους βράχους, ώστε να µην επιστρέψει. Η εχθρότητα της κοινότητας συγκλίνει σε έναν, τον οποίο διώχνει ή θανατώνει οµαδικά, πολλές φορές κακοποιώντας τον, αφού θεωρείται υπεύθυνος για τις αναταραχές και τις κατα- Είναι αλήθεια ότι η ελληνική µυθολογία στο σύνολό της είναι ερωτική, και µάλιστα σκανδαλιστικά ερωτική, αν παραµείνει κανείς θεατής µεµονωµένων έργων των τεχνών, έξω από το πλαίσιο εύρεσης και λειτουργίας τους. Αλλά ο έρωτας συνεπάγεται την τεκνοποιία, που σηµαίνει την επιβεβαίωση της ζωής έναντι της απώλειας, της διάλυσης της ζωής, του θανάτου. Εκείνο που είχε σηµασία σε µια κοινωνία, όπου η θνησιµότητα, ιδίως των παιδιών, κρατιόταν σε πολύ υψηλά επίπεδα ήταν η διατήρηση της ζωής. Εξάλλου, ο Διόνυσος, ο κατεξοχήν θεός της χαράς, του γλεντιού, του έρωτα, είναι και θεός του θανάτου, και οι γιορτές του έχουν χαρακτήρα ταυτόχρονα ερωτικό και νεκρικό.

στροφές που υφίσταται η κοινότητα. Χάρη στην εκτροπή αυτή της βίας προς ένα και µοναδικό άτοµο αποκαθίσταται η τάξη και η οµόνοια. Ο εκδιωκόµενος ανάγεται σε σωτήρα, στον οποίο η οµάδα οφείλει βαθιά ευγνωµοσύνη, γιατί µέσω αυτού καθαίρεται. Ο φαρµακός λοιπόν γίνεται για την κοινότητα ένα ιεροποιηµένο κάθαρµα. Νοµιµοποιείται τελικά µια ηθική τάξη µέσω του πολυθεϊσµού; Ο µεγάλος αριθµός των θεών συνεπάγεται και εναντιότητες είναι γνωστές οι διαµάχες Ήρας και Δία, Διόνυσου και Απόλλωνα, Αφροδίτης και Άρτεµης. Εποµένως, η τάξη µπορεί να νοηθεί µόνο ως σεβασµός του καταµερισµού, των µεριδίων στα οποία ο καθένας έχει δικαιοδοσία. Η οριοθέτηση του επιτρεπτού από το ανεπίτρεπτο είναι σαφής και αυστηρή. Ο θεός επεµβαίνει µόνο όταν θίγεται η επικράτειά του και τα όποια προβλήµατα λύνονται µέσα από δηµοκρατικά ορισµένες διαδικασίες. Ο ελληνικός πολυθεϊσµός καταφέρνει να συµπεριλαµβάνει την πολλαπλή πραγµατικότητα, χωρίς να παραµερίζει αντιφάσεις ή να αρνείται κάποιο µέρος του κόσµου. Μαρµάρινο αναθηµατικό ανάγλυφο του 4ου αιώνα π.χ., στο Β. Τελετουργικά δρώµενα Εὐσέβεια εἶναι ἡ ἐπιστήµη τοῦ θύειν τε καί εὔχεσθαι (Πλ., Ευθύφρ. 14c) Η θρησκευτική τελετουργία είναι πράξη στερεότυπα επαναλαµβανόµενη, συλλογική, συναγωγός και µε επικοινωνιακό χαρακτήρα, συνδέει τον τελεστή ή τους τελεστές µε µια υπερφυσική δύναµη, απεικονίζει τη διάρθρωση και την ιεραρχία εντός της οµάδας. Τα τελετουργικά λειτουργούν µεσολαβητικά ανάµεσα στους ανθρώπους και στους θεούς και περιλαµβάνουν προσφορά δώρων, απαρχές και τάµατα, σπονδή, προσευχή, καθαρµούς. Καθαρµοί Αν και η λέξη καθαρµός εµφανίζεται για πρώτη φορά ως τίτλος συγγράµµατος του Εµπεδοκλή για την πτώση του ανθρώπου και την αποκατάστασή του, εντούτοις ως πρακτική τελετουργική, σε περιπτώσεις επαφής µε το ιερό, σε κρίσιµες καταστάσεις και για την κοινωνική επανένταξη, είναι παλαιότατη. Καθαρµός επιβάλλεται πριν από τις σπονδές, τις θυσίες, την προσευχή, τον γάµο, τη µύηση, την προσωπική αφιέρωση, τη χρησµοδότηση, τόσο σε αυτόν που δίνει χρησµό όσο και σε αυτόν που τον δέχεται µετά από λοιµό, φόνο (Απόλλων, Ορέστης), που ήταν και η πιο δύσκολη περίπτωση, παραφροσύνη (Μελάµπους, Προιτίδες), σεξουαλική επαφή, θάνατο.

Τα µέσα ήταν το νερό, το θυµίαµα, η φωτιά, το αίµα, το χώµα (σε ορισµένα µυστήρια ο µυούµενος αλειφόταν µε ένα µείγµα πηλού και πίτουρων), η εκδίωξη (του πιο άσχηµου ή φτωχού, του ξένου, του βασιλιά, της πιο εκλεκτής παρθένου), ή η ρίψη στη θάλασσα, το κάνιστρο των δηµητριακών µε την παλινδροµική κίνηση πάνω από το κεφάλι του µυουµένου και τον αέρα που ξεσηκώνει, η σκίλλα, δηλαδή το κρεµµύδι που ξεφλουδίζεται, µέχρι που δεν µένει τίποτε. Στις δύο τελευταίες περιπτώσεις η λειτουργία του καθαρµού είναι αναλογική. Όπως µε την παλινδροµική κίνηση του κάνιστρου τα σιτηρά καθαρίζονται από τα άχυρα, και όπως η σκίλλα ξεφλουδίζεται και δεν αποµένει τίποτε, το ίδιο καθαρίζεται και ο µυούµενος ή απαλλάσσεται από κάτι δυσάρεστο. Στις περισσότερες των περιπτώσεων ο καθαρµός µε το νερό, κυρίως πόσιµο, σπανιότερα θαλασσινό, προηγείται κάθε άλλου µέσου, όταν δεν αποτελεί το µόνο µέσο ή αυτοδύναµη σκηνή µέσα σε ένα ευρύτερο τελετουργικό. Α. Συχνές είναι οι σκηνές καθαρµού πριν από την προσευχή, τη σπονδή, τη θυσία, την κηδεία, το φαγητό. Αναγκαίος είναι ο καθαρµός των χεριών στο περιρραντήριο πριν από την είσοδο στον ναό και πριν από τη θυσία, τόσο αυτού που την τελεί (Αισχ., Πέρσαι 201-204) όσο και των συµµετεχόντων, και µάλιστα στην πρώτη της φάση. Η περιφορά του κάνιστρου µε τις προσφορές και του δοχείου µε το νερό σηµατοδοτεί την οριοθέτηση του ιερού στον τόπο της θυσίας αλλά και τη συγκρότηση µιας κοινότητας που αποδέχεται συγκεκριµένους κανόνες µε τον σχηµατισµό ενός κύκλου που εγκλείει το ζώο και τους συµµετέχοντες. Οι πιστοί ρίχνουν στα χέρια τους νερό από το δοχείο, ενώ η εξαγνιστική δύναµη της φωτιάς συνδυάζεται µε εκείνη του νερού, καθώς ένα κούτσουρο από τη φωτιά βυθίζεται στο νερό και µε αυτό ραντίζεται το ιερό, ο βωµός και οι συµµετέχοντες. Το νερό αυτό ονοµάζεται χέρνιψ, είναι αγιασµένο (Αισχ., Ευµενίδες 655-56 Σοφ., Οιδίποδας Τ. 240 Ευρ., Ορέστης 1602) και απαγορεύεται να δίδεται στους µιασµένους (Δηµ., π. Λεπτ. 158 Σοφ., Οιδίποδας Τ. 240). Με το νερό του δοχείου ραντίζεται και το ζώο, η απότοµη αντίδραση του οποίου εκλαµβάνεται ως συναίνεση για τη θυσία. Κάποιες φορές ο εξαγνισµός του ζώου γινόταν σε ιδιαίτερη πηγή. Β. Καθαρµός µε νερό επιβάλλεται ακόµη σε σηµαντικές και ακραίες στιγµές στη ζωή του ανθρώπου: στη γέννηση, στον γάµο, στον θάνατο. Λουτρό κατά τη γέννηση Παράσταση σε ερυθρόµορφη πελίκη του 455-40 π.χ., στην

αναφέρεται για τους θεούς Απόλλωνα, Άρτεµη, Ερµή, Δία, Διόνυσο. Για τον Απόλλωνα ο οµηρικός ύµνος παραδίδει ότι θεαί λόον ὕδατι καλώι ἀγνώς καί καθαρώς (120-121) στα νερά του ποταµού Ινωπού στη Δήλο, λέει ο Καλλίµαχος (4ος Ύµνος, στ. 6). Στη βρύση Κισσούσα των Θηβών όπου οι παραµάνες έλουσαν τον Διόνυσο µόλις γεννήθηκε, το νερό έχει το χρώµα του κρασιού, είναι λαµπερό, καθαρό, όµορφο στη γεύση (Πλούτ. Λύσ. 28). Ο ποταµός Γορτύνιος, όπου έλουσαν τον Δία µετά τη γέννησή του, µετονοµάστηκε σε Λούσιο (Παυσ. Η, 2), ενώ νύµφες έλουσαν τον Ερµή στις κρήνες των ορέων των Φενεατών στην Αρκαδία, που θεωρούνται ιερές (ό.π., 16, 1) ίσως γι αυτό στον οµηρικό ύµνο ο Ερµής λέγεται νεόλλουτος (Ι, 241). Δεν πρόκειται βέβαια για ένα λουτρό που αφορά µόνο στους θεούς. Όµως οι σχετικοί µε αυτό µύθοι αποτελούν µια ένδειξη ότι το πρώτο λουτρό του ανθρώπου που αφορά στη φυσική καθαριότητα αποτελεί και «τον πρώτο θρησκευτικό καθαρµό του». Σε άλλες βέβαια περιπτώσεις το πρώτο αυτό λουτρό αποτελεί πραγµατικά µια «τελετουργία διάβασης» στο δικαίωµα στη ζωή και στην κοινωνική ένταξη των παιδιών, καθώς µε αυτό δοκιµάζεται η υγεία των νεογέννητων (Αριστ., Πολ. Ε. 15, 1336a). Είναι γνωστό ότι στα έθιµα του γάµου περιλαµβάνεται ένα τελετουργικό λουτρό για τη νύφη την ίδια την ηµέρα του γάµου µε νερό από ιδιαίτερη πηγή ή ποτάµι, λ.χ. από την πηγή Καλλιρόη στην Αθήνα, που στην εποχή του Θουκυδίδη ονοµαζόταν Εννεάκρουνος από το σχήµα που έδωσαν σε αυτήν οι Πεισιστρατίδες (Θουκ., Β, 15, 3), τον Ισµηνό στη Θήβα (Ευρ. Φοίν. 347-8), τον Σκάµανδρο στην Τροία Πάρε, Σκάµανδρε, την παρθενιά µου, έλεγαν οι µελλόγαµες (Αισχίν., Επιστολαί 10, 3). Παρόµοιο τελετουργικό λουτρό µε αυτό των κοριτσιών προετοιµαζόταν και για τους νέους την ηµέρα του γάµου τους: Η ευµετάβλητη Τύχη σας έδωσε «Κήρες» (πνεύµατα θανάτου) για νύφες, και σ εµένα τη δυστυχισµένη δάκρυα για τα λουτρά σας, λέγει η Μεγάρα για τους γιους της που θα σκοτώσει ο πατέρας τους, Ηρακλής, σε κρίση τρέλας (Ευρ. Ηρακλής 480-82). Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι την πρώτη µέρα προετοιµασίας για τον γάµο στο σπίτι της νύφης γίνονταν θυσίες εξαγνιστικές και προσφορές στις παρθένες θεές, καθώς και στην Αφροδίτη και στην Ήρα. Πρόκειται για θεότητες που οι µύθοι τις συνδέουν µε λουτρό πριν ή µετά από έναν ιερό γάµο, και οι τελετουργίες µε τον καθαρµό του αγάλµατός τους, ενώ τα ιερά τους αναφέρονται συχνά σε σχέση µε πηγές. Τα έθιµα του γάµου στην αρχαιότητα περιελάµβαναν ένα

Τα λουτρά αυτά αφορούσαν στη γονιµότητα, και µάλιστα τα αποτελέσµατα ήταν καλύτερα αν το νερό ήταν από συγκεκριµένη πηγή τότε εξασφαλιζόταν η συνέχεια στη γενιά. Η Ιοκάστη, λ.χ., λέει στον Πολυνείκη: Άκουσα, γιε µου, για τους γάµους σου / και πως παιδιά σε ξένα σπίτια χαίρεσαι. / Σε ξένους δίνεις τις φροντίδες σου. / Αβάσταγα για τη µητέρα σου είναι τούτα / και για του Λάιου τη γενιά. / Παντρειά ξενικιά, κακορίζικη. / Κι εγώ δεν άναψα στον γάµο σου / λαµπάδες, όπως συνηθιέται και ταιριάζει / σε µάνα ευτυχισµένη. / Και το ποτάµι του Ισµηνού / δε παραστάθηκε στου γάµου τις γιορτές, / να σε λουτροστολίσει. / Μέσα στη Θήβα δεν αντήχησε / το δέξιµο της νύφης (Ευρ., Φοίνισσες, στ. 337-349). Θυµίζουµε, ακόµη, ότι πάµπολλες είναι οι γενεαλογίες ηρώων από ποταµούς και ότι µια τέτοια καταγωγή εγγυόταν γενναιότητα. Ενδεικτικό παράδειγµα καθαρµού αγάλµατος βρίσκουµε στην Ιφιγένεια εν Ταύροις του Ευριπίδη. Εκεί η Ιφιγένεια µηχανεύεται τέχνασµα για να µπορέσει ο Ορέστης να πάρει το άγαλµα της Άρτεµης από την Ταυρίδα και να το πάει στην Αττική. Θα προφασιστεί στον Θόαντα ότι τα υποψήφια θύµατα είναι µολυσµένα και, επειδή άγγιξαν το άγαλµα της θεάς µε τα χέρια τους, πρέπει να εξαγνιστούν και να πλυθεί στη θάλασσα και το άγαλµα της θεάς (1033-1040). Στη γιορτή των Πλυντηρίων, που γιορταζόταν στην Αθήνα κατά τον τελευταίο µήνα του χρόνου, νεαρές κοπέλες και γυναίκες, οι πλυντρίδες ή λουτρίδες, έγδυναν το αρχαίο ξόανο της πολιούχου, το έπλεναν και στη συνέχεια το έντυναν πάλι (Ξενοφ. Ελληνικά I, 4, 12). Από την άλλη, στέκεται µια κατηγορία θεοτήτων της βλάστησης, κατεξοχήν µητέρες, που δέχονται και αυτές καθαρµούς. Η Δήµητρα λούστηκε στα νερά του ποταµού Λάδωνα µετά την ανεπιθύµητη επαφή της µε τον Ποσειδώνα και όταν είχε καταπραΰνει την οργή της γι αυτό και οι Αρκάδες της προσέδωσαν το προσωνύµιο Λουσία. Εδώ το λουτρό συνοδεύεται από µια αλλαγή, µια αναγέννηση που σηµατοδοτείται από ένα νέο όνοµα. Αυτή είναι η περίπτωση της Ινούς θεότητα που εκλαµβάνεται ως θαλασσινή, καταρχάς όµως θεότητα της βλάστησης η οποία, σε κατάσταση µανίας, έπεσε στη θάλασσα µε τον γιο της, Μελικέρτη, και µετονοµάστηκε σε Λευκοθέα. Ο µύθος αυτός θα πρέπει να ήταν µυθική απόδοση του τελετουργικού της ρίψης του αγάλµατος

της θεότητας της βλάστησης, προκειµένου να ανανεωθεί από τα πολυκύµαντα νερά και να επιστρέψει µε καινούργιες δυνάµεις. Τέλος, επιγραφή στην Κω καθόριζε ότι, αν το ιερό µολυνθεί από νεκρό, η ιέρεια πρέπει να µεταφέρει την κουροτρόφο θεά στη θάλασσα για να την πλύνει εκεί και να αποκατασταθεί η διαφορά θείου και θνητού. Αντίστοιχη µε την καθαρτική και αναγεννητική ρίψη του αγάλµατος στο νερό είναι και η σκηνοθετική γραµµή στο τελετουργικό της θεραπείας του ασθενούς µε την κατάβασή του σε πηγές. Στόχος αυτής της κατάβασης είναι να δοθεί η εντύπωση στον ασθενή ότι κατεβαίνει στα έγκατα της γης για να αντλήσει από εκεί καινούργια ζωτικότητα. Η ανανέωση του ασθενούς είναι σωµατική και ψυχική και από αυτή την άποψη η ιατρική των ναών είναι συνολική. Οι θεότητες που εµπλέκονται σε γαµήλια λουτρά ή που το άγαλµά τους υφίσταται τελετουργικό καθαρµό µε τη µετακίνηση του ακίνητου είναι θεότητες που, ακόµη κι όταν είναι παρθένες, διατηρούν µια ιδιότυπη σχέση µε τη σεξουαλικότητα. Η Αθηνά ήταν ταυτόχρονα παρθένος και µητέρα από τον Ήφαιστο του πρώτου βασιλιά της Αθήνας, του Εριχθόνιου-Ερεχθέα. Η ονοµασία νύµφη που αποδίδεται στην κατεξοχήν παρθένα θεά, την Άρτεµη, χαρακτηρίζει θεότητες των πηγών, των ανθέων και των σπηλαίων που είναι αγνές, άθικτες, παρθένες. Νύµφες όµως χαρακτηρίζονται οι νέες γυναίκες στην πρώτη ερωτική σχέση τους, που ως µελλόνυµφες της προσφέρουν τα κοριτσίστικα ρούχα και τα παιχνίδια τους. Η Ήρα πάλι διατηρεί µια ιδιότυπη σχέση µε τη µητρότητα: αν και σύζυγος του Δία, τα παιδιά που γεννά είναι δευτερεύουσες µορφές, ενώ ο Άρης θεωρείται από τον Δία έχθιστος από όλα τα παιδιά του. Από την άλλη, ο Αλκαίος την αποκαλεί πάντων γενέθλα (απ. 129.7), γη δηλαδή που παράγει τα πάντα. Γιατί όµως παρθένος η µόνη γυναίκα που κάθεται δίπλα στον Δία ως νόµιµη σύζυγός του; Την απάντηση µπορούµε πάλι να την πάρουµε από τον Όµηρο, ο οποίος αναφέρεται στο σµίξιµο του Δία και της Ήρας πριν από τους γάµους τους, κρυφά από τους γονείς τους (Ξ, 296), οπότε, όταν έγινε επίσηµα ο γάµος, η Ήρα έπρεπε να ξαναγίνει παρθένος. Πρόκειται λοιπόν για ένα λουτρό ανανεωτικό των δυνάµεων της θεάς, µια τελετή ίσως αγροτικού χαρακτήρα για τη δύναµη της γης να ανανεώνεται κάθε φορά. Μέσα σε αυτόν τον κύκλο των γυναικείων θεοτήτων που συνδέονται µε τελετουργικά λουτρά υπάρχει και µία εξαίρεση. Πρόκειται για το άγαλµα του Δία στην Ολυµπία. Ο Ερυθρόµορφος καλυκωτός κρατήρας του 410 π.χ. από τη Βοι-

Παυσανίας παραδίδει ότι στην Ολυµπία οι Φαιδρυνταί (έτσι ονοµάζονταν οι απόγονοι του Φειδία) πήραν ως προνόµιο από τους Ηλείους να καθαρίζουν το άγαλµα του Δία «από τον ρύπο που επικάθηται», αφού προηγηθεί θυσία στην Εργάνη (Ε, 14, 5) εργάνη είναι ένα από τα επίθετα της Αθηνάς. Το νόηµα των τελετουργιών αυτών είναι καταρχάς γονιµικό. Το νερό αποκαλείται θηλύτατον, ενώ γνωστές θεϊκές ιερογαµίες έγιναν σε υδάτινα περιβάλλοντα. Ο γάµος του πατέρα Ουρανού µε τη Μεγάλη Μητέρα Γη έγινε κατά τη διάρκεια της καταιγίδας (Αισχ. απ. 44, 1-5). Μάλιστα, στην τελετή λήξης των Ελευσινίων Μυστηρίων γέµιζαν κρατήρες προφανώς µε νερό και τους άδειαζαν τον έναν στην ανατολή, τον άλλον προς τη δύση φωνάζοντας στον ουρανό «βρέξε» και προς τη γη «σύλλαβε». Αντίστοιχα, ο Δίας και η Ήρα ενώθηκαν ερωτικά στην κορυφή της Ίδης µέσα σε ένα χρυσό σύννεφο, από το οποίο έπεφταν στη γη χρυσές σταγόνες (Ιλ., Ξ, 292-351). Αλλά βέβαια το νόηµα είναι και κοινωνικό, καθώς το τελετουργικό υπακούει σε κανόνες αυστηρά ορισµένους από την κοινωνία σε θεσµούς ελεγχόµενους από αυτήν, όπως είναι ο γάµος και ο θάνατος. Γ. Είναι γνωστό ότι καθήκον των γυναικών της οικογένειας ήταν να πλύνουν το σώµα του νεκρού. Το λουτρό όµως δεν περιορίζεται στο πλύσιµο του νεκρού αλλά και του τάφου του, είτε πρόκειται για δηµόσιες ταφές είτε για ιδιωτικές. Ο άρχοντας της πόλης των Πλαταιών, στο ετήσιο µνηµόσυνο για τους νεκρούς της οµώνυµης µάχης στους περσικούς πολέµους, «παίρνει νερό από τη βρύση, ραντίζει ο ίδιος τις στήλες των τάφων και τις αλείφει µε µύρο» (Πλούτ. Αριστ. 21). Στις ιδιωτικές ταφές οι συγγενείς χύνουν νερό στον τάφο και µιλούν για το λουτρό των νεκρών, ιδίως των άγαµων που ο µόνος γάµος που θα γιόρταζαν θα ήταν µε τον Άδη (ο γάµος ήταν µια σπουδαία κοινωνική λειτουργία και το τελετουργικό του έπρεπε να διατηρηθεί ακόµη και στην περίπτωση του θανάτου). Ο καθαρµός µε το νερό είναι απαραίτητη προϋπόθεση και για τη µετά θάνατο ζωή. Ο νεκρός περνά από την Αχερουσία λίµνη για να κατέβει στον Κάτω Κόσµο και µε την άφιξή του πίνει από το νερό της Λήθης, λησµονώντας όσα γνώρισε στη γη αντίθετα για τους ορφικούς ο νεκρός πίνει από τη λίµνη της Μνηµοσύνης εξασφαλίζοντας µια βακχική ζωή µετά θάνατον. Ο καθαρµός όµως δεν αφορά µόνο στον ίδιο τον νεκρό αλλά και στο σπίτι του και σε Η θεά Ήρα, αδελφή και σύζυγος του Δία, γεννά παιδιά δευ-

Ο Οιδίποδας, όταν έρχεται η στιγµή του θανάτου του, βγάζει / τα καταλερωµένα του τα ρούχα / και κράζοντας τις κόρες του ζητάει / για καθαρµό και για χοές να φέρουν / τρεχούµενο νερό. Και κείνες τρέξαν / στης καλλίχλωρης Δήµητρας το λόφο / αντίκρυ, κι ό,τι ζήτησε ο γονιός τους / το φέρανε κι αµέσως τόνε λούσαν / και τον έντυσαν κατά τη συνήθεια (Σοφ. Οιδ. στον Κολ. 1599-1603). Σας έλουσα, σας στόλισα µε «αγνό λουτρό», λέει η Αντιγόνη στους νεκρούς της (Σοφ., Αντ. 901, 1201), ο Κρέων ζητά από την Ιοκάστη να πλύνει τον νεκρό του γιο (Ευρ., Φοίν. 1667, 1319) το ίδιο λέει και η Ηλέκτρα για τον νεκρό πατέρα της λουτροίς σ εκόσµησα (Σοφ., Ηλ. 1139). Σε κάποιες περιπτώσεις το έργο αναλαµβάνουν άνδρες ή θεοί, ενώ ο Σωκράτης, πριν πάρει το κώνειο, πλύθηκε µόνος του για να απαλλάξει τις γυναίκες (Φαίδων, 115a-116a-b) το ίδιο και η Άλκηστη (Ευρ., Άλκ. 159-160). Συνηθισµένο θεωρείται στην αρχαιότητα το έθιµο του «λου- όσους θα συµµετάσχουν στο πένθος µε οποιονδήποτε τρόπο. Μια επιγραφή του 5ου αιώνα π.χ. από την Ιουλίδα της Κέω (ανοιχτά των ακτών της Αττικής) δίνει σχετικές πληροφορίες: Την εποµένη της ταφής (τρίτη µετά τον θάνατο) ένας ελεύθερος άνδρας πρέπει να εξαγνίσει το σπίτι πρώτα µε θαλασσινό νερό θαλασσινό γιατί είναι λιγότερο ευπρόσβλητο από µολύνσεις και έπειτα, αφού σκορπίσει χώµα, µε γλυκό νερό. Μετά τον εξαγνισµό µπορεί να γίνει θυσία στους εφέστιους θεούς. Σε όλη τη διάρκεια του πένθους ένα αγγείο τοποθετείται έξω από την πόρτα του σπιτιού του νεκρού, προειδοποίηση για το µίασµα, γεµάτο µε νερό. Καθένας που επισκεπτόταν το σπίτι κατά την έξοδό του εξαγνιζόταν από αυτό: Οπότε τις αποθάνοι, προ των πυλών γάστρας πληρούντες ύδατος ετίθεσαν και κλάδους δάφνης, ίνα οι εξιόντες περιρραίνοντο εκάλουν δε τα τοιαύτα όστρακα Δωριείς µεν κύµβαλα, Αθηναίοι δε αρδάνια (σχόλιο στους στ. 98-99 από την Άλκηστη του Ευριπίδη). Δ. Σε αρκετές περιπτώσεις, το λουτρό απαγορεύεται και αυτό αποτελεί µια αντίθεση προς την καθηµερινότητα και προς ένα µελλοντικό λουτρό καθαρµού. Η επίταση της βροµιάς και η βίωσή της συνιστούν στην ουσία προετοιµασία για το καθαρτικό λουτρό η σωµατική λειτουργία του καθαρµού προετοιµάζει για την ψυχική κάθαρση που αποτελεί την απαραίτητη προϋπόθεση για την επαφή µε το ιερό ή την κοινωνική