ΦΥΣΙΚΕΣ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ Μαρία Κιτριλάκη
Διαχείριση φυσικών περιοχών Η σύγχρονη αντίληψη για τη διαχείριση των φυσικών περιοχών δεν κυριαρχείται από την παλαιότερη τακτική της εξάντλησης αλλά από τη θεωρία «της αριστοποίησης της κατανομής στο χώρο και στο χρόνο» που γίνεται ολοένα και πιο κυρίαρχος στόχος της διαχείρισης και εκμετάλλευσης των πόρων. Η διαχείριση των φυσικών περιοχών παρουσιάζει πολυδιάστατα προβλήματα και έχει πολλές απαιτήσεις. Τα στοιχεία με τα οποία γίνονται οι επιλογές για την ένταξη των περιοχών αυτών σε ειδική διαχείριση αφορούν: Τη γεωγραφική θέση της περιοχής, Την κοινωνική δομή του περιβάλλοντος χώρου, Την οικονομική αναγκαιότητα για άμεση εκμετάλλευση των φυσικών πόρων.
Φυσικές προστατευόμενες περιοχές Οι φυσικές προστατευόμενες περιοχές είναι χερσαίες ή υδάτινες εκτάσεις με ιδιαίτερα οικολογικά ή και τοπικά χαρακτηριστικά, που προστατεύονται νομοθετικά με ειδικό καθεστώς διαχείρισης και έχουν ως κύριο σκοπό τη διατήρηση των ιδιαίτερων αξιών τους για την παρούσα και τις μελλοντικές γενιές, καθώς και την εξυπηρέτηση σύγχρονων κοινωνικών αναγκών. Τα φυσικά οικοσυστήματα (βιότοποι) παρουσιάζουν τεράστιο επιστημονικό ενδιαφέρον και η προστασία τους από κάθε ανθρώπινη επέμβαση, είτε άμεση είτε έμμεση, είναι σκόπιμη και επιβεβλημένη.
Κριτήρια αξιολόγησης βιοτόπων Τα κριτήρια αξιολόγησης των διάφορων βιοτόπων για τον χαρακτηρισμό τους ως προστατευόμενες φυσικές περιοχές είναι τα εξής: το μέγεθος, η φυσικότητα, η ποικιλία-αφθονία ειδών, η σπανιότητα, η πυκνότητα του οδικού δικτύου, τα ιστορικά και αρχαιολογικά στοιχεία, η μέχρι σήμερα διαχείριση, η έκταση που τους περιβάλλει, τυχόν άλλοι βιότοποι που περικλείονται.
Γνωρίσματα προστατευόμενων περιοχών Τα βασικά γνωρίσματα των προστατευόμενων περιοχών είναι τα εξής: είναι εκτάσεις χερσαίες ή υδάτινες, έχουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, είναι πολύτιμες για τη διατήρηση της φυσικής κληρονομιάς κάθε χώρας, έχουν ειδική νομοθετική προστασία δηλαδή η προστασία και κατάλληλη διαχείρισή τους κατοχυρώνεται από την πολιτεία, έχουν ιδιαίτερη οικολογική σημασία, εξυπηρετούν ευρύτερες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτιστικές ανάγκες του ανθρώπου, αποτελούν κοινό αγαθό.
Λειτουργίες και σκοποί προστατευόμενων περιοχών Η δημιουργία προστατευόμενων περιοχών είναι μια ηθική υποχρέωση του ανθρώπου για τη διατήρηση της φυσικής κληρονομιάς του. Οφείλει να γίνει με βάση: Οικολογικά κριτήρια που εξασφαλίζουν τη διαφύλαξη της γενετικής ποικιλίας και τη συνέχιση της φυσικής εξέλιξης όλων των ειδών στον πλανήτη, Ανθρωποκεντρικά κριτήρια γιατί προσφέρουν ωφέλεια στον άνθρωπο αφού συμβάλλουν στη ρύθμιση των υδρολογικών λειτουργιών, την προστασία του εδάφους, τη βελτίωση της ατμόσφαιρας και τη σταθεροποίηση του κλίματος. Επίσης προσφέρουν χρήσιμα αγαθά π.χ. φαρμακευτικά προϊόντα από ορισμένα φυτά κ.ά. Στους σκοπούς που εξυπηρετούν οι προστατευόμενες περιοχές περιλαμβάνεται η έλξη επισκεπτών στο πλαίσιο του φυσιολατρικού ή περιηγητικού τουρισμού με αποτέλεσμα οι χώροι αυτοί να παίρνουν τον χαρακτήρα υπαίθριων σχολείων περιβαλλοντικής εκπαίδευσης.
Κατηγορίες προστατευόμενων περιοχών Οι προστατευόμενες περιοχές ανάλογα με τις επιμέρους ανάγκες και δυνατότητές τους κατατάσσονται σε διάφορες κατηγορίες και το καθεστώς προστασίας τους δεν είναι ενιαίο αλλά διαφέρει κατά περίπτωση. Στη χώρα μας προστατευόμενες περιοχές είναι: Οι Εθνικοί Δρυμοί, Τα Αισθητικά Δάση, Τα Διατηρητέα Μνημεία της Φύσης, Οι Υγροβιότοποι. Τις παραπάνω κατηγορίες συμπληρώνουν τρεις διεθνώς χαρακτηρισμένες κατηγορίες που είναι: Αποθέματα της βιόσφαιρας, Θέσεις παγκόσμιας κληρονομιάς, Υγροβιότοποι Ramsar.
Βaθμός προστασίας Η προστασία των περιοχών μπορεί να κλιμακωθεί σε απόλυτη, υψηλή ή σχετική. Στις περιοχές απόλυτης προστασίας απαγορεύονται όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες εκτός από την επιστημονική έρευνα. Στις περιοχές υψηλής προστασίας επιτρέπονται μερικές παρεμβάσεις που είτε διευκολύνουν την αναψυχή είτε βελτιώνουν τον βιότοπο. Στις περιοχές σχετικής προστασίας ή ελεγχόμενης επέμβασης επιτρέπονται μερικές μόνο γεωργικές, δασοπονικές, αλιευτικές ή αναψυχικές δραστηριότητες που γίνονται όμως με παραδοσιακό τρόπο.
Εθνικό Πάρκο (Εθνικός Δρυμός) Οι βασικές ιδιότητες που πρέπει να πληρούν οι προστατευόμενες περιοχές για την κήρυξή τους σε εθνικούς δρυμούς είναι οι εξής: η έκταση της περιοχής να είναι αρκετά μεγάλη, ο πληθυσμός των ζώων και φυτών να απειλείται με εξαφάνιση, τα ενδημικά είδη και οι βιότοποί τους να είναι μοναδικοί και η προστασία τους να αποτελεί προϋπόθεση για τη συνέχιση της ύπαρξής τους, τα γεωμορφολογικά στοιχεία να μην έχουν αλλοιωθεί ή καταστραφεί από ανθρώπινες δραστηριότητες, η βλάστηση να είναι αντιπροσωπευτική, η φυσική ομορφιά να είναι ιδιαίτερη.
Ζώνες επέμβασης στους Εθνικούς Δρυμούς Για την αποτελεσματικότερη προστασία των οικοσυστημάτων των δρυμών γίνεται μια ενδοχωροθέτηση, δηλαδή μια δημιουργία ζωνών με διάφορο βαθμό και ένταση χρήσης των περιοχών. Διακρίνουμε τρεις ζώνες επέμβασης: Τον πυρήνα του δρυμού που προστατεύεται απόλυτα και αποτελεί έναν χώρο εθνικής φυσικής κληρονομιάς, όπου οι γενετικοί πόροι, οι βιότοποι, η πανίδα και η χλωρίδα προστατεύονται, ενώ δίνονται και ευκαιρίες για επιστημονική έρευνα, για εκπαίδευση, για απλή επίσκεψη ή αποτελεί καταφύγιο για θηράματα. Τη μεταβατική ζώνη όπου οι επεμβάσεις είναι διακριτικές και δημιουργούν μια βαθμιαία μετάβαση από την απόλυτη προστασία στη χαλαρότερη χρήση του χώρου, αποτελεί στην ουσία χώρο διασφάλισης του πυρήνα. Την περιφερειακή ζώνη με έκταση τουλάχιστον ίση με αυτή του πυρήνα, όπου συνυπάρχουν η προστασία μαζί με συμπληρωματικές δραστηριότητες όπως είναι ο τουρισμός, η ελεγχόμενη βοσκή, η ελαφρά γεωργική καλλιέργεια, η αξιοποίηση των υδάτων κ.λπ.
Οι Εθνικοί Δρυμοί της χώρας μας Σήμερα στη χώρα μας υπάρχουν δέκα εθνικοί δρυμοί από τους οποίους οι οκτώ βρίσκονται στην ηπειρωτική Ελλάδα και οι δύο στη νησιωτικοί Ελλάδα. Με βάση τη χρονολογική σειρά ίδρυσής τους είναι οι εξής: Εθνικός Δρυμός Ολύμπου, Εθνικός Δρυμός Παρνασσού, Εθνικός Δρυμός Πάρνηθας, Εθνικός Δρυμός Αίνου, Εθνικός Δρυμός Σαμαριάς, Εθνικός Δρυμός Οίτης, Εθνικός Δρυμός Πίνδου, Εθνικός Δρυμός Βίκου Αώου, Εθνικός Δρυμός Πρεσπών, Εθνικός Δρυμός Σουνίου.
Μνημεία της φύσης Μνημεία της φύσης θεωρούνται: Φυσικά δάση με κάποιο σπάνιο είδος δέντρου, Εκτάσεις με απολιθωμένα δέντρα, όπως η περίπτωση του απολιθωμένου δάσους της Λέσβου, Ιδιαίτεροι γεωμορφικοί σχηματισμοί, Μεμονωμένα δέντρα ή συστάδες δέντρων μεγάλης ηλικίας ή με ιδιαίτερη αισθητική, πολιτιστική ή ιστορική σημασία. Σκοπός των περιοχών αυτών είναι η διάσωση και προστασία εθνικά σημαντικών φυσικών στοιχείων ή σχηματισμών του τοπίου εξαιτίας της σπανιότητάς τους ή των μοναδικών χαρακτηριστικών τους ή του ιδιαίτερου ενδιαφέροντός τους.
Προστατευόμενα θαλάσσια τοπία Εδώ ανήκουν μια πλειάδα από παραθαλάσσιες, παραλίμνιες και παραποτάμιες περιοχές που βρίσκονται κατά μήκος θαλάσσιων ή λιμναίων ακτών, μέσα σε δάση ή κατά μήκος της κοίτης ποταμών και έχουν τη δυνατότητα να αναπτυχθούν για μια ποικιλία υπαίθριων αναψυχικών δραστηριοτήτων.
Αισθητικά δάση Αισθητικά δάση είναι τα δάση που δεν έχουν ως κύρια αποστολή τους την προστασία του περιβάλλοντος αλλά την αναψυχή και την αισθητική απόλαυση του πολίτη. Μπορεί να είναι φυσικά ή τεχνητά και η έκτασή τους ποικίλλει χωρίς όμως να είναι πολύ μικρή. Παρά το γεγονός ότι η κύρια αποστολή τους είναι η αναψυχή, μερικά από αυτά παρουσιάζουν και μεγάλο οικολογικό ενδιαφέρον, λόγω της φυσικότητας του τοπίου και των σπάνιων ειδών πανίδας και χλωρίδας που ζουν σε αυτά. Τα περισσότερα βρίσκονται κοντά σε κατοικημένες περιοχές ή σε περιοχές περάσματος και δέχονται πολλούς επισκέπτες.
Θέσεις παγκόσμιας κληρονομιάς Οι περιοχές που περιλαμβάνονται στην κατηγορία αυτή πρέπει να διέπονται από τα εξής κριτήρια: Να είναι αντιπροσωπευτικά παραδείγματα των κυριότερων φάσεων της εξελικτικής ιστορίας της γης, Να είναι αντιπροσωπευτικά παραδείγματα σημαντικών γεωλογικών διαδικασιών που εξακολουθούν να υπάρχουν, Να περιέχουν μοναδικά, σπάνια ή εξαιρετικά φυσικά φαινόμενα, σχηματισμούς ή χαρακτηριστικά εξαιρετικής φυσικής ομορφιάς, Να είναι βιότοποι όπου επιβιώνουν ακόμη πληθυσμοί σπάνιων ειδών φυτών και ζώων που κινδυνεύουν να εξαφανιστούν.
Τουρισμός Τουρισμός είναι η πρόσκαιρη διαμονή τουλάχιστον για μια νύχτα μακριά από τον τόπο μόνιμης κατοικίας. Στην Ελλάδα ο τουρισμός αποτελεί μια από τις σπουδαιότερες οικονομικές δραστηριότητες με παράλληλες κοινωνικές προεκτάσεις όπως: Την προσφορά εργασίας ώστε να επιτυγχάνεται η συγκράτηση του πληθυσμού και ειδικά των νέων στον τόπο τους, Τη δικαιότερη κατανομή των εισοδημάτων και την άνοδο του βιοτικού επιπέδου, Τη βελτίωση των δημόσιων οικονομικών της περιφέρειας, Την αναβάθμιση του πολιτιστικού και κοινωνικού επιπέδου μέσω διαφόρων φεστιβάλ που οργανώνονται, Την αναζωογόνηση της περιφέρειας με τη δημιουργία έργων αναψυχής. Ωστόσο, οι απαιτήσεις της τουριστικής ανάπτυξης μπορούν να υποβαθμίσουν το φυσικό περιβάλλον, γι αυτό χρειάζεται να βρεθεί η χρυσή τομή ανάμεσα στην τουριστική ανάπτυξη και την περιβαλλοντική προστασία.