Περιεχόμενα Περιεχόμενα Πρόλογος... 9 Εισαγωγή... 11 Γλωσσικοί και λογοτεχνικοί όροι και ορισμοί για το «παραμύθι»... 11 Η ιστορική-γραμματολογική μελέτη του νεοελληνικού λογοτεχνικού παραμυθιού... 16 Κεφάλαιο Α Το «παραμύθι» ως όρος θεωρίας και κριτικής της ελληνικής λογοτεχνίας... 21 Κεφάλαιο Β Το «παραμύθι» στη νεοελληνική φιλολογική έρευνα... 47 Κεφάλαιο Γ Το «παιδικό παραμύθι» στο περιοδικό Η Διάπλασις των Παίδων (1918-1948) και ο Γρηγόριος Ξενόπουλος... 63 Κεφάλαιο Δ Η γραφή και η ανάγνωση του παραμυθιού... 101 Η γραφή του παραμυθιού... 103 Η λειτουργία των ονομάτων των χαρακτήρων-ηρώων στο «παραμύθι»... 112 Η ανάγνωση του παραμυθιού... 128 5
Αλέξανδρος Ν. Ακριτόπουλος Κεφάλαιο Ε Το «παραμύθι» στην Παιδική Λογοτεχνία... 143 «Παιδικό παραμύθι» και «αισώπειος μύθος»... 145 Το «παραμύθι» στο παιδικό διήγημα... 147 «Παραμύθι» και σύγχρονο παιδικό-εφηβικό μυθιστόρημα... 171 Το «παραμύθι» στο παιδικό θέατρο... 192 Η «σατιρική παραμυθική νουβέλα»: Τα μαγικά μαξιλάρια του Ευγένιου Τριβιζά... 198 Κεφάλαιο Στ Μορφές και είδη παιδικών παραμυθιών... 203 Το κοινωνιστικό παραμύθι της Πηνελόπης Δέλτα... 205 Το μυθολογικό παραμύθι του Ιωάννη Θ. Κακριδή στο περιοδικό Η Διάπλασις των Παίδων... 207 Μεταφράσεις και επαναγραφές παραμυθιών του Κων. Χ. Γρόλλιου στο περιοδικό Η Διάπλασις των Παίδων... 209 Τα παραμύθια της Γεωργίας Ταρσούλη στο περιοδικό Η Διάπλασις των Παίδων... 212 Το διαλεκτικό παραμύθι του Γιάννη Νεγρεπόντη... 214 Το σύγχρονο παιδικό παραµύθι του Ευγένιου Τριβιζά... 222 Το «αντιπαραμύθι» του Ευγένιου Τριβιζά... 234 Το οντολογικό ή ουσιολογικό παιδικό παραμύθι του Γιώργη Κρόκου... 236 Το οικολογικό παραμύθι του Μάνου Κοντολέοντος... 248 Η παραμυθογραφία της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου... 252 Κεφάλαιο Ζ Νεότερες μορφές και είδη παραμυθιών για μικρούς και μεγάλους... 257 Το μεταμοντέρνο «Ερωτικό παραμύθι» της Αμάντας Μιχαλοπούλου... 259 Παραμύθια για μικρούς και μεγάλους του Μάνου Κοντολέοντος... 262 Το μελλοντολογικό παραμύθι του Νίκου Παναγιωτόπουλου... 266 Το ανατρεπτικό παραμύθι της Παυλίνας Παμπούδη... 271 6
Περιεχόμενα Ανθολόγιο παραμυθιών... 281 Γεώργιος Δροσίνης, «Η γλόσα του παπαγάλου»... 283 Hans Christian Andersen, «Το φωκόλ»... 284 Γιάννης Ψυχάρης, «Ο Μάγος»... 287 Εμμανουήλ Ροΐδης, «Η Μηλιά»... 293 Ι. Θ. Κακριδής, «Μια ιστορία λουλουδιών»... 303 Κ. Θ. Δημαράς, «Παραμύθι»... 306 Ναπολέων Λαπαθιώτης, «Το γυαλένιο μάτι»... 309 Μάνος Κοντολέων, «Διαμάντια»... 315 Γιώργης Κρόκος, «Ο γίγαντας και ο τοσοδούλης»... 319 Παυλίνα Παμπούδη, «Η ιστορία του τυχερού Τζόναθαν»... 323 Ευρετήρια... 331 Ευρετήριο όρων... 331 Ευρετήριο συγγραφέων... 349 Βιβλιογραφία... 353 7
Αλέξανδρος Ν. Ακριτόπουλος 8
Πρόλογος Πρόλογος Στο βιβλίο αυτό παρουσιάζεται μια ολοκληρωμένη εικόνα του γραπτού λογοτεχνικού παραμυθιού στην Ελλάδα ως ξεχωριστού λογοτεχνικού είδους που καλλιεργήθηκε από σημαντικούς νεοέλληνες λογοτέχνες τα τελευταία εκατόν πενήντα χρόνια περίπου. Η εμφάνισή του ακολουθεί την ιστορία του ημερήσιου και περιοδικού εντύπου αλλά και του βιβλίου στη χώρα μας, συνεχίζοντας την προφορική παράδοση, από την οποία ως λογοτεχνικό είδος προέρχεται και η οποία συνεχίζει να υπάρχει παράλληλα έως τα μέσα περίπου του 20 ού αιώνα. Η ιστορική εξέλιξή του, η σχέση του με το λαϊκό παραμύθι και το λαογραφικό περιοδικό Λαογραφία, με τα άλλα λογοτεχνικά είδη, με το ευρωπαϊκό παραμύθι και τη λογοτεχνία γενικότερα παρακολουθούνται στα λογοτεχνικά περιοδικά Εστία, Νέα Εστία, Διάπλασις των Παίδων, και άλλα νεότερα βέβαια, όπως και σε αυτοτελείς εκδόσεις, όπου και διαμορφώνεται κυρίως και εξειδικεύεται το γραπτό παραμύθι ως προς το αναγνωστικό κοινό στο οποίο απευθύνεται. Δύο είναι οι ευδιάκριτες τάσεις που ακολουθεί: μία για το κοινό ενηλίκων και μια άλλη, που θα καθορίσει και την περαιτέρω εξέλιξή του, για το παιδικό κοινό. Παράλληλα, η γραμματολογική έρευνα επεκτείνεται και σε θέματα λογοτεχνικής θεωρίας και κριτικής που παραπέμπει στο λογοτεχνικό γένος του παραμυθιού και το εξετάζει ως όρο της λογοτεχνικής θεωρίας και της γενολογικής κριτικής, όπως χρησιμοποιείται από σημαντικούς λογοτέχνες, θεωρητικούς και κριτικούς της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Οι μορφές και τα είδη του γραπτού και επώνυμου λογοτεχνικού παραμυθιού, όπως προκύπτει από τα παραπάνω, καθόρισαν τα κύρια ζητούμενα της μελέτης, εφόσον η έρευνα στον χώρο της λογοτεχνίας του παραμυθιού αποσκοπεί να παρουσιάσει λογοτέχνες και έργα που κατέχουν σημαντική θέση στον λογοτεχνικό κανόνα της νεοελληνικής λογοτεχνίας και ασχολήθηκαν με το είδος αυτό. 9
Αλέξανδρος Ν. Ακριτόπουλος Σημαντική θέση κατέχουν και οι νεότερες μορφές παραμυθογραφίας των τελευταίων δεκαετιών του 20 ού και των αρχών του 21 ου αιώνα. Η ανανέωση και ο νεωτερισμός των ιδεών στον χώρο της λογοτεχνίας, η ιδεολογία, η θεωρία της λογοτεχνίας, η διακειμενικότητα, ο αναστοχασμός, η διαφορετικότητα, η διαπολιτισμικότητα, η οικολογία, εισχωρούν στην παραμυθογραφία των νεότερων λογοτεχνών και δημιουργούν νέες μορφές και είδη. Η εικονογράφηση, μολονότι αποτελεί καθοριστικό χαρακτηριστικό των νεότερων λογοτεχνικών παιδικών παραμυθιών και λαμβάνεται βέβαια υπόψη στον καθορισμό της γενικότερης μορφολογικής τους εικόνας στα βιβλία, δεν αποτελεί ξεχωριστό και ειδικό πεδίο έρευνας και μελέτης του βιβλίου αυτού, το οποίο παραμένει σε ό,τι η λογοτεχνική γραφή, ως θεσμός και ως σύνολο συμβάσεων, προσδιορίζει το είδος. Στις μέρες μας, ακούμε, διαβάζουμε, βλέπουμε κάθε λογής παραμύθια. Κάθε ένα έργο, σε βιβλίο, εικονογραφημένο ή όχι, σε θέατρο, σε ταινία, σε μουσικό ή χορευτικό δρώμενο ανήκει σε ένα μικροείδος που παραπέμπει στον γενικότερο γενολογικό χαρακτηρισμό «παραμύθι»: προφορικό, λαϊκό, λογοτεχνικό, εικονογραφημένο, θεατρικό, μουσικό. Όλα αυτά τα μικροείδη, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, γενολογικά προήλθαν από το προφορικό λαϊκό παραμύθι. Από την άλλη, όλα δείχνουν ότι το γραπτό λογοτεχνικό παραμύθι έχει απομακρυνθεί από το παραδοσιακό και έχει εισαγάγει νέους τρόπους λειτουργίας της δημιουργικής φαντασίας και γραφής στη μυθοπλασία της αφηγηματικής νεοελληνικής λογοτεχνίας του εικοστού και του εικοστού πρώτου αιώνα. Α. Ν. Ακριτόπουλος 10