Χαράλαμπος Κ. Παπαστάθης ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΑΓΑΘΩΝ ΚΑΙ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ 1. Η χερσόνησος του Άθω είναι περιοχή της ελληνικής επικρατείας, που χαίρει ιδίου καθεστώτος. Η νομική θέση της εδράζεται κατ αρχήν στις διατάξεις του άρθρου 105 Σ. Ο λεπτομερής καθορισμός των αγιορειτικών καθεστώτων και του τρόπου της λειτουργίας τους γίνεται με τον «Καταστατικό Χάρτη του Αγίου Όρους» (εφ εξής ΚΧΑΟ), τον οποίο συντάσσουν και ψηφίζουν οι είκοσι μονές τους Αγίου Όρους και, στην συνέχεια, τον επικυρώνουν το Οικουμενικό Πατριαρχείο και η Βουλή των Ελλήνων (Σ. 103, 3). Η κύρωση του ΚΧΑΟ επήλθε με το ΝΔ της 10.16 Σεπτεμβρίου 1926. Η ισχύς αμφοτέρων των κειμένων άρχισε με την έναρξη εφαρμογής του Σ. 1927 1. Δεδομένου ότι η ύπαρξη του ΚΧΑΟ και ο τρόπος λειτουργίας, συντάξεως, ψηφίσεως και επικυρώσεως των διατάξεών του ορίζονται από το Σ. 105, 3, έπεται ότι ο ΚΧΑΟ έχει επηυξημένη τυπική ισχύ. Οι διατάξεις του υπερισχύουν των ομοειδούς περιεχομένου διατάξεων της κοινή νομοθεσίας. Στην Χερσόνησο του Άθω και τα εν γένει αγιορειτικά καθιδρύματα εφαρμοστέο δίκαιο είναι εκείνο του ΚΧΑΟ και του κυρωτικού του ΝΔ. Τα τυχόν κενά τους καλύπτονται από τα εν γένει θέσμια του Αγίου Όρους, γραπτά και άγραφα (ΚΧΑΟ 188, 2), και εφ όσον και πάλι προκύπτει κενό για μεν τα διοικητικά θέματα καλείται σε εφαρμογή η ελληνική νομοθεσία, για δε τα θρησκευτικά το κανονικό δίκαιο της Ανατολικής Εκκλησίας. 2. Οι πηγές του αγιορειτικού δικαίου περιλαμβάνουν τις ακόλουθες ρυθμίσεις ως προς την προστασία της πολιτιστικής κληρονομίας: α) η απόφαση για την ανέγερση νέων οικοδομών ή για ουσιώδεις επισκευές κτηρίων ανήκει στην αρμοδιότητα της Συνάξεως της οικίας ι. μονής (ΚΧΑΟ 90), β) Πάσα ανέγερση ή επισκευή κτηρίου από μοναχό επί ιδιοκτησίας ι. μονής. «ενεργείται κατόπιν αδείας της μοναστηριακής αρχής, ουδενός εντεύθεν προσκτωμένου προσωπικού δικαιώματος του ενεργήσαντος αυτήν
μοναχού, εκτός αν άλλως ήθελεν ορισθή διά συμβάσεως» (ΚΧΑΟ 105) 2, γ-στ) Οι ι. μονές και τα εξαρτήματά τους (π.χ. σκήτες, κελλία, καλύβες, καθίσματα) υποχρεούνται να τηρούν ακριβή και λεπτομερή κατάλογο των χειρογράφων, βιβλίων, ι. σκευών, λειψάνων, αρχαίων εικόνων, μνημείων ή σκευών εν γένει, η διαφύλαξη και η καλή συντήρηση των οποίων ανατίθεται υπό την ευθύνη της εκάστοτε μοναστηριακής αρχής. Σε κάθε μία ι. μονή πρέπει να υπάρχει κατάλογος των κινητών των εξαρτημάτων της. Όλα τα κινητά είναι αναπαλλοτρίωτα και ανήκουν στην κυρίαρχη ι. μονή (ΚΧΑΟ 110) 3. Το Σ. 105, 2 και ο ΚΧΑΟ 181 κηρύσσουν επίσης το αναπαλλοτρίωτο των ακινήτων 4, ζ) «Πάσα επισκευή εξαρτήματός τινος προαπαιτεί την έγγραφον άδειαν της οικείας μονής, πάσα δε νέα οικοδομή ή προσαύξησις κτηρίου την άδειαν της Ιεράς Κοινότητος, αρμοδίας να εγκρίνη και το απαραιτήτως υποβαλλόμενον αυτή σχέδιον της νέας οικοδομής ή προσαυξήσεως». Πάσα άλλη νέα οικοδομή ή προσαύξηση παρέχει στην Ι. Κοινότητα το δικαίωμα να την κατεδαφίσει (ΚΧΑΟ 129), η) Μεταξύ των υποχρεώσεων του Δικαίου της σκήτης είναι και η υπεύθυνη διαφύλαξη των κινητών πολιτιστικών αγαθών της (ΚΧΑΟ 157), και θ) ουδεμία επισκευή ή ανακαίνιση επιτρέπεται, εφ όσον με αυτή καταστρέφονται ή αλλοιούνται αρχαίες τοιχογραφίες (ΚΧΑΟ 171) 5. Το κυρωτικό του ΚΧΑΟ ΝΔ ορίζει ότι η μέριμνα της τακτοποιήσεως και συντηρήσεως των βιβλιοθηκών, χειρογράφων, κειμηλίων, αρχείων, εικόνων, αμφίων και των τοιούτων ανήκει στις ι. μονές, και τελεί υπό την άμεση εποπτεία της Ι. Κοινότητος και της Δισενιαυσίου Συνάξεως, η οποία οφείλει να εκδίδει κανονιστικές διατάξεις για τα προηγούμενα πολιτιστικά αγαθά (ΝΔ 42). Ακριβώς ως προς τα κινητά, η Δισενιαύσια Σύναξη ψήφισε την 13 Μα. ί. ου 1947 κανονιστική διάταξη περί προστασίας, συντηρήσεως και ταξινομήσεως των κειμηλίων, βιβλιοθηκών και αρχείων του Αγίου Όρους. Η κανονιστική διάταξη εκυρώθη από το Οικουμενικό Πατριαρχείο και το Υπουργείο Εξωτερικών (35668/21.28-8-1947) 6. 3. Περαιτέρω, ο ΚΧΑΟ επεκτείνει την προστασία του προνομιακού καθεστώτος και επί των εκτός της χερσονήσου κτήσεων των ι. μονών. Σύμφωνα με την διάταξη του ΚΧΑΟ 106: «Τα κτήματα των ιερών μονών εν γένει, τα εκτός και εντός του Αγίου Όρους, μη τελούντα υπό εξάρτησίν τινα από του επί των Εκκλησιαστικών ή άλλου Υπουργείου του Κράτους,
μισθούνται». Στο εδάφιο αυτό του ΚΧΑΟ 106 έχουμε δύο διατάξεις, η μία των οποίων παρεμβάλλεται στο κείμενο της άλλης. Η πρώτη ορίζει ότι τα κτήματα των ι. μονών του Αγίου Όρους δεν υπόκεινται σε καμμία μορφή εξαρτήσεως από το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, ούτε από οποιοδήποτε άλλο Υπουργείο. Η δεύτερη ότι είναι αδιάφορο αν τα ανωτέρω κτήματα κείνται εντός ή εκτός της χερσονήσου του Αθω. Στην έννοια των κτημάτων (αστικών και αγροτικών) των ι. μονών ανήκουν και τα μετόχια. Το μετόχι συνιστά παράρτημα ι. μονής, υποτελές σε αυτήν, στην οποία ανήκει περιουσιακώς, διαχειριστικώς και διοικητικώς. Στο μετόχι διαβιούν μοναχοί της αδελφότητος της κυρίαρχής του ι. μονής και ελέγχονται από αυτήν. Το μετόχι έχει κατά κανόνα οικονομικό προορισμό υπέρ της ι. μονής. Στα μετόχια υπάρχουν κτηριακές εγκαταστάσεις και ναός, συνήθως με ιδιαίτερη πολιτιστική αξία, δεδομένου ότι τα περισσότερα από αυτά ιδρύθηκαν προ αρκετών αιώνων 7. Το άρθρο 106 ΚΧΑΟ με σαφήνεια τονίζει ότι η ακίνητη ιδιοκτησία των ι. μονών του Αγίου Όρους δεν μπορεί να εξομοιωθεί προς την περιουσία του Δημοσίου, των Δήμων και των Κοινοτήτων ή και προς την περιουσία των νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου, -μολονότι κατά την κρατούσα τουλάχιστον άποψη οι ι. μονές του Αγίου Όρους είναι νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου 8 -, ούτε ακόμη και προς την μοναστηριακή περιουσία στην Εκκλησία της Ελλάδος, της Κρήτης και των επαρχιών της Δωδεκανήσου. Δεν εξομοιούται με όλα τα ανωτέρω περιουσιακά στοιχεία ούτε από άποψη διοικητική ή διαχειριστική, καθώς και έννομης προστασίας. Η ακίνητη ιδιοκτησία των ι. μονών του Αγίου Όρους συνιστά ειδική κατηγορία κτημάτων, ακριβώς επειδή διέπεται αποκλειστικά από την αγιορειτική νομοθεσία και τους εν γένει αγιορειτικούς θεσμούς, γραπτούς ή αγράφους 9. Σε αυτό το καθεστώς της μη εξαρτήσεως από τα Υπουργεία του Κράτους υπάγονται όλα τα μετόχια των αγιορειτικών ι. μονών, ανεξάρτητα από το πού αυτά κείνται, «εκτός και εντός του Αγίου Όρου», όπως τονίζει ο ΚΧΑΟ 106. Η ανέγερση και η επισκευή κτηρίων στα μετόχια του Αγίου Όρους υπόκεινται αποκλειστικά και μόνο στον έλεγχο της κυρίαρχης ι. μονής, σύμφωνα με την διάταξη του άρθρου 105 του ΚΧΑΟ, κατά την οποία: «Πάσα ανέγερσις ή επισκευή κτιρίου υπό μοναχού τινος επί ιδιοκτησίας της μονής
ενεργείται κατόπιν αδείας της μοναστηριακής αρχής, ουδενός εντεύθεν προσκτωμένου προσωπικού δικαιώματος». Επομένως, σύμφωνα με όσα μέχρι εδώ αναλύθηκαν: α) Τα εν γένει κτήματα των ι. μονών του Αγίου Όρους δεν τελούν σε οποιασδήποτε φύσεως εξάρτηση από τα Υπουργεία και τις Υπηρεσίες τους (ΚΧΑΟ 106), και β) Για την ανέγερση ή την επισκευή κτηρίων στις ιδιοκτησίες των ι. μονών του Αγίου Όρους, οπουδήποτε και αν οι ιδιοκτησίες αυτές κείνται (από τον συνδυασμό των διατάξεων των άρθρων 105 και 106 ΚΧΑΟ), απαιτείται μόνον άδεια της οικείας ι. μονής. Από τις ανωτέρω διατάξεις συνάγεται κατ αρχήν ότι το αγιορειτικό δίκαιο εισάγει ίδιο σύστημα εσωτερικής εγκρίσεως για οποιαδήποτε κτηριακή επισκευή ή επέκταση και, παράλληλα, μεριμνά για τις τοιχογραφίες και τα κινητά της πολιτιστικής κληρονομίας. Εδώ ανακύπτει το πρόβλημα, που απασχόλησε νομολογία και θεωρία: Ποιά είναι τα όρια ισχύος της κοινής αρχαιολογικής νομοθεσίας στον Άθω; 4. Το πρόβλημα ανέκυψε το πρώτον εξ όσων γνωρίζω- κατά το έτος 1965. Τότε ο υπουργός Προεδρίας της Κυβερνήσεως (αντίστοιχος προς τους υπουργούς Πολιτισμού άλλων χωρών) εξέδωσε την υπ αριθμ. 5980/1965 απόφασή του «Περί κηρύξεως διατηρητέων μνημείων» 10. Η απόφαση αυτή χαρακτήριζε ως ιστορικά διατηρητέα μνημεία όλα τα βυζαντινά και τα μεταβυζαντινά κτίσματα του Άθω, λόγω της εξαιρετικής αρχαιολογικής σημασίας τους. Έτσι, όμως, ολόκληρη η χερσόνησος ετίθετο υπό την δικαιοδοσία της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας. Προέκυψε, επομένως, πρόβλημα συνταγματικότητος της αποφάσεως αυτής, λόγω του κατά το Σ. αυτοδιοικήτου καθεστώτος. Η ολομέλεια του Νομικού Συμβουλίου του Κράτους απεφάνθη κατά πλειοψηφία θετικά υπέρ της υπουργικής αποφάσεως 11. Η μειοψηφία υποστήριξε ότι ο ΚΧΑΟ προβλέπει περί προστασίας των αρχαιοτήτων, οπότε η παρέμβαση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας αντίκειται στον ΚΧΑΟ, άρα στο εν γένει καθεστώς του Αγίου Όρους. Το Συμβούλιο της Επικρατείας δεν ασχολήθηκε με το αντικείμενο της συγκεκριμένης υπουργικής αποφάσεως, αλλά με την ισχύ των διατάξεων του άρθρου 24 του ΑΝ 1850/1939 «Περί συστάσεως ταμείου ανεγέρσεως διδακτηρίων», αν δηλαδή επιτρέπεται η απαλλοτρίωση ακινήτου ι. μονής του Αγίου Όρους, -το οποίο ακίνητο κείται
εκτός της χερσονήσου του Άθω-, για την ανέγερση σχολείου, ενώ ο ΚΧΑΟ 181 ορίζει ότι «πάσα η ακίνητος περιουσία των ιερών Μονών είναι απολύτως αναπαλλοτρίωτος ως πράγμα θείω δικαίω». Η ολομέλεια του Συμβουλίου της Επικρατείας (869/1967) υποστήριξε ότι οι διατάξεις του ΚΧΑΟ κατισχύουν εκείνων της κοινής νομοθεσίας, αλλά αν δεν αφορούν την κατοχυρωμένη από το Σ. αυτοδιοίκηση μπορούν να τροποποιηθούν με κοινό νόμο 12. Οι Αρ. Μάνεσης και Κ. Κεραμεύς σε ad hoc για την παραπάνω υπουργική απόφαση κοινή γνωμοδότησή τους 13 υποστήριξαν ότι η αυτοδιοίκηση δεν κωλύει την εφαρμογή των νόμων του κράτους στην αθωνική περιοχή. Ο μόνος φραγμός για την εφαρμογή της κοινής νομοθεσίας είναι ο ΚΧΑΟ, ο οποίος, λόγω του εκ του Σ. επιβαλλομένου ειδικού τρόπου καταρτίσεώς του, εμφανίζει ιδιόρρυθμη επηυξημένη τυπική ισχύ ως προς την εξειδίκευση του καθορισμού των αγιορειτικών καθεστώτων και του τρόπου της λειτουργίας τους. Ο ΚΧΑΟ έχει προβλέψει ίδιο σύστημα εσωτερικής αγιορειτικής εγκρίσεως οιασδήποτε κτηριακής ανεγέρσεως ή επισκευής. Η επισκευή, ανακαίνιση και ανέγερση ναών ή άλλων οικοδομημάτων, κάθε μορφής και προορισμού στο Άγιον Όρος, είναι θέμα που αφορά και στην εσωτερική λειτουργία, την διοίκηση και την τάξη του καθεστώτος. Τα αγιορειτικά κτίσματα δεν αποτελούν μόνο αρχαιολογικά και ιστορικά μνημεία. Συγκροτούν, συγχρόνως, και το σκεύος, εντός του οποίου επιτελείται η μετάνοια και αφοσίωση των μοναχών στο θείο. Η συντήρηση, ανέγερση και επισκευή κτισμάτων παρέχει in natura και αμέσως τα υλικά μέσα για την καθημερινή ζωή των μοναχών και την λειτουργία του αγιορειτικού καθεστώτος, και έτσι συνδέεται προς την εσωτερική δραστηριότητα του Αγίου Όρους, άρα και προς την συνταγματικά κατοχυρωμένη αυτοδιοίκησή του. Το θέμα επανήλθε στην επικαιρότητα το 1972. Τον Μάιο του έτους εκείνου, μεταξύ της Ι. Μονής Μεγίστης Λαύρας και της Εθνικής Τραπέζης της Ελλάδος υπεγράφη μία σύμβαση. Με αυτήν η Τράπεζα ανέλαβε με δικές της δαπάνες να καταρτίσει, παραγάγει και κυκλοφορήσει καλλιτεχνικό λεύκωμα των έργων τέχνης της μονής. Αντίστοιχα, η ι. μονή ανέλαβε την υποχρέωση να εξυπηρετήσει το συνεργείο των ειδικών, που η τράπεζα θα απέστελλε, και επίσης να τους παράσχει φιλοξενία. Στην ι. μονή έφθασαν ιστορικοί της τέχνης και φωτογράφοι, οι οποίοι άρχισαν να επιλέγουν και να φωτογραφίζουν τα έργα. Λίγες ημέρες μετά την έναρξη των εργασιών, το
αστυνομικό τμήμα Καρυών ανέκοψε τις εργασίες και εμήνυσε τα μέλη του συνεργείου για παραβάσεις της αρχαιολογικής νομοθεσίας. Συγκεκριμένως: α) Παράνομη λήψη φωτογραφιών εντός μουσείου (Ν. 1947/1939, άρθρο 13, 3), β) φωτογράφηση ως άνω για εμπορικούς σκοπούς ( 4 του ιδίου άρθρου), και γ) κατασκευή πανομοιοτύπων και απομιμήσεων έργων, που ανήκουν στην περιουσία των μουσείων και των αρχαιολογικών χώρων (άρθρο 14, 1 του ιδίου νόμου). Εμηνύθησαν, επίσης, μοναχοί της ι. μονής για συνέργεια στα παραπάνω αδικήματα. Οι κατηγορούμενοι προσέφυγαν στο Συμβούλιο Πλημμελειοδικών Θεσσαλονίκης, ενώ σχετικά γνωμοδότησε ο Χαρ. Φραγκίστας 14. Το Συμβούλιο εξέδωσε το υπ αριθμ. 95/1973 βούλευμά του 15, με το οποίο τους απήλλασσε των κατηγοριών. Το συμβούλιο εδέχθη ότι: α) Οι μονές του Αγίου Όρους δεν συνιστούν μουσεία υπό την έννοια του αρχαιολογικού νόμου, οπότε καταπίπτουν οι δύο πρώτες κατηγορίες, και β) ως προς την τρίτη κατηγορία, η απαγόρευση αφορά έργα που ανήκουν στο κράτος. Τα κειμήλια των μονών, όμως, ανήκουν κατά κυριότητα στις ίδιες. Επομένως, οι ι. μονές του Αγίου Όρους έχουν το δικαίωμα να αναθέτουν φωτογραφήσεις και αναπαραγωγή των κειμηλίων τους, χωρίς να λαμβάνουν ειδική άδεια από την Αρχαιολογική Υπηρεσία. Την εφαρμογή των διατάξεων του ΚΧΑΟ ως προς την προστασία της εν γένει πολιτιστικής κληρονομιάς του Αγίου Όρους έχει αποδεχθεί και αυτός ο νέος Ν. 3028/2002 «Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει την Πολιτιστικής Κληρονομιάς», άρθρο 73, 2 (= «Με τις διατάξεις του παρόντος δεν θίγονται ισχύουσες ειδικές διατάξεις περί του Αγίου Όρους»). Επίσης, η 1 του ίδιου άρθρου ορίζει ότι δικαιώματα κυριότητας των αγιορειτικών μονών σε «αρχαία μνημεία θρησκευτικού χαρακτήρα, ακόμη και αν χρονολογούνται μέχρι και το 1453, διατηρούνται». Ας επισημανθεί ότι στην αθωνική χερσόνησο δεν ισχύει ούτε η κοινή νομοθεσία περί της εκτελέσεως δημοσίων έργων. Αυτήν την άποψη έχει διατυπώσει η Νομική Διεύθυνση του Υπουργείου Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων, με την υπ αριθμ. 1781/28.5.1986 γνωμοδότησή της 16. Κατ αυτή, οι γενικής εφαρμογής νόμοι, -όπως είναι οι περί δημοσίων έργων-, έχουν εφαρμογή στο Άγιον Όρος μόνον όταν δεν αντίκεινται στις διατάξεις του ΚΧΑΟ, του κυρωτικού του ΝΔ και των αγιορειτικών εν γένει θεσμών, και επί πλέον μόνον όταν οι σχετικές ρυθμίσεις δεν προβλέπονται από αυτές τις
πηγές του αγιορειτικού καθεστώτος. Περαιτέρω στην ίδια γνωμοδότηση γίνεται επίκληση του Ν. 1198/1981, το άρθρο 9 του οποίου ίδρυσε και διέλαβε περί της λειτουργίας εν γένει του «Κέντρου Διαφυλάξεως της Αγιορειτικής Κληρονομίας». 5. Δεδομένου ότι το Άγιον Όρος είναι πανορθόδοξο μοναστικό κέντρο, στο οποίο επιβιώνει η πολιτιστική παράδοση του Βυζαντίου, το Ελληνικό Κράτος ανέκαθεν το περιβάλλει με ιδιάζον ενδιαφέρον. Η υλοποίηση, όμως, του ενδιαφέροντος αυτού διεσπάτο από τις παράλληλες και πολύ συχνά αλληλοσυγκρουόμενες αρμοδιότητες διαφόρων υπουργείων και υπηρεσιών. Έτσι, απεφασίσθη να συστηθεί ένα κεντρικό όργανο, που θα συνέβαλε στην διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομίας του Αγίου Όρους. Με τον Ν. 1198/1981 ιδρύθηκε το «Κέντρο Διαφυλάξεως της Αγιορειτικής Κληρονομίας», γνωστό και ως ΚΕΔΑΚ. Είναι νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου, εδρεύει στην Θεσσαλονίκη και υπάγεται στο Υπουργείο Μακεδονίας και Θράκης. Διοικείται από ενδεκαμελές διοικητικό συμβούλιο, στο οποίο μετέχουν: ο γενικός γραμματέας του υπουργείου, ως πρόεδρος. ο (πολιτικός) διοικητής του Αγίου Όρους. δύο μοναχοί, οριζόμενοι από την Ι. Κοινότητα. τέσσαρες καθηγητές του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου (από την Θεολογική, την Φιλοσοφική και την Πολυτεχνική Σχολή). ένας εκπρόσωπος του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος, και δύο αρχαιολόγοι εκ μέρους της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας (Υπουργείο Πολιτισμού) 17. Σκοποί του ΚΕΔΑΚ είναι: α) η τελική διαμόρφωση προγράμματος έργων υποδομής, συντηρήσεως και αναστηλώσεων, και β) η εκτέλεση των έργων, προς υποβοήθηση της Ι. Κοινότητος και των μονών. Προς τούτο, οι αρμοδιότητες των υπουργείων: α) Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων, β) Πολιτισμού, και γ) Γεωργίας στην περιοχή του Αγίου Όρους ασκούνται πλέον αποκλειστικά από το ΚΕΔΑΚ 18. Επίσης, στην αποκλειστική αρμοδιότητά του ανήκουν η έγκριση και ο έλεγχος πάσης μελέτης, που αφορά στην εκτέλεση έργου ή κάθε συναφούς εργασίας εντός της περιοχής του Άθω. Ακόμη, το ΚΕΔΑΚ προγραμματίζει, συντονίζει, εποπτεύει, χρηματοδοτεί και εκτελεί τα πάσης φύσεως αναγκαία έργα. Πάντως, για όλα τα έργα ή για όλες τις συναφείς εργασίες απαιτείται η σύμφωνη γνώμη των μονών εκείνων, που το συγκεκριμένο έργο τις αφορά, καθώς και της Ι. Κοινότητος για τα
γενικώτερης φύσεως έργα. Όλες οι δαπάνες λειτουργίας και δραστηριότητος του ΚΕΔΑΚ προέρχονται από το Ελληνικό Κράτος. 6. Το θεσμικό πλαίσιο της προστασίας των πολιτιστικών αγαθών στο Άγιο Όρος, νομίζω ότι καθιστά προφανή την εύθραυστη ισορροπία μεταξύ του Κράτους και των υπηρεσιών του αφ ενός και της αγιορειτικής αυτοδιοικήσεως αφ ετέρου. Η αποχή καθενός από τους εμπλεκομένους φορείς να υπεισέρχεται στις αρμοδιότητες των άλλων, συνιστά τον ακρογωνιαίο λίθο διατηρήσεως αυτής της ισορροπίας, η οποία ως προς τον δικό της κύκλο δραστηριοτήτων συνεχίζει να διατηρεί ζωντανή την απόλαυση της αγιορειτικής πολιτιστικής κληρονομίας εκ μέρους του Ορθοδόξου κόσμου. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Περί του καθεστώτος εν γένει του Αγίου Όρους, βλ. Δ. Πετρακάκου, Το μοναχικόν πολίτευμα του Αγίου Όρους-Άθω, Αθήναι 1925. Προσοχή εις το Άγιον Όρος. Ανάγκη νομοθετικού διακανονισμού του καθεστώτος αυτού, Αθήναι 1925. Π. Παναγιωτάκου. Η οργάνωσις του μοναχικού πολιτεύματος εν Αγίω Όρει, «Αρχείον Εκκλησιαστικού και Κανονικού Δικαίου» 4 (1949) 79-192. Ν. Αντωνοπούλου. Η συνταγματική προστασία του αγιορειτικού καθεστώτος, Αθήναι 1958, ( 2 1997). Στ. Παπαδάτου, Η πολιτειακή θέσις του Αγίου Όρους, Αθήναι 1965. Ir. Doens-Χ. Παπαστάθη, Νομική βιβλιογραφία Αγίου Όρους, 1912-1969, «Μακεδονικά» 10 (1970) 191-242. Ch. Papastathis, The Status of Mount Athos in Hellenic Public Law, Mount Athos and the European Community Thessaloniki 1993, 55-75. Ευ. Δωρή, Το δίκαιον του Αγίου Όρους Άθω, τ.α, Αθήναι-Κομοτηνή 1994. 2. Βλ. Ευ. Δωρή, ό.π., 430-450. 3. Βλ. Ευ. Δωρή, ό.π., 465-476. 4. Το Σ. περιορίζει το αναπαλλοτρίωτο μόνο στο έδαφος της χερσονήσου, από την Μεγάλη Βίγλα και εξής, ενώ ο ΚΧΑΟ 181 αναφέρεται σε πάσα ακίνητη περιουσία των ι. μονών, βλ. Ευ. Δωρή, ό.π., 624-661. 5. Βλ. Ευ. Δωρή, ό.π., 611-613. 6. Βλ. «Ορθοδοξία» 22 (1947) 226-232. ΦΕΚ Β 123/1947. Ευ. Δωρή, ό.π., 477-472. Το άρθρο 17 της ΥΑ αυτής τροποποιήθηκε με την υπ αριθμ. 20136/ΕΚ/18 α /2-2-1953 Απόφαση του υπουργού εξωτερικών (ΦΕΚ Β 32/17-2-1953), με την οποία απαγορεύθηκε η εξαγωγή από την χερσόνησο βιβλίων, που εκδόθηκαν πριν από το 1870. Περί της ειδικής νομοθεσίας προς προστασία των πολιτιστικών αγαθών του Αγίου Όρους, βλ. Κυρ. Κυριαζοπούλου, Προστασία πολιτιστικών αγαθών και θρησκευτική ελευθερία, Θεσσαλονίκη 1993, 139-151. Ν. Χαρκιολάκη, Προϋποθέσεις για την εκτέλεση έργων στερεώσεως και συντηρήσεως των Ιερών Μονών του Αγίου Όρους, «Πρωτάτον», τχ. 50 (Νοέμ.-Δεκ. 1994), 403-410. 7. Περί των μετοχίων, βλ. Χ. Παπαστάθη, Το αναπαλλοτρίωτο υπέρ των Πρεσβυγενών Πατριαρχείων. Συμβολή στη μελέτη του άρθρου 18, 8 του Συντάγματος, «Χαριστείον Σεραφείμ Τίκα», Αθήναι 1984, 524-528. 8. Παρά την ΣτΕ (ολομ.) 2629/1988 («Αρμενόπουλος» 43 [1989] 174-175. ΝοΒ 37 [1989] 818-819. «Χριστιανός» 28 [1989] 187-188. «Διοικητική Δίκη» 2 [1990] 231) και την Συμβ. Εφ. Θεσ/νίκης 418/1990 («Υπεράσπιση» 1 [1991]
208-209), που αποδέχονται ότι οι ι. μονές του Αγίου Όρους δεν είναι νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου, φρονώ ότι κρατούσα παραμένει η αντίθετη άποψη, για την οποία βλ. την έκθεση του Σ. Σολιώτη ως εισηγητή της ΣτΕ (ολομ.) 1093/1936, «Θέμις» 48 (1937) 65-74, ειδικά 69. ΑΠ (Τμ. Α ) 783/2000, «ΕλλΔνη» 42 (2001) 107-109. Εφ.Πειρ. 537/1992 «Χριστιανός» 11 (1992) 84-88. Μ. Στασινοπούλου, Η αστική ευθύνη του κράτους, Αθήναι 1950, 416. του ίδιου, Δίκαιον των διοικητικών πράξεων, Αθήναι 1951, 78. Σπ. Τρωιάνου, Παραδόσεις Εκκλησιαστικού Δικαίου, Αθήνα-Κομοτηνή 2 1984, 478. του ιδίου, Η φύση της νομικής προσωπικότητας των ιερών μονών του Αγίου Όρους, «Χριστιανός» 23 (1984) 110-116. Ch. Papastathis, ό.π., 74. Πρ. Παυλοπούλου, Η νομική φύση των οργάνων διοίκησης του Αγίου Όρους και η είσπραξη των προστίμων που εκείνη επιβάλλει κατά τον ΚΕΔΕ Γνωμοδότηση, «Δίκη» 28 (1997) 550-552. Ι. Κονιδάρη. Εγχειρίδιο Εκκλησιαστικού Δικαίου, Αθήνα-Κομοτηνή 2000, 252. 9. Βλ. Ευ. Δωρή, ό.π., 455. 10. ΦΕΚ Β 714/29.10.1965. Η απόφαση αυτή εκδόθηκε βάσει του άρθρ. 52 του Ν. 5251/1932 «Περί αρχαιοτήτων». 11. 379/1966, ΝοΒ 14 (1966) 382-383. Νομικό Δελτίο Νομ. Συμβ. Κρ. 8 (1966) 83-85 (περίληψη). 12. ΝοΒ 15 (1967) 686-687. Επιθ. Δ.Δ.Δ. 11 (1967) 320-321 (περίληψη). 13. Αγιορείτικη Αυτοδιοίκηση και κρατική μέριμνα για τις αρχαιότητες, ΝοΒ 26 (1978) 1020-1022. Αντίθετος ο Κυρ. Κυριαζόπουλος, ό.π., 143-146. 14. «Αρμενόπουλος» 27 (1973) 128-130. Χαρ. Ν. Φραγκίστα, Γνωμοδοτήσεις, Αθήνα-Κομοτηνή 1980, 623-626. Αντίθετος ο Κυρ. Κυριαζόπουλος, ό.π., 147-149. 15. «Αρμενόπουλος» 27 (1973) 126-128. ΠοινΧρ. 24 (1973) 221-223. 16. «Επιθ. Δικαίου του Δημοσίου» 3 (1986) 44-45. Βλ. Ευ. Δωρή, ό.π., 448-450. 17. Περί ΚΕΔΑΚ, βλ. ΠΔ 1231/12. 16-10-1981. Κοινή Απόφαση Υπουργών Οικονομικών και Βορείου Ελλάδος 4360/13.16-10-1981. Κοινή Απόφαση Υπουργών Προεδρίας Κυβερνήσεως και Βορείου Ελλάδος 2890/18.24-6- 1982. Κοινή Απόφαση Υπουργών Οικονομικών και Βορείου Ελλάδος 3936/11.21-11-1986. Κοινή Απόφαση Υπουργών Προεδρίας Κυβερνήσεως και Βορείου Ελλάδος 1753/15-1/15-2-1988 και 1754/15-1/15-2-1988. ΝΔ 9/20.26-1-1998 «Διατήρηση της εποπτείας Ν.Π.Δ.Δ. από το Υπουργείο Μακεδονίας-Θράκης. Γνμδ. Νομικής Υπηρεσίας Δημοσίου 120/1982, 709/1986, 960/1987, 3/1992, 9/1993 και 346/2000. Κυρ. Κυριαζοπούλου, ό.π., 149-151. Ευ. Δωρή, ό.π., 430-450.
18. Σύμφωνα με την γνωμοδότηση της Νομικής Υπηρεσίας Δημοσίου υπ ριθμ. 960/1987 («Επιθ. Δικαίου του Δημοσίου» 4 [1987] 113), μετά την θέση σε ισχύ των διατάξεων του άρθρ. 9 του Ν. 1198/1981, οι αρμοδιότητες του Υπουργείου Πολιτισμού στο Άγιον Όρος ασκούνται αποκλειστικά από το ΚΕΔΑΚ, εκτός από τις αρμοδιότητες για την τήρηση και εφαρμογή των διατάξεων του κωδικοποιημένου Ν. 5351/1932.