17/5/2017 Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΕ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΣΤΟ ΣΩΦΡΟΝΙΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΕ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΣΤΟ ΣΩΦΡΟΝΙΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ Για τα δεμένα χέρια σου, που έχεις όσους πολλούς αιώνες σε γνωρίζω, σε λέω γυναίκα. Σε λέω γυναίκα, Γιατ είσ αιχμάλωτη. Κική Δημουλά, Σημείο Αναγνωρίσεως Άκης Παραφέλας, Υπ. Δ. Νομικής Α.Π.Θ. 1. Αντικείμενο του μαθήματος Α. ΜΕΘΟΛΟΓΙΚΑ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ Έγκλημα + Καταδίκη + Έκτιση Ποινής + Εξάρτηση + Θεραπεία Ταυτότητα Φύλου: Γυναίκα Γιατί άραγε χρειάζεται να εστιάσουμε ειδικά στις εξαρτημένες γυναίκες που έρχονται αντιμέτωπες με τον κρατικό κατασταλτικό μηχανισμό και καταλήγουν σε κάποιο σωφρονιστικό κατάστημα; «Επικεντρώνουμε, ιδιαίτερα, στις τοξικομανείς γυναίκες, χωρίς να πιστεύουμε ότι υπάρχει «ανδρική» και «γυναικεία» τοξικομανία. [...] Θεωρούμε, όμως, ότι οι γυναίκες αυτές, στο σύνολό τους, κουβαλούν στους συχνά αδύναμους ώμους τους το μεγαλύτερο βάρος του κοινωνικού κατατρεγμού και της ντροπής, επειδή είναι γυναίκες.» (Κ. Μάτσα, 2013) Σε μία πατριαρχική στη δομή κοινωνία δεν υπάρχει απλά ανισότητα κατανομής εξουσίας μεταξύ γυναικών και ανδρών (φιλελεύθερη αντίληψη). Πολύ περισσότερο, η κοινωνική λειτουργία του προσώπου, καθώς και οι κυρίαρχες αξίες (ανταγωνισμός/ δύναμη) δομούνται μέσα από την οπτική του ισχυρού φύλου. Η γυναίκα που παρεκκλίνει από αυτές, δεν έρχεται αντιμέτωπη μόνον με την τιμωρία, αλλά και με την απώλεια της κοινωνικής σύλληψης της θηλυκότητας διπλασιασμός στίγματος/περιθωριοποίηση 1

Ετήσια Έκθεση (2016) της Διεθνούς Επιτροπής του ΟΗΕ για τον Έλεγχο των Ναρκωτικών (INCB) Το θεματικό κεφάλαιο της έκθεσης για το 2016 ήταν αφιερωμένο στις γυναίκες. Σύμφωνα με την Επιτροπή (από την παρουσίαση του Γ. Μπαρδάνη, προέδρου του Δ.Σ. του ΚΕΘΕΑ): i. 1 στους 3 χρήστες παγκοσμίως είναι θηλυκού γένους. Τα διαθέσιμα στοιχεία, αν και περιορισμένα, δείχνουν ότι ο αριθμός των γυναικών που κάνουν χρήση αυξάνει τόσο στις νεώτερες ηλικίες όσο και στον πληθυσμό των φυλακών, ενώ κάποιες χώρες αναφέρουν αύξηση των θανάτων γυναικών από υπερβολική δόση. Επιπλέον, σε σύγκριση με τους άνδρες, οι γυναίκες έχουν περισσότερες πιθανότητες να κάνουν κατάχρηση συντογογραφούμενων φαρμάκων. ii. Ωστόσο, είναι ακόμα ελάχιστες οι χώρες σε όλο τον κόσμο που προσφέρουν επαρκές επίπεδο θεραπείας στις εξαρτημένες γυναίκες με γνώση και σεβασμό στις ιδιαίτερες ανάγκες τους. iii. Οι γυναίκες χρήστριες, επισημαίνει η Επιτροπή, βρίσκονται αντιμέτωπες με πολλές δυσκολίες: Στιγματίζονται πολύ περισσότερο σε σχέση με τους άνδρες, συχνά εξοστρακίζονται από τις οικογένειες και τις κοινότητές τους, μπορεί να υφίστανται βία από τους συντρόφους ή άλλα μέλη του στενού τους περιβάλλοντος, να εξωθούνται στην πορνεία ή να αναγκάζονται να στραφούν σε αυτήν, προκειμένου να συντηρήσουν τον εθισμό τους ή τον εθισμό του συντρόφου τους. iv. Συνήθως, οι γυναίκες αρχίζουν τη χρήση σε μεγαλύτερη ηλικία από ό,τι οι άνδρες. Ωστόσο, από τη στιγμή που θα μπουν στη χρήση οι γυναίκες, προχωρούν γρηγορότερα σε υψηλά ποσοστά χρήσης των διάφορων ουσιών και φτάνουν συντομότερα στην εξάρτηση. v. Παρότι παγκοσμίως οι άνδρες υπερτερούν συντριπτικά έναντι των γυναικών στον πληθυσμό των φυλακών, με αναλογία 10:1, τα τελευταία 15 χρόνια ο αριθμός των έγκλειστων γυναικών έχει αυξηθεί κατά 50%. Το 2015, οι γυναίκες κρατούμενες, είτε υπόδικες είτε καταδικασμένες, ήταν περισσότερες από 700.000. Η επικράτηση της χρήσης είναι υψηλότερη μεταξύ κρατούμενων γυναικών παρά μεταξύ των κρατούμενων ανδρών. Επίσης, οι γυναίκες που βρίσκονται στη φυλακή εμφανίζουν υψηλότερα ποσοστά HIV σε σχέση με τους άνδρες κρατούμενους. Η Έκθεσή μας δείχνει ότι, προκειμένου να εφαρμοστεί αποτελεσματική και ολοκληρωμένη πολιτική για τα ναρκωτικά, χρειάζεται να ληφθεί υπόψη ο παράγοντας φύλο και να υπάρχει ανταπόκριση στις ανάγκες των γυναικών και να αρθούν τα εμπόδια, όπως το στίγμα, στην πρόσβασή τους στη θεραπεία. 2. Αναλυτικά Εργαλεία Α) Γυναίκες δράστες: όπως θα δούμε είναι σημαντικά λιγότερες σε σχέση με τους άνδρες που διαπράττουν εγκλήματα. Επίσης τα εγκλήματα που διαπράττουν είναι λιγότερο βίαια. Παρατηρείται έτσι η εξής αντίφαση: Από την μία πλευρά υπάρχει μία κάποια θεσμική επιείκεια που αντανακλάται σε όλα τα επίπεδα του ποινικού μηχανισμού: δίωξη επιμέτρηση ποινής έκτιση ποινής. Β) Εξαρτημένοι δράστες: Ο ποινικός μηχανισμός, ακόμη και όταν αναλαμβάνει καθήκοντα κοινωνικής αρωγής, δεν παύει να έχει ως βάση την ατομική ευθύνη και την κατάγνωση ενοχής με σκοπό την τιμωρία. vs vs Από την άλλη, ο σχετικά μικρός αριθμός των γυναικών που εμπλέκονται στον ποινικό μηχανισμό έχει συχνά ως συνέπεια την αδιαφορία. Ταυτόχρονα ο στιγματισμός και ο κίνδυνος περιθωριοποίησης και μη επανένταξης αυξάνει. Η θεραπεία θέτει ως στόχο την υποστήριξη της προσωπικότητας του εξαρτημένου σε κοινωνικό πλαίσιο. Γ) Στην περίπτωση τώρα των εξαρτημένων γυναικών που τελούν εγκλήματα τα παραπάνω δίπολα συντρέχουν σωρευτικά εντείνοντας τα προβλήματα που ανακύπτουν. 2

3. Δομή A. Η Γυναικεία Εγκληματικότητα: ερμηνευτικές θεωρίες/ γενικά στοιχεία/ στατιστική καταγραφή - τάσεις/ ειδικά για τα εγκλήματα του νόμου περί ναρκωτικών. B. Γυναίκα και σωφρονιστικό σύστημα: αντικείμενο σωφρονιστικής/ σύνθεση σωφρονιστικού πληθυσμού/ ρυθμίσεις Σωφρονιστικού Κώδικα - γενικές αρχές δικαιώματα κρατουμένων/ γυναίκες κρατούμενες ιδιαιτερότητες, ανάγκες/ θεσμικά ελλείμματα. C. Θεραπευτικά προγράμματα εντός σωφρονιστικού συστήματος: γενικά μορφές παρεμβάσεων/ ιδιαίτερα για την πρόσβαση των γυναικών σε αυτά/ παραδείγματα. Β. Η ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ 1. Θεωρίες Εγκληματικής Συμπεριφοράς Γυναικών: Μεταφυσική-Θεολογική προσέγγιση: κατά τη διάρκεια του μεσαίωνα, το παράδειγμα των «μαγισσών». Το θετικιστικό παράδειγμα: ερμηνεία του εγκλήματος με αναγωγή στη βιολογία του γυναικείου σώματος. Lombroso: La donna delinquente (1893). Η γυναίκα ύστερη έναντι του άνδρα όσον αφορά την ανάπτυξή της. Γι αυτό και εκδηλώνει αισθήματα ζηλοφθονίας που την καθιστούν παραβατική. Λόγω όμως του παθητικού της ρόλου δεν τελεί βίαια εγκλήματα αλλά ρέπει στην πανουργία. Σημαντική η από απομάκρυνση από τη μεταφυσική. Όμως: αναπαραγωγή κοινωνικών στερεοτύπων - μη παραδεκτές αφαιρέσεις, στοχοποίηση ευρύτερων λαϊκών στρωμάτων λόγω των σωματικών χαρακτηριστικών που συνεπάγοντας οι άθλιες συνθήκες διαβίωσής τους. Κοινωνιολογικές θεωρήσεις: αποφυγή βιολογικού ντετερμινισμού, έμφαση στο κοιν. περιβάλλον, το έγκλημα μαθαίνεται- η γυναίκα μαθαίνει τα εγκλήματα που επιβάλλει ο κοιν. ρόλος του φύλου της./ Μαρξιστική σχολή: το έγκλημα είναι προϊόν ανισότητας. Αφής στιγμής η γυναίκα μπήκε σε ευρεία κλίμακα στην παραγωγή παρατηρήθηκε αύξηση της γυναικείας εγκληματικότητας αλλά και τέλεση εγκλημάτων που ως τότε θεωρούνταν παραδοσιακά ανδρικά. Παρότι οι γυναίκες καλούνται να διεκπεραιώσουν τα ίδια καθήκοντα με τους άνδρες βρίσκονται σε χειρότερες θέσεις πχ. μεγαλύτερη ανεργία. Πάντως δεν υπερβαίνονται τα όρια που θέτουν οι κοιν. ταυτότητες που αποδίδονται στο φύλο. Γι αυτό ίσως τα ποσοστά τέλεσης εγκλημάτων είναι χαμηλότερα από αυτά των ανδρών./ Θεωρία του εντονότερου κοινωνικού ελέγχου κ.α. Φεμινιστικές θεωρήσεις (κονστρουκτιβιστικές, μαρξιστικές και μεταμοντέρνες προσεγγίσεις): το φύλο ως σημαντικός παράγοντας οργάνωσης της κοιν. ζωής/ σχέσεις εξουσίας που δομούνται γύρω από αυτό/ διαφοροποίηση αρρενωπότητας-θηλυκότητας: εν τέλει το ερώτημα είναι ίσως όχι γιατί οι γυναίκες εγκληματούν λιγότερο, αλλά γιατί οι άνδρες εγκληματούν περισσότερο. 3

2. Σύνθεση Σωφρονιστικού Πληθυσμού Στατιστική Καταγραφή 2.1 Ορισμοί -δήλη εγκληματικότητα: τα στατιστικά στοιχεία για τα τελεσθέντα εγκλήματα που συλλέγονται από την αστυνομία. -ένδικη εγκληματικότητα: τα στατιστικά στοιχεία της ποινικής δικαιοσύνης. -αφανής εγκληματικότητα: εγκληματικότητα άγνωστη στα αρμόδια κρατικά όργανα και γι αυτό μη επίσημα καταγεγραμμένη. 2.2 Γενικές Επισημάνσεις 1. Υπάρχει σαφής ποσοτική διαφοροποίηση μεταξύ των εγκλημάτων ανδρών και γυναικών. Οι γυναίκες σε σύγκριση με τους άνδρες έχουν μικρή συμμετοχή στην εμφανή εγκληματικότητα, τόσο δηλαδή ανάμεσα στους φερόμενους ως δράστες (δήλη εγκληματικότητα) όσο και ανάμεσα στους τελεσίδικα καταδικασθέντες (ένδικη εγκληματικότητα). Η συμμετοχή των γυναικών στην αφανή εγκληματικότητα είναι επίσης ουσιωδώς μικρότερη εκείνης των ανδρών. (Α. Πιτσελά, 2016). 2. Βέβαια, υπάρχει αυξητική στάση. Η διαφορά των δύο φύλων σε σχέση με την «πραγματική» εγκληματικότητα συρρικνώνεται, χωρίς όμως να ανατρέπεται σημαντικά ο συσχετισμός. 4. Η διαφοροποίηση της εγκληματικότητας ανδρών-γυναικών δεν είναι μονάχα ποσοτική αλλά και ποιοτική π.χ. οι γυναίκες διαπράττουν λιγότερα εγκλήματα βίας και κατά της ζωής, περισσότερα κατά της περιουσίας-ιδιοκτησίας. Τούτο διαπιστώνεται σε έρευνα που διεξήχθη το 1995 στις Γυναικείες Φυλακές Κορυδαλλού (Φ. Μηλιώνη, σε Ν. Κουράκη, 2009), αλλά και σε διεθνή συγκριτική έρευνα του σωφρονιστικού συστήματος γυναικών που διεξήχθη το 2005 (Α. Πιτσελά, 2006). Και από τις δύο έρευνες προκύπτει, ότι τα ναρκωτικά αναδεικνύονται σε σημαντικό παράγοντα της εγκληματικής συμπεριφοράς, είτε ως αυτοτελή αδικήματα, είτε ως σκοποί είτε ως μέσα για την τέλεση εγκλήματος. 5. Στην ίδια έρευνες αναφέρεται ότι οι περισσότερες γυναίκες ωθήθηκαν στην εγκληματική πράξη από συναισθηματικούς, οικογενειακούς λόγους ή γιατί ήταν θύματα κακοποίησης. 4

Διαπραχθέντα Αδικήματα 2015 (ΕΛΣΤΑΤ) ΔΙΑΠΡΑΧΘΕΝΤΑ ΑΔΙΚΗΜΑΤΑ (ολοκληρωμένα ή σε απόπειρα) ΦΕΡΟΜΕΝΟΙ ΔΡΑΣΤΕΣ ΤΟΥ ΑΔΙΚΗΜΑΤΟΣ (αυτουργοί και συμμέτοχοι) Γνωστοί κατά τη διάρκεια του έτους Κατά Εθνικότητα Δεν Συνελήφθησαν Συνελήφθησαν Αλλοδ. Ημεδ. Σύνολο Άνδρ. Γυν. Σύνολο Άνδρ. Γυν. Σύνολο Σύνολο Αδικημάτων Νομοθεσία περί ναρκωτικών 197, 074 11,611 κακουργήματα 185,463 πλημμελήματα 12,070 2.294 κακουργήματα 9.776 πλημμελήματα 26,752 84,268 111,020 29,014 12,244 41,258 52,916 16,846 69,762 2,776 12,795 15,571 1.268 375 1.643 10.812 3,116 13.928 Σύνολο γυναικών δραστών: 29.090. Ποσοστό 26% επί του συνόλου των γνωστών δραστών Σχετικά με ναρκωτικά: γυναίκες δράστες 3.591. Ποσοστό 23% επί του συνόλου των γνωστών δραστών. Οι γυναίκες εξακολουθούν να υποεκπροσωπούνται, ωστόσο ο δείκτης συμμετοχής τους παρουσιάζει τα τελευταία χρόνια μικρήαλλάσταθερή αύξηση. *Το πλήθος των βεβαιωμένων εγκλημάτων ναρκωτικών καθορίζεται αποφασιστικά από τις τακτικές ελέγχου της αστυνομίας δεδομένου ότι αποτελούν εγκλήματα «χωρίς θύμα» (victimless crimes) και άρα οι καταγγελίες τρίτων αν και συχνές δεν είναι ο κανόνας. Διαπραχθέντα Αδικήματα και θεωρούμενοι ως δράστες αυτών κατά εθνικότητα και φύλο ετών 2000, 2005, 2010 2015 (ΕΛΣΤΑΤ) Καταδικασθέντες 1998-2010 (ΕΛΣΤΑΤ) Τα στατιστικά της δικαιοσύνης διορθώνουν την εικόνα της βεβαιωμένης από την αστυνομία εγκληματικότητας προς τα κάτω (ορθότερος χαρακτηρισμός πράξεων, αφαίρεση φερόμενων δραστών κλπ.). Το ποσοστό των γυναικών που καταδικάζονται κυμαίνεται από 11% έως 13%. 5

Καταδικασθέντες κατά κατηγορίες παραβάσεων περί του νόμου για τα ναρκωτικά και επαγγελματική κατάσταση 2010 (ΕΛΣΤΑΤ) Οι περισσότερες καταδίκες γυναικών για εγκλήματα του νόμου περί ναρκωτικών αφορούν πράξεις που σχετίζονται με τη χρήση. Η συντριπτική πλειοψηφία των γυναικών που καταδικάζονται είναι άνεργες. Καταδικασθέντες κατά κατηγορίες παραβάσεων του νόμου περί ναρκωτικών και είδος επαγγέλματος 2010 (ΕΛΣΤΑΤ) Οι ελάχιστες από τις καταδικασθείσες για εγκλήματα του νόμου περί ναρκωτικών γυναίκες που εργάζονται απασχολούνται κυρίως ως ιδιωτικοί υπάλληλοι, στην παροχή υπηρεσιών, ως πωλήτριες κλπ. Καταδικασθέντες κατά κατηγορίες αδικημάτων, οικογενειακή κατάσταση και βαθμό εκπαίδευσης 2010 (ΕΛΣΤΑΤ) Η πλειονότητα των γυναικών που διαπράττουν εγκλήματα ναρκωτικών είναι άγαμες (σε αντίθεση με ότι παρατηρείται σε άλλους τομείς εγκληματικότητας) και έχουν λάβει στοιχειώδη εκπαίδευση, διαθέτουν μονάχα το απολυτήριο του δημοτικού. 6

Γ. ΓΥΝΑΙΚΑ ΚΑΙ ΣΩΦΡΟΝΙΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ 1.Αντικείμενο Σωφρονιστικής Κατά τον Σ. Αλεξιάδη ως «Σωφρονιστική» ο ειδικότερος κλάδος της Εγκληματολογίας ο οποίος ερευνά, μελετά και επιδιώκει τη βελτίωση της οργάνωσης και λειτουργίας του σωφρονιστικού συστήματος ως επιμέρους τμήματος του ευρύτερου μηχανισμού της ποινικής δικαιοσύνης (2001). Εστιάζει δηλαδή στο εμπειρικό-ατομικό επίπεδο της καταστολής, στις μορφές και στις συνθήκες έκτισης των ποινών. Από ποιο χρονικό σημείο της καταστολής και μετά εισερχόμαστε στο επιστημονικό πεδίο της Σωφρονιστικής; Τα κρατικά μέτρα στο πεδίο της σωφρονιστικής συνιστούν τμήμα της σύνολης αντεγκληματικής πολιτικής και άρα τμήμα του κυβερνητικού έργου, το οποίο υπάγεται στην ευθύνη του Υπουργείου Δικαιοσύνης. Η μορφή, η φύση και η πραγμάτωση των σωφρονιστικών μέτρων πρέπει να βρίσκονται σε αρμονία με τις αρχές που διέπουν την ποινική αντιμετώπιση του εγκλήματος (ΕΣΔΑ, Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ, Σύνταγμα, ΠΚ, ΚΠΔ). 2. Στοιχεία Σωφρονιστικού Πληθυσμού Κατά την παρ. 2 του άρθρ. 1 του ΣΚ «κρατούμενοι θεωρούνται άτομα που εκτίουν ποινές κατά της ελευθερίας, εκείνοι επί των οποίων εφαρμόζονται τα άρθρα 69 και 74 του Ποινικού Κώδικα, καθώς και οι υπόδικοι και όσοι κρατούνται κατά τα άρθρα 16 και 17 του παρόντος». 1. Σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία του Υπουργείου Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, το 2017 κρατούνται συνολικά 9.560 άνδρες και γυναίκες στα 35 καταστήματα κράτησης της χώρας. 2. Οι κρατούμενοι αυτοί αντιστοιχούν σε 9.886 θέσεις κράτησης. Για πρώτη φορά τα τελευταία δύο χρόνια ο αριθμός των κρατουμένων δεν υπερβαίνει τη δυναμικότητα των φυλακών (το 2005 οι φυλακές εμφάνιζαν υπερπληρότητα της τάξης του 172%). Τούτο αποδίδεται αφενός στη δραστική αύξηση του αριθμού των θέσεων κράτησης (από 3.900 θέσεις κρατουμένων το έτος 1993 φτάσαμε σε 9.886 το έτος 2015: αύξηση της τάξης του 153%), και αφετέρου στη μεταρρύθμιση της νομοθεσίας περί ναρκωτικών και των θεσμών της προσωρινής κράτησης και της απόλυσης υπό όρους. Ωστόσο, όπως επισημαίνει και η Επιτροπή για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων του Συμβουλίου της Ευρώπης με τη δημιουργία φυλακών δεν λύνεται το πρόβλημα της εγκληματικότητας. 7

3. Το σωφρονιστικό σύστημα απασχολείται σχεδόν αποκλειστικά με άνδρες. Το 2017 οι γυναίκες κρατούμενες ήταν μόλις 527, ποσοστό περίπου 6% επί του συνολικού πληθυσμού των φυλακών. Οι γυναίκες αποτελούν σταθερά μια μικρή μειονότητα. Η μικρή αντιπροσώπευση των γυναικών σε σύγκριση με τους άνδρες οφείλεται κυρίως στην τέλεση λιγότερο σοβαρών εγκλημάτων, αλλά και στη σχετικά σπάνια ύπαρξη προηγούμενων καταδικών τους, ιδίως σε στερητικές της ελευθερίας κυρώσεις. (Α. Πιτσελά, 2016) Επειδή είναι λίγες «επισύρουν συνήθως λιγότερη προσοχή απ' ότι οι άρρενες ομόλογοί τους τόσο σε κανονιστικό επίπεδο όσο και κυρίως στην καθημερινή σωφρονιστική πραγματικότητα, ιδίως όσον αφορά τα προγράμματα επαγγελματικής κατάρτισης και εργασίας. Σπάνια λαμβάνονται υπόψη οι ιδιαίτερες ανάγκες τους όσον αφορά π.χ. θέματα εγκυμοσύνης, μητρότητας, υγείας και υγιεινής [...]». (Α. Πιτσελά, 2010). 4. Το προφίλ της γυναίκας κρατούμενης με βάση διεθνή συγκριτική έρευνα που διεξήχθη το 2005 στις Φυλακές Διαβατών: το 1/3 των γυναικών δεν είχε γεννηθεί στην Ελλάδα/ Το 1/4 δεν είχε ελληνική υπηκοότητα/ Το 46,4 % δεν είχε κανένα απολυτήριο σχολείου ή πήγε σχολείο λιγότερο από 9 χρόνια, το 20,3% είχε απολυτήριο γυμνασίου, το 20,3% απολυτήριο λυκείου και το 13% είχε επιπλέον σπουδάσει./ Το 82% ήταν μητέρες τα παιδιά των οποίων κατά 37,5% έμεναν με τον πατέρα τους, 37,5% με τον παππού ή τη γιαγιά, 10% άλλα μέλη της οικογένειας, 5% σε ανάδοχη οικογένεια ή ίδρυμα και 10% σε κάποιο άλλο κατάλυμα. Το 65,9% διατηρούσε επαφές με τα παιδιά κατά τη διάρκεια της κράτησης, το 9,8% όχι, ενώ το 24,4% είχε επαφές με κάποια αλλά όχι με όλα τα παιδιά. (Α. Πιτσελά, 2010) 5. Τέλος, όσον αφορά τη δομή της εγκληματικότητας, κατά το τρέχον έτος κρατούνται 2034 άτομα για εγκλήματα του νόμου περί ναρκωτικών, ποσοστό 21% επί του συνολικού πληθυσμού των κρατουμένων. Το ποσοστό αυτό έχει μειωθεί τα τελευταία ιδίως χρόνια δραστικά, εάν σκεφτεί κανείς πως το έτος 2005 ανέρχονταν σε 40%. Οι μισοί περίπου κρατούμενοι για εγκλήματα ναρκωτικών έχουν χαρακτηριστεί με δικαστική απόφαση ως τοξικοεξαρτημένοι. 6. Καταληκτικά, η Ελλάδα εάν και μέχρι τη δεκαετία του 1980 ήταν γνωστή ως μία από τις χώρες με τους χαμηλότερους δείκτες κράτησης, παρουσιάζει μία σημαντική αύξηση των κρατουμένων και στα δύο φύλα. Εν πολλοίς το πρόβλημα οφείλεται στην αυστηροποίηση των απειλούμενων ποινών, στην δικαστική επιβολή μεγάλης διάρκειας ποινών, και σίγουρα στην κοινωνική συγκυρία. Η μικρή πτωτική τάση δεν είναι ικανή για να αλλάξει τη συνολική εικόνα. 8

αριθμός κρατουμένων ΓΕΝΙΚΟΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΚΡΑΤΟΥΜΕΝΩΝ κατά την 1η ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ εκάστου έτους (2003-2017) [http://www.ministryofjustice.gr] 1.1.03 1.1.04 1.1.05 1.1.06 1.1.07 1.1.08 1.1.09 1.1.10 1.1.11 1.1.12 1.1.13 1.1.14 1.1.15 1.1.16 1.1.17 8418 8726 8722 9964 10370 11645 11736 11364 12349 12479 12475 12693 11798 9611 9560 αριθμός γυναικών 394 506 594 592 582 559 695 554 577 562 557 648 572 486 527 ποσοστό 5% 6% 7% 6% 6% 5% 6% 5% 5% 4% 4% 5% 5% 5% 6% γυναικών επί του συνολικού πληθυσμού των φυλακών 1.1.03 1.1.04 1.1.05 1.1.06 1.1.07 1.1.08 1.1.09 1.1.10 1.1.11 1.1.12 1.1.13 1.1.14 1.1.15 1.1.16 1.1.17 αριθμός των 3386 3562 3465 4346 4670 4912 4937 4345 4303 4136 4267 3384 2872 1827 2034 παραβατών του νόμου περί ναρκωτικών ποσοστό επί 40% 40% 40% 43% 45% 42% 42% 38% 35% 33% 34% 26% 24% 19% 21% του συνολικού πληθυσμού των φυλακών 3. Γενικές Αρχές και Ρυθμίσεις του Σωφρονιστικού Κώδικα σχετικά με την Μεταχείριση των Κρατουμένων. Οι διατάξεις του Σωφρονιστικού Κώδικα ισχύουν για άνδρες και γυναίκες. Κανένα κεφάλαιο του Σωφρονιστικού Κώδικα δεν αφιερώνεται αποκλειστικά στις γυναίκες παρά τις ομολογουμένως ειδικές ανάγκες τους όσον αφορά ιδίως τη ρύθμιση θεμάτων εγκυμοσύνης και μητρότητας αλλά και υγείας και υγιεινής. Άρθρο 2 Νομιμότητα στη μεταχείριση των κρατουμένων 1. Κατά τη μεταχείριση των κρατουμένων διασφαλίζεται ο σεβασμός της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, ενισχύεται ο αυτοσεβασμός και η συναίσθηση της κοινωνικής τους ευθύνης. Άρθρο 4 Δικαιώματα των κρατουμένων 1. Κατά την εκτέλεση της ποινής δεν περιορίζεται κανένα άλλο ατομικό δικαίωμα των κρατουμένων εκτός από το δικαίωμα στην προσωπική ελευθερία. 2. Οι κρατούμενοι δεν εμποδίζονται, λόγω της κράτησής τους, στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς τους και την άσκηση των δικαιωμάτων που τους αναγνωρίζει ο νόμος, αυτοπροσώπως ή με αντιπρόσωπο. 9

Άρθρο 3 Ισότητα στη μεταχείριση των κρατουμένων 1. Απαγορεύεται κάθε δυσμενής διακριτική μεταχείριση των κρατουμένων, ιδίως εκείνη που βασίζεται στη φυλή, το χρώμα, την εθνική ή κοινωνική καταγωγή, το θρήσκευμα, την περιουσία ή τις ιδεολογικές πεποιθήσεις. 2. Ειδική μεταχείριση των κρατουμένων επιφυλάσσεται, όταν δικαιολογείται από τη νομική ή πραγματική κατάστασή τους, όπως υποδίκων και καταδίκων, εγγάμων και αγάμων, ανηλίκων και ενηλίκων, γυναικών και ανδρών, ατόμων με ειδικές ανάγκες ή για τις θρησκευτικές ή άλλες πεποιθήσεις, εφόσον γίνεται υπέρ του κρατουμένου και προς εξυπηρέτηση των ειδικών αναγκών που απορρέουν οπό την κατάσταση στην οποία ευρίσκεται. Άρθρο 11 Διάκριση και διαχωρισμός των κρατουμένων 1. Οι κρατούμενοι διακρίνονται σε κατηγορίες με σκοπό την εξειδίκευση της μεταχείρισής τους κατά τις ανάγκες που επιβάλλει η πραγματική ή η νομική κατάστασή τους. 2. Οι κρατούμενοι κάθε κατηγορίας διαβιώνουν σε ιδιαίτερα καταστήματα ή αυτοτελή τμήματα καταστημάτων, κατά τις διατάξεις του τρίτου Κεφαλαίου του παρόντος. Άρθρο 13 Γυναίκες κρατούμενες 1. Οι γυναίκες διαβιούν σε καταστήματα κράτησης γυναικών ή σε ιδιαίτερα τμήματα άλλων καταστημάτων. Στην περίπτωση αυτή απαγορεύεται η επικοινωνία τους με κρατουμένους άλλων κατηγοριών. 2. Στα καταστήματα ή στα ιδιαίτερα τμήματα κράτησης γυναικών οι κανόνες διαβίωσης και τα προγράμματα που εφαρμόζονται σε αυτά προσαρμόζονται στις ανάγκες του φύλου τους. 10

Παρόμοιες ρυθμίσεις με αυτές του ΣΚ βρίσκουμε και στους Ευρωπαϊκούς Σωφρονιστικούς Κανόνες του Συμβουλίου της Ευρώπης (Σύσταση Rec (2006)2). Εκεί ο κανόνας 34 αφιερώνεται ειδικά στις γυναίκες: 34.1 In addition to the specific provisions in these rules dealing with women prisoners, the authorities shall pay particular attention to the requirements of women such as their physical, vocational, social and psychologicalneeds when making decisionsthat affect any aspect of their detention. 34.2 Particular efforts shall be made to give access to special services for women prisoners who have needsas referred to in Rule 25.4. 34.3 Prisoners shall be allowed to give birth outside prison, but where a child is born in prison the authoritiesshall provideall necessary supportand facilities. Οι ευρωπαϊκοί σωφρονιστικοί κανόνες δεν είναι δεσμευτικοί, αν και το Ε ΔΑ τους χρησιμοποιεί ως βάση όταν κρίνει τις καταγγελίες για τις συνθήκες στις φυλακές. 3.1 Αυτοτελείς Φυλακές Γυναικών Α) Ιστορικά (τρία στάδια εξέλιξης): έως και τον 18 ο αιών. οι συνθήκες εγκλεισμού των γυναικών δεν απασχολούσαν αρχές και θεωρητικούς. Η διαφορά του φύλου δεν θεωρούνταν λόγος διακριτής ποινικής μεταχείρισης. οι πρώτες προσπάθειες της κατά φύλα διάκρισης των κρατουμένων σημειώνονται κατά τον 18ο αιώνα. οι γυναίκες μεταφέρονται σε χωριστά τμήματα, τα οποία όμως ανήκουν στις ίδιες κτιριακές εγκαταστάσειςόπου κρατούνται και οι άντρες. η συστηματοποίηση της κατά φύλα διακριτής μεταχείρισης ολοκληρώνεται όμως μόλις τον αμέσως επόμενο αιώνα. Στην Ελλάδα η πρώτη αυτόνομη κελιωτή φυλακή γυναικών, «οι κεντρικές γυναικείες φυλακές Αβέρωφ», ιδρύθηκε το 1900 και ήταν προσαρμοσμένη να λειτουργήσει με το σύστημα της σιωπής. (Μ. Αρχιμανδρίτου, 2001). Β) Η χώρα μας διαθέτει δύο αυτοτελή κλειστά (με μέτρα ασφαλείας και ελέγχου) καταστήματα κράτησης γυναικών: α) το Κατάστημα Κράτησης Γυναικών στον Ελαιώνα Θηβών όπου και παραμένει η συντριπτική πλειονότητα των γυναικών κρατουμένων, και β) το Κατάστημα Κράτησης Γυναικών Κορυδαλλού. Ελάχιστες γυναίκες κρατούνται σε χωριστά τμήματα των ανδρικών φυλακών στα Διαβατά Θεσσαλονίκης και στη Νεάπολη Κρήτης. Πρόβλημα 1 ο : Ο μικρός αριθμός των γυναικείων καταστημάτων κράτησης δυσχεραίνει τις σχέσεις επικοινωνίας με το οικογενειακό-συγγενικό-φιλικό περιβάλλον, ιδιαίτερα στις περιπτώσεις γυναικών που προέρχονται από απομακρυσμένες περιοχές. Υπό το πρίσμα αυτό οι γυναίκες δεν τυγχάνουν των ίδιων προνομίων με τους άνδρες κρατούμενους (δυσμενής μεταχείριση). Ως αντίμετρο προτείνεται η ευρεία χρήση του θεσμού των αδειών. Λύση πρόχειρη. 11

Πρόβλημα 2 ο πληρότητα: στο Κατάστημα Κράτησης Γυναικών στον Ελαιώνα Θηβών το 2015 για 436 κρατούμενες ήταν διαθέσιμες επίσημα 300 θέσεις κράτησης. Ο δείκτης πληρότητας ανερχόταν στο 145%. Η Επιτροπή για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων του Συμβουλίου της Ευρώπης στη δημόσια δήλωση που εξέδωσε για την Ελλάδα (public statement concerning Greece) τέσσερα χρόνια πριν, την 15.03.2011, τόνιζε ότι ο υπερσυνωστιμός δύναται να συνιστά μορφή ταπεινωτικής μεταχείρισης των γυναικών. Πρόβλημα 3 ο συνθήκες κράτησης: παρότι υπάρχει σαφής βελτίωση οι συνθήκες κράτησης παραμένουν κακές, ενώ τα τελευταία χρόνια έρχεται να προστεθεί και η υποστελέχωση σε ειδικό σωφρονιστικό και υγειονομικό προσωπικό. Η καθ. Α. Πιστελά, υπεύθυνη για διεθνή συγκριτική έρευνα στις φυλακές Διαβατών, σημειώνει για τις συνθήκες κράτησης των εκεί κρατουμένων γυναικών το 2005: «Οι συνθήκες διαβίωσης στο τμήμα γυναικών ήταν άθλιες. Οι θάλαμοι ήταν ασφυκτικά γεμάτοι (δεκαπέντε κρεβάτια σε χώρο που δεν ξεπερνά τα σαράντα τετραγωνικά μέτρα). Οι κρατούμενες ζούσαν στην κυριολεξία η μία πάνω στην άλλη. Η υγρασία στους τοίχους, ο περιορισμένος εξαερισμός και η παντελής έλλειψη της παραμικρής κτιριακής συντήρησης καθιστούσαν τη διαβίωση δυσβάσταχτη, μεταβάλλοντας τη φύση της ποινής από περιορισμό της προσωπικής ελευθερίας σε σωματικό πόνο και προσβάλλοντας βάναυσα την αξιοπρέπεια των κρατουμένων.» (Α. Πιτσελά, 2010) Οι κρατούμενες παραπονούνταν για: 72,2% έλλειψη επαρκούς χώρου, 83,3% μη τακτική παροχή καθαρών κλινοσκεπασμάτων, 86,3% υγρασία, θόρυβος 60%, κακός αερισμός 53%, κακή θέρμανση 72,3%, έλλειψη ιδιωτικής σφαίρας 80,8%. Εάν και η ΕΣΔΑ δεν περιλαμβάνει ειδικές διατάξεις για τις συνθήκες κράτησης των κρατουμένων. Όμως, οι συνθήκες διαβίωσης εν γένει μπορούν να συνιστούν απάνθρωπη ή ταπεινωτική μορφή μεταχείρισης, παραβιάζοντας ευθέως το άρθρο 3 της σύμβασης (Α. Πιτσελά, 2009). Άρθρο 3 Απαγόρευση των βασανιστηρίων Ουδείς επιτρέπεται να υποβληθή εις βασάνους ούτε εις ποινάς ή μεταχείρισιν απανθρώπους ή εξευτελιστικάς. Οι τρόποι εκτέλεσης της ποινής δεν πρέπει να υποβάλλουν τον κρατούμενο σε «απόγνωση ή σε δοκιμασία, η ένταση της οποίας υπερβαίνει το αναπόφευκτο επίπεδο ταλαιπωρίας που είναι σύμφυτο με την κράτηση» ( ΕΔΔΑ Σερίφης κατά Ελλάδος, 2006), ούτε να έχουν ως στόχο τον εξευτελισμό ή τη μείωση της προσωπικότητας ή την περιφρόνηση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Τούτο επιβάλλει τόσο θετικές (καλές συνθήκες, προστασία σωματικής ακεραιότητας, απαιτούμενη ιατρική περίθαλψη) όσο και αρνητικές υποχρεώσεις στα κράτη μέλη. 12

Πρόβλημα 4 ο ανήλικες κρατούμενες: Οι ανήλικες κρατούμενες αποτελούν μια μικρή μειονότητα ανάμεσα στους κρατουμένους (το 2015 5 ανήλικες στον Ελαιώνα), μια μικρή μειονότητα τόσο απέναντι στους άρρενες ομολόγους τους όσο και σε σύγκριση με τις ενήλικες γυναίκες κρατούμενες. Ειδικά καταστήματα κράτησης για ανήλικες και εν γένει για νεαρές γυναίκες δε λειτουργούν (και όχι μόνο στη χώρα μας), παρά τη σαφή επιταγή του άρθρ. 10 3 εδ. β του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα, και τη ρύθμιση του άρθρ. 37 περ. γ εδ. β της Διεθνούς Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού που ορίζει ως γενικό κανόνα ότι κάθε παιδί που στερείται την ελευθερία του χωρίζεται από τους ενηλίκους, «εκτός εάν θεωρηθεί ότι είναι προτιμότερο να μη γίνει αυτό για το συμφέρον του παιδιού». Έλλειψη κατάλληλα διαμορφωμένων προγραμμάτων επιμόρφωσης, από χειρότερες θέσεις η προοπτική της επανένταξης (δυσμενής διακριτική μεταχείριση). Πρόβλημα 5 ο κρατούμενες μητέρες: Σύμφωνα με το άρθρο 556 περ. α του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας, η εκτέλεση της στερητικής της ελευθερίας ποινής μπορεί να αναβληθεί αν η γυναίκα που καταδικάστηκε διανύει τους δύο τελευταίους μήνες της εγκυμοσύνης της ή γέννησε πρόσφατα, ωσότου περάσουν 3 το πολύ μήνες από τον τοκετό. Γυναίκες σε εγκυμοσύνη μπορούν να φυλακίζονται μόνο σε ακραίες περιπτώσεις. Ειδικότερα τώρα για τις γυναίκες που καταδικάζονται ούσες ήδη μητέρες, στον ΣΚ υπάρχουν οι παρακάτω προβλέψεις: Άρθρο 13 Γυναίκες κρατούμενες 3. Ειδικός χώρος του καταστήματος ή του τμήματος στο οποίο κρατούνται διαμορφώνεται κατάλληλα για τη διαβίωση κρατουμένων μητέρων που έχουν μαζί τα παιδιά τους μέχρι τριών ετών. Παιδιά άνω των τριών ετών εισάγονται σε ιδρύματα παιδικής μέριμνας που λειτουργούν υπό την εποπτεία των Υπουργείων Υγείας και Πρόνοιας και Εργασίας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων, εφόσον στερούνται του κατάλληλου συγγενικού περιβάλλοντος, κατά την κρίση του αρμόδιου δικαστικού λειτουργού και έπειτα από ακρόαση των γονέων. Άρθρο 21 Χώροι διαβίωσης των κρατουμένων 2... Οι μητέρες που έχουν μαζί τα βρέφη τους κρατούνται πάντοτε σε ατομικά κελιά, χωρητικότητας τουλάχιστον 40 κυβικών μέτρων, κατάλληλα διαρρυθμισμένα. Κατά το άρ. 105 7 Ποινικού Κώδικα, κάθε ημέρα παραμονής σε σωφρονιστικό κατάστημα κρατουμένων υπολογίζεται ευεργετικά έως δύο ημέρες εκτιόμενης ποινής για τις κρατούμενες μητέρες για όσο διάστημα έχουν μαζί τους τα ανήλικατέκνα τους. 13

Ανάγκη στάθμισης μεταξύ του δεσμού μητέρας τέκνου και της ακαταλληλότητας της φυλακής ως περιβάλλοντος για την ανατροφή του παιδιού (+ ανυπαρξία ειδικού προσωπικού για απασχόληση παιδιών) νομοθ. λύση: μέχρι τα τρία μαζί, μετά αποχωρισμός. Στο σχέδιο νέου ΣΚ ως όριο προβλέπονται τα 5 έτη. Ο χωρισμός προκαλεί ιδιαίτερα αρνητικές συνέπειες και στην κρατούμενη (η μητρότητα αποτελεί το ύστατο μέσο αυτοεπιβεβαίωσης και αυτοεκτίμησης) και στο παιδί. Εφ. Μανωλεδάκη: «Σύμφωνα με το δίκαιο που ισχύει, αν η φυλακισμένη μητέρα έχει ανήλικο παιδί μέχρι τριών ετών, μπορεί να το έχει μαζί της στη φυλακή, πέρα όμως από το ότι ήδη τα σωφρονιστικά καταστήματα ως προς αυτό είναι υπερπλήρη, η συγκεκριμένη ρύθμιση είναι κακή για δύο λόγους: α) επειδή η φυλακή δεν είναι το κατάλληλο μέρος ούτε για ένα παιδάκι μέχρι τριών ετών, παρόλο που υποτίθεται ότι αυτό δεν καταλαβαίνει ακόμη και πολλά πράγματα. Και β) γιατί δεν υπάρχει πρόνοια για τα μεγαλύτερα παιδιά, που και αυτά χρειάζονται τη μητέρα τους μέχρι κάποια ηλικία (θα μπορούσε να βάλει κανείς το όριο της σχολικής ηλικίας ή κάποιο άλλο στο οποίο θα συμφωνούσαν οι παιδοψυχολόγοι). Προς το συμφέρον, λοιπόν, όλων αυτών των μικρών παιδιών, δεν θα μπορούσε άραγε να αξιοποιηθεί το περίφημο "βραχιολάκι", που προκάλεσε τόσες συζητήσεις; Με άλλα λόγια, να προβλεφθεί νομοθετικά, ρητά και ειδικά, ότι οι μητέρες είναι δυνατό να εκτίουν την ποινή τους στο σπίτι τους φορώντας το "βραχιολάκι", ώστε το μικρό παιδί τους ούτε τη μητέρα του να στερείται ούτε να είναι αναγκασμένο να ζει στο ζοφερό χώρο ενός σωφρονιστικού καταστήματος;» Γ. ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΕΝΤΟΣ ΣΩΦΡΟΝΙΣΤΙΚΟΥ ΣΤΥΣΤΗΜΑΤΟΣ «Η οργάνωση οποιασδήποτε παρέμβασης στο πρόβλημα των ναρκωτικών είναι σχεδόν αδύνατον να μην λάβει υπ' όψιν της και να μην αναφερθεί στην εμπλοκή του ποινικού συστήματος και ιδιαίτερα της φυλακής. Ένας μεγάλος αριθμός εξαρτημένων εμπλέκεται σε ποινικά αδικήματα, ενώ πάρα πολλοί χρήστες βρίσκονται στη φυλακή για εγκλήματα συναφή με τη χρήση». (Χ. Πουλόπουλος, 1998) 1. Εγκλεισμός και Χρήση Ο εγκλεισμός είναι το πλέον ακατάλληλο μέσο για την αντιμετώπιση της τοξικοεξάρτησης και την επανένταξη του τοξικοεξαρτημένου: 1. Εξατομικεύει την ευθύνη για την κατάσταση του, 2. Το αποκλείει από το οικείο κοινωνικό περιβάλλον, 3. Αποδυναμώνει τα αισθήματα αλληλεγγύης, 4. Εγκληματογόνος κίνδυνος, 5. Ιδρυματισμός φυλακής. 14

2. Παρεμβάσεις για χρήστες ναρκωτικών στο πλαίσιο του σωφρονιστικού συστήματος: Εισαγωγή: Οι χρήστες ναρκωτικών στις φυλακές αποτελούν μια εξαιρετικά ευάλωτη ομάδα με ιδιαίτερες ανάγκες. Στην Ελλάδα οι υποστηρικτικές παρεμβάσεις που έχουναναπτυχθείτα τελευταίαχρόνια στοπλαίσιο του σωφρονιστικού συστήματος στόχο έχουντην ανταπόκριση στις ιδιαίτερες ανάγκες των χρηστών κρατουμένων, προσφέροντάς τους υπηρεσίες συμβουλευτικής, θεραπείας, μείωσης της βλάβης και κοινωνικής επανένταξης. Οι φορείς υλοποίησης των παρεμβάσεων αυτών είναι το ΚΕΘΕΑ, το Υπουργείο Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και η Μονάδα Απεξάρτησης 18 ΑΝΩ (ΨΝΑ). Στο πλαίσιο των παρεμβάσεων για φυλακισμένους το 2014 άρχισε να λειτουργεί το Πρόγραμμα Συμβουλευτικής Υποστήριξης Κρατουμένων του ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ στο Γενικό Κατάστημα Κράτησης Κρήτη Ι στα Χανιά. Το πρόγραμμα απευθύνεται σε κρατουμένους με πρόβλημα χρήσης ουσιών και προσφέρει ψυχολογική υποστήριξη, καθώς και ενημέρωση, κινητοποίηση και προετοιμασία για ένταξη σε πρόγραμμα απεξάρτησης μετά την αποφυλάκιση ή με υφ όρων απόλυση για όσους συγκεντρώνουν τις προϋποθέσεις του νόμου. Επίσης, το 2014 άρχισαν να λειτουργούν από τον ΟΚΑΝΑ δύο Θεραπευτικές Μονάδες Φαρμακευτικής Αντιμετώπισης της Εξάρτησης στα σωφρονιστικά καταστήματα Κορυδαλλού και Αγίου Στεφάνου Πάτρας. Επιπλέον, ο ΟΚΑΝΑ, στο πλαίσιο της δράσης «Πιλοτικά Προγράμματα εναλλακτικά της φυλάκισης για παραβάτες χρήστες παράνομων ουσιών», δημιούργησε στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη την Υπηρεσία Άμεσης Κοινωνικής Παρέμβασης, η οποία απευθύνεται σε ανηλίκους ηλικίας 13 έως 18 ετών που συλλαμβάνονται για παράβαση της νομοθεσίας περί ναρκωτικών, καθώς και σε νέους ηλικίας 18 έως 24 ετών που έχουν συλληφθεί για πρώτη φορά για τον ίδιο λόγο. Η υπηρεσία αυτή έχει ως πρωταρχικό της στόχο την έγκαιρη παρέμβαση και την ψυχολογική υποστήριξη κατά τη σύλληψη των νεαρών χρηστών και των οικογενειών τους και παράλληλα την αξιολόγηση, κινητοποίηση και παραπομπή τους σε θεραπευτικά προγράμματα. Οι εξελίξειςτο 2015 To Νοέμβριο του 2015 ξεκίνησε τη λειτουργία της η Θεραπευτική Κοινότητα ΚΕΘΕΑ ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ στο Κατάστημα Κράτησης Θεσσαλονίκης στα Διαβατά. Πρόκειται για θεραπευτική δομή που στεγάζεται σε αυτόνομη πτέρυγα του σωφρονιστικού καταστήματος, και που δίνει τη δυνατότητα στα μέλη της να παρακολουθούν το πρόγραμμα κάθε μέρα σε 24ώρη βάση, χωρίς να επιστρέφουν στα κελιά με τους υπόλοιπους κρατούμενους. Ολοκληρώνοντας το πρόγραμμα τα μέλη της κοινότητας μπορούν να καταθέτουν αίτηση για πρόωρη αποφυλάκιση και ένταξη στο Κέντρο Υποδοχής και Επανένταξης Αποφυλακισμένων του ΚΕΘΕΑ ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ. Θεραπεία στις φυλακές Το 2014 λειτουργούσαν επτά (7) προγράμματα θεραπείας, εκ των οποίων το ένα (1) ανήκει στο Υπουργείο Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (Κέντρο Αποτοξίνωσης Τοξικομανών Κρατουμένων ΚΑΤΚ), τέσσερα (4) θεραπευτικά προγράμματα απεξάρτησης στο ΚΕΘΕΑ και δύο (2) θεραπευτικές μονάδες φαρμακευτικής αντιμετώπισης της εξάρτησης (ΘΜΦΑΕ) στον ΟΚΑΝΑ. Τα παραπάνω θεραπευτικά προγράμματα λειτουργούν σε 5 σωφρονιστικά καταστήματα, που βρίσκονται στους νομούς Αττικής, Βοιωτίας, Θεσσαλονίκης και Αχαΐας. Κατά τη διάρκεια του 2014 παρακολούθησαν τα θεραπευτικά προγράμματα συνολικά 306 κρατούμενοι, εκ των οποίων το 65,7% (201 κρατούμενοι) ήταν εισαγωγές, ενώ το υπόλοιπο 34,3% (105 κρατούμενοι) βρίσκονταν ήδη υπό θεραπεία με την έναρξη του 2014. Με βάση τα στοιχεία έκβασης των προγραμμάτων θεραπείας στις φυλακές για το έτος 2014, τουλάχιστον 4 στους 10 κρατούμενους (132 άτομα) συνεχίζουν την παρακολούθηση του προγράμματος μέχρι το τέλος του 2014. Δύο στους 10 κρατούμενους (20,3%, 62 άτομα) αποχωρεί οικειοθελώς, ενώ παρόμοιο ποσοστό (17,3%, 53 άτομα) αποφυλακίστηκε και παραπέμφθηκε σε κάποιο θεραπευτικό πρόγραμμα για πρόσφατα αποφυλακισμένους χρήστες. Το ποσοστό των ατόμων που διακόπτει λόγω πρόωρης χορήγησης εξιτηρίου ανήλθε στο 8,2% (25 άτομα), το ποσοστό που παραπέμφθηκε ανήλθε στο 8,5% (26 άτομα), ενώ μόλις 2,3% (7 άτομα) ολοκληρώνειτη θεραπεία. 15

Προγράμματα σε Καταστήματα Κράτησης (Υπ. Δικαιοσύνης) Προγράμματα ΚΕΘΕΑ Έτη Ίδρυσης (Υπ. Δικαιοσύνης) Κέντρο Απεξάρτησης Τοξικοεξαρτημένων Κρατουμένων στον Ελαιώνα Θηβών (άρ. 10 ν. 2721/1999) Σε ποιους απευθύνεται: σε χρήστες ψυχοτρόπων ουσιών με δικαστικά διαπιστωμένη εξάρτηση, άντρες και γυναίκες, που βρίσκονται σε καθεστώς κράτησης για διάφορα αδικήματα, και επιθυμούν παράλληλα να παρακολουθήσουν ένα πρόγραμμα απεξάρτησης. 16

Δομή του Προγράμματος: Στο ΚΑΤΚ εφαρμόζεται πολυφασικό, χωρίς υποκατάστατα, πρόγραμμα απεξάρτησης, το οποίο συνδυάζει ατομική και ομαδική θεραπεία, ενώ στην προτελευταία φάση του λειτουργεί ως θεραπευτική κοινότητα. Παράλληλα πραγματοποιούνται ομάδες θεραπείας μέσω τέχνης, εργασίας, εκπαίδευσης και ομάδες για τις οικογένειες των μελών του προγράμματος. Επιπλέον λειτουργεί Συμβουλευτικός Σταθμός του προγράμματος στη ΔΦΚ και το κατάστημα κράτησης γυναικών Θήβας. Η τελευταία φάση του προγράμματος (Φάση Κοινωνικής Επανένταξης) πραγματοποιείται σε ενοικιαζόμενο διαμέρισμα του Υπουργείου Δικαιοσύνης στην Αθήνα και σε αυτή συμμετέχουν οι θεραπευόμενοι που αποφυλακίζονται, εφόσον προηγουμένως έχουν ενταχθεί στην κοινοτική φάση του προγράμματος. Προϋποθέσεις Εισαγωγής: Να είναι ηλικίας άνω των 17 ετών συμπληρωμένων. Να έχουν καταδικαστεί με ποινή στερητική της ελευθερίας που δεν υπερβαίνει τα 12 έτη, σε περίπτωση δε ποινών που έχουν συγχωνευθεί, μετά την είσοδο στο Κ.Α.Τ.Κ.Ε.Θ., να μην υπερβαίνει η συνολική ποινή τα 15 έτη. Να έχουν εκτίσει το 1/10 της ποινής τους σε περίπτωση ποινών κάθειρξης και σε περίπτωση ποινών φυλάκισης να έχουν εκτίσει τουλάχιστον ένα ( 1 ) μήνα. Να έχουν διαγωγή στη φυλακή η οποία να παρέχει βάσιμη προσδοκία για καλή συμπεριφορά και συνεργασία κατά τη συμμετοχή τους στο πολυφασικό θεραπευτικό πρόγραμμα. Η τυχόν ύπαρξη πειθαρχικών ποινών για πειθαρχικάπαραπτώματαπου σχετίζονταιμε τη χρήση να μη λαμβάνονταιυπόψη για τη διαγωγήτους. Να είναι εξαρτημένοι από ψυχότροπες ουσίες. Η εξάρτηση από αυτές αποδεικνύεται με δικαστική απόφαση ή με προγενέστερη πραγματογνωμοσύνη ή με βεβαίωση σύμφωνα με την οποία συμμετείχαν ή ζήτησαν να συμμετάσχουν σε αναγνωρισμένο πρόγραμμα απεξάρτησης ή συντήρησης. Να μην πάσχουν από ψυχική νόσο η οποία καθιστά αδύνατη τη συμμετοχή τους στο Θεραπευτικό πρόγραμμα. Εάν είναι αλλοδαποί να κατανοούντην Ελληνική γλώσσα. Διαδικασία: Ο ενδιαφερόμενος/η κρατούμενος/η που επιθυμεί να ενταχθεί στο Θεραπευτικό Πρόγραμμα του Κ.Α.Τ.Κ. Ελεώνα Θηβών «ΕΠΙΛΟΓΗ», υποβάλλει αίτηση μεταγωγής για το Κ.Α.Τ.Κ. όπου ο πλήρης φάκελός του/ης αποστέλλεται στην Κεντρική Επιτροπή Μεταγωγών η οποία τον αξιολογεί, τον εξετάζει και τον κρίνει αποδεκτό ή απορριπτέο. Ενδεικτική Βιβλιογραφία Σ. Αλεξιάδης,Σωφρονιστική, εκδ. Σάκκουλα 2001. Μ. Αρχιμανδρίτου, Γυναίκες και Έκτιση των Ποινών: Από την Ιστορία του 16ου Αιώνα στη Θεωρία του 19ου Αιώνα, εκδ. Σάκκουλα 2001. ΕΠΙΨΥ, Η Κατάσταση του Προβλήματος των Ναρκωτικών και των Οινοπνευματωδών στην Ελλάδα Ετήσια Έκθεση 2015, ΕΚΤΕΠΝ 2016. Ο. Θεμελή, «Όταν η μαμά λείπει για δουλειές»: Οι συνέπειες του εγκλεισμού στα παιδιά των φυλακισμένων γυναικών», σε: Μ. Γαλανού (Επιμ.), Τιμητικός Τόμος Καλλιόπης Δ. Σπινέλλη. Εγκληματολογικές Διεπιστημονικές Προσεγγίσεις, εκδ. Α. Ν. Σάκκουλα 2010., σ. 611 επ. Ν. Ε. Κουράκης (επιμ.), Έμφυλη Εγκληματικότητα: ποινική και εγκληματολογική προσέγγιση του φύλου, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα 2009. Μ. Κρόκου κ.ά., «Απεξάρτηση πίσω από τα κάγκελα», σε: Σ. Βιδάλη, Π. Ζαγούρα (επιμ.), Συμβουλευτική και Φυλακή, εκδ. Α. Ν. Σάκκουλα 2008, σ. 197 επ. Λ. Μαργαρίτης Ν. Παρασκευόπουλος (επιμ.),σωφρονιστικός Κώδικας και Συναφή Κείμενα, εκδ. Σάκκουλα 2003. Κ. Μάτσα, Ταπείνωση και Ντροπή - Γυναίκες Τοξικομανείς,εκδ. Άγρα 2013. 17

Μ. Μητροσύλη - Ε. Φρονίμου, Οικογενειακή, Κοινωνική και Επαγγελματική Επανένταξη Ειδικών Ομάδων Πληθυσμού - Η Περίπτωση των Γυναικών Κρατουμένων, ΕΚΚΕ 2008. Γ. Πανούσης, «Συναισθηματική, οικογενειακή, ερωτική ζωή κρατουμένων γυναικών στην Ελλάδα. Μία έρευνα στις Γυναικείες Φυλακές Κορυδαλλού», ΠοινΔικ 2003, τευχ. 1., σ. 6 επ. Α. Πιτσελά, «Γυναίκες στις ελληνικές φυλακές», σε: Μ. Γασπαρινάτου (Επιμ.), Εγκληματολογία και ποινική καταστολή σε εποχή κρίσης. Τιμ. Τόμ. για τον Καθηγητή Ν. Κουράκη, Α, σεκδ. Α.Ν. Σάκκουλα 2016,. 2431επ. (βιβλίο) ή σ. 2534επ. (ηλεκτρονική δημοσίευση). Α. Πιτσελά, «Tο σωφρονιστικό σύστημα γυναικών Aποτελέσματα μιας διεθνούς έρευνας», σε: Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Νομικής και Ερευνητικό Ινστιτούτο Δικονομικών Μελετών (Επιμ.), Τιμ. Τόμ. Κ. Δ. Κεραμέως. T. ΙΙ, εκδ. Α.Ν. Σάκκουλα 2010, σ. 1173 επ. Α. Πιτσελά, «Aυτοκαταστροφική συμπεριφορά στα σωφρονιστικά καταστήματα Υπό το φως και της νομολογίας του ΕΔΔΑ», σε: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, ΝΟΜΟC - Επιστημονική Επετηρίδα του Τμήματος Νομικής της Σχολής Νομικών, Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών, 10, Χαριστήριο εις Λ. Θεοχαρόπουλο και Δ. Κοντόγιωργα-Θεοχαροπούλου. Τ. ΙΙ, 5 2009, σ. 9επ. Α. Πιτσελά, «Έκταση, φύση και εξέλιξη της εγκληματικότητας των ναρκωτικών στην Ελλάδα», σε: Αφιέρωμα στην Π. Γέσιου-Φαλτσή. - Επιστημονική Επετηρίδα του Τμήματος Νομικής της Σχολής Νομικών, Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών, Τ. ΙΙ 2007, σ. 1207επ. Χ. Πουλόπουλος, «Σωφρονιστικό Σύστημα, Απεξάρτηση και Κοινωνική Επανένταξη των Εξαρτημένων Ατόμων», ΠοινΔικ 1998, σ. 117 επ. Ι. Τσίγκανου - Μ. Τζωρτζοπούλου - Χ. Ζαραφωνίτου, Φύλο και Κοινωνικά Αποκλεισμένες Ομάδες, εκδ. ΚΕΘΙ 2001. Ε. Φρονίμου, «Εγκληματικότητα των γυναικών και επανένταξη», σε: Μουρίκη Α. κ.ά. (επιμέλεια), Το Κοινωνικό Πορτραίτο της Ελλάδας: 2001, Ινστιτούτο Κοινωνικής Πολιτικής, ΕΚΚΕ 2002. Ε. Φρονίμου, «Γυναίκα και Φυλακή: Όψεις της ελληνικής πραγματικότητας», σε: Κ. Δασκαλάκη κ.ά. (επιμ.), Εγκληματίες και Θύματα στο Κατώφλι του Εικοστού Πρώτου Αιώνα, ΕΚΚΕ 2000. 18