Η ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΚΑΡΑΓΚΟΥΝΙΚΗ ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ.

Τ.Ε.Ι. ΠΕΙΡΑΙΑ ΤΜΗΜΑ ΚΛΩΣΤΟΥΦΑΝΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΠΛΕΚΤΙΚΗΣ - ΕΤΟΙΜΟΥ ΕΝΔΥΜΑΤΟΣ Η ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΚΑΡΑΓΚΟΥΝΙΚΗ ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ. Τσατμά Φωτεινή. ΠΕΙΡΑΙΑΣ 2009 ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΕΙ ΠΕΙΡ" 1 - - - --

Η ΓΎΝΑ ΙΚΕ ΙΑ ΚΑΡΑΓΚΟΎΝΙΚΗ ΕΝΔΎΜΑΣΙΑ. Πτυχιακή εργασία που υποβλήθηκε στο Τ. Ε. Ι. Πειραιά για την απόκτηση του πτυχίου Υπό ΦΩΤΕΙΝΗ ΤΣΑΤΜΑ Εργασία η οποία έλαβε μέρος στο Τμήμα Κλωστοϋφαντουργία ς με την επίβλε ψη Της Καθ ηγήτριας ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΤΣΑΤΣΑΡΟΥ. Τμήμα Κλωστοϋφαντουργίας Τ.Ε. 1. Πειραιά Αιγάλεω

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Φθάνοντας στο τέλος αυτής της προσπάθειας, είμαι στην ευχάριστη θέση να ευχαριστήσω μερικούς ανθρώπους που πίστεψαν σε εμένα, με υποστήριξαν όλο αυτό το διάστημα και με βοήθησαν με κάθε δυνατό τρόπο. Πρώτα απ' όλα θα ήθελα να ευχαριστήσω την καθηγήτρια και εισηγήτρια μου Κα. Αθανασία Τσατσαρού για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε και για τις πολύτιμες συμβουλές που μου υπόδειξε έτσι ώστε να φέρω εις πέρας αυτή την διπλωματική εργασία. Ευχαριστώ θερμά τον κύριο Πρινιωτάκη Γεώργιο για την βοήθεια, την στήριξη και την επίβλεψη της πορείας της εργασίας μου μέχρι το τελικό της στάδιο. Τους ντόπιους κάτοικους των χωριών του θεσσαλικού κάμπου που χάρη αυτών κατάφερα να συγκεντρώσω αρκετό υλικό πάνω στο θέμα που ασχολήθηκα. Την φίλη μου Καπόρη Γεωργ ία που με βοήθησε αρκετά στην μετάφραση της γλωσσικής διαλέκτου των κατοίκων της Θεσσαλίας. Επίσης να ευχαριστήσω τους καθηγητές του τμήματος της Κλωστοϋφαντουργίας για τις γνώσεις που μου προσέφεραν όλα αυτά τα χρόνια. Τέλος θα ήθελα να πω ένα ακόμα «ευχαρ ιστώ» στα άτομα που με ενθάρρυναν στις δύσκολες στιγμές. Και φυσικά να ευχαριστήσω την οικογένεια μου για όλα αυτά που μου προσέφεραν όλο αυτό το διάστημα.

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στο πρώτο κεφάλα ι ο γί νεται μία εισαγωγή στο θέμα της δ ιπλωματ ι κής εργα σίας. Στο δεύτερο κεφάλαιο ανα λ ύ εται η σχέ ση της υφ α ντική ς τέχ νη ς με τα παραδοσιακά επαγγέλματα που πολλά από αυτά έχουν «χαθεί» ή τείνουν να εξαφανιστούν, στις μέρες μας. Χάρη σε αυτών των παραδοσιακών επαγγελμάτων σε κάθε μέρος της Ελλάδας έχουμε την δημιουργία τη ς ελλην ι κής παραδοσιακής τοπικής φορεσιάς. Στο τρίτο κεφάλαιο τοποθετούνται ή ιστορία της λαϊκής φορεσιάς, οι γυναικείες φορεσιές με την μορφική κατάταξή τους και στην συνέχειa αναφέρονται τα κύρ ια χαρακτηριστικά εξαρτήματα που συναντώνται σε κάθε ελλην ι κή τοπική φορεσιά. Στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται μία μελέτη πάνω στην Καραγκούνικη ενδυμασία κα ι αναλύονται τα εξαρτήματα της φορεσιά ς όπως και αναφέρεται για τον τρόπο ζωής των Καραγκούνηδων. Στο πέμπτο κεφάλαιο της εργασίας παραθέτονται σχέδια των εξαρτημάτων της Καραγκούνικης φορεσιάς. Τέλος παραθέτονται οι σχετικές συνεντεύξεις των κατοίκων του θεσσαλικού κάμπου που βοήθησαν αρκετά για την μελέτη της ενδυμασίας και τον τρόπο ζωής των Καραγκούνιδων. 5

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ. 9 ΚΕΦΑΛΑΙ02 ΣΧΕΣΗ ΥΦΑΝΤΙΚΗΣ ΜΕ ΤΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ. 11 2.1 ΡΑΦΤΕΣ ΚΑΙ ΚΑΠΟΤΑΔΕΣ 11 2.1.1 ΗΖΩΗΤΟΥ Σ 11 3.2 3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.2.5 3.3 3.3.1 3.3.2 3.3.3 3.3.4 ΜΟΡΦΙΚΗ ΚΑΤΑΤΑ=Η 18 ~--=-===-==---=-==-=-::--:==-,-,---------~ ΦΟΡΕΣΙΕΣ ΜΕ το Σ Ι ΓΚΟΥΝΙ Ή ΣΙΓΚΟΥΝΑ Ή ΦΛΟΚΑΤΑ 18 ΦΟΡΕΣΙΕΣ ΜΕ το ΚΑΒΑΔΙ 18 -Φ-ο-=--ρ=Ε=Σ=ιΕ=Σ=--:-: Μ=Ε=τ=ο~Α~Ν=τ=Ε=Ρ-1 ------~ 18 ~~=-==--=-=-=-=-=--=-:---=-=-------~ ΦΟΡΕΣΙΕΣ ΜΕ το ΣΑΓΙΑ 19 -Φ-:--0-=-=-:ΡΕ=Σ=ιΕ=Σ=-=-=Μ=Ε-=τ=-=ο-Φ~Ο=Υ=Σ=τ=-=- Α-:--: Ν-:-- Ι,::-:C Η~Φ~Ο-Υ-,--Σ_Τ_Α 19 ~n=p~ο=σ=θ~ε=τ=-=- Α~Ε =-=-Α-=ρ=τ=-=-ΗΜ ::-:-Α-:--:τ=Α:--------- 20 ~--------------~ παι~ ~ =Κ=Ε=Φ:Α:Λ:ο:Δ:Ε:Σ:Μ:ο:Σ:=================~ 21 ΚΑΛΤΣΕΣ ΚΑΙ ΤΕΡΛΙΚΙΑ 21 ~--,...,..,--:-::::-:------------~ ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ 21 ΚΕΦΑΛΑΙ04 ΟΙ ΚΑΡΑΓΚΟΥΝΙΔΕΣ ΚΑΙ Η ΖΩΗ ΤΟΥΣ 23 Η ΦΟΡΕΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΡΑΓΚΟΥΝΑΣ 25 4.1 4.1.1 4.1.1.1 4.1.2 4.1.3 4.1.4 4.1.5 4.1.6 4.1.7 4.1.8 4.1.8.1 ~~-:--:=-:---:------------~ Η ΦΑΝΕΜ 25 ~Τ-Α-Φ-:--:Α-:--:Ν~Ε=Λ~Ο~Μ 7 Α~Ν~Ι ~ΚΑ-:---------- 25 =τ=ο=:π:ο:υκα::μ~ι=σ=ο===================~ 26 Η ΤΡΑΧΗΛΙΑ 29 =τ=ο==κα:s:αδ:~1~~~::~================~ 29 _Τ_Α_ΚΑ--=Β-:--:ΑΔ~Ο_Μ_Α_Ν_ΙΚΑ ~ 30 Ο ΣΑΓΙΑΣ 31 ~-==-=-=-~-----------~ το ΓΙΛΕΚΟ 33 ~----:=---:-:-:~-----------~ Η ΠΟΔ~ 34 ~~~~-----------~ ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΟΥ ΣΥΝΘΕΤΟΥΝ ΤΗΝ 35 ΚΑΡΑΓΚΟΥΝΙΚΗ ΠΟΔΙΑ 7

-4-. 1-.β-.2 Τ_Α_Υ_Λ_Ι_ΚΑ_ΚΑ_Τ_Α_Σ_Κ_Ε_Υ_Η_Σ_ΚΑ_ΙΔ_Ι_Α_Κ 7 0~ΣΜ:-::-:Η~ΣΗ~Σ~~37 4.1.9 Ο ΚΕΦΑΛΟΔΕΣΜΟ Σ 4 ' 1'1 Ο ΑΛΛΑ Ε=:ΑΡΤ Η ΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚΑΡΑΓΚΟΥ ΝΙΚΗΣ 42 --==-:_:_:_::_=:._-=-- ΕΝΔ ΥΜΑΣΙΑΣ - - --------- 47 4.2 _Τ:_:_Α_:_:Α_:_:Σ:..:_Η~Μ:.:..:.1.:...::ΚΑ~------------ 47 4.2.1 ΤΑ ΑΣΗΜΙΚΑ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ 4.2.2 _Τ:_:_Α.:...:.Α...:.:Σ:..:...Η:.:..:.Μ.:..:..:1 ΚΑ_:_:_Τ_:_:Ο:::_Υ.:_::_ΣΤ_:_:Η_: :Θ:::_Ο:::_Υ_:_:Σ: 58 4.2.3 ΤΑ ΑΣΗΜΙΚΑ ΤΩΝ ΧΕΡΙΩΝ 60 _4_.2_.4 :_ Τ~Α~Α=Σ~Η~Μ~ΙΚΑ_::_:_Τ_:_:Ο:::_Υ:_:_:Κ=ΕΦ_:_: :ΑΛ~Ο:=:..Δ=ΕΣ=Μ~Ο-Υ 4 ο 53 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΣΧΕΔΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 63 73 79 ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ ΤΗΣ ΚΑΡΑΓΚΟΥΝΙΚΗΣ ΕΝΔΥΜΑΤΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΔΙΑΚΟΣΜΗΤIΚΗΣ 81 8

ΚΕΦΑΜ ΙΟ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι Κα ραγκο ύνηδες είναι αυτόχθονες Έλληνες κάτοικοι της πεδινής Θεσσαλ ίας, με κέντ ρ ο τ η ν Καρδί τσα και τα Τρίκαλα. Πρόκειται για ένα γεωργικό λαό με ιδι α ίτε ρ ο τ ρόπο ζωής και με μόνιμο τόπο κατο ι κίας σε πόλεις και κεφαλοχώρι α του θεσσα λι κο ύ κά μπου. Ο κάμπος έπαι ξε κ αθοριστι κό ρόλο στο επίπεδο των συλλογ ι κών ασχολιών, στην α νάπτυ ξη πα ρ αδοσιακών επαγγελμάτων που ήταν άρρηκτα συνδεδεμένα με τη ν υφα ν τι κ ή τέχν η των Κα ραγκ ο ύ νη δων. Όλοι σχεδόν οι κλάδοι τ ης λαϊκή ς χ ειροτεχν ίας, υφαν τι κή, κεντητική, αργυροχοτα κλπ. αντιπροσωπ ε ύονται από μία φορεσιά. Η γιορτινή κα ι νυφι κ ή φορεσι ά του κάμπο υ τη ς Θεσσαλίας έχει το λινομάνικο πουκάμισο με πυκνά μαύρα κρόσσι α στ ον ποδ όγ υρο κα ι σ τα μανίκια φούντες. Ο διπλός σαγιάς είναι δύο πολ ύπτυ χα β α μβα κε ρ ά φουστάνια. Ο επάνω σαγιάς έχει συνήθως χρώμ α λουλακί κ αι πρόσθ ετο κεντητό ποδόγυρο που ταιριάζει με το γιλέκι κε ντημ ένο από ε ιδι κ ούς ραφτάδες (ράφτες) με πολύχρωμα γαϊτάνια. Το στήθος το καλύπτει βαμβακε ρ ή τραχηλιά. Τη φορεσιά συμπληρώνουν η τσόχινη ποδιά και τα καβαδομάνι κα, κεντημένα κι αυτά από ειδικό ράφτη με πολύχρωμα ή χ ρυσά γαϊτάνι α. Σ τ ο κεφάλι φορούν τον κόθρο (μπουμπάρι) και βαμβακερό ή μετα ξωτό μαύρ ο κεντητό μαντήλι. Σ το κεφάλι, στο στήθος, στην μέση και στην πο δ ιά, φορ ο ύ ν πολλά κοσμήματα, κυρίως αλυσίδες με νομίσματα/φλουριά. Όλες οι ελληνικές φορεσιές έχουν τολμηρούς χρωμ α τι κο ύς συνδυασμούς και παρουσιάζουν την ιδιαίτερη φαντασία των ντόπιων σ τον τρόπο με τον οποίο φοριούνται τα διάφορα μέρη τους και στα πολλά στολίδι α με τα οποία τις στολίζουν. Σήμερα οι ελληνικές φορεσιές απλοποιημένες πια φοριούνται μόν ο σε ορισμένα μέρη, στις γιορτές και σε τουριστικές εκδηλώσεις. Η φορεσιά του κάθε τόπου αναδεικνύει τον πολιτισμό και τ η ν ξεχωριστή θέση που λαμβά~ει χώρα στο ~ύνολο των ~νδυμ α σι ών. ιδιαιτερότητας που παρουσιαζει η λαογραφια και Λόγ ο της η πολυπλοκη ενδ υμασία του θεσσαλικού κάμπου, μου κίνησε το ενδιαφέρον για περεταίρω μελέτη τη ς. 'Ενα ταξίδι με ένα δικό μου άνθρωπο που κατάγεται από αυτά τα μέρη ήταν η αφορμή. το μαγευτικό τοπίο, οι, καταπρ?σινοι κάμποι, η άγρια ομορφιά τη ς οσειράς της Πίνδου, οι φιλοξενοι κατοικοι του θεσσαλικού κάμπου, η 0,:~όμορφη γλωσσική του~ διάλεκτο και η <~βαριά», επιβ~ητική ενδυμασία του ς ήταν στοιχεία που με «κερδισαν». Σ;οιχεια που μου κινησαν την περιέργ ε ι α λωστοϋφαντουργό να ασχοληθω με το στοιχείο που εκφράζε ι όλη αυτ ή ως κ, ζ, Όλ. την ο μορφ,. α'λλων και από την παραδοσιακη τους ενδυμασια. μετα ξ υ ιά τα ήθη και τον τροπο ωης τους. α αυτα αντιπροσωπεύονται 9

Κ Ε ΦΑΛΑ IΟ 2 ΣΧΕΣΗ ΥΦΑΝΤΙΚΗΣ Μ Ε ΤΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ. Η υφαντι κ ή ε κ των πραγμάτων ε ίν αι σ υ νδ ε δεμ ένη μ ε πολλά άλλα ε ίδη ανθρώπινης δραστηριό τ ητα ς. Κα τά αρ χ ή ν συν δέετα ι άρ ρ ηκτα με την κτηνοτροφ ία και γενικά με όλες τις κα λλ ι έργε ι ες από όπο υ π ρ οέρχονται οι π ρώτες ύλε ς (μεταξοκαλλιέργειες, βαμβα κοκαλλ ι έ ργε ι ες κ. ά). Από την στιγμή που θα μετα τ ρ απε ί σε ν ή μα η πρώτη ύλη κα ι υφανθ ε ί δημιουργείται το αντικε ίμενο. Αν π ρό κ ει τα ι για ε ίδος οικιακής χρήσης μπορ ε ί να συνδεθεί με τις λεγόμενες δι ακ οσμ ητ ι κές τέχν ε ς, κεν τητι κή και χρ υ σοκεν τητι κή. Αν το προϊόν προορίζεται γι α εμπορι κή συνα λ λαγή τότε ε ίναι έργο επαγγελματι ών. Στην περίπτωση της ενδυμασίας πρέπει να συνεργαστ ο ύν πολλ οί τεχνί τες γι α την ολοκλήρωση της: ραφτάδε ς, καποτάδες, α μπα τζή δε ς, τε ρζ ή δε ς (κεντητές), συρμακέσηδες, τακεντζήδες (αυτοί που πουλούν τακίμι α δ ηλ α δή δ ι ά φορ α καπέλα, πιλήματα, αλλά κ αι άλλα εξαρτήματα τεπε λί κ ι α, κα λτσοδ έτες, ζώνες, χρυσοκεντημένα μαντήλια, άσπρα ή κόκκινα φέσια), γουνα ράδε ς, τσαρου χάδες. Παρεμφερείς με τους τακενζήδες είναι ο ι τσαρτσήδε ς ή τζαρτζήδε ς πο υ ονομάστηκαν έτσι από το τσαρσ ί ή τζαρσί που στα τούρκι κα θα πε ι υφασματαγο ρά. Οι τζαρτζήδες και τακεντζήδες συναγωνιζόταν με τους ραφτάδε ς γι α τί οι δ ε ύ τεροι πλούτισαν τόσο ώστε μπορούσαν και αυτοί να αγοράζουν υφάσμα τα. Οι κά το ικοι των Καλαρρυτών ήταν διάσημοι ασιμιτζήδες και χρυσοκεντητάδες. Συντεχνίες καζάζηδων, αμπατζήδων, καποτάδων, μπου τζάδων μονο τεχνι κές κατηγορίες ( ασχολούνταν με την κατασκευή και συρρα φή των κομματιών που αποτελούνται οι παραδοσια κές ενδυμασίες ). Λαογρ α φι κές μ ελέτες μας πληροφορούν ότι στο τέλος 19ου αιώνα υπήρχαν 300 εργα στήρι α μ ά λλι νων υφασμάτων, για τα οποία είναι βέβαιο ότι προμηθεύονταν το ύφασμα από τ ου ς αργαλειούς της υπαίθρου. οι ράφτες ήταν είτε πλανόδιοι είτε εγκατεστημένο ι στην πόλη. Η αυ ξ ημ ένη ζήτηση ενδυμάτων έφερε σε πολλούς από αυτούς πλούτο. Έραβαν αλλά κα ι κεντούσαν ενδύματα, γι α υ τό μέσα από αυτούς διαμορφώθηκαν και ά λλ ες κατηγορίες τεχνιτών όπ~ς τερζήδ~ς, συρμακέσηδες(?ργυροχόοι) _ο ι οπο ίο ι ικανοποιούσαν την επιθυμια για διακοσμηση των ενδυματων. Τα ενδυ μα τα που ετοίμαζαν οι ράφτες, τα δ!οχέτευαν στην. ~γορά οι έμποροι, στην συνέχε ι α μετατράπηκαν οι ίδιοι σε εμπορους- μεταφορεις. 2.1. ΡΑΦΤΕΣ ΚΑΙ ΚΑΠΟΤΑΔΕΣ 2.1.1. Η ΖΩΗ ΤΟΥΣ Η εξειδίκευση της ρ~πτικής δ~μιούργησε. το επ?γγελμα του καπο τά.. δες η' ταν αυτοί που εραβαν καπες. Οι καπες εξαγονταν στο ε ξωτερι κό κ απο Τα. 'λ Μ ζ ξεφεύγοντας από το πεδιο της αυτ~κατανα ω?ης. πουτ ος ειναι ο ραφτης πο υ έ αβε μαύρες κάπες για τους φτα:χους, χωρικους... ρ Το επάγγελμα των ραφταδων και των καποταδ_ων (κοντοκαπαδων) ήτα ν πολύ διαδεδομένο. ο λόχος που τ?υςδεξανάγκαζ ε. να γινονταξι μπουλ~ούκια και. να. αι σε πόλεις ηταν το οτι εν μπορ 0 υσαν να ε ασφα ισουν πληρη ξενιτευοντ. τέχνης - Επαγγ έλματα / υφαντική,http:// cultureportalweb.uoi.gr ι Παραδοσιακες μορφ ες 11

, τα ττρος το απασχόληση στους ραφτάδες και να προσφέρο υν στις φα μιλιες τους ζην.,, τον τόπο Οι πλανόδιοι ράφτες και καποτάδες πηγαιν ο ερχον~αν απο σε ιράς της καταγωγής τους σε μέρη όπου έβρισκαν δουλειά, στα χωρια της ορο Πίνδου 1,στην Λειβαδιά, το Ξηρόμερο, τον Αλμυρό κι α λλού 2,, καραβάνια, Ταξ ι δεύοντας ράφτες και καποτάδες σχημάτιζαν ιδιαίτερες ομαδες, μικρα τα λεγόμενα επαγγελμα τι κά τσούρμα ή μπουλούκια ή παρέες 1, γ ια ταξίδι. Ό τ αν έφτανε το φ θ ινόπωρο κάθε μπουλούκι ε,τοιμαζον,ταν λόκληρες Παίρνανε, τα σύνεργά ~ους και ξεκ~νούσαν με τα, ποδια. Μεpες 0 ~ δουλειές περπατουσαν με κακουχιες και περιπετειες και γυρνουσαν ;ον Μαιοξ ' δ κ ι άλλες 1 1 στην "ξενιτιά" ήταν κανονισμένες άλλες από το προηγουμενο τα συμφωνημένες τον καιρό της απασχόλησης. 2.1.2 Η Γ ΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΚΑΠΟΤΑΔΩΝ 'Ο, λ, σ σα γιατι Περιουσία τους ε ίναι η τέχνη τους, διατηρούν θρησκεια και γ ω ' κατακτητής τ ο υ ς έχει ανάγκη, ανάγκη από την τέχνη τους 1.,, σε ξένους Η κα θ ημερινή φροντίδα του μπουλουκιού στο πλ?νεμα του, ττους τrου τόπους, μ ακ ρ ιά από τους δ ι κούς τους ζώντας ανάμεσα σε ξενους ανθ ρ~ ύκια την 0 δεν προλάβαι ν αν καλά-καλά να γνωρίσουν, δημιούργησε στ~ μ π ου ή έτrρετrε ανάγκη επ ι κο ι νωνίας μ ετ αξύ τους με μία καινούρια γλώσσα. Η yλωσσα α υ~ σεις τους να το υ ς επ ιτρέπε ι να σ υ ζη τ ούν γ ι α τι ς καθημερινές τους φροντιδες, τις?'~χωρίς να με τους ξέν ου ς αν θρ ώπ ους, τις αμοι β ές τους, ακόμα και στα κουτσομ ττο ια τους κα ταλαβα ίνουν ο ι άλλ ο ι 3., ολα ετσι Η γ λώ σσ α α υ τή έπ ρ επε επίσης να ε ίναι απλή και να μαθαίν εται ε~κα δίδόνταν 1 γεννήθηκε η γλώσσα των μπουλουκιών, μία συνθηματική γλώσσα που στ ι κά και απ ' τον ένα κοντοκαπά στον άλλο προφορικά. Μερικά ονόματα, ο~σια λώσσας, ρήματα και λιγότερα επίθετα ή άλλες λέξεις της ιδιόρρυθ,μης αυ τ η~ ~ γ λώσσα μπερδεμένες με ελληνικές, φτιάχνουν τις φράσεις και τις προτασεις τη~. η αυτή - ισχυρίζονται οι επιζώντες - ποτέ δεν μιλούσαν στον τόπο τους 2.1.3. το ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ ΤΟΥΣ, 1, 0 έντονου Πρόσφεραν τα εμπορεύματα τους σε χαμηλότερες τιμες λο,γ οτε όμως ανταγωνισμο ύ.η αμο ι βή τους γινό τ αν με χρήματα, μαλλιά ή σόδεμα, ττ~ντ ος2. ξίψωμα, δηλαδή στο λογαριασμό έμπαινε το φαγητό και οπωσδ~ποτε 0 uττνι α μήνες Γνώρ ι ζαν τις ξένες αγορές, έμεναν μακριά από τον τοπο τοu,ς γ λναν ότι αφήνοντας πίσω στα εργαστήρια τους πρωτοκαλφάδες. Αυτοί τους εσ τε έτrονται χρειάζονταν όταν βρ ίσ κονταν μακριά. Ι δp ύουν εμπορικούς οίκους και με τ α τρ από πλανόδ ι οι σε μεγαλοεπ ι χειρηματ ί ες. a φτάδων Κύρια ασχολία των καποτάδων (οι καλύτεροι επενδύτες),κα ι των ρ ν τί δ ια με ήταν το κέντ η μα τ η ς νυφ ι κής κοντόκαπας - και έφτιαχναν πανεμ ο ρφα κε ίλ " Σχηματάρι 0 2 Εφημε ρίδ α «Ψηλά Β ουν ά», έκδ οση του συλλόγ ου των απανταχού Π ετ ρ ιλ ιωτών '' το Π ετ~. ' ανδρο Δ εκ έ μβριο ς 2005, αριθμός φύλλου 1 Ο. Τέταρτο έτο ς. Σελ.4, Συνέντ ευξη από τον κοντοκαπα Αλεξ Σβεντζούρη 3 Εφημερίδα «Ψηλά Βουνά», έκδο ση του συλλόγου των απανταχού Π ετριλιωτών '' το Π ετρίλο ' '' ~J~ατάρι Δεκέ μβριος 2005, αριθμός φύλλου 1 Ο. Τέταρτο έτος. Σελ. 4, Συν έντευξη απ ό τον κοντοκαπ ά Λεων ι α Κά μπ ας. 12

μεταξωτές και χρυσές κλωστές, το κέντημα της γαμπριάτικης κοντοσέγκουνας και της φουστανέλας. Η δουλειά αυτή ήταν οπωσδήποτε πολύ λεπτή και ήθελ α ραφτάδες επιδέξιου ς, μερακλήδες και με φαντασία. Άλλη τους ασχολία ήτα ν να ράβουν μάλλινες φορεσιές (δίμιτα, φνίσια, μπαχτά) 2, ε πενδύτες, κάπες από εγχώρια μάλλινα χοντρά ή μαλακά, άσπρα ή μαύρα υφάσματα με φλόκια ή χωρίς 1,Κατσιλάρια ( κοντο κάπια), μαλλιώτα ανδρικά κα ι μάλλινες ζακέτες (πόλκες), 2 γυναικειες. ' j Ε ι κόνα 1: (Αρ ι στερά) Παραδοσιακός ράφτης καραγκούνικης ε νδ υ μασίας κεντάε ι στο ραφειο του καρα γ κο ύνικο γυναι κε ίο γιλέκι. Πί σω δ ι ακρίνεται κρεμασ μ ένο ένα χρυσοκέντ ητο γιλέκι. Τέτοιο όμω ς γιλέκι κεντ ημένο ολόκληρο με χρυσοκλωσ τ ές. Έραβαν τις φλοκάτες, που φορούσαν σε πολλέ ς περιοχές καθημερινά, μ ε τα φλόκια εσωτερικά κα ι για τις γιορτές τα φλόκια εξωτερικά 1. Τα κοντοκάπια και τις μάλλινες γυναικείες ζακέτες ήταν ο ι τελευταίες τους σελίδες αλλά με το χρόνο έγιναν κύριες, αφού η φορεσιά της φουστανέλας εγκαταλείφθηκε και σήμερ το επάγγελμα έσβησε όπως και τόσα άλλα παραδοσιακά επαγγέλματα 2. Στην δουλειά τους οι κοντοκαπάδες χρησιμοποιούσαν ψαλίδια, χοντρο - ψάλιδο, σιδερένιες πήχες, πήχη που δίπλωνε στα δύο, δακτυλήθρες, σακοράφες, βελόνες, σιδερένιο κηπιάκο (γάντζος που κρατούσε τεντωμένο το σκουτί όταν έραβαν) 1 2.Τα σκουτιά_ που δούλευαν?'υνήθως ~α μπουλούκι? ήταν τσόχες, χάσκι? δίμιτα, φνίσια, μπαχτα και τραγομαλλισια πλυμενα στο μαντανι και την νεροτριβια. Χρησιμοποιούσαν κλωστές μάλλινες, γνεσμένες στην ρόκα κα ι του εμπορίου (χρυσές μεταξωτές) 2. Ποτέ κάποιος μάστορας δεν ξεκινά μόνος του αλλά με τον βοηθό του γι α να μην του τύχει στραβό. Συνήθ~ς ακολου~ούσαν _τακτικό σχέδι? περιοδεί?ς. Ο καθένας πήγαινε σε συγκεκριμενες περιοχες και ειχε συγκεκριμενη πελατεια την οποία κληρονομούσε από τον πατέρα του. Πολλοί ράφτες αποφάσισαν μόνιμη εγκατάσταση σε περιοχές που είχαν πολύ δουλειά, π.χ. στην Λειβαδιά οι ράφτες ήταν από το Συρράκο και τα Αγνάντα. Αλλά και οι πελάτες αποκτούσαν προσωπικές σχέσεις με τους ράφτες, και δεν άλλαζαν τον ράφτη που ραβόταν οι γονείς τους. Πάντα 01 χωρικοί ήξεραν την εποχή που θα έρθουν οι διάφοροι πλανόδιοι τεχνίτε ς. Αυτοί έμεναν στα σπίτια_ όπου έρ?βαν,, τους_ περιποιούνταν., Ραφτάδες και καποτάδες δεν έλειπαν απο_ τα πανηγυ_ρια, ~που _εκλει~αν συμφωνιες για δουλειέ ς, συνήθως πληρώνονταν σε ειδο5 (μαλλια, τυρ~, σιταρι, λα?ι, καλαμη:όκι κ.ά. ) 1. Σε όλες τις πόλεις, λειτουργουσ?ν συντεχνιε~, τα ισναφια. Ποτε δεν _έλε ιπαν τα ισνάφια των ραφταδι:>ν κα;τοτα~ων, που _ ηταν και με τ? περι?σοτερα μέλ η αστόρους. Είχαν πολυ στενες _σχεσεις με~αξυ τους. Τα ;ταιδια του μα?τορα γινόταν ~ικαιωματικά μέλη της συντ_εχνιας. Στα :ιαννενα το ισν?φι των ραφ!αδων είχε 150 έλη και ανάλογα εργαστηpια μαγαζια. _Τον 170 αιι:'να αποτελει ~να από πιο ~ αντικά ισνάφια στο παζαρι_ των _Ιωαννι~ων. Το ισναφ~ τ~ν καποταδων είναι το π~~αιότερο στα Γιάννενα, πιανει _ενα ολοκλη~ο τσαρ~ι η μπεζεσ~ένι (στοά μ ε εργαστήρια) με 150 περιπου καποταδικα. Μεσα σε αυτα τα μαγαζιά ομοει, Η,,,, δἠ, ζ νται και 01 βοηθοι. ιεραρχια της συντεχνιας ειναι μαστορας στην κορυφή, ε~χα αο βοηθός και τσιράκι _το _μαστορόπουλ~. Μετά από συγ~εκριμένα χρόνια 0 καθφ ς_ ς μπορεί να εξελιχθει καποιος. Στα Γιαννενα την εποχη του Αλή Πασά μ δούλευαν α ητεια 1200 βελόνια. Αργοτερα, η τεχνη, φ θ ' ινει 1. 13

2.3. Η Χ ΡΥΣΟΚΕ ΝΤΗΤΙΚΗ ΚΑΙ οι ΤΕΡΖΗΔΕΣ, λ.. ς τέχν η ς - η Τον 18 αιώνα - περ ίοδο της γ εν ι κ ή ς ακμής της ελληνικης αικη, ώρο. Κι χρυσοκεντητική παρουσιάζε ι καινούρια άνθηση σ ' ολόκληρ ο ; ον ελλ η~ ι κ ο χ ο τ εχνία, ενώ το κέντημα του μεταξ ι ού περιορίζε ται σε α υ στηρά γ υνα ι κε ι α ο ι κιακη,χειρλμ α του η χρυσοκεντητική εξελίσσε ται σε ανδρική κ υρ ίω ς τέχνη. ΈΤ<_JΙ το επ α χγ~τες της τερζή και του συ ρ μακέση, που αποτελού ν τι ς δύο μεγαλ,ε ς ε ι δ ι κ οτ νίας. Οι χρυσοκεν τ ητικής, έρχετα ι στην πρώτη γραμμή της οργανωμεν η ς βιοτ~χιθμες σε συντεχνίες των χρυσοραφτάδων είναι από τις πλουσιότερες και πιο πολ υ α ρ, κ αι του μέλη συντεχνίες την περίοδο της τουρκοκρατίας. Τα επαγγέλ~ατα του τε ρ~~ο υ. Στο συρμακέση θεωρούνται από τα π ι ο ευγεν ή κα ι τίμ ια επαγγελματα τ ο υ το ο τ ελούσε Συρράκο τερζής λέγονταν κάθε πλούσ ι ος ή μορφωμένος άνθρωπο? και απ, τες και τίτλο τιμής να προέρχεται κανείς από το σινάφι αυτό. Οι. τε~ ζ ηδες ( ρα~λλάδας χρ υ σ ο κεντητές) κατάγονταν κ υ ρίως από περιοχές του ορεινου, κοσμο~ της της γης (Μακεδον ί α, 'Ηπειρο, Πίνδο, Ρούμελη, Πελοπόννησο), όπου η ~νεπ,?ρκεια να πληθυσμούς, ανάγκαζε τους ανθρώπους να στραφούν στην τεχ~η νδύματα Οι τερζήδες, οι οποίοι σχηματίζουν το διακοσμητικό του? θεμα στα εάνω στα με μεταξωτό γαϊτάνι ή κορδόνι, ή αργυρού σειριτίου. Αυτά ραπ;ονταν ε~ρ τ ί στην ρούχα με λεπτή με ταξωτή κλωστή. Το σχέδιο το σχημάτιζαν παν~. ~ε Χ έ ραβαν συνέχε ι α το στερέωναν πρόχειρα στο ένδυμα. Το κορδόνι ή, το γαιτα~ι τον έλεγαν σύμφωνα με το σχέδ ι ο. Στο τ έλος έβγαζαν το χαρτί. Την τεχνη α υ τη τ η 1 χρυσ ο κεντ η τι κη. ύ ουν και Ως τον 180 α ι ώνα οι χ ρ υσοκεντη τές ήταν αναγκασμένοι να μ; ταναστ~φ ορά. Η να περ ιο δε ύ ο υ ν κα θ ώς η εγχώρια κατανάλωση δεν απαιτούσε μεγαλη ΠΡ? Από τον λαϊκή ε λλ η ν ι κή φο ρεσ ιά ή ταν πολύ απλή και δεν έφερε μεγάλο ~τολ ι σμο. ίζεται με 180 και εξής δεν ήταν ανάγκη να φεύγουν. Η ελληνική φορεσια ~μπλο υ ~ς ώστε πλούσ ι α περίτεχνα κεντήματα οπότε βρίσκουν δ ουλειά στον τοπο το ' ακμάζει η τέχνη των χρuσοραφτάδων., αλλά τα Πα ρ όμ ο ια ε ργασ ί α με τους τερζήδες έκανα ν οι συρμακεσηδε? άβ σνταν γαϊτάνια ή σειρ ί τ ι α ράβονταν με χρυσή κλωστή. Τ ο σχέ δ ι ο μ~ το χαρ;ι ρη κε στην πάνω στο ένδυμα με βελον ι ές πολλών ε ι δών. Η τεχνι κ ή αυτη εφαρμ ο~~πε ιρο η δ ι ακόσ μ η σ η εκκλ η σ ι ασ τι κών υφασμάτων. Στην κοσμι κ ή τέχνη, στ η ν δυμάτων τεχν ι κή α υ τή απαντάται στην δ ι ακόσμηση μαξιλαριών, παπλωματων, εν 1 αι κ. α., 0 1 χε ί α κ Πρέπει να αναφερθεί ότι οι τεχνικές αυτές παρουσιάζουν τα, ι δ ι α στ από τους στον αλβαν ι κό χώρο κα ι αυτό γ ι ατ ί έχο υ ν κο ι νή καταγωγή και ασκηθηκα~ και των ί δ ι ους τεχν ί τες δεδομένης της γειτνίασης της Ηπείρ ου μ ε τη ν Αλβαν ι α συνεχών μετακ ινήσεων των επαγγελμα τι ών 1. 4 http//ati kk a. umpi.gr/cιιltuγe/ άρθ ρο. Η κεντητική οδηγό ς Α ττ ική ς. 14

2.4. ΤΣΑΡΟΥΧΑΣ 5 Στα χωριά, ό ταν τα παλ ι ά χρόνια έσφαζαν τα γουρούν ι α, έκοβαν, με πολύ προσοχή το δέρμ α του ς κα ι στ η ν συνέχεια το αλάτιζαν και το άπλωναν στον ήλιο, γ ι α να στεγνώσε ι. Αφού ξερα ίν ο νταν τελε ίως και έφευγαν όλα τα υγρά, συγκέντρωναν όσα είχαν κα ι τα που λούσαν σε α νθρώπου ς που εμπορεύονταν δέ ρ μα τ α. Αυτοί με την σειρ ά τους τα πουλούσ α ν σ τ ου τα μπάκ η δες οι οποίοι τα κατεργάζον ταν. Απ' αυτούς τ ' αγόρ α ζαν οι τ σα ρου χά δες, γ ι α ν α φτιάξουν τσαρούχια, τα γνωστά γουρουνοτσάρουχα. Ε ικόνα 2 ( δεξ ι ά) : Το εργαστ ή ρ ι του Τσαρ ο υ χά. Τα τσαρούχια ήτα ν ένα απλό σανδαλοειδές υπόδημα ελαφρύ και χαμηλό, που φοριόταν από άνδρε ς και γυναίκες καθημερινά σε όλη σχεδόν την Ελλάδα, κυρίως ως υπόδημα εργασίας. Για την κατασκευή του, εκτός από γουρουνίσιο δέρμα που ήταν πιο ανθεκτικό, χρησιμοποιούσαν και βοδινό ή βουβαλίσιο. Ο τσαρουχάς αγόραζε τα δέρματα κατεργασμένα. Τα άπλωνε σε μακρόστενα κομμάτια, τις λεγόμενες φασκιές. Στην συνέχεια σημάδευε πάνω σε στάμπες κι έκοβε με το κοπίδι τα διάφορα νούμερα. Πρώτα έκοβε απ ' το χοντρό μέρος του δέρματος φαρδιές λουρίδες και μ' αυτές έφτιαχνε την βά?η, και τα πλαϊν~ του τσαρ~υχιο~. Κι ύστερα α~ το αδύνατο μέρο ς έκοβε τα λουρια. Επαιρνε μετα το σουβλι κι ανοιγε στην βαση και στα πλαϊνά τρύπες απ' τις οποίες περνούσε τα λουριά και τα 'πλεκε. Με το δέρμα που περίσσ~υε έκοβε τις σ!ενές λουρίδες, με, τις ο~οίες δ~νόταν το τσα,ρούχι στο πόδι. Στην Ήπειρο, οπου κατασκευαζοταν αλλου ειδους τσαρουχια (με μύτη ή με ούντα) κεντούσαν την επιφάνειά τους με χρωματιστές κλωστές ή έκαναν με φ ύλιες 1 διάφορα κεντήματα, ιδίως στα παιδικά και στα νυφιάτικα. πο Το τσαρούχι, που έχει ταυτιστεί με τους αγώνες των Ελλήνων, έπαψε πλέον οριέται. Μόνο οι χορευτές κάποιων πολιτιστικών συλλόγων και οι εύζωνοι τη ς να φ δ λ ' ' λ ' Προεδρικής φρουρας τα φορανε σε εκ η ωσεις και επισημες τε ετες. παγγέλματα ταξ ίδι στο χθες, Βασίλης Σαρησάββας, εκδόσε ις Μαλλιάρη ς 5 Παραδοσιακ ά ε Παιδεία 2000. 15

ΚΕΦΑΜ\03 ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΕΣ ΕΝΔΥΜΑΣΙΕΣ, ου σ ι ά ζει Από τις πο ι κίλες μορφές της ελληνικής λαϊκής τέχνης, εκε1νη που -Π: 0 Ρaπο τελ ε ί έντονο τοπικό χαρακτήρα είναι η ενότητα των ενδυμασιών. Η ενδυ~aσι~ ι το υργίες αυτοδύναμο κο 1νων 1 κό σύνολο με πολλαπλές κο1νων1ολογ~κες ~ ι κ ή Θέση (πρακτική, α1σθητική, σημασιολογ1κή, συμβολ1κή) και εκφράζε1 την κο ινω, πος που και κατάσταση του ατόμου, την ηλ1κία, τη γαμήλια κατάσταση κ.λπ. Ο! Ρ 0 γεγονότα φορ1έται ένα εξάρτημα, το χρώμα, ο δ1άκοσμός του μπορεί ν~ ερμ_ηνευε~, δι ο ζωής της ομαδ 1 κής ή της προσωπ1κής ζωής, όπως το πέρασμα απο το ενα στασίες στον στο άλλο. Η μεγάλη μορφολογική πο1κ1λία που παρουσ1άζου~ 0 1 εν~~μα η κ α~ ης ευρύτερο ελληνικό χώρο, συνδέεται άμεσα με την τοπ1κη πα ρ α οσ λ ογίας οι κοινωνικ έ ς συνθήκε ς που τις δ ι αμόρφωσαν. Από την άποψη της τ υ-ι:rο κα ι της ενδυμασίες μπορούν να χωρ ι σθούν σε ενδυμασίες της νη~~ωτικης πιμέρους ηπε ι ρωτικής Ελλάδας. Ο διαχωρισμός αυτός μπορεί να προχωρ_ησει σε ε ανδ ρικές, δ ι ακρ ί σεις όπως ενδυμα σί ες χω ρ ικές κα1 αστικές, γυναικειες και καθημερινές, γιορτινές και νυφ ι κές 6 7 κ.ά., όλες στα Χρονολογικά, οι ενδυμασίες που έχουν διασωθεί ανήκουν σχε~ ον ες έχουν τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου α ι ώνα. Από αυτές ο ι 1!ερ ισ σοτε ρ Ελλά δας σχεδόν στο σύνολο τους σταματήσει να φοριούνται. Η απελε~θερωση τ~ς το ς, είχε από τον τουρκ1κό ζυγό κα1 η καθ1έρωση του ευρωπαϊκού τροπ,ου ντυσψα εθνι κών ως φυσική συνέπεια τον μαρασμό και την σταδιακή εξαφα~ιση των ε ί σ των ενδυμασ ι ών. Η πρώτη βασ ί λ ι σσα της Ελλάδας, Αμαλία, υιοθ~τ~ντας στ ~ ι~α τύπο παραδοσιακών ενδυμασιών καθ ιέρωσε ως επίσημο αυλικο, ενδυμα_ ~ u μα των ενδυμασίας που έγ ι νε γνωστή ως 'Αμαλία', και το οποίο επηρεασε ; 0 εν, ς τ ο ως ασ τι κών κέντρων (Νάουσα, 'Ηπειρος, Πελοπόννησος κ.ά.) καθ1ερ~νοντσστuλ της ένδυμα της ανερχόμενης αστικής τάξης6. 'Ενα φόρεμα στο Β ι ενεζ ~ κο ησι ώ ΤΙ ΚΟ εποχής «Biedermeier», με μπούστο «καβαδ1ού» κα1 πάνω του το νένης σ το «ζ ιπο ύ ν ι», βασιλ ι κά κεντημένο. Το πατροπαράδοτο «φέσι» της παντρεμ_ μα ύρου κεφάλι ή το «καλπάκ ι» της ανύπαντρης, με την προσθήκη του καθ?λ ι κο uν όλες 01 «βέλου» για την επίσκεψη στην εκκλησία. Την φορεσιά αυτή τη,ν φορε?α 1 κα ι το αστές στα ελεύθερα κ 1 ακόμα στα τουρκοκρατούμενα Βαλκαν ι α, μεχρστώv του Βελιγράδι 7. Ο βασ ι λ1άς Οθων επίσης καθιέρωσε τη φουστανέλα _των σγ~ν Ι γ ι ν ό τ σν η 0 1821, ως το ανδρ1κό εθνικό ένδυμα της Αυλής6. Φορεσ1ά που συντ~μα Ελλάδα ς 7. επίσημη αντρική ενδυμασία των αγροτικών πληθυσμών όλης σχεδ~ν της ενδύ μα τα Με τη φο υ στανέλα φορέθηκαν βελούδ1να χρυσοκέντητα ή με τ αξο~εντη τσ μετ έπειτα όπως φέρμελες, γιλέκα, ντουλαμάδες, τουζλούκια, σελάχια κ.α. Στσλλσνές κα ι χρόνια 01 εθνικές ενδυμασίες υπάρχουν σε απλουστευμένες παρ? Μέτσοβο, αρχ ί ζουν σιγά-σ ι γά να εξαφανίζονται. Σήμερα, ελάχιστες είναι οι η:εριοχες ~σια ή μ ε Κάρπαθος, Σκύρος, Καστελόριζο) που εξακολουθούν να φορουν -αυτο 6 ''Ελληνικές Φο ρ εσιές', Ι στο ρ ική και Εθνολογ ική Εταιρ εία τη ς Ελλάδος, Αθήνα Ι 992 7 ' 'Παραδοσ ιακές στολές'', Εργαστήριο Τεκμηρίωση ς Πολιτιστ ι κ ή ς και Ιστορ ικής Κληρονομιάς / www. io n io. g,γ 16

κάποια παραλλαγή - σε καθημ ε ριν ή ή ευκ αιρι ακή βά σ η όπως ο γά μ ος, τ η ν παραδοσιακή τους ενδ υμ α σία. Ο ι πε ρι σσ ότε ρ ε ς ελλην ι κές παραδ οσι ακές ενδυμασίες χρησιμοποιού νται κυ ρίως από τα χορ ευτικά συγκροτήματα τοπικών Συλλόγων στα πλαίσια κάποιας πολιτιστικής αναβίωσης ή σ τι ς δι ά φορ ες εθν ι κές ' 6 επετειους. 3.1. ΓΥΝΑΙΚΕΙΕ Σ ΦΟΡΕΣΙΕΣ Οι ελληνικές παραδοσιακές γυναικείες φορεσιές μοιάζει να έχουν φτιαχτε ί για να εντυπωσιάζουν παρά για να αναδείξουν το κορμί. Τα στοιχεία που δέχτηκαν πολλές και ποικίλες επιδράσεις, εκτός από την αρχαιοελλην ι κή και την βυζαντινή παράδοση, δημιούργησαν μια αφάνταστη ποικιλία: σε κάθε επαρχία, κάθε πόλη, κάθε χωριό, συναντάμε δύο και τρείς παραλλαγές της ίδιας τοπικής φορεσιάς. Στην μορφή που σώζονται ως σ~μερα, σε _ελάχιστες ~~ριοχ_ές αλλά κ~ρίως στα μουσεία μπορούν να χρονολογ~θουν στ~ τελη το~ 19 αιωνα., Ωστοσο, _ η κο ψι ά των τμημάτων που τις συνθετουν μοιαζει να ανηκει στο παλαιοτερο εκε ινο σχήμα που φαίνεται ν? δια~ορφώθηκε σιγ? σιγά σε, όλη τψ βαλ~ανική από _τους πρώτους ήδη βυζαντινους χ~ονους. Σε πολλες π~ρ~οχες α~το το σχημα συν~παρχει με εκείνα που τις ρίζες τους εχ?υν στη~ Ευρωπαικη ~ναγεννηση και, φυσι~α, ~ε την ;rάροδο των χρόνων και κυριως μετα την Απελευθερωση, αποφασιστικο ρολο παιζει η δυτική μόδα που συνεχώς βομβαρδίζει τον ελληνικό χώρο 8. Κοινό βασικό ένδυμα όλων των τύπων της γυναικείας φορεσιάς είναι το πουκάμισο, το οποίο θεωρείται ως εξέλιξη του αρχαίου χιτώνα. Φορέθηκε σε όλες τις περιοχές του Ελληνισμού, άλλοτε ως εξωτερικό ένδυμα στην θέση του φουστανιού και άλλοτε ως εσωτερικό, με ακάλυπτα διάφορα διακοσμημένα τμήματά του6. το πουκάμισο είναι ένα ρούχο κλειστό, με ένα κατακόρυφο άνοιγμα για τον λαιμό, σε ποικίλα μήκη και χρώματα, με κυρίαρχο το λευκό. Αποτελείται από ένα κεντρικό, μονοκόμματο μπ~ος- πί?ω τμήμα ~αι απ~ πλαϊνά λο~ά ή ίσι~ φύλλα, που του προσδίνουν το απαιτουμενο φαρδος για ανετη κινηση, και ειναι κατα το πλείστον μανικωτό 8.Το υλικό κατασκευής του, το σχήμα και η διακόσμησή του διαφέρουν από περιοχή σε περιοχή, ανάλ~γα με το κλίμα, τη~ εγχώρια οικ_ονομία, την παραγωγή και το εμπόριο, καθώς και αναλοyα με την_ επιβιωση πρ~γενεστερων ενδ υμ_ατολογικώ ν καταβολών ή νεότερ~ν δυτικων επι?ρασεu;ν. Η διακοσμησ_η του ~φαντη ή κεντητή, πολύχρωμη ή μονοχρωμη δεν εχει μονο καλοπιστικο αλλα και συμβολικό ' 6 χαρακτηρα.,,,,,, Οι γυναικείες φ~ρεο:ιες φαιν~ται οτι πα~αιοτερ? δεν ειχαν εσωρουχα. Στα, τερα χρόνια σχεδον ολες απεκτησαν μια φανελα, που στα μανίκια της νεο, ξ, β,, π οστέθηκαν τα ως το;ε ανε αρτητα ~ερι ~αχιονια, γνω_στα σε μερικέ~ περιοχές σα Ρ ο'τια» η' <ψπρουμανικα». Πιο σπανιο ειναι το «βρακι», που έχει μηκος συνήθως «χειρ ' Τ δ ' β 'λ γο με το μήκος του πουκαμισου α «πο αναρια» του ρακιου ' στολίζονται ανα ο... a μόνο όταν φαίνονται κατω απο το πουκαμισο. " κείμενα Ι ωάννα Παπαντων ίου, εκδοτική Αθηνών 199 1. 8 "Ελληνικές Φορεσιες ' 17

3.2. ΜΟΡΦΙΚΗ ΚΑΤΑΤΑΞΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ ΦΟΡΕΣΙΩΝ ' 6, την φοραε ι. Η μορφή της φορεσιά ς είναι ο καθρέφτης του ανθρωπου που Έτσι οι γυναικείες φορεσιές μπορούν να καταταχθούν μορφικά: 3.2.1. Φορεσιές με το σιγκούνι ή σιγκούνα ή φλοκάτα.,, οί επενδ ύ τες Τα ενδύματα αυτά είναι χειμωνιάτικοι εξωτερικοί μακριοι η κο~τ, (σαγ ιάκι), από άσπρο ή μαύρο ολόμαλλο υφαντό ύφασμα της, νερο}ρι1515 διάκοσμός αχειρίδωτοι και είναι κατακόρυφα ανοιχτοί μπροστά και χωρις μανικια, λλ α ν ήματα, τους δημ ι ουργείται από πολύχρωμα ή μονόχρωμα κεντήματα με,μα ι ν Με λ ι τ ή ή χοντρά μετάξια, μπρισίμια, γαϊτάνια, χρυσοκλωστές, πούλιες και χα~τρες.χνί τ ε ς κ αι πλούσια διακόσμηση είναι πάντα κατασκευασμένες από ειδικου5 τε ρ ιπτ ώσεις φοριούνται συνήθως πάνω από χοντρό βαμβακερό και σε λιγοστες πε λ ι ά κ αι τα πάνω από μεταξωτό πουκάμισο διακοσμημένο στον ποδόγυρο, :ην τρα~ηι φοριέται μανίκια με πλούσια γραπτά και ξομπλιαστά κεντήματα. Το κοντο σιγ~ουν ούστο με είτε πάνω από το αχειρ ί δωτο πο υ κάμισο κα ι ζιπούνι ή τζάκο (μικροκ μπ ν θί α, είτε ραμμένα πρόθετα μανίκια), όπως στα Μεσόγεια Αττικής και στ~ν ορι ό μως και πάνω από χειριδωτό, όπως στην Αράχοβα και στην Φλώριν?. ~παρχουν σ τανέλας, παραδείγματα που το σιγκούνι φοριέται πάνω από πτυχωτη, τυπου φουύ σιγ κούνι φούστα, όπως στην Δρόπολη και το Τεπελένι Βόρειου Ηπείρου. Τ? μακρ 'πως στο - σιγκούνα ή φλοκάτα, φοριέται είτε πάνω από χειριδωτό πουκαμ~σο, ~η Δά ρδα Βάλτο, τη Ζίτσα, το Σούλι, είτε πάνω από φουστάνι, όπως στο Ζαγορι, ~ σιγκούνι Κορυτσάς και στην Ορεινή Σερρών. Υπάρχουν φορεσιές πο~ τ~ μακρυ από ά λλα φοριέται όχι μόνο πάνω από το πουκάμισο και το φόρεμα αλλα παν~ και ν επ ίσης ενδύματα, όπως στην Σκοπιά Φλώρινας και στο Πωγώνι. Υπ~ρχου φορεσιές με χειριδωτές σιγκούνες μέχρι τον καρπό, όπως στην Κεσσανη. 3.2.2 Φορεσιές με το καβάδι. λ' κα ι το Το καβάδι ή καπλαμάς, που η χρήση του συνηθίζεται στην Ανα:ο ~ ροστά Βυζάντιο, είναι μακρύ βαμβακερό ή μεταξωτό, κατακόρυφα ανοιχτο ~ώνα κα ι ένδυμα. 'Εχει όμως μανίκια στενά ή πλατιά, άλλοτε μακριά ως τον?v κο λετττό άλλοτε ως τον καρπό του χεριού. Φορ ι έται πάνω από το μακρuμα~ι ατα κα ι βαμβακερό ή μεταξωτό πουκάμισο με τον πλούσιο σε χρωμ σχηματοποιημένα θέματα κεντητό διάκοσμο 9.,, κα και τ~ Στην Κάρπαθο και στην Κάλυμνο φοριέται συνήθως πάνω απο, τη βρ,α ετaξωτο πουκάμισο και είναι κατασκευασμένο από βαμβακερό υφαντό, ειτε α~ο, ~ο στην ριγωτό και χρυσοποίκ ι λτο ύφασμα, όπως στο Καστελόριζο, στο κο ;έ στην Κερασούντα, στα Γιάννενα. Συνοδεύεται από εξωτερικό ένδυμ,α τον τζο~~κο στην Αθήνα, το πιρπίρ ι στα Γιάννενα, τη σάλτα στη Σίλλη Ικονιου, το γι Κερασούντα, την τσόχα στην Λιούντζα, το κοντόχι στο καστελόριζο 5. 3.2.3 Φορεσιές με αντέρι. 9 ''Ελληνική λαϊκή Φορεσιά'', Αγγελική Χατζη μιχάλη, εκδόσεις Μέλισσα τόμος l. 18

Το αντέρι είναι κατασκευασμένο από μεταξωτό ή βαμβακερό ύφασμα, χειριδωτό ή αχειρίδωτο με κατακόρυφο άνοιγμα εμπρός και μήκος που φτάνει κάτω από τα γόνατα. Φοριέται είτε ως εσωτερικό ένδυμα, όπως στο Ρουμλούκι και στην Ανατολική Θεσσαλία, είτε ως εξωτερικό, όπως στον Αλμυρό. Συνήθως είναι δουλεμένο με μαχλίτσι δηλ. φορδραρισμένο εσωτερικά και ανάμεσα έχει λεπτό στρώμα από βαμβάκι που στερεώνεται με πολλές βελονιές6. 3.2.4 Φορεσιές με σαγιά. Το ένδυμα αυτό είναι κα τασ κευασμένο από βαμβακερό ή βαμβακομέταξο ύφασμα με κατακόρυφο μπροστινό άνοιγμα κα ι μήκος που φθάνει κάτω από τα γόνατα. Όταν φοριέται πάνω από βράκα και πουκάμισο έχει μακριά μανίκια με άνοιγμα στο κάτω μέρος και σχισίματα στο πλάι, όπως στην Καρπάσια Κύπρου. Όταν φοριέται πάνω από καβάδι είναι αχειρίδωτο και έχει πολλές πτυχές από την μέση και κάτω, όπως στην Καραγκούνα και τέλος όταν φοριέται πάνω από καμουχά ή αντέρι έχει μανί κ ια ως τον αγκώνα και ποδιές που γυρίζουν προς τα έξω, αφήνοντας να φαίνεται ο πλούσιος συμβολικός διάκοσμός τους, όπως στην Μπάλτσα και στο Ρουμλούκι 6. 3.2.5 Φορεσιές με φουστάνι ή φούστα. Ως ενδιάμεσο ένδυμα οι γυναικείες φορεσιές έχουν ένα φόρεμα κομμένο ή άκοπο στην μέση, μανικωτό ή αμάνικο, σε μήκος που ποικίλλει κατά περίπτωση. Παίρνει συνήθως το όνομα του υφάσματος από το οποίο είναι κατασκευασμένο ή λέγεται «φουστάνι». Η λέξη φουστάνι κυριάρχησε σαν συνώνυμη μ ε την λέ ξη φόρεμα, αλλά προήλθε ΚΙ αυτή αrό ειδικό μπαμπακερό ύφασμ α που κατασκευαζόταν στο Fustat της Αιγύπτου. Τα ενδύματα αυτά είναι κατασκευασμένα από εγχώρια ή πολύτιμα μεταξω τά υφάσματα μονόχρωμα, κλαδωτά και ριγωτά προερχόμενα από την δύση και την Ανατολή. Το φουστάνι σε διάφορες παραλλαγές, μεσάτο ή ριχτό, φοριέται πάντα πάνω από το βαμβακερό, λινό ή μεταξωτό πουκάμισο. Υπάρχουν διάφορες μορφές φουστανιών, που έχουν στοιχεία από την Βυζαντινή ή την δυτική ενδυματολογία, φορέθηκαν το δεύτερο μισό του 18 υ και κατά το 19 υ αιώνα, τόσο στην ηπειρωτική όσο και την νησιωτική Ελλάδα, και διακρίνονται στους ακολούθους τύπους: α) ~ουστάνια με αχειρίδωτο πανωκόρμι με βαθύ άνοιγμα στο στήθος και πολύπτυχ η φούστα που στολίζονται με χρυσά σειρήτια, χρυσοκεντήματα και πρόσθετο πολλέ ς φορές ποδόγυρο από, πολυτελή υ,φάσματα._ 'Αλλοτε είναι ~ακριά όπως σ!ην Ύδρα και στην Λήμνο και αλλοτε κοντυτερα αφηνοντας να φαινονται τα μανικια και ο οδόγυρος του μεταξωτού βαμβακερού ή λινού, πλούσια διακοσμημένου ~ουκάμισου, όπως στην, Σκύρο~ στην ~στυπάλ?ια και στα Ψαρά. Το, σ~νηθέστερο, δ μα που φοριέται πανω απο αυτους τους τυπους του φουστανιου, ειναι κοντός εν υ, δ, δ,, ός επενδύτης με ιαφορετικα σχηματα και ιαφορετικες τοπικες ονομασίες, ε ξ ωτε ρικ Α, 'λ ψ,, τζάκα στην Ύδρα και στην μοργο, γουνε α στα αρα, σαρκα στην Κύπρο. οβπ) ω~υστάνια μακριά και πτυχωτά μ~ εφαρμοστό κ?ρμί και ~ακριά στενά μανίκια σ ' 51?. η' κος η' φαρδύτερα και σχιστα απο τον αγκωνα κα~ κατω, που φοριούντ α ι με ολο το δ μ. ή αχειρίδωτο εν δ υμα, τσιουμπε στην Λ ευκα, δ α, πιρπιρι στα Γιάννενα, χειρ~ ωτο ν Ήπειρο, τσιπούνι στην Δάρδα, μακρολέμπαντο στην Βέροια. κοζοκα στη 'ζ,.. Η ούστα, ένδυμα π~υ, σχετι εται ~μεσα ~ε το φουστανι, ειναι πτυχωτή,, φ, ω από μεταξωτα η βαμβακερα πουκαμισα στολισμένα με δαντέλες ή φ, ατα και συνοδευεται απο εφαρμοστο μπουστο στην ακυνθο, πεσλί ασπρο~εντημα μπινίσι στην Ίο, σιγκούνι στην Δρόπολη, κοζόκι και σιγκούνα στην στην Κερκυρ. ' 6 Σαρακατσανα. οριεται παν,, z 19

3.3 ΠΡΟΣΘΕΤΑ ΕΞΑΡΤΗΜΑΤΑ,, ενδ υ μασίες Τα κύρ1α ενδύματα που συνθέτουν τις παραδοσιακες γυναικ~ιες τοξωτά ή συμπληρώνονται από ποικίλα εξαρτήματα όπως πουκάμισα, ποδιες, ~~ δεσ μους, 0 σταμπωτά βαμβακερά μαντήλια για το κεφάλι ή μέση, περίτεχνους κεφα π νι σμ ένα πολύχρωμες πλεχτές κάλτσες, χρυσοκέντητα υποδήματα και ~αλαμοκα ροο ρισμό ασημένια ή επίχρυσα κοσμήματα που πέρα από τον πρα_κτικο τους π πτικά τ ου προβάλλουν την τάση για επίδειξη και προβολή ή λειτουργουν ως αποτpε κακού 6 7 8. 3.3.1 ΠΟΔΙΑ μα του χ -.,, η ποδιά Το τμη αρακτηριστικη στις γυναικειες χωρικες φορεσιες ειναι. : ία ενιαι α σώματος που καλύπτει προσφέρεται για διακόσμηση, γιατι τταρεχει μ δ. σχε ον, επιφανεια 108... ω μ ε τρι κα, Η διακόσμηση της ποδιάς είναι πολυποίκιλη. Συνδυαζει ~πλα. γεο τε όμως σχήματα ή φυτικά θέματα και πιο σπάνια ζωικές φιγούρες (ττουλ~α), π?ντ τ όσο μ ε με τέτο ι α δ ι άταξη, ώστε ολόκληρος ο διάκοσμος να είναι οργανικα δεμενο~λληνικής το σχήμα, όσο και με τις διαστάσε ι ς της. Στις παραλλαγέ? της νεο ιδια ί τερο φορεσιάς που προέρχονται από κοινωνικές ομάδες απομονωμε~ες και μ~ίνδ ου κα ι τρόπο ζωής, όπως συμβαίνει με τους Σαρακατσάνους, τους νομαδες της ς πο δ ι ές τους Καραγκούνηδες του θεσσαλικού κάμπου, η δ ιακόσ~ηση στι ήλ ι ου και παρουσιάζει μεγαλύτερη ποικιλία όπως το κυκλικό μοτίβο του ροδακα, του του φεγγαριού καθώς και ο σταυρός 10. Υ ΛιΚΟ ΠΟΔ ια.σ Ε ιδοσ ΔιΑΚΟΣΙνlΗΣΕΩΣ ~ Κεγτη τ ή ~με κλωστές (γ υνα ικεία ερ '{ ασί α: ΧΕ ιροποι Ητο-<-_ ΥΦΑ.1-JΤΟ Ε 'Ιυοασμέ,; η.. μ ε γα ιτα γ ι α (α'ιδp ι κή ερ γα σία 1ερ ζ ήδ ες) ΥΦΑΣΜΑ τη Σ ΜΗΧΑΗΗ Σ Κεγτη~ή με κλωστές ( γ υναικεία ερ- ια σία ) ~ -- μ ε '(α ιτανια (αν δρι κή ψ;ασία 1ερ ζ ήδ ες) Α.κέ 1,Ίη~η-~- στο λ ί ζεο αι μόν ο μ ε. πρόσθεο α αγοραστά στοι χ εία ( δ αντέλα σειρήηα κ α) Η δ,.. ξ.,. Μ,, λα να φορεθεί, ό1!~~ πο ια ε ιναι ενα ε αρτημα σχετικα μικρο. πορει ευκο, ση 0 ττο. και να αφαιρεθεί με απλό λύσιμο του ζωναριού της και έχει άμεση εξα~τ η Η ττοδ ι Ο ζωνάρι, του οποίου αποτελεί κατά κάποιο τρόπο προέκταση προς τα κ_ατως. καλ ύ τττει έχει συγκεκριμένη δ ι ακόσμηση, που της δίνει ξεχωριστή οντότητα. Επιση 10 " Η δ ά Κ " Ελ' Ρ κ λ ο' λαογραφ ικό ίδρυμα, πο ι τη ς αραγκ ουνας, ενη ω μαιου - αραστα μάτη, πε οποννησιακ Αθήνα 1980. 20

και προστατεύει την κοιλιά της γυναίκας, την περιοχή δηλαδή του γυναικείου σώματος που έχει άμεσ1 σχέση με την αναπαραγωγή. Συνδέεται λοιπόν έμμεσα μ ε 0 την γέννηση του παιδιού. Πολλά είναι τα έθιμα που δείχνουν τον προστατευτικό χαρακτήρα της ποδιάς. Στην Κέρκυρα π.χ., όταν τα μικρά παιδιά έβγαζαν άφτρα στο στόμα, την θεραπεία αναλάμβανε η πρωτοθειά, που ως κύριο όργανο χρησιμοποιούσε την ποδιά. Η ποδιά χρησίμευε επίσης ως πρόχειρο αμυντ ικό, μαγ ι κό, αντικείμενο και για την περίπτωση που η γυναίκα θα συναντούσε φίδι στο δρόμο της. Σύμφωνα με θρακ ι κό έθιμο, η γυναίκα έριχνε κατά γής την μπροστέλα της και συγχρόνως έλεγε τρείς φορές: «κακό δε σ ' έκανα, κακό να μη μ ε κάν'ς, σ ί δερο να γέν 'ς». Ο μαγικός ρόλος της ποδιάς διαφαίνετα ι περισσότερο στα έθιμα που αναφέρονται στην γέννα, και μάλιστα κατά την ώρα του επικείμενου τοκετού, όπου πολλές φορές χρησίμευε ως ' 10 ωκυτοκιο. 3.3.2 ΚΕΦΜΟΔΕΣΜΟ Σ Η ποδιά καθώς και ο κεφαλοδεσμός, αποτελούν αρκετές φορές δύο στοιχεία που καθοδηγούν και βοηθούν για μ ι α ασφαλή κο ινωνι κή «αναγνώριση» της γυναίκας. Ο τρόπος που αυτή θα στολίσει το κεφάλι της και η ποδιά που θα φορέσει (αρχές 20 u αιώνα ως την εποχή του μεσοπολέμου, 1930-1940) αποτελούν διακριτικά στοιχεία για την ηλικία, την οικογενεια κ ή κατάσταση και την κοινωνική της θέση Το «κεφαλομάντηλο» ή «τσίπα»,(για τις Καραγκούνες), είναι από μαύρο βαμβακερό ή μεταξωτό αγοραστό ύφασμα, με κέντημα στην μια κυρίως γωνiα. Τυλίγεται στο κεφάλι με χαρακτηριστικό τρόπο 10. Τα κεφαλοδέματα είναι περίπλοκα, κυρίως τα νυφικά, που διευθετούνται με ξεχωριστή πάντα φροντίδα από γυναίκες που η κοινότητα θεωρεί ως ειδικές8. 3.3.3 ΚΑΛΤΣΕΣ ΚΑΙ ΤΕΡΛΙΚΙΑ Στα πόδια φοριούνται πλεχτές, βαμβακερές, μάλλινες ή μεταξωτές κάλτσες, σε μήκος ανάλογα με το μήκος του πουκάμισου. Σε πολλά χωριά, το καλοκαίρι οι γυναίκες δεν φορούσα~ κάλτσες και παπούτσι~ 8.,, Στους αγροτικους και τους ποιμενικους πληθυσμους αντρες και γυναίκες φορούν όμοια υποδήματα, που φτιάχνονταν πρόχειρα από τους ίδιους. Στα αστικά κέντρα και τα νησιά πιο συ~ηθισμένες_ είναι οι κεντ~τές παντο~φλ ε ς. Πιο σπάνιε ς είναι μπότες, που τις συνηθιζαν κυριως στα νησια ως υποδηματα της δουλειάς. 01 Χ ρακτηριστικά γυναικεία υποδήματα είναι και τα «τερλίκια», υποδήματα κυρίως του α τιού που αγκαλιάζουν το πόδι και κατασκευάζονται από τσόχα ή «σαγιάκι» ή ~~~ι πλεχτά. Στο δρόμο, πάνω από τα τερλίκια φοριούνται δερμάτινες παντόφλες ή ξύλινα τσόκαρα. 3.3.4 ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ Τα κοσμήματα ήταν ~υτά που έκαναν _ την παραδο~ιακή ενδυμασία, Περισσότερα κοσμηματα χρησιμοποιουνται στις νυφικες ενδυμασίες. Η επιβλλητικ_ηπ.ιrσα είναι το κόσμημα που βάζουν στο πίσω μέρος του κεφαλιού όλες οι κεωα οκο λ δ Δ -γuvαικές όταν δέσουν το κεγα ο ε~α για ναητο?τ~ρεωσου_νθ. υο κ?πιτσες ενωμένες μα πουλιού, ενώ., ι μία ροζέτα με μια κοκκινη πετρα στην μ ση. ι δυο ακριανές μ ε δύο αλυσίδες σχηματίζουν το ~οσμ~μα. μι? εχει συνη ωές σχη 0 η αλλη εινα 21

'σω από καρφώνουν. Συχνά οι νίοπαντρες βάζουν δύο κεφαλοκόπιτσες, την μια π ι την άλλη μπροστά πάνω από την αράδα με τα φλουριά 7., φλουρ ι ά Η αράδα με τα φλουριά (Καρδίτσα - Τρίκαλα) ή ~ αλυσιδ? με τα ασμένη (Σοφάδες - Παλαμάς) στολίζει το μέτωπο, είναι μια αλυσιδα λεπτα επεξεργ με φλουριά στο κάτω μέρος και γάτζους στις άκρες 7., πολλές Η αρμάθα είναι σειρές αλυσίδες που στολίζουν το στήθος,,φταν?νταςα δώρα φορές ως κάτω από την ζώνη, με κρεμασμένα ασημένια ή χρυσα νομ, ι σμα τ ε; ι ά της κυρίως των συγγενών της νύφης. Η αρμάθα συναντάται στην νυφικη φορ Αιδηψού (Αγίας Άννας).,, ε ίνα ι τα Άλλα κοσμήματα που χρησιμοποιούνται σε όλες τις παραδοσιακ~ς φορεσ ι ε~ετζ ί κ ι α ( σκουλαρίκια, βραχιόλια, πόρπες, γιορντάνια με φλουριά, καδενες, μ,πε ώνη κ αι συρμάτινα στολίδια στο κούμπωμα), θηλυκωτάρι (στερεώνεται σε μι~ ζ τα είναι σφίγγει την μέση πάνω από το πουκάμισο και την φούστα). Τα κοσμημ?σε ή ταν κατασκευασμένα από ειδικό χρυσοχόο που τα υλ1κά που χρησιμοποιου σύρμα, ασήμι και χρυσό 10.