ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΠΟΙΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΠΟΙΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΒΙΑ ΚΑΙ ΠΟΙΝΙΚΗ ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗ Θεωρητική μελέτη με έμφαση στη βία μεταξύ συζύγων/συντρόφων & εμπειρική έρευνα υποθέσεων ποινικής διαμεσολάβησης στην Εισαγγελία Πρωτοδικών Θεσσαλονίκης ΧΑΤΖΗΣΠΥΡΟΥ ΘΕΟΦΙΛΗ (Α.Μ. 650) Μεταπτυχιακή Υπότροφος Ι.Κ.Υ. Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Πιτσελά Αγγελική ακαδημαϊκό έτος 2011-2012

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1 ΙΙ. ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ 5 Α. Το φαινόμενο της ενδοοικογενειακής βίας με έμφαση στη βία μεταξύ συντρόφων/συζύγων 5 1. Εννοιολογικός προσδιορισμός και ο χαρακτήρας της ενδοοικογενειακής βίας ως εγκλήματος 5 1.1. Ορισμός και μορφές 5 1.2. Ενδοοικογενειακή βία, μια προσωπική υπόθεση; 11 2. Αιτιολογικές προσεγγίσεις και το ζήτημα του φύλου ως ιδιαίτερη προβληματική 14 2.1. Θεωρίες για την εξήγηση-ερμηνεία του φαινομένου 14 2.2. Ενδοοικογενειακή βία, ζήτημα φύλου; 19 3. Συστηματοποίηση και διακρίσεις της ενδοοικογενειακής βίας 21 3.1. Ενδο-συζυγική/συντροφική βία 21 3.2. Ενδοοικογενειακή βία κατά παιδιών και κατά ηλικιωμένων 26 4. Τα πρόσωπα της ενδο-συζυγικής/συντροφικής βίας 28 4.1. Χαρακτηριστικά του δράστη 29 4.2. Χαρακτηριστικά του θύματος 32 5. Συνέπειες 37

Β. Θεσμική αντιμετώπιση 38 1. Η διεθνής δραστηριοποίηση για την καταπολέμηση του φαινομένου 38 1.1. Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών 39 1.2. Συμβούλιο της Ευρώπης 41 1.3. Ευρωπαϊκή Ένωση 44 2. Η στάση του έλληνα νομοθέτη 45 2.1. Οι ρυθμίσεις του Ν.3500/2006 51 2.1.1. Έννομο αγαθό 53 2.1.2. Ο χαρακτήρας των εγκλημάτων 56 2.1.3. Η ρύθμιση περί των υποχρεώσεων των εκπαιδευτικών 60 2.1.4. Ο θεσμός της ποινικής διαμεσολάβησης 63 ΙΙΙ. ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΝ ΠΟΙΝΙΚΗ ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗ ΣΤΗΝ ΕΙΣΑΓΓΕΛΙΑ ΠΡΩΤΟΔΙΚΩΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ 70 Α. Σχεδιασμός, μεθοδολογία και περιεχόμενο 70 Β. Αποτελέσματα 73 1. Στοιχεία προκύπτοντα από τη μελέτη των δικογραφιών 73 2. Οι συνεντεύξεις με τους ειδικούς 83 3. Συνολική εκτίμηση 88 Γ. Συνδυαστικές κριτικές παρατηρήσεις η αποκαταστατική δικαιοσύνη στην ενδοοικογενειακή βία 91

ΙV. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΑΝΤΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 99 Α. Νομοθετική αντιμετώπιση 99 1. Διατάξεις ουσιαστικού ποινικού δικαίου 99 2. Ποινική διαμεσολάβηση 102 Β. Πρόσθετα μέτρα 105 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1 ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ 10 ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ 10 ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 13

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η μελέτη του φαινομένου της ενδοοικογενειακής βίας σε συνδυασμό με την πραγματοποίηση εμπειρικής έρευνας με θέμα την εφαρμογή του θεσμού της ποινικής διαμεσολάβησης αποτέλεσε πρόταση της επιβλέπουσας καθηγήτριας Αγγελικής Πιτσελά, την οποία και αποδέχθηκα με ενθουσιασμό. Η ενασχόληση με ένα τόσο ευαίσθητο κοινωνικά ζήτημα, όσο και η εκ των έσω ψηλάφηση ενός νεοεισαχθέντος θεσμού, εξαρχής κίνησαν το επιστημονικό μου ενδιαφέρον. Καθώς, ωστόσο, η ενδοοικογενειακή βία περιλαμβάνει πολλές μορφές, η διεξοδική μελέτη των οποίων θα απαιτούσε περισσότερο χρόνο, επελέγη ο σχετικός περιορισμός του θέματος και η έμφαση στις περιπτώσεις της βίας μεταξύ συζύγων/συντρόφων. Η έρευνα επίσης σχεδιάσθηκε σε συνεργασία με την επιβλέπουσα καθηγήτρια, η οποία και μου υπέδειξε σημαντικές κατευθύνσεις προωθώντας τη σκέψη μου σε κάθε στάδιο. Η θεματική αυτή αποτέλεσε εξαιρετική δυνατότητα εμβάθυνσης στην εγκληματολογία και στον άκρως διεπιστημονικό χαρακτήρα της, αφού προϋπέθετε αξιοποίηση γνώσεων εγκληματολογίας, ψυχολογίας, ποινικού δικαίου και ποινικής δικονομίας για την κάλυψη όλων των επιμέρους ζητημάτων. Παράλληλα, λόγω του ιδιαίτερου χαρακτήρα της έδωσε κίνητρο για προβληματισμό και έδαφος για τη διατύπωση προτάσεων. Η συλλογή βιβλιογραφίας ξεκίνησε το Μάιο του 2011 και ολοκληρώθηκε στο τέλος Δεκεμβρίου 2011, και πραγματοποιήθηκε κυρίως στη Βιβλιοθήκη του Τμήματος Νομικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου αλλά και στην Ψηφιακή Βιβλιοθήκη «Γεώργιος Δ. Βερναρδάκης» του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Harvard. Σχετικά η τελευταία επίσκεψη στις ηλεκτρονικές πηγές τοποθετείται την 5 η.1.2012. Η έρευνα στις δικογραφίες της Εισαγγελίας Πρωτοδικών Θεσσαλονίκης διήρκησε από τον Ιούλιο έως και το Σεπτέμβριο του 2011, ενώ οι συνεντεύξεις πραγματοποιήθηκαν Σεπτέμβριο και Δεκέμβριο του 2011, με μεταγενέστερη επικοινωνία για την επικαιροποίηση των δεδομένων το Φεβρουάριο του 2012.

Οφείλω δε να ευχαριστήσω εγκάρδια τον Προϊστάμενο της Εισαγγελίας Πρωτοδικών Θεσσαλονίκη, Αντιεισαγγελέα Εφετών, Μπακέλα Ε., την Εισαγγελέα Πρωτοδικών, Καραμόσχογλου Α., τον ψυχολόγο του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικής Αλληλεγγύης Θεσσαλονίκης, Καρανίκο Α., αλλά και τους υπαλλήλους της Γραμματείας στην Εισαγγελία Πρωτοδικών Θεσσαλονίκης, χωρίς την πολύτιμη συνεργασία και βοήθεια των οποίων η διεξαγωγή της έρευνας θα ήταν απολύτως αδύνατη. Κατά τη διάρκεια συγγραφής της παρούσας διπλωματικής εργασίας η καταβολή υποτροφίας μεταπτυχιακού στο πεδίο της Εγκληματολογίας από το Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών αποτέλεσε σημαντικό παράγοντα, καθώς επέτρεψε την κατά χρονικά διαστήματα αποκλειστική και απερίσπαστη ενασχόληση με την έρευνα. Θεσσαλονίκη, Μάιος 2012 Χ.Θ.

ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ ά. άρθρο/ άρθρα αρ. αριθμός βλ. βλέπε Brit.J.Criminol. British Journal of Criminology ΕγκΕισΑΠ Εγκύκλιος Εισαγγελέα Αρείου Πάγου εδ. εδάφιο ΕΚΚΑ Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύης επ. επόμενα ΕΕ Ευρωπαϊκή Ένωση ΕΣΔΑ Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ΗΠΑ Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής κ.ά. και άλλα κ.ε. και εξής κ.τ.λ. και τα λοιπά ΚΠΔ Κώδικας Ποινικής Δικονομίας Ν. Νόμος No number ΟΗΕ Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών ό.π. όπου παραπάνω παρ. παράγραφος ΠεντΑναθΔικ Πενταμελές Αναθεωρητικό Δικαστήριο περ. περίπτωση ΠΚ Ποινικός Κώδικας ΠοινΔικ Ποινική Δικαιοσύνη ΠοινΧρον Ποινικά Χρονικά Πρβλ παράβαλε σελ. σελίδα Υπερ. Υπεράσπιση Vol. Volume υποσημ. υποσημείωση

{ } Κοιτούσα τον άντρα της και σκεφτόμουνα πόσο μπορεί να σε ξεγελάσει ένας άνθρωπος και να είναι άλλο από αυτό που δείχνει. Η Μυρσίνη περιτριγυρισμένη από ζωγραφιές, από σημάδια, και πάντα με μια μάσκα φορεμένη. Και εγώ συνένοχή της να μην ξέρω τι να κάνω. Μια βδομάδα πέρασε από εκείνο το τραπέζι και ούτε μια στιγμή δεν έβγαιναν από το μυαλό μου οι ζωγραφιές της Μυρσίνης. Η Μυρσίνη μας, ένα κακοποιημένο παιδί, μια κακοποιημένη γυναίκα και εγώ; Εγώ τι κάνω; Δεν βαστούσα άλλο τούτη τη σιωπή. Έφυγα τρέχοντας και πήγα σπίτι της αποφασισμένη να την πάρω από εκεί μέσα με το έτσι θέλω. Βρήκα την πόρτα ανοιχτή, μπήκα τρομαγμένη. Σπασμένα αντικείμενα εδώ και εκεί. Τρόμαξα. Άργησα. Το ένιωσα πως άργησα.{ } (Απόσπασμα από το κείμενο της Νεφέλης Π.Ζ. «Οι ζωγραφιές της Μυρσίνης», σε: http://www.onestory.gr/post/16938327676)

Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η σύναψη μιας σχέσης και η επισημοποίησή της μέσω της τέλεσης γάμου, η συγκατοίκηση συντρόφων ή συγγενών, η απόκτηση και η ανατροφή ενός παιδιού, αποτελούν μεταξύ άλλων καταστάσεις στο πλαίσιο των οποίων η βία εμφανίζεται ασυμβίβαστη. Παρόλα αυτά, η ενδοοικογενειακή βία αποτελούσε και αποτελεί ένα υπαρκτό και ιδιαίτερα παθογενές φαινόμενο με ποικίλες συνέπειες 1. Οι ιδιαιτερότητές του, εξάλλου, εντοπίζονται σε περισσότερα σημεία. Όχι μόνο εμφιλοχωρεί εντός σχέσεων οικειότητας που αναμένεται να παράσχουν ασφάλεια 2, αλλά ενδημεί σε ετερόκλιτα περιβάλλοντα, ήτοι σε διαφορετικές εποχές, χώρες, πολιτισμούς, μεταξύ ατόμων με διαφορετικές καταβολές, μορφωτικό και κοινωνικοοικονομικό επίπεδο 3. Επιπλέον, η μελέτη και αντιμετώπισή του περιορίστηκαν σημαντικά από τις εκάστοτε επικρατούσες κοινωνικές αντιλήψεις γύρω από τον -όταν όχι αποδεκτό- τουλάχιστον «ιδιωτικό» χαρακτήρα του επιτρέποντας τη διαιώνισή του πίσω από τις κλειστές πόρτες του οίκου, την ύπαρξη ενός μεγάλου σκοτεινού αριθμού, αλλά και τη διατήρησή πολλών μύθων και στερεοτύπων γύρω από τη φύση, τη συχνότητα και τους πρωταγωνιστές του 4. 1 Βλ. Βλάχου Β., Η προσέγγιση της ενδοοικογενειακής βίας υπό το πρίσμα των εγκληματολογικών θεωριών, ΠοινΛογ 2008, σελ. 735, της ιδίας, Η βία κατά των γυναικών, Ερευνητικά δεδομένα σύγχρονοι προβληματισμοί, ΠοινΔικ 2006, σελ. 471, Παπαθεοδώρου Θ., Η ποινικοποίηση της ενδοοικογενειακής βίας, συγκριτική προσέγγιση, ΠοινΔικ 2007, σελ. 71. 2 Βλ. και Μπουγάδη Σ., Η ενδο-οικογενειακή βία και η αντιμετώπισή της στις ΗΠΑ, ΠοινΔικ 2004, σελ. 90. 3 Βλ. Βλάχου Β., Η βία κατά των γυναικών, Ερευνητικά δεδομένα σύγχρονοι προβληματισμοί, ό.π., σελ. 472, Παπαθεοδώρου Θ., Η ποινικοποίηση της ενδοοικογενειακής βίας, συγκριτική προσέγγιση, ό.π., σελ. 71, Μπουγάδη Σ., Η ενδο-οικογενειακή βία και η αντιμετώπισή της στις ΗΠΑ, ό.π., σελ. 90, Σκλάβου Κ., Ανάλυση της διαπολιτισμικής διάστασης της ενδοοικογενειακής βίας: Ποιοτική διερεύνηση των χαρακτηριστικών και επιπτώσεων, σε Τιμητικό Τόμο για τον καθηγητή Ιάκωβο Φαρσεδάκη, Η σύγχρονη εγκληματικότητα, η αντιμετώπισή της και η Επιστήμη της Εγκληματολογίας, Τόμος Ι, (επιμ. Α.-Ε. Χαλκιά), Νομική Βιβλιοθήκη, 2011, σελ. 565. Βλ. επίσης ενδεικτικά Yount K., Li L., Li L., Women s justification of domestic violence in Egypt, Journal of Marriage and the Family, 71, 2001, 1125. 4 Οι παραπάνω παράγοντες που δυσχέραιναν την ανάδειξη και μελέτη του φαινομένου έχουν πλειστάκις υπογραμμιστεί στην ξένη και την ελληνική βιβλιογραφία. Βλ. ενδεικτικά Αλεξιάδη Σ., Εγκληματολογία, ε εκδ., Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2010, σελ. 186-188, Δημόπουλου Χ., Εισηγήσεις Εγκληματολογίας, Νομική Βιβλιοθήκη, 2008, σελ. 820, Nicolson P., Wilson R., Is domestic violence a gender issue? views from a British city, Journal of Community and applied social psychology, 14, 2004, σελ. 267, Μηλιώνη Φ., Εγκληματολογία και φύλο: Ειδικά Θέματα, σε Κουράκη Ν., Έμφυλη Εγκληματικότητα, Ποινική και εγκληματολογική προσέγγιση του φύλου, β εκδ., εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα- Κομοτηνή, 2009, σελ. 463, Riggs D., Caulfield M., Street A., Risk for domestic violence: factors associated with perpetration and victimization, Journal of clinical psychology, Vol. 56(10), 2000, σελ. 1290. 1

Στην αναγνώρισή του συνέβαλε σημαντικά η ανάπτυξη του φεμινιστικού κινήματος 5, το οποίο και το ανέδειξε σε επείγον κοινωνικό πρόβλημα, αφού συνήθη θύματα υπήρξαν -και αποτελούν ακόμα- κυρίως οι γυναίκες αλλά και τα παιδιά. Πρόσθετα, δεν έλειψε και η επιστημονική αντιπαράθεση σχετικά με τα αίτια του φαινομένου και το κατά πόσο συνιστά ζήτημα φύλου 6. Ιδιαίτερα, η επιστημονική έρευνα και μελέτη πολλών πτυχών του φαινομένου της βίας μεταξύ συντρόφων, αλλά και κατά των παιδιών, στο πλαίσιο της οικογένειας γνώρισε σημαντική ανάπτυξη στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής 7. Παράλληλα, διεθνείς και ευρωπαϊκοί οργανισμοί δραστηριοποιήθηκαν με σκοπό τη θεσμική αντιμετώπιση της βίας κατά γυναικών και παιδιών μέσα από την υιοθέτηση κειμένων και τη σύναψη συμβάσεων 8. Η αργοπορημένη αντίδραση 9 του έλληνα νομοθέτη, μόλις το 2006, αποδεικνύει την αμηχανία από την πλευρά της πολιτείας να αναγνωρίσει το 5 Βλ. Αρτινοπούλου Β., Βία κατά των γυναικών. Οι πολιτικές της Ευρωπαϊκές Ένωσης, σε Τιμητικό τόμο για την Αλίκη Γιωτοπούλου Μαραγκοπούλου, Δικαιώματα του Ανθρώπου, Έγκλημα Αντεγκληματική Πολιτική, τόμος Α, (επιμ. Α. Μαγγανάς), Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2003, σελ. 105, Βλάχου Β., Ποινική δικαιόσυνη και θύμα Η περίπτωση της βίας εναντίον των γυναικών στο πλαίσιο της οικογένειας: μια σύντομη ανασκόπηση, ΠοινΔικ 2004, σελ. 86 επ., Πετούση Β., Φεμινιστική εγκληματολογία: Βασικές θέσεις και προτάσεις, σε Τιμητικό Τόμο για τον Στέργιο Αλεξιάδη, Η εγκληματολογία στην Ελλάδα σήμερα, (επιμ. Σ. Γεωργούλας), εκδ. ΚΨΜ, Αθήνα, 2007, σελ. 134-135, Kelly J., Johnson M., Differentiation among types of intimate partner violence: Research update and implications for interventions, Family Court Review, Vol. 46, No 3, 2008, σελ. 476, Σαριδάκη Β., Η ενδοοικογενειακή βία με επίκεντρο τη βία κατά της γυναίκας, σε Εγκληματίες και Θύματα στο κατώφλι του 21 ου αιώνα, αφιέρωμα στη μνήμη του Ηλία Δασκαλάκη, (επιμ. Η. Δασκαλάκη, Π. Παπαδοπούλου, Δ. Τσαμπαρλή, Ι. Τσίγκακου, Ε. Φρόνιμου), Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Αθήνα, 2000, σελ. 207. 6 Βλ. ενδεικτικά Johnson M., Domestic Violence: It s not about Gender Or is it?, Journal of Marriage and the Family, 67, 2005, σελ. 1126, Μηλιώνη Φ., Το «φύλο» ως ιδιαίτερη παράμετρος στην εγκληματολογική έρευνα, σε Τιμητικό Τόμο για τον καθηγητή Στέργιο Αλεξιάδη, Εγκληματολογικές Αναζητήσεις, (επιμ. Α. Πιτσελά), Σάκκουλα, Αθήνα Θεσσαλονίκη, 2010, σελ. 587, Nicolson P., Wilson R., Is domestic violence a gender issue? views from a British city, ό.π., σελ. 276. 7 Βλ. σχετικά Βλάχου Β., Ποινική δικαιόσυνη και θύμα Η περίπτωση της βίας εναντίον των γυναικών στο πλαίσιο της οικογένειας: μια σύντομη ανασκόπηση, ό.π., σελ. 87, Johnson M., Ferraro K., Research on Domestic Violence in the 1990s: Making Distinctions, Journal of Marriage and the Family, 62, 2000, σελ. 948, Μαγγανάς Α., Η ενδο-συζυγική βία ή ένας κόσμος όμορφος, αγγελικά πλασμένος, ΠοινΔικ 1999, σελ. 70. Μπουγάδη Σ., Η ενδο-οικογενειακή βία και η αντιμετώπισή της στις ΗΠΑ, ό.π., σελ. 90. 8 Βλ. Αλεξιάδη Σ., Εγκληματολογία, ό.π., σελ. 188 επ., Αρτινοπούλου Β., Βία κατά των γυναικών. Οι πολιτικές της Ευρωπαϊκές Ένωσης, ό.π., Παπαθεοδώρου Θ., Η ποινικοποίηση της ενδοοικογενειακής βίας, συγκριτική προσέγγιση, ΠοινΔικ 2007, σελ. 73. 9 Έτσι και Αρτινοπούλου Β., Το ζήτημα της ενδοοικογενειακής βίας στην Ελλάδα. Επισκόπηση ερευνών και αξιολόγηση δράσεων και πολιτικών (1995-2005) σε Τιμητικό Τόμο για τον Ιωάννη Μανωλεδάκη, Μελέτες ποινικού δικαίου Εγκληματολογίας Ιστορίας του εγκλήματος, ΙΙ, Σάκκουλα, Αθήνα Θεσσαλονίκη, 2007, σελ. 1019. 2

φαινόμενο της ενδοοικογενειακής βίας και να λάβει μέτρα. Ο Ν. 3500/2006 10 εισήχθη λόγω συμμόρφωσης σε ευρωπαϊκή Απόφαση-πλαίσιο και, αν και δεν αποτέλεσε εθνική νομοθετική πρωτοβουλία, συνοδεύθηκε, αφενός, από σημαντικές προσδοκίες για την αποτελεσματικότητά του και, αφετέρου, από ουσιώδη κριτική γύρω από τις ρυθμίσεις του, τόσο τις ουσιαστικές, όσο και τις δικονομικές και κυρίως σχετικά με τον ρηξικέλευθο θεσμό της ποινικής διαμεσολάβησης 11. Η παρούσα εργασία επιχειρεί να εξετάσει μερικά από τα πιο κεντρικά θέματα της ενδοοικογενειακής βίας εστιάζοντας κατά κύριο λόγο στη βία μεταξύ συντρόφων, αφιερώνοντας πάντως σχετικά συνοπτικά σημεία στη βία κατά των παιδιών και των ηλικιωμένων. Αρχικά, στην πρώτη ενότητα περιλαμβάνονται βασικές θεωρητικές αναλύσεις γύρω από το φαινόμενο, το περιεχόμενο και τις διακρίσεις του, την αιτιολογία, τα πρόσωπα των πρωταγωνιστών του και τις συνέπειές του. Οι παραδοχές που προκύπτουν μέσα από τις θεωρητικές τοποθετήσεις, που συχνά ενισχύονται και από εμπειρικά δεδομένα, αποσκοπούν στην καλύτερη κατανόησή της βίας στην οικογένεια και, συνακόλουθα, στην αποτελεσματικότερη αντιμετώπισή της. Η διεθνής στάση απέναντι στο φαινόμενο της ενδοοικογενειακής βίας αναπόδραστα απασχολεί την παρούσα θεματική, στην οποία και παρουσιάζονται σημαντικά κείμενα που προωθούν τη λήψη μέτρων για την καταπολέμησή του. Περαιτέρω, στο πλαίσιο της νομοθετικής αντιμετώπισης αναλύονται οι ρυθμίσεις του Ν. 3500/2006, ενώ περιλαμβάνονται κριτικές παρατηρήσεις σχετικά με το εύρος της έννοιας «οικογένεια», το εκ του νόμου προστατευόμενο έννομο αγαθό και τον 10 Βλ. για το κείμενο του νόμου βάση δεδομένων NOMOS: http://lawdb.intrasoftnet.com/ 11 Βλ. σχετικά με τον Ν. 3500/2006 μεταξύ άλλων, Γκρόζου Σ., Ενδοοικογενειακή βία: Από την παραδοσιακή καταστολή στην ποινική διαμεσολάβηση, σε Εθνική Σχολή Δικαστικών Λειτουργών, Ποινικό Δίκαιο Σήμερα. Μέσο προστασίας ή μέτρο ελευθερίας;, Νομική Βιβλιοθήκη, 2010, σελ. 174 επ., Γιοβάνογλου Σ., Ο εισαγγελέας ως διαμεσολαβητής στα πλημμελήματα ενδοοικογενειακής βίας και η αλλοίωση μιας αποκαταστατικής διαδικασίας, σε Τιμητικό Τόμο για τον καθηγητή Ιάκωβο Φαρσεδάκη, Η σύγχρονη εγκληματικότητα, η αντιμετώπισή της και η Επιστήμη της Εγκληματολογίας, Τόμος Ι, (επιμ. Α.-Ε. Χαλκιά), Νομική Βιβλιοθήκη, 2011, σελ. 1029 επ., Δημόπουλου Χ., Το σχέδιο νόμου «Για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας», ΠοινΔικ 2006, σελ. 1040 επ., Στεφανίδου Α., Μάρα Α., Σκέψεις για το νόμο περί ενδοοικογενειακής βίας, ΠοινΔικ 2009, σελ. 1432 επ., Συμεωνίδου-Καστανίδου Ε., Το νομοσχέδιο για την ενδοοικογενειακή βία, ΠοινΔικ 2006, σελ. 1013 επ. 3

ιδιώνυμο χαρακτήρα των εγκλημάτων, αλλά και τις οριζόμενες υποχρεώσεις των εκπαιδευτικών. Διεξοδικά στη συνέχεια εξετάζεται ο θεσμός της ποινικής διαμεσολάβησης, η εισαγωγή του οποίου στην ελληνική έννομη τάξη συνοδεύτηκε από πλήθος θετικών αλλά και αρνητικών αντιδράσεων. Με επίκεντρο τον ως άνω θεσμό προκύπτουν περισσότερα ερωτήματα. Έτσι, λοιπόν, γίνεται εκτενής αναφορά στο διεθνή διάλογο που ανέκυψε γύρω από την καταλληλότητα ή μη γενικότερα των αποκαταστατικών διαδικασιών στο πεδίο της ενδοοικογενειακής βίας. Επιπλέον, στο πλαίσιο του εθνικού ποινικού δικονομικού συστήματος απασχολεί και εξετάζεται το θέμα της νομοθετικής επιλογής του εισαγγελέα ως διαμεσολαβητή, αλλά και ο τρόπος ολοκλήρωσης της διαδικασίας μέσα από τη δικαστική ή μη επικύρωσή της. Επιχειρείται, τέλος, να απαντηθεί το αν, τελικά, ο θεσμός που εισήχθη στο ελληνικό δικονομικό σύστημα είναι αυτός που προβλέπεται στα διεθνή κείμενα και κατά πόσο διαθέτει προοπτικές τελεσφορίας. Τη θεωρητική προσέγγιση της ποινικής διαμεσολάβησης συμπληρώνουν, άλλωστε, και τα αποτελέσματα εμπειρικής έρευνας που διεξήχθη από τη γράφουσα το τελευταίο εξάμηνο του 2011, η οποία αφορά στην εφαρμογή του θεσμού στη Θεσσαλονίκη. Τα στοιχεία που προέκυψαν από την έρευνα δικογραφιών του ειδικού αρχείου της Εισαγγελίας Πρωτοδικών Θεσσαλονίκης για τις υποθέσεις της ποινικής διαμεσολάβησης λειτουργούν σε ένα πρώτο επίπεδο περιγραφικά δίνοντας μια εκ των έσω εικόνα της διαδικασίας, ενώ οι συνεντεύξεις με την αρμόδια Εισαγγελέα Πρωτοδικών και τον ψυχολόγο του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικής Αλληλεγγύης, το οποίο και αναλαμβάνει το εκ του νόμου οριζόμενο θεραπευτικό πρόγραμμα, συμπληρώνουν τα δεδομένα αναδεικνύοντας προβληματικά σημεία και επιτρέποντας αξιολογήσεις. Στο τελευταίο τμήμα της εργασίας συνοψίζονται συμπεράσματα χρήσιμα στη δόμηση της αντεγκληματικής πολιτικής και σχετικές προτάσεις βελτίωσης. 4

ΙΙ. ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ Α. Το φαινόμενο της ενδοοικογενειακής βίας με έμφαση στη βία μεταξύ συντρόφων/συζύγων 1. Εννοιολογικός προσδιορισμός και ο χαρακτήρας της ενδοοικογενειακής βίας ως εγκλήματος 1.1. Ορισμός και μορφές Επιχειρώντας μια πρώτη προσέγγιση της έννοιας της ενδοοικογενειακής βίας οφείλει να σημειωθεί ότι η εκδήλωσή της αφορά περισσότερες πράξεις ποικίλες ειδολογικά, ήτοι λεκτική, ψυχολογική, σωματική βία, σεξουαλική κακοποίηση, παραμέληση, κοινωνική απομόνωση και οικονομική εκμετάλλευση, αλλά και ποιοτικά διαφορετικές από άποψη βαρύτητας 12, από ένα χαστούκι, μέχρι κάποτε και την ανθρωποκτονία. Περισσότεροι ορισμοί έχουν διατυπωθεί από τη στιγμή που η βία στο πλαίσιο των οικογενειακών σχέσεων αποτέλεσε αντικείμενο τόσο επιστημονικής ενασχόλησης, όσο και ενδιαφέροντος από θεσμικά όργανα και 12 Βλ. Αλεξιάδη Σ., Εγκληματολογία, ό.π., σελ. 163, Αρτινοπούλου Β., Βία κατά των γυναικών. Οι πολιτικές της Ευρωπαϊκές Ένωσης, σε Τιμητικό τόμο για την Αλίκη Γιωτοπούλου Μαραγκοπούλου, Δικαιώματα του Ανθρώπου, Έγκλημα Αντεγκληματική Πολιτική, τόμος Α, (επιμ. Α. Μαγγανάς), Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2003, σελ. 106, Βλάχου Β., Η βία κατά των γυναικών, Ερευνητικά δεδομένα σύγχρονοι προβληματισμοί, ό.π., σελ. 471, Γκρόζου Σ., Ενδοοικογενειακή βία, ό.π., σελ. 174, Μπουγάδη Σ., Η ενδο-οικογενειακή βία και η αντιμετώπισή της στις ΗΠΑ, ό.π., σελ. 90 Nicolson P., Wilson R., Is domestic violence a gender issue?, ό.π., σελ. 266, Πανούση Γ., Βία στην οικογένειασχέσεις εξουσίας;, σε του ιδίου, Το μήνυμα στην Εγκληματολογία (άρθρα), εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα- Κομοτηνή, 1995, σελ. 163 και 166, όπου αναφέρεται ότι η ενδοοικογενειακή βία συνιστά μορφή εκφραστικής βίας, που απορρέει από την αδυναμία επικοινωνίας. Βλ. Παπαθεοδώρου Θ., Η ποινικοποίηση της ενδοοικογενειακής βίας, συγκριτική προσέγγιση, ό.π., σελ. 71, Παπαμιχαήλ Σ., Οι συνέπειες της έκθεσης των παιδιών στην ενδοοικογενειακή βία: Σύγχρονοι προβληματισμοί και τάσεις στην εγκληματολογική έρευνα και την αντεγκληματική πολιτική, σε Τιμητικό Τόμο για τον καθηγητή Ιάκωβο Φαρσεδάκη, Η σύγχρονη εγκληματικότητα, η αντιμετώπισή της και η Επιστήμη της Εγκληματολογίας, Τόμος Ι, (επιμ. Α.-Ε. Χαλκιά), Νομική Βιβλιοθήκη, 2011, σελ. 461 και της ιδίας, Κοινωνικές Αναπαραστάσεις της κακοποίησης των γυναικών από τους συζύγους/συντρόφους τους, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα- Κομοτηνή, 2005, σελ. 31. Βλ. και Φατούρου Ι., Ενδοοικογενειακή βία- Ανδρική θυματοποίηση, σε Τιμητικό Τόμο για τον καθηγητή Ιάκωβο Φαρσεδάκη, Η σύγχρονη εγκληματικότητα, η αντιμετώπισή της και η Επιστήμη της Εγκληματολογίας, Τόμος Ι, (επιμ. Α.-Ε. Χαλκιά), Νομική Βιβλιοθήκη, 2011, σελ. 192, όπου αναφέρονται ως μορφές η θρησκευτική εκμετάλλευση και η εγκληματική παρενόχληση (stalking). Ομοίως, το stalking ως μορφή ενδοοικογενειακής βίας περιλαμβάνεται και στο έργο των Buzawa E., Buzawa C., Domestic Violence, the criminal justice response, third edition, Sage Publications, Thousand Oaks, London, New Delhi, 2003, σελ. 14. 5

διεθνείς οργανισμούς. Είναι, λοιπόν, γενικότερα δυνατό να συναντήσει κανείς στη βιβλιογραφία ορισμούς ευρείς που να περιλαμβάνουν όλες τις παραπάνω μορφές, στενούς που συνδέουν τη βία μόνο με πράξεις φυσικών-σωματικών προσβολών εναντίον των μελών της οικογένειας 13, αλλά και μεικτούς, βάσει των οποίων οι παραδοσιακές μορφές βίας συνδυάζονται με χρόνιες προβληματικές και συγκρουσιακές ενδοοικογενειακές καταστάσεις αποκτώντας τελικά ενδημική μορφή εντός της εκάστοτε σχέσης 14. Ως φαινόμενο η ενδοοικογενειακή βία έχει σχεδόν ταυτοποιηθεί με το γυναικείο φύλο, αφού βάσει ερευνητικών δεδομένων, αφενός στην πλειοψηφία τους τα θύματα είναι γυναίκες, και αφετέρου, η ενδοοικογενειακή βία αποτελεί τη συχνότερη μορφή βίας κατά των γυναικών 15. Ο όρος «ενδοοικογενειακή βία» υιοθετήθηκε τη δεκαετία του 1970 από τους υποστηρικτές του γυναικείου κινήματος, με στόχο να υπογραμμισθεί ο κίνδυνος που διέτρεχε η γυναίκα-θύμα μέσα στην ίδια την οικογένειά της, και, τελικά, έγινε συνώνυμος με την κακοποίηση 16. Στη συνείδηση του κοινού η ενδοοικογενειακή βία περιλαμβάνει κυρίως τη σωματική και σεξουαλική βία μεταξύ των συντρόφων 17, ενώ λανθασμένες 13 Βλ. Δημόπουλου Χ., Εισηγήσεις Εγκληματολογίας, ό.π., υποσημ. 76. 14 Βλ. Δημόπουλου Χ., Εισηγήσεις Εγκληματολογίας, ό.π., σελ. 817-818. Βλ. επίσης Παπαμιχαήλ Σ., Κοινωνικές Αναπαραστάσεις της κακοποίησης των γυναικών από τους συζύγους/συντρόφους τους, ό.π., σελ. 39, όπου η συγγραφέας στη δική της μελέτη υιοθετεί τον ορισμό της Barbara Hart για την κακοποίηση μεταξύ συντρόφων, ήτοι «η κακοποίηση είναι μια μορφή βίαιης και εξαναγκαστικής συμπεριφοράς, με την οποία ο δράστης επιδιώκει τον έλεγχο των σκέψεων, των πεποιθήσεων και των πράξεων ενός άλλου προσώπου, το οποίο και τιμωρεί σε περίπτωση αποδοκιμασίας ή αντίστασής του». 15 Βλ. Βλάχου Β., Η βία κατά των γυναικών, Ερευνητικά δεδομένα σύγχρονοι προβληματισμοί, ό.π., σελ. 472 και Μηλιώνη Φ., Εγκληματολογία και φύλο: Ειδικά Θέματα, ό.π., σελ. 460 και 461, με αναφορές και σε ποσοτικά δεδομένα. Βλ. και Χατζηφωτίου Σ., Ενδοοκογενειακή βία κατά των γυναικών και παιδιών, διαπιστώσεις και προκλήσεις για την κοινωνική εργασία, εκδ. Τζιόλα, Θεσσαλονίκη, 2005, σελ. 16, όπου η συγγραφέας δέχεται ότι η συντριπτική πλειοψηφία των θυμάτων είναι γυναίκες και παιδιά, σημειώνοντας πάντως ότι υπάρχουν και άνδρες που υφίστανται κακοποίηση. 16 Βλ. σχετικά Kelly J., Johnson M., Differentiation among types of intimate partner violence: Research update and implications for interventions, ό.π., σελ. 476. Βλ. και Χατζηφωτίου Σ., Ενδοοκογενειακή βία κατά των γυναικών και παιδιών, διαπιστώσεις και προκλήσεις για την κοινωνική εργασία, ό.π., σελ. 24, όπου περιέχεται αναφορά στη Smith, σύμφωνα με την οποία ο όρος «ενδοοικογενειακή βία» δίνει έμφαση το γεγονός της βίας, χωρίς να περικλείει διαφωνίες και φιλονικίες. Πρβλ. και Buzawa E., Buzawa C., Domestic Violence, the criminal justice response, ό.π., σελ. 13, όπου υποστηρίζεται η χρήση του όρου «ενδοοικογενειακή βία» ως ουδέτερου από πλευράς φύλου. 17 Βλ. για την Ελλάδα την έρευνα σε Παπαμιχαήλ Σ., Βία μεταξύ συζύγων/ συντρόφων: Έρευνα καταγραφής των στάσεων και αναπαραστάσεων για το δράστη, το θύμα και την αντιμετώπισή τους, σε Τιμητικό Τόμο για τον Στέργιο Αλεξιάδη, Η εγκληματολογία στην Ελλάδα σήμερα, (επιμ. Σ. 6

παραδεδομένες αντιλήψεις περί συμμόρφωσης και πειθάρχησης των παιδιών εμποδίζουν κάποτε την ένταξη παρόμοιων πράξεων στο εν λόγω φαινόμενο 18. Ακόμα, βέβαια, και αν οι γυναίκες και τα παιδιά εμφανίζονται ως τα συνήθη θύματα, η βία στην οικογένεια μπορεί να ασκείται και κατά άλλων μελών, τόσο του άνδρα συζύγου ή συντρόφου 19, όσο και κατά των ηλικιωμένων 20 ή μεταξύ αδελφών. Κεντρικό σημείο στην οριοθέτηση της ενδοοικογενειακής βίας αποτέλεσε, επίσης, κυρίως για τους υποστηρικτές των φεμινιστικών προσεγγίσεων, το ζήτημα της άσκησης ελέγχου 21. Έτσι, η βία μεταξύ των συντρόφων θεωρήθηκε ότι ασκείται από τον άνδρα κατά της γυναίκας με σκοπό τη διατήρηση του κοινωνικά παραδεδομένου πατριαρχικού ελέγχου. Ωστόσο, η βία αναπτύσσεται παρόμοια και στο πλαίσιο άλλων σχέσεων οικειότητας, όχι απαραίτητα ετερόφυλων 22. Στο πλαίσιο του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών ο επίσημος ορισμός της βίας κατά των γυναικών, όπως διατυπώθηκε στην παράγραφο 113 της Πλατφόρμας Δράσης του Πεκίνου, περιλαμβάνει «κάθε πράξη βίας που στηρίζεται στο φύλο και έχει ως αποτέλεσμα, ή είναι δυνατό να έχει ως αποτέλεσμα, τη σωματική, σεξουαλική ή ψυχολογική βλάβη ή πόνο για τις γυναίκες, συμπεριλαμβανομένων Γεωργούλας), εκδ. ΚΨΜ, Αθήνα, 2007, σελ. 228. Σε παρόμοια αποτελέσματα κατέληξε και σχετική έρευνα στάσεων του κοινού στη Μεγάλη Βρετανία. Βλ. σχετικά Nicolson P., Wilson R., Is domestic violence a gender issue? views from a British city, ό.π., σελ. 278. 18 Βλ. έρευνα για την Ελλάδα σε Παπαμιχαήλ Σ., Εγκλήματα κατά της ζωής Σεξουαλικά εγκλήματα Εγκλήματα με θύματα γυναίκες και ανηλίκους, ΠοινΔικ 2002, σελ. 949. Βλ. επίσης Ανδριανάκη Ε., Η θυματολογική όψη της έρευνας «Εγκλήματα, ποινές και ελληνική κοινή γνώμη», ΠοινΔικ 2002, σελ. 954, Βλάχου Β., Ενδοοικογενειακή βία: Μεθοδολογικά, αξιακά και θεσμικά ζητήματα στο πλαίσιο της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας, σε Τιμητικό Τόμο για τον καθηγητή Ιάκωβο Φαρσεδάκη, Η σύγχρονη εγκληματικότητα, η αντιμετώπισή της και η Επιστήμη της Εγκληματολογίας, Τόμος Ι, (επιμ. Α.-Ε. Χαλκιά), Νομική Βιβλιοθήκη, 2011, σελ. 730. 19 Βλ. σχετικά Μαγγανά Α., Η ενδο-συζυγική βία ή ένας κόσμος όμορφος, αγγελικά πλασμένος, ό.π., σελ. 70 και 71, Φατούρου Ι., Ενδοοικογενειακή βία- Ανδρική θυματοποίηση, ό.π., σελ. 192. 20 Βλ. Fattah E., Βία κατά των ηλικιωμένων. Μορφές, πρότυπα και εξηγήσεις, (μτφρ. Ι. Διονυσίου), σε Αρτινοπούλου Β., Μαγγανάς Α., Θυματολογία και όψεις θυματοποίησης, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 1996, σελ. 165. 21 Βλ. για το στοιχείο του ελέγχου ανωτέρω υποσημ. 14. Με βάση τον ορισμό της Hart η βία συνιστά κακοποίηση μόνο εφόσον καταλήγει στον έλεγχο και την επιβολή. 22 Βλ. σχετικά Johnson M., Ferraro K., Research on Domestic Violence in the 1990s: Making Distinctions, ό.π., σελ. 949. Είναι δε αλήθεια ότι η έρευνα της βίας στο πεδίο των ομοφυλοφιλικών σχέσεων συναντά ακόμη περισσότερες δυσκολίες, για αυτό και τα ερευνητικά δεδομένα είναι λιγοστά. Βλ. την πρόσφατη μελέτη των Ofreneo M. A., Montiel C. J., Positioning theory as a discursive approach to understanding same-sex intimate violence, Asian Journal of Social Psychology, 13, 2010, σελ. 247 επ. Οι συγγραφείς μέσα από δική τους έρευνα αλλά και παραπομπές σε λίγες παρόμοιες εργασίες διαπιστώνουν ότι η βία και στις ομοφυλόφιλες σχέσεις είναι υπαρκτή και παρόμοια με αυτή των ετερόφυλων. Ειδικότερα βλ. στο ίδιο σελ. 257, όπου υπογραμμίζονται τα στοιχεία της δύναμης και του ελέγχου ως κυρίαρχα στα βίαια επεισόδια μεταξύ ομόφυλων συντρόφων. 7

των απειλών τέτοιων αξιόποινων πράξεων, τον εξαναγκασμό ή την αυθαίρετη στέρηση της ελευθερίας είτε αυτό προκύπτει στη δημόσια είτε στην ιδιωτική ζωή» 23. Στην πολύ πρόσφατη Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης «για την πρόληψη και την καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών και της ενδοοικογενειακής βίας» 24 το 2011, ορίζεται ως ενδοοικογενειακή βία «κάθε πράξη σωματικής, σεξουαλικής, ψυχολογικής ή οικονομικής βίας που λαμβάνει χώρα εντός της οικογένειας ή της οικιακής μονάδας ή ανάμεσα σε πρώην ή νυν συζύγους ή συντρόφους, είτε ο αυτουργός διαμένει ή διέμενε στην ίδια κατοικία με το θύμα είτε όχι». Τέλος, σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης ως ενδοοικογενειακή βία ορίζεται κάθε σωματική, σεξουαλική ή ψυχολογική βία που ασκείται εις βάρος του θύματος από των τωρινό ή πρώην σύζυγο, το σύντροφο ή άλλα μέλη της οικογένειας 25. Από τις μορφές με τις οποίες εμφανίζεται η ενδοοικογενειακή βία η σωματική βία 26 αφορά σε πράξεις, όπως για παράδειγμα οι γροθιές και τα χαστούκια, που επιχειρούνται με σκοπό την πρόκληση σωματικού πόνου στο θύμα και μπορεί να κλιμακώνονται μέχρι και την πρόκληση σοβαρού τραυματισμού ή και θανάτου. Η σεξουαλική βία 27 περιλαμβάνει τον εξαναγκασμό του θύματος μέσα από τη σωματική βία ή τις απειλές σε σεξουαλικές πράξεις. Ενώ η σεξουαλική κακοποίηση κατά των παιδιών προκαλεί άμεσα το αίσθημα δικαίου, ο εγκληματικός χαρακτήρας του συζυγικού βιασμού 28 δεν υπήρξε εξαρχής αυτονόητος λόγω 23 Βλ. Βλάχου Β., Η βία κατά των γυναικών, Ερευνητικά δεδομένα σύγχρονοι προβληματισμοί, ό.π., σελ. 471 και Μηλιώνη Φ., Εγκληματολογία και φύλο: Ειδικά Θέματα, ό.π., σελ. 469. 24 Η σχετική σύμβαση έχει ανοίξει προς υπογραφή από τα κράτη μέλη από την 11 η /5/2011 και δεν έχει ακόμη τεθεί σε ισχύ. Βλ.: http://conventions.coe.int/treaty/commun/cherchesig.asp?nt=210&cm=1&df=&cl=eng(last visit: 5/2/2012). Η Ελλάδα έχει υπογράψει, αλλά δεν επικύρωσε ακόμη την παρούσα σύμβαση. Για το κείμενο της σύμβασης βλ. σε: http://www.coe.int/t/dghl/standardsetting/convention-violence/texts/greek%20version.pdf 25 Βλ. Μηλιώνη Φ., Εγκληματολογία και φύλο: Ειδικά Θέματα, ό.π., σελ. 471. 26 Βλ. Μηλιώνη Φ., Εγκληματολογία και φύλο: Ειδικά Θέματα, ό.π., σελ. 471, Μπουγάδη Σ., Η ενδοοικογενειακή βία και η αντιμετώπισή της στις ΗΠΑ, ό.π., σελ. 90 και Παπαμιχαήλ Σ., Κοινωνικές Αναπαραστάσεις της κακοποίησης των γυναικών από τους συζύγους/συντρόφους τους, ό.π., σελ. 31. 27 Βλ. Μηλιώνη Φ., Εγκληματολογία και φύλο: Ειδικά Θέματα, ό.π., σελ. 471, Μπουγάδη Σ., Η ενδοοικογενειακή βία και η αντιμετώπισή της στις ΗΠΑ, ό.π., σελ. 90 και Παπαμιχαήλ Σ., Κοινωνικές Αναπαραστάσεις της κακοποίησης των γυναικών από τους συζύγους/συντρόφους τους, ό.π., σελ. 31. 28 Βλ. Παπαμιχαήλ Σ., Κοινωνικές Αναπαραστάσεις της κακοποίησης των γυναικών από τους συζύγους/συντρόφους τους, ό.π., σελ. 33. Βλ. επίσης Allison J., Wrightsman L., Rape, the misunderstood crime, Sage Publications, 1993, σελ. 85. Στις ΗΠΑ το 1978 η δικαστηριακή πρακτική ήρθε αντιμέτωπη με το ερώτημα, αν μπορεί ένας άντρας να βιάσει τη σύζυγό του; Με το ερώτημα αυτό δεν εννοείται τίποτα περισσότερο από το αν υπάρχει η δυνατότητα πλήρωσης της αντικειμενικής υπόστασης του εγκλήματος του βιασμού από τον σύζυγο. Ούτε την Ελλάδα το θέμα 8

κοινωνικών αντιλήψεων σε σχέση με την ιδιωτικότητα που πλαισιώνει το θεσμό του γάμου, την ύπαρξη μιας κακώς νοούμενης διαρκούς συναίνεσης, αλλά και των περίφημων συζυγικών καθηκόντων 29. Αναφέρεται δε σχετικά ότι ο εξαναγκασμός σε αυτές τις περιπτώσεις μπορεί να προκύπτει και μέσα από περισσότερο αθέατες μεθόδους, όπως η απειλή πολυγαμίας ή απιστίας από πλευράς του δράστη, εάν το θύμα δεν συμμορφωθεί στις απαιτήσεις του 30. Ιδιαίτερα επικίνδυνη μορφή βίας συνιστά η ψυχολογική κακοποίηση 31, καθώς η έκθεση του θύματος σε αυτή έχει πολλαπλές επιζήμιες συνέπειες και είναι συνήθως μακρόχρονη, αφού είναι δύσκολο να αποδειχθεί, ή ακόμα και για το ίδιο το θύμα να καταλάβει κάποτε ότι την υφίσταται. Συχνά δε η άσκηση συναισθηματικής-ψυχολογικής βίας ενισχύει και διατηρεί τις γενικότερες συνθήκες εντός των οποίων εκδηλώνεται η σωματική ή και σεξουαλική κακοποίηση. Συνήθεις συμπεριφορές ψυχολογικής βίας αποτελούν η εκούσια παραμέληση, η συναισθηματική καταπίεση, ο υπερβολικός έλεγχος του θύματος και οι απαγορεύσεις, η παθολογική ζήλια, η απομόνωση του θύματος από τον οικογενειακό και κοινωνικό του περίγυρο 32. Συγγενείς με αυτή μορφές βίας αυτό ήταν άγνωστο. Μόλις το 2006 ο Ν. 3500/2006 για την ενδοοικογενειακή βία έδωσε απάντηση εξαλείφοντας από την αντικειμενική υπόσταση του α 336 ΠΚ το στοιχείο «εξώγαμη» που χαρακτήριζε τη συνουσία. Βλ. επίσης σε: http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=37820, είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον το γεγονός πως μόλις τον Απρίλιο του 2009 στην Καμπούλ οι γυναίκες διαδήλωσαν ενάντια στο νέο οικογενειακό νόμο που μεταξύ άλλων ουσιαστικά νομιμοποιούσε το βιασμό που διαπράττεται από τον σύζυγο με το να εντάσσει τη συνεύρεση στα καθήκοντα των γυναικών και στα ανεπιφύλακτα δικαιώματα του άντρα. Αν ο σύζυγος ζητήσει, θα πρέπει και να λάβει με οποιονδήποτε τρόπο. Βλ. σχετικά και το ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για τα δικαιώματα των γυναικών στο Αφγανιστάν σε: http://eur-lex.europa.eu/lexuriserv/lexuriserv.do?uri=oj:c:2010:184e:0057:0059:el:pdf 29 Βλ. Allison J., Wrightsman L., ό.π., σελ. 88. Η πολιτεία υπήρξε ενίοτε απρόθυμη να παρέμβει στην οικειότητα μιας σχέσης όπως ο γάμος. Η σχέση των συζύγων θεωρείτο αφενός ιερή και αφετέρου νομιμοποιημένη σχέση σεξουαλικής οικειότητας, στην οποία η πολιτεία δεν εμπλέκεται. Ένας ακόμη λόγος που ίσως να εξηγεί τη διστακτικότητα από την πλευρά του νομοθέτη είναι η άποψη πως στο πλαίσιο ενός γάμου η συναίνεση είναι δεδομένη. Η θέση όμως αυτή είναι κατακριτέα. Ακόμα και αν η σύζυγος συναινεί στην οικειότητα, δεν συναινεί στον βιασμό. Η συναίνεση δεν είναι μια παγιωμένη κατάσταση, ούτε με το γάμο η γυναίκα διαθέτει την ελευθερία αυτοπροσδιορισμού του σώματός της. Βλ. επίσης στο ίδιο τις κατηγορίες συζυγικού βιασμού, ως συνέχεια της βίας, ως επιβολή για λόγους καθαρά σεξουαλικούς αλλά και ως εμμονή. 30 Βλ. Παπαμιχαήλ Σ., Κοινωνικές Αναπαραστάσεις της κακοποίησης των γυναικών από τους συζύγους/συντρόφους τους, ό.π., σελ. 33. 31 Βλ. Μηλιώνη Φ., Εγκληματολογία και φύλο: Ειδικά Θέματα, ό.π., σελ. 471, Μπουγάδη Σ., Η ενδοοικογενειακή βία και η αντιμετώπισή της στις ΗΠΑ, ό.π., σελ. 90 και Παπαμιχαήλ Σ., Κοινωνικές Αναπαραστάσεις της κακοποίησης των γυναικών από τους συζύγους/συντρόφους τους, ό.π., σελ. 34-35. 32 Βλ. Παπαμιχαήλ Σ., Κοινωνικές Αναπαραστάσεις της κακοποίησης των γυναικών από τους συζύγους/συντρόφους τους, ό.π., σελ. 35. 9

είναι περαιτέρω η λεκτική βία 33 και η κοινωνική απομόνωση 34. Έτσι, το θύμα μπορεί να υφίσταται ταπείνωση και υποβιβασμό που του προκαλούν ψυχικό πόνο και υπονομεύουν την αυτοεκτίμησή του μέσα από ποικίλες συμπεριφορές, όπως οι βρισιές και τα υποτιμητικά σχόλια, η βία κατά πραγμάτων, πχ. το χτύπημα του χεριού στο τραπέζι ή το σπάσιμο αντικειμένων, που διαθέτουν ως πράξεις έναν βαθύτερο συμβολισμό επιβολής, αλλά και μέσα από μια παθητική-επιθετική συμπεριφορά, όπως η διαρκής σιγή ή και ένα βλέμμα που εντέχνως δημιουργεί στο θύμα συνειρμούς για να συμμορφωθεί 35. Η κοινωνική απομόνωση, τέλος, εμφανίζεται εν μέρει και ως αποτέλεσμα όλων των παραπάνω συμπεριφορών και στοχεύει στη στέρηση από το θύμα κοινωνικών σχέσεων και δραστηριοτήτων εξυπηρετώντας την παραμονή του στην κακοποιητική σχέση. Εξάλλου, μπορεί να προκύπτει και εξαιτίας της ντροπής που νιώθει το ίδιο, το οποίο και αποκόπτεται, ώστε να κανείς να μην καταλάβει τα όσα βιώνει. Τα αισθήματα μοναξιάς, ανελευθερίας αλλά και φόβου είναι, λοιπόν, συνήθη για τα θύματα, τα οποία ενδεχομένως και να αυτοενοχοποιούνται. Σε επόμενη ενότητα οι διακρίσεις της ενδοοικογενειακής βίας θα δώσουν τη δυνατότητα βαθύτερης κατανόησης της έκτασης και έντασης που μπορεί να λάβει κάθε μια μορφή και συγχρόνως διάστιξης του υπό μελέτη φαινομένου από μια λεκτική σύγκρουση ή διαφωνία ανάμεσα σε δυο συντρόφους. Το στοιχείο, ωστόσο, της επιβολής είναι σε κάθε περίπτωση κρίσιμο. Μια ακόμη μορφή που μπορεί να λάβει η βία στο πλαίσιο της οικογενείας είναι αυτή της οικονομικής εκμετάλλευσης 36, ήτοι η στέρηση από το θύμα διαχείρισης χρηματικών πόρων αλλά και της δυνατότητας οικονομικής 33 Βλ. Μηλιώνη Φ., Εγκληματολογία και φύλο: Ειδικά Θέματα, ό.π., σελ. 471, Μπουγάδη Σ., Η ενδοοικογενειακή βία και η αντιμετώπισή της στις ΗΠΑ, ό.π., σελ. 90 και Παπαμιχαήλ Σ., Κοινωνικές Αναπαραστάσεις της κακοποίησης των γυναικών από τους συζύγους/συντρόφους τους, ό.π., σελ. 34-35. 34 Βλ. Μπουγάδη Σ., Η ενδο-οικογενειακή βία και η αντιμετώπισή της στις ΗΠΑ, ό.π., σελ. 90 και Παπαμιχαήλ Σ., Κοινωνικές Αναπαραστάσεις της κακοποίησης των γυναικών από τους συζύγους/συντρόφους τους, ό.π., σελ. 37. 35 Βλ. Παπαμιχαήλ Σ., Κοινωνικές Αναπαραστάσεις της κακοποίησης των γυναικών από τους συζύγους/συντρόφους τους, ό.π., σελ. 34. 36 Βλ. Μπουγάδη Σ., Η ενδο-οικογενειακή βία και η αντιμετώπισή της στις ΗΠΑ, ό.π., σελ. 90 και Παπαμιχαήλ Σ., Κοινωνικές Αναπαραστάσεις της κακοποίησης των γυναικών από τους συζύγους/συντρόφους τους, ό.π., σελ. 37. 10

ανεξαρτησίας. Μέσα στο πλαίσιο αυτό το θύμα καθίσταται ακόμη πιο ευάλωτο και αδύναμο να απεμπλακεί. Τέλος, πέρα από τον άμεσο χαρακτήρα που διαθέτει η άσκηση της βίας, είναι δυνατόν να εμφανίζεται και έμμεσα, γεγονός που λαμβάνει χώρα στην περίπτωση των ανηλίκων οι οποίοι γίνονται μάρτυρες άσκησης βίας συνήθως κατά της μητέρας τους 37. 1.2. Ενδοοικογενειακή βία, μια προσωπική υπόθεση; Η ενδοοικογενειακή βία ως φαινόμενο διέπεται από σημαντικές αντιφάσεις. Από τη μια πλευρά, είναι υπαρκτή και με απτές συνέπειες, ωστόσο, κατά ένα μεγάλο ποσοστό παραμένει αθέατη, και, ενώ είναι διαχρονική και παγκόσμια, αναγνωρίσθηκε καθυστερημένα. Ο μεγάλος σκοτεινός αριθμός 38 που μέχρι και σήμερα εμποδίζει τη μελέτη του φαινομένου οφείλεται εν πολλοίς στην απροθυμία των θυμάτων να καταγγείλουν τις σχετικές πράξεις 39, η οποία προκύπτει τόσο από τον χαρακτήρα του φαινομένου ως ταμπού που λειτουργεί στιγματιστικά, την ενδεχόμενη άγνοιά τους γύρω από τα δικαιώματά τους, τη δευτερογενή τους θυματοποίηση από τη στάση των αρμοδίων αρχών, αλλά και από την έλλειψη, τελικά, ουσιαστικού αποτελέσματος ακόμα και σε περίπτωση καταγγελίας. Σήμερα η ενδοοικογενειακή βία ορθώς χαρακτηρίζεται ως κατάφωρη παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ως μια από τις σοβαρότερες μορφές εγκληματικότητας που απασχολούν τη σύγχρονη κοινωνία 40. Ωστόσο, το γεγονός αυτό δεν υπήρξε πάντοτε αυτονόητο. Η αναγνώριση του φαινομένου ως κοινωνικού 37 Βλ. Παπαμιχαήλ Σ., Οι συνέπειες της έκθεσης των παιδιών στην ενδοοικογενειακή βία: Σύγχρονοι προβληματισμοί και τάσεις στην εγκληματολογική έρευνα και την αντεγκληματική πολιτική, ό.π., σελ. 462-463. Βλ. και Πρεκατέ Β., Η κακοποίηση του παιδιού στο σχολείο και στην οικογένεια, εκδ. ΒΗΤΑ, Αθήνα, 2008, σελ. 86 επ. Σε επόμενη ενότητα θα γίνει εκτενέστερη αναφορά στο σύνδρομο του αμέτοχου παρατηρητή. 38 Ο μεγάλος σκοτεινός αριθμός τονίζεται σε κάθε μελέτη σχετικά με το φαινόμενο. Βλ. ενδεικτικά Βλάχου Β., Η βία κατά των γυναικών, Ερευνητικά δεδομένα σύγχρονοι προβληματισμοί, σελ. 473. 39 Βλ. Παπακωνσταντή Γ., Αντωνιάδου Ε., Μανωλιδάκη Ε., Παναγιωτίδου Α., Ενδο-οικογενειακή βία: Αντιμετώπιση των θυμάτων από τους αστυνομικούς, σε Τιμητικό Τόμο για τον Στέργιο Αλεξιάδη, Η εγκληματολογία στην Ελλάδα σήμερα, (επιμ. Σ. Γεωργούλας), εκδ. ΚΨΜ, Αθήνα, 2007, σελ. 297 και Χατζηφωτίου Σ., Ενδοοκογενειακή βία κατά των γυναικών και παιδιών, διαπιστώσεις και προκλήσεις για την κοινωνική εργασία, ό.π., σελ. 162. 40 Βλ. Βλάχου Β., Η προσέγγιση της ενδοοικογενειακής βίας υπό το πρίσμα των εγκληματολογικών θεωριών, ό.π., σελ. 735. 11

προβλήματος και η κινητοποίηση της πολιτείας οφείλεται στις πιέσεις που άσκησε μόλις κατά τη δεκαετία του 1970 το γυναικείο κίνημα, το οποίο και αποζήτησε τον χαρακτηρισμό των σχετικών πράξεων ως εγκλημάτων και την τιμώρησή τους 41. Ιστορικά, η βία κατά των γυναικών στο πλαίσιο της οικογένειας αποτέλεσε αντικείμενο νομοθετικής ρύθμισης στη Μασαχουσέτη τα έτη 1640-1680. Η προσπάθεια ποινικοποίησης, πιο συγκεκριμένα, συνδέθηκε τότε και αντανακλούσε τις αντιλήψεις των Πουριτανών για τη σπουδαιότητα της οικογένειας 42. Για πολλούς αιώνες η επικράτηση και επιδοκιμασία του πατριαρχικού μοντέλου οικογένειας 43, η θεώρηση της ενδοοικογενειακής βίας ως αποσπασματικού ψυχολογικού μόνο προβλήματος, εσωτερικής-ιδιωτικής φύσης, και δη ενός μικρού μόνο τμήματος του πληθυσμού, καθώς και το απαραβίαστο της οικογενειακής ζωής 44 κράτησαν την πολιτεία μακριά από την αναγνώριση και προσπάθεια αντιμετώπισης του φαινομένου, και την κοινωνία στάσιμη 45. Πώς είναι, ωστόσο, δυνατό σε ένα δεδομένο κοινωνικό πλαίσιο που αναγνωρίζει για παράδειγμα τον αξιόποινο χαρακτήρα μιας σωματικής βλάβης με δράστη έναν ξένο, να αδιαφορεί ή ακόμα και να υποθάλπει την ίδια πράξη μεταξύ δυο συντρόφων; Και αν παραμερίσουμε για λίγο το ζήτημα του πατριαρχικού μοντέλου και του δικαιώματος του αρχηγού-συζύγου να επιβάλλεται στα υπόλοιπα 41 Βλ. Βλάχου Β., Η βία κατά των γυναικών, Ερευνητικά δεδομένα σύγχρονοι προβληματισμοί, ό.π., σελ. 473, Μαγγανά Α., Κοινωνικά προβλήματα και ποινικός έλεγχος, ΠοινΔικ 2002, σελ. 48, Σαριδάκη Β., Η ενδοοικογενειακή βία με επίκεντρο τη βία κατά της γυναίκας, σελ. 208. Βλ. και Πετούση Β., Φεμινιστική εγκληματολογία: Βασικές θέσεις και προτάσεις, ό.π., σελ. 133-134. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 παράλληλα με το γυναικείο κίνημα αναπτύσσεται και το φεμινιστικό ρεύμα της εγκληματολογίας, το οποίο και συνέβαλε σημαντικά στην κατανόηση του φαινομένου της ενδοοικογενειακής βίας. Ιδιαίτερα κατά τη δεύτερη φάση του, από τις αρχές του 1980 μέχρι και τα μέσα του 1990 έθεσε το πρόβλημα της βίας στην οικογένεια σε προτεραιότητα αναδεικνύοντας ελλείψεις νομοθετικές και κοινωνικές στερεοτυπικές αντιλήψεις. Βλ. επίσης Μηλιώνη Φ., Εγκληματολογία και φύλο: Ειδικά Θέματα, ό.π., σελ. 481, όπου αναφέρεται ότι το γυναικείο κίνημα δημοσιοποιώντας το πρόβλημα βοήθησε τη γυναίκα-θύμα να αντιληφθεί ότι η βία αποτελεί μια παθολογική κατάσταση και όχι συστατικό στοιχείο της σχέσης. 42 Βλ. Βλάχου Β., Ποινική δικαιόσυνη και θύμα Η περίπτωση της βίας εναντίον των γυναικών στο πλαίσιο της οικογένειας: μια σύντομη ανασκόπηση, ό.π., σελ. 86, όπου η συγγραφέας παραπέμπει στην Pleck E. 43 Βλ. Buzawa E., Buzawa C., Domestic Violence, the criminal justice response, ό.π., σελ. 57-59. 44 Βλ. για τα προαναφερθέντα στοιχεία Βλάχου Β., Ποινική δικαιοσύνη και θύμα Η περίπτωση της βίας εναντίον των γυναικών στο πλαίσιο της οικογένειας: μια σύντομη ανασκόπηση, ό.π., σελ. 88. 45 Βλ. και Βλάχου Β., Η προσέγγιση της ενδοοικογενειακής βίας υπό το πρίσμα των εγκληματολογικών θεωριών, ό.π., σελ. 737. Η αναγνώριση παρόμοιων πράξεων ως εγκληματικών απορρέει και από την πολιτισμική πρόοδο των κοινωνιών. 12

μέλη γενικεύοντας την προβληματική, η οικογένεια 46 λειτουργεί ως μανδύας καλύπτοντας πράξεις που σε κάθε άλλη περίπτωση θα ήταν κολάσιμες; Καθώς η οικογένεια αναγνωρίζεται ως θεμελιώδους σημασίας θεσμός 47 για την κοινωνική οργάνωση, αφέθηκε να λειτουργεί με τους δικούς της κανόνες 48 και δη, τελικά, τους κανόνες του εκάστοτε ισχυρότερου στο πλαίσιο της. Οι εσωτερικές δυσλειτουργίες της δεν αφορούσαν το υπόλοιπο κοινωνικό σύνολο ή την πολιτεία, αρκεί εξωτερικά να υφίστατο, αφού αποτελούσε δομικό στοιχείο της κοινωνικής οργάνωσης. Μήπως, τελικά, βρισκόμαστε μπροστά σε μια άκρως ιδιωτική υπόθεση; Η ενδοοικογενειακή βία, με όποια μορφή και αν εμφανίζεται, αναντίρρητα συνιστά παραβίαση σημαντικών ατομικών δικαιωμάτων επιφέροντας πολλαπλές αρνητικές συνέπειες στα θύματα. Ο κάποτε βάναυσα προσβλητικός για το status του ατόμου χαρακτήρας των πράξεων ενδοοικογενειακής βίας, σε συνδυασμό με την ιδιαιτερότητα των σχέσεων οικειότητας εντός των οποίων λαμβάνει χώρα, δεν αφήνουν περιθώρια αμφιβολίας πως πρόκειται για ένα πραγματικό έγκλημα 49 ανεξάρτητα από τη στάση που ενίοτε τήρησε νομοθετικά κάθε πολιτεία. Η περιχαράκωση του φαινομένου στον ιδιωτικό χώρο του οίκου που κυρίως ευνοεί τη συγκάλυψή του και τη δυσκολία του θύματος να αποδεσμευθεί, δεν μεταβάλλει τη φύση του 50. Η εξάρτηση δε του θύματος από τον δράστη, οι ιδιαίτερες δυναμικές που αναπτύσσονται μεταξύ τους, αλλά και το γεγονός ότι συχνά το θύμα είναι τόσο 46 Βλ. Παρασκευόπουλου Ν., Η οικογένεια ως εμπόδιο της αντεγκληματικής αποστολής του Ποινικού δικαίου, Υπερ. 1991, σελ. 802-803. 47 Βλ. Αλεξιάδη Σ., Εγκληματολογία, ό.π., σελ. 87, όπου ο συγγραφές αναφέρει σχετικά πως η κοινοβιακή ζωή στο πλαίσιο των δεσμών αίματος διευκόλυνε σημαντικά την επιβίωση του ατόμου. 48 Βλ. Βλάχου Β., Ποινική δικαιόσυνη και θύμα Η περίπτωση της βίας εναντίον των γυναικών στο πλαίσιο της οικογένειας: μια σύντομη ανασκόπηση, ό.π., σελ. 86. 49 Βλ. για τη διάκριση πραγματικού - νομικού εγκλήματος Αλεξιάδη Σ., Εγκληματολογία, ό.π., σελ. 40-41. Βλ. επίσης Βλάχου Β., Ενδοοικογενειακή βία: Μεθοδολογικά, αξιακά και θεσμικά ζητήματα στο πλαίσιο της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας, ό.π., σελ. 729 και της ιδίας, Η προσέγγιση της ενδοοικογενειακής βίας υπό το πρίσμα των εγκληματολογικών θεωριών, ό.π., σελ. 736. Βλ. Dempsey M. M., Toward a Feminist State: What does effective prosecution of domestic violence mean?, The modern law review, 70(6), 2007, σελ. 928-929, όπου η συγγραφέας καυστικά τονίζει το χαρακτήρα της ενδοοικογενειακής βίας ως πραγματικού εγκλήματος αναφέροντας ειρωνικά πως είναι μεν δικαίωμα του συζύγου να τιμωρεί σωματικά τη σύζυγό του, επειδή έκαψε το φαγητό, αλλά στη σύγχρονη εποχή αυτοί οι νέοι νόμοι λένε ότι είναι παράνομο. Βλ. επίσης Βλάχου Β., Η προσέγγιση της ενδοοικογενειακής βίας υπό το πρίσμα των εγκληματολογικών θεωριών, ό.π., σελ. 736, όπου η συγγραφέας αναφέρει ότι η κοινωνική συνοχή και συμβίωση διαταράσσονται από τη βία εντός της οικογένειας, καθώς η οικογένεια αποτελώντας το σημαντικότερο πυλώνα της κοινωνίας αναμένεται να παρέχει προστασία στα μέλη της και όχι να καταστρατηγεί θεμελιώδη δικαιώματά τους. 50 Βλ. Μπουγάδη Σ., Η ενδο-οικογενειακή βία και η αντιμετώπισή της στις ΗΠΑ, ό.π., σελ. 90. 13

ευάλωτο που αδυνατεί να προστατευθεί, θέτουν το κοινωνικό σύνολο και κατ επέκταση την πολιτεία ενώπιον της ευθύνης να διαφυλάξουν τα μέλη τους. Η διασάφηση της φύσης της ενδοοικογενειακής βίας ως πραγματικού εγκλήματος, αν με μια πρώτη ματιά φαίνεται σήμερα περιττή, εντούτοις, δεν στερείται σημασίας, στο μέτρο που καταδεικνύει ότι ο εκάστοτε νόμος οφείλει να καλύψει τις πλευρές ενός υπάρχοντος φαινομένου, όπως αυτό αναπτύσσεται, και όχι να δημιουργήσει κανόνες συνύπαρξης των ανθρώπων, αλλά και ποιο πρέπει να είναι το αντικείμενο προστασίας. Οι προβληματικές αυτές θα απασχολήσουν την παρούσα θεματική πιο αναλυτικά και στη συνέχεια. 2. Αιτιολογικές προσεγγίσεις και το ζήτημα του φύλου ως ιδιαίτερη προβληματική 2.1. Θεωρίες για την εξήγηση-ερμηνεία του φαινομένου Η ιδιαίτερη φύση της ενδοοικογενειακής βίας και οι δυσκολίες ως προς τη μελέτη της δεν αφήνουν περιθώρια αμφιβολίας πως μόνο για προσπάθειες εξήγησης των αιτιών της μπορεί να γίνεται λόγος. Οι σημαντικότερες θεωρίες που κατά καιρούς αναπτύχθηκαν επιχειρώντας να προσεγγίσουν την αιτιολογία του φαινομένου της ενδοοικογενειακής και δη της ενδοσυζυγικής βίας μπορούν συνολικά να αποτυπωθούν σε τρία επίπεδα ανάλογα με το σημείο αναφοράς τους. Έτσι, διατυπώθηκαν θέσεις που αναφέρονται στο μικρο-επίπεδο αφορώντας προσωπικά χαρακτηριστικά του ατόμου, στο μέσο-επίπεδο εστιάζοντας στην οικογένεια ως ομάδα και στο μακρο-επίπεδο αξιολογώντας γενικότερα κοινωνικά δεδομένα 51. 51 Βλ. Βλάχου Β., Η βία κατά των γυναικών, Ερευνητικά δεδομένα σύγχρονοι προβληματισμοί, ό.π., σελ. 474, της ιδίας, Η προσέγγιση της ενδοοικογενειακής βίας υπό το πρίσμα των εγκληματολογικών θεωριών, ό.π., σελ. 739, Μηλιώνη Φ., Εγκληματολογία και φύλο: Ειδικά Θέματα, ό.π., σελ. 472-473, Nicolson P., Wilson R., Is domestic violence a gender issue? views from a British city, ό.π., σελ. 268. Βλ. ειδικότερα για τις θεωρίες που προσανατολίζονται στα χαρακτηριστικά της οικογένειας Buzawa E., Buzawa C., Domestic Violence, the criminal justice response, ό.π., σελ. 46-47. Βλ. και Πανούση Γ., Βία στην οικογένεια-σχέσεις εξουσίας;, ό.π., σελ. 168-169, όπου υποστηρίζεται η μικροανάλυση. 14

Το πρώτο μοντέλο που αναπτύχθηκε και για αρκετά χρόνια παρέμεινε κυρίαρχο στην επιστημονική σκέψη υπήρξε το ψυχιατρικό μοντέλο 52. Σύμφωνα με αυτό η βία μεταξύ των συζύγων/συντρόφων οφείλεται σε παράγοντες όπως οι πνευματικές διαταραχές και οι ψυχικές ασθένειες, η χρήση αλκοόλ και η εξάρτηση από ναρκωτικές ουσίες. Γενικότερα η αιτία αποδίδεται στην ατομική ψυχοπαθολογία του δράστη καθιστώντας την ενδοοικογενειακή βία φαινόμενο εξαιρετικό που αφορά μόνο διαταραγμένες προσωπικότητες 53. Η εξήγηση αυτή φαίνεται ακόμη και σήμερα να βρίσκει έδαφος, τόσο κοινωνικά μέσα από τις αντιλήψεις του κοινού για τα αίτια της βίας 54, όσο και στην επιστήμη, καθώς σχετικές έρευνες έχουν αναδείξει τα κυριότερα ψυχολογικά σύνδρομα που συνδέονται με τη συζυγική κακοποίηση 55. Παρόλα αυτά, τα ερευνητικά δεδομένα αποδείχθηκαν συν τω χρόνω αντικρουόμενα 56. Η στροφή στην κοινωνιολογική ερμηνεία του φαινομένου από το 1970 και μετά οδήγησε στη διατύπωση θέσεων που, στον αντίποδα των ακραιφνώς ψυχιατρικών θεωριών, ανέδειξαν την ενδοοικογενειακή βία ως μορφή επιλεγμένης και κοινωνικά προσδιορισμένης συμπεριφοράς. Αξιολογώντας το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο, τις οικονομικές συνθήκες, την προσφορά εργασίας και τις πολιτισμικές αξίες η θεωρία των κοινωνικών παραγόντων και του δομικού στρες 57 52 Βλ. Αρτινοπούλου Β., Ενδοοικογενειακή κακοποίηση γυναικών, Νομική Βιβλιοθήκη, 2006, σελ. 6, Παπαμιχαήλ Σ., Κοινωνικές Αναπαραστάσεις της κακοποίησης των γυναικών από τους συζύγους/συντρόφους τους, ό.π., σελ. 55-56. 53 Βλ. για το πόσο εύκολα εφησυχάζει κοινωνικά μια τέτοια εξήγηση Παπαμιχαήλ Σ., Κοινωνικές Αναπαραστάσεις της κακοποίησης των γυναικών από τους συζύγους/συντρόφους τους, ό.π., σελ. 58-59. 54 Βλ. ενδεικτικά Nicolson P., Wilson R., Is domestic violence a gender issue? views from a British city, ό.π. σελ. 276 και για την Ελλάδα Παπαμιχαήλ Σ., Βία μεταξύ συζύγων/ συντρόφων: Έρευνα καταγραφής των στάσεων και αναπαραστάσεων για το δράστη, το θύμα και την αντιμετώπισή τους, ό.π. σελ. 230. 55 Βλ. Riggs D., Caulfield M., Street A., Risk for domestic violence: factors associated with perpetration and victimization, σελ. 1294-1295, όπου αναφέρεται ότι η κατάθλιψη, το μετατραυματικό στρες, η οριακή διαταραχή της προσωπικότητας και η εξάρτηση αποτελούν τα συνήθως συνδεδεμένα με την ενδοοικογενειακή βία σύνδρομα. 56 Βλ. Παπαμιχαήλ Σ., Κοινωνικές Αναπαραστάσεις της κακοποίησης των γυναικών από τους συζύγους/συντρόφους τους, ό.π., σελ. 56 και υποσημειώσεις με περαιτέρω παραπομπές. Βλ. και έρευνα σε Livingston M., A longitudinal analysis of alcohol outlet density and domestic violence, Addiction, research report, 2011, σελ. 919 επ. 57 Βλ. Παπαμιχαήλ Σ., Κοινωνικές Αναπαραστάσεις της κακοποίησης των γυναικών από τους συζύγους/συντρόφους τους, ό.π., σελ. 60-63. Βλ. επίσης Johnson M., Ferraro K., Research on Domestic Violence in the 1990s: Making Distinctions, ό.π., σελ. 954-955. Βλ. και Σκλάβου Κ., Ανάλυση της διαπολιτισμικής διάστασης της ενδοοικογενειακής βίας: Ποιοτική διερεύνηση των χαρακτηριστικών και επιπτώσεων, ό.π., σελ. 575, όπου η συγγραφέας σημειώνει την επίδραση των 15