ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΊΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΊΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ: ΚΥΚΛΟΣ Α ΚΛΑΔΟΣ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ: ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΕΠΟΠΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΜΕΝΤΖΟΣ ΜΠΟΖΙΝΗΣ Ν. ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΠΛΗΡΗ ΘΩΡΑΚΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΑΔΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ ΕΩΣ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008

Περιεχόμενα A. ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ...... iii B. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ..........iv ΕΙΣΑΓΩΓΗ...1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Ο ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ.....2 Α. Θωράκια με σταυρούς.... 4 i. Λατινικοί σταυροί....... 5 ii. Λατινικοί σταυροί που στηρίζονται σε τρίγωνο ή επιμήκη διευρυμένη κάτω βάση.....6 iii. Διάλιθοι σταυροί...........8 Β. Θωράκια με το ευχαριστιακό θέμα.......10 Γ. Θωράκια με σταυρό μέσα σε διακοσμητικά θέματα......15 Δ. Θωράκια με ζώα σε συμβολικό διάκοσμο.....18 i. Θωράκια με ζώα που πλαισιώνουν σταυρό ή χριστόγραμμα....18 ii. Θωράκια με παγώνια που πλαισιώνουν κάνθαρο......... 21 iii. Θωράκια με ζώα εντός ορθογωνίων πλαισίων........22 Ε. Θωράκια με διακοσμητικό χαλί......24 Στ. Θωράκια με ρόμβο εγγεγραμμένο εντός ορθογωνίου πλαισίου....29 Ζ. Θωράκια με σύνθετα διακοσμητικά θέματα........34 i. Θωράκια με συμπλεκόμενα τετράγωνα.........34 ii. Θωράκια με πενταόμφαλα............35 iii. Θωράκια με σταυρικά διατεταγμένα ανθέμια..........37 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ......39 Α. Πλαίσια με κοιλόκυρτο κυμάτιο εσωτερικά και επίπεδη ταινία εξωτερικά...41 Β. Πλαίσια με κυρτά κυμάτια εσωτερικά και επίπεδη ταινία εξωτερικά... 43 Γ. Σύνθετα πλαίσια.....45 Δ. Πλαίσια με δύο επίπεδα τμήματα.........47 Ε. Μονά πλαίσια....48 Στ. Διακοσμημένα πλαίσια.....49 Συμπεράσματα........51 KΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ......53 Εικόνες..........145 i

Προέλευση σχεδίων και φωτογραφιών........167 Α.Καταλόγου..........167 Β.Εικόνων........170 ii

Συντομογραφίες Βιβλιογραφία Α. ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ i. Eλληνικές ΑΑΑ ΑΒΜΕ ΑΔ ΑΕ ΑΕΜ ΑΕΜΘ ΕΕΒΣ ΕΕΘΣΠΑ ΠΑΕ Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών Αρχείον των Βυζαντινών Μνημείων της Ελλάδος Αρχαιολογικόν Δελτίον Αρχαιολογική Εφημερίς Αρχείον Ευβοϊκών Μελετών Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη Επετηρίς Εταιρίας Βυζαντινών Σπουδών Επιστημονική Επετηρίς της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρίας ii. Ξενόγλωσσες ArtB Art Bulletin BCH Bulletin de Correspondance Hellénique BSA The Annual of the British School at Athens CahArch Cahiers Archéologiques DOP Dumbarton Oaks Papers JdI Jahrbuch des Deutschen Archäologischen Instituts iii

B. BΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ American School American School of Classical Studies at Athens, The 1972 Stoa of Attalos II, Princeton, New Jersey 1972. Angiolini-Martinelli Angiolini-Martinelli, P., «Corpus» della scultura 1968 paleochristina bizantina ed altomedioevale di Ravenna, v. I, Roma 1968. Αντωνιάδης 1908 Αντωνιάδης, Ε., Έκφρασις της Αγίας Σοφίας, Β, Αθήναι 1908. Barruol 1964 Barruol, G., Ľ autel et les chancels paléochretiens de Limans, CahArch XIV (1964), 67-84. Berchem Strygowski Berchem, V.M. Strygowski, J., Amida: matériau pour 1910 ľ épigraphie et ľ histoire musulmanes du Diyar- Bekr, Heldelberg 1910. Βοvini 1991 Bovini, G., Ravenna, Arte e Storia, Ραβέννα 1991. Cabrol Leclercq 1924 Cabrol, F. Leclercq, H., Dictionnaire ď archéologie chrétienne et de liturgie, v. 1, Paris 1924. Χαριτωνίδης 1961-1962 Χαριτωνίδης, Σ., Αρχαιότητες και μνημεία των νήσων Αιγαίου, Α Λέσβος, Συκαμιά, ΑΔ 17 (1961-1962), τ. Β (Χρονικά), 261-267. Χατζηδάκη 1994 Χατζηδάκη, Ν., Βυζαντινά Ψηφιδωτά, Αθήνα 1994. iv

Čvetković-Tomašević Čvetković-Tomašević, G., Les mosaiques 1978 paléobyzantines de pavement. Dardanie, Macédoine, Le Nouvel Ėpire, Beograd 1978. Dalton 1911 Dalton, O., Byzantine art and archaeology, Oxford 1911. Deffner 1918 Deffner, M., Οδοιπορικαί εντυπώσεις από την Δυτικήν Κρήτην, Αθήναι 1918. Diehl 1918 Diehl, C., Ravenne (Les Villes ď Art célèbres), Paris 1918. Diehl Le Tourneau Diehl, C. Le Tourneau, M.. Saladin, H., Les Saladin 1918 Monuments chrétiens de Salonique, Paris 1918. Δρανδάκης 1958 Δρανδάκης, Ν., Σκαφικαί έρευναι εν Κυπαρίσσω Μάνης, ΠΑE 1958, 199-219. Dresken-Weiland 1998 Dresken-Weiland, J., Repertorium der christlichantiken Sarcophage, II: Italien mit einem Nachtrag Rom und Ostia, Dalmatien, Musseen der Welt, Mainz am Rhein 1998. Δροσογιάννη 1963 Δροσογιάννη, Φ., Μεσαιωνικά Μακεδονίας, Αψίς αποκαλυφθείσα ανατολικώς της Αγίας Σοφίας, ΑΔ 18 (1963), τ. Β2 (Χρονικά), 235-254. Εbersolt Thiers 1913 Ebersolt, J. Thiers, A., Les églises de Constantinople, Paris 1913. Ευαγγελίδης 1956 Ευαγγελίδης, Δ., Ανασκαφή εν Δωδώνη, ΠΑΕ 1956, 154-157. v

Φιλαδελφεύς 1918 Φιλαδελφεύς, Α., Νικοπόλεως ανασκαφαί, ΑΕ 1918, 34-41. Frazer 1973 Frazer, M., Church doors and the Gates of Paradise: Byzantine Bronze Doors in Italy, DOP 27 (1973), 147-162. Frend Johnston 1962 Frend, W. Johnston, D., The Byzantine basilica church at Knossos, BSA 57 (1962), 186-238. Γκιολές 1991 Γκιολές, Ν., Παλαιοχριστιανική τέχνη. Μνημειακή ζωγραφική (π. 300-726), Αθήνα 1991. Γκιολές 1998-2000 Γκιολές, Ν., Ο χριστιανικός Ωρεός στη Βόρεια Εύβοια: Ιστορία και αρχαιολογικά κατάλοιπα, ΑΕΜ ΛΓ (1998-2000), 5-48. Grabar 1976 Grabar, A., Sculptures byzantines du Moyen Âge, II (XIe-XIVe siècle), Paris 1976. Hillenbrand 1994 Hillenbrand, R., Islamic Architecture, Edinburg University Press 1994. Jaeger 1930 Jaeger, R., Die Bronzentüren von Bethlehem, JdI 45 (1930), 91-115. Jakobs 1987 Jakobs, P., Die Fruhchristlichen Ambone Griechenlands, Bonn 1987. Jashemski 1979 Jashemski, W.F., The Gardens of Pompeii, Herculaneum and the Villas Destroyed by Vesuvius, New York 1979. vi

Κατσαρός 1983 Kitzinger 1977 Κατσαρός, Β., Ο ναός των Αγίων Θεοδώρων της Αιτωλικής Σταμνάς και ο «ανεικονικός» του διάκοσμος, Αφιέρωμα στη μνήμη Στ. Πελεκανίδη, Θεσσαλονίκη 1983, 109-166. Kitzinger, E., Byzantine Art in the Making, Main Lines of Stylistic Development in Mediterranean Art 3 rd - 7 th Century, London 1977. Κοτζιάς 1952 Κοτζιάς, Ν., Ανασκαφαί της βασιλικής του Λαυρεωτικού Ολύμπου, ΠΑΕ 1952, 92-128. Κουμουσή-Βγενοπούλου Κουμουσή-Βγενοπούλου, Α., Ανασκαφικές «μαρτυρίες» 1996-1998 του σεισμού του 552 μ.χ. στην Πάτρα, ΑΑΑ XXIX- XXXI (1996-1998), 51-56. Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, Ε., Ανατολική Μακεδονία- 1973 Θράκη, Σαμοθράκη, Καμαριώτισσα, ΑΔ 28 (1973), τ. Β2 (Χρονικά), 501-506. Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, Ε., Αχειροποίητος Ο 1989 Μεγάλος Ναός της Θεοτόκου, Θεσσαλονίκη 1989. Λαμπάκης 1909 Λαμπάκης, Γ., Οι Επτά Αστέρες της Αποκαλύψεως, Αθήναι 1909. Λαζαρίδης 1955 Λαζαρίδης, Π., Συμβολή εις την μελέτην των παλαιοχριστιανικών μνημείων της Δωδεκανήσου, Πεπραγμένα του Θ Διεθνούς Βυζαντινολογικού Συνεδρίου, Θεσσαλονίκη 12-19 Απριλίου 1953, τ. Α, Αθήναι 1955, 227-248. Λαζαρίδης 1964 Λαζαρίδης, Δ., Ανασκαφαί και έρευναι εις Αμφίπολιν, ΠΑΕ 1964, 35-40. vii

Λαζαρίδης 1966 Λαζαρίδης, Π., Ανασκαφαί Νέας Αγχιάλου, ΠΑΕ 1966, 8-23. Λαζαρίδης 1969 Λαζαρίδης, Π., Ανασκαφαί Νέας Αγχιάλου, ΠΑΕ 1969, 16-25. Λαζαρίδης 1970 Λαζαρίδης, Π., Ανασκαφαί Νέας Αγχιάλου, ΠΑΕ 1970, 37-49. Λαζαρίδης 1972 Λαζαρίδης, Π., Ανασκαφή Νέας Αγχιάλου, ΠΑΕ 1972, 12-48. Λαζαρίδης 1978 Λαζαρίδης, Π., Ανασκαφή Νέας Αγχιάλου, ΠΑΕ 1978, 34-49. Λαζαρίδης 1979 Λαζαρίδης, Π., Ανασκαφή Νέας Αγχιάλου, ΠΑΕ 1979, 56-70. Lemerle 1945 Lemerle, P., Philippes et la Macédoine orientale a ľépoque chrétienne et byzantine, Paris 1945. Λεμπέση 1971 Λεμπέση, Α., Ανασκαφικαί έρευναι και Περισυλλογή αρχαίων εις Κεντρικήν Κρήτην, ΠΑΕ 1971, 287-300. Μακρή Ακριβοπούλου Μακρή, Ε. Ακριβοπούλου, Σ., Ανασκαφή αγρέπαυλης 2003 στο Παλιόκαστρο Ωραικάστρου, ΑΕΜΘ 17 (2003), 283-298. Μαστορόπουλος 1982 Μαστορόπουλος, Γ., 3 η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Λέσβος, βασιλική Αφεντέλλη, ΑΔ 37 (1982), τ. Β2 (Χρονικά), 362-366. Meiggs 1973 Meiggs, R., Roman Ostia, Oxford 1973. viii

Mendel 1914 Mendel, G., Catalogue des Sculptures Grecques, Romaines et Byzantines, v. II, Constantinople 1914. Μέντζος 1981 Μέντζος, Α., Συμβολή στην έρευνα του αρχαιότερου ναού της Αγίας Σοφίας, Μακεδονικά 21 (1981), 201-221. Mιχαηλίδης 1965 Μιχηλίδης, Μ., Παλαιοχριστιανική βασιλική Λόγγου Εδέσσης, ΑΔ 20 (1965), τ. Β3 (Χρονικά), 475-476. Μιχαηλίδης 1968 Μιχαηλίδης, Μ., Παλαιοχριστιανική Έδεσσα, Ανασκαφή βασιλικής Α, ΑΔ 23 (1968), 195-220. Μichaud 1972 Michaud, J.P., Chronique des fouilles et découvertes archéologiques en Grèce en 1971, Τhébes Phtiotides, BCH XCVI (1972), 593-816. Μπακιρτζής 1991 Μπακιρτζής, Χ., Ανασκαφή Χριστιανικής Αμφιπόλεως, ΠΑΕ 1991, 212-219. Μπάρλα 1968 Μπάρλα, Χ., Ανασκαφή Κεφάλου Αμβρακικού, ΠΑΕ 1968, 16-23. Mπορμπουδάκης 1971 Μπορμπουδάκης, Ε., Μεσαιωνικά Μνημεία Κρήτης, Ανασκαφή Ελούντας, ΑΔ 26 (1971), τ. Β2 (Χρονικά), 520-533. Μπούρα 1979 Μπούρα, Λ., Ο Σταυρός της Αδριανουπόλεως, Αθήνα 1979. Olivieri-Farioli 1969 Olivieri-Farioli, R., «Corpus» della scultura paleocristiana bizantina ed altomedioevale di Ravenna, v. ΙΙΙ, Roma 1969. ix

Ορλάνδος 1929 Ορλάνδος, Α., Αι παλαιοχριστιανικαί βασιλικαί της Λέσβου, ΑΔ 12 (1929), 1-72. Ορλάνδος 1932 Ορλάνδος, Α., Ανασκαφή Πελλήνης, ΠΑΕ 1932, 62-63. Ορλάνδος 1933 Ορλάνδος, Α., Ανασκαφή Σικυώνος, ΠΑΕ 1933, 81-90. Orlandos 1936 Orlandos, A., Délos chrétienne, BCH LX (1936), 68-100. Ορλάνδος 1937 1 Ορλάνδος, Α., Χριστιανικά γλυπτά του Μουσείου Σμύρνης, ΑΒΜΕ 3 (1937), 128-152. Ορλάνδος 1937 2 Ορλάνδος, Α., Η Περίβλεπτος των Πολιτικών της Ευβοίας, ΑΒΜΕ 3 (1937), 175-184. Ορλάνδος 1937 3 Ορλάνδος, Α., Εργασίαι αναστηλώσεως βυζαντινών μνημείων, ΑΒΜΕ 3 (1937), 194-206. Ορλάνδος Σωτηρίου Ορλάνδος, Α. Σωτηρίου, Γ., Ανασκαφαί εν Νικοπόλει, 1937 ΠΑΕ 1937, 78-83. Ορλάνδος 1948 Ορλάνδος, Α., Παλαιοχριστιανικά λείψανα της Ρόδου, ΑΒΜΕ 6 (1948), 3-54. Oρλάνδος 1951 1 Ορλάνδος, Α., Παλαιοχριστιανικά γλυπτά του Λιμένος Θάσου, ΑΒΜΕ 7 (1951), 62-71. Ορλάνδος 1951 2 Ορλάνδος, Α., Σταυρεπίστεγοι ναοί Βάθειας Ευβοίας, ΑΒΜΕ 7 (1951), 111-130. Oρλάνδος 1952 Ορλάνδος, Α., Η ξυλόστεγος παλαιοχριστιανική βασιλική της μεσογειακής λεκάνης, Αθήναι 1952. x

Ορλάνδος 1956 Ορλάνδος, Α., Ανασκαφή Νικοπόλεως, ΠΑΕ 1956, 149-153. Ορλάνδος 1960 1 Ορλάνδος, Α., Ανασκαφή της παλαιοχριστιανικής βασιλικής «Τριών» Εκκλησιών Πάρου, ΠΑΕ 1960.246-257. Ορλάνδος 1960 2 Ορλάνδος, Α., Ανασκαφή της βασιλικής του Ολούντος, ΠΑΕ 1960, 308-316. Ορλάνδος 1969 Ορλάνδος, Α., Συμπληρωματική έρευνα εις την βασιλική της Σικυώνος (βαπτιστήριο και αίθριο), ΑΒΜΕ 11 (1969), 148-176. Ορλάνδος 1973 Ορλάνδος, Α., Παλαιοχριστιανικά και Βυζαντινά Μνημεία Τεγέας-Νικλίου, Μέρος Πρώτον, Κεφάλαιο 3: Η Γλυπτική, ΑΒΜΕ 12 (1973), 82-128. O.D.B. The Oxford Dictionary of Byzantium, τ. Α, Οxford 1991 Πάλλας 1948-1949 Πάλλας, Δ., Σαλαμινιακά, ΑΕ 1948-1949, 112-134. Πάλλας 1950 Πάλλας, Δ., Παλαιοχριστιανικά θωράκια μετά ρόμβου, BCH LXXIV (1950), 233-249. Πάλλας 1950-1951. Πάλλας, Δ., Σαλαμινιακά, Γ. Οι τάφοι (Παρατηρήσεις περί των παλαιοχριστιανικών και βυζαντινών τάφων), ΑΕ 1950-1951, 163-181. Πάλλας 1954 Πάλλας, Δ., Ανασκαφή εν Παλαιά Κορίνθω, ΠΑΕ 1954, 210-218. xi

Πάλλας 1958 Πάλλας, Δ., Ανασκαφή παλαιοχριστιανικής βασιλικής του Λεχαίου, ΠΑΕ 1958, 119-134. Πάλλας 1959 Πάλλας, Δ., Ανασκαφή βασιλικής Λεχαίου, ΠΑΕ 1959, 126-140. Πάλλας 1960-1961 Πάλλας, Δ., Βυζαντινόν υπέρθυρον του Μουσείου Σμύρνης, ΕΕΒΣ Λ (1960-1961), 413-152. Πάλλας 1989 Πάλλας, Δ., Η Αθήνα στα χρόνια της μετάβασης από την αρχαία λατρεία στην χριστιανική, ΕΕΘΣΠΑ ΚΗ (1989), 851-930. Παπαθανασόπουλος Παπαθανασόπουλος, Γ., Αρχαιότητες και Μνημεία 1969 Μεσσηνίας, Μουσείο Πύλου, ΑΔ 24 (1969), τ. Β (Χρονικά), 142-145. Παπαθεοφάνους-Τσουρή Παπαθεοφάνους-Τσουρή, Ε., Παλαιοχριστιανικά και 2002 Βυζαντινά γλυπτά του Μουσείου Δράμας, Η Δράμα και η περιοχή της, Ιστορία και Πολιτισμός, Πρακτικά Γ Επιστημονικής Συνάντησης, Δράμα 21-24 Μαΐου 1998, τ. Α, Δράμα 2002. Παζαράς 1977 Παζαράς, Θ., Κατάλογος χριστιανικών αναγλύφων πλακών εκ Θεσσαλονίκης με ζωομόρφους παραστάσεις, Βυζαντινά 9 (1977), 23-96. Παζαράς 1979 Παζαράς, Θ., Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Βεροίας, Βεργίνα, Παλαιοχριστιανική Βασιλική, ΑΔ 34 (1979), τ. Β2 (Χρονικά), 313-321. Παζαράς 1988 Παζαράς, Θ., Ανάγλυφες σαρκοφάγοι και επιτάφιες πλάκες της μέσης και της ύστερης βυζαντινής περιόδου στην Ελλάδα, Αθήνα 1988. xii

Παζαράς 2001 Παζαράς, Θ., Τα βυζαντινά γλυπτά του καθολικού της Μονής Βατοπεδίου, Θεσσαλονίκη 2001. Πελεκανίδης 1960 Πελεκανίδης, Σ., Ανασκαφαί Οκταγώνου Φιλίππων, ΠΑΕ 1960, 76-94. Πελεκανίδης 1971 Πελεκανίδης, Σ., Ανασκαφή Φιλίππων, ΠΑΕ 1971, 72-85. Πελεκανίδης 1972 Πελεκανίδης, Σ., Ανασκαφή Φιλίππων, ΠΑΕ 1972, 73-85. Πελεκανίδης Ατζακά Πελεκανίδης, Σ. Ατζακά, Π., Σύνταγμα των 1974 Παλαιοχριστιανικών Ψηφιδωτών Δαπέδων της Ελλάδος, Ι, Νησιωτική Ελλάς, Θεσσαλονίκη 1974. Piccirillo 1993 Piccirillo, M., The Mosaics of Jordan, Amman 1993. Πλάτων 1955 Πλάτων, Ν., Αι ξυλόστεγοι παλαιοχριστιανικαί βασιλικαί της Κρήτης, Πεπραγμένα του Θ Διεθνούς Βυζαντινολογικού Συνεδρίου, Θεσσαλονίκη 12-19 Απριλίου 1953, τ. Α, Αθήναι 1955, 415-432. Schneider 1939 Schneider, A.M., Die Hagia Sofia zu Konstantinopel, Berlin 1939. Scranton 1957 Scranton, R., Corinth XVI, Mediaeval Architecture in the Central Area of Corinth, Princeton, New Jersey 1957. Σκλάβου-Μαυροειδή 1992 Σκλάβου-Μαυροειδή, Μ., Δύο θέματα παλαιοχριστιανικής γλυπτικής τον 11 ο αιώνα, Ευφρόσυνον, Αφιέρωμα στον Μανώλη Χατζηδάκη, 2, Αθήνα 1992, 543-548. xiii

Σκλάβου-Μαυροειδή 1999 Sodini 1971 Σκλάβου-Μαυροειδή, Μ., Γλυπτά του Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών, Αθήνα 1999. Sodini, J.P, Aρχαιότητες και Μνημεία Ανατολικής Μακεδονίας, Aliki, AΔ 26 (1971), τ. Β2 (Χρονικά), 421. Sodini 1984 Sodini, J.P., La sculpture architecturale à ľ époque paléochrétienne en Illyricum, Πρακτικά 10 ου Διεθνούς Συνεδρίου Χριστιανικής Αρχαιολογίας, Θεσσαλονίκη 28/9-4/10/1980, τ. Α, Θεσσαλονίκη 1984. Sodini Kolokotsas Sodini, J.P Kolokotsas, K., Aliki II, La Basilique 1984 Double, Etudes Thasiennes X, Paris 1984. Στίκας 1952 Στίκας, Ε., Συνέχιση της ανασκαφής της παρά την Βραυρώνα παλαιοχριστιανικής βασιλικής, ΠΑΕ 1952, 73-91. Στίκας 1962 Στίκας, Ε., Ανασκαφή βασιλικής Γ Αμφιπόλεως, ΠΑΕ 1962, 42-44. Στίκας 1966 Στίκας, Ε., Ανασκαφή Αμφιπόλεως, ΠΑΕ 1966, 39-44. Στίκας 1978 Στίκας, Ε., Ανασκαφή παλαιοχριστιανικών βασιλικών Αμφιπόλεως, ΠΑΕ 1978, 59-63. Strygowski 1902 Strygowski, J., Καισαριανή, ΑΕ 1902, 91-92. Σωτηρίου 1921-1922 Σωτηρίου, Γ., Ανασκαφαί του Βυζαντινού Ναού Ιωάννου του Θεολόγου εν Εφέσω, ΑΔ 7 (1921-1922), 89-226. Σωτηρίου 1924 Σωτηρίου, Γ., Ο εν Θήβαις βυζαντινός ναός Γρηγορίου του Θεολόγου, ΑΕ 1924, 1-26 xiv

Σωτηρίου 1929 1 Σωτηρίου, Γ., Αι χριστιανικαί Θήβαι της Θεσσαλίας, ΑΕ 1929, 1-158. Σωτηρίου 1929 2 Σωτηρίου, Γ., Αι παλαιοχριστιανικαί βασιλικαί της Ελλάδος, ΑΕ 1929, 161-248. Σωτηρίου 1952 Σωτηρίου Γ. & Μ., Η βασιλική του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης, Αθήναι 1952. Taylor 1927-1928 Taylor, F.H., The Sarcophagus of San Lorenzo, ArtB 10 (1927-1928), 46-59. Terry 1988 Terry, A., The Sculpture at the Eufrasius Cathedrale in Poreč, DOP 42 (1988), 13-64. Τσιγαρίδας 1973 Τσιγαρίδας, Ε., Βυζαντινά και Μεσαιωνικά Μνημεία Μακεδονίας και Θράκης, Κουντουριώτισσα Πιερίας, Ναός Κοιμήσεως Θεοτόκου, ΑΔ 28 (1973), τ. Β2 (Χρονικά), 489-492. Τσιτουρίδου 1986 Τσιτουρίδου, Α., Ο ζωγραφικός διάκοσμος του Αγίου Νικολάου του Ορφανού στη Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη 1986. Ulbert 1969 Ulbert, T., Studien zur decorativen Reliefplastik des östlichen Mittelmeerraumes (Schrankenplatten des 4.- 10. Jahrhunderts), München 1969. Vanderheyde 1997 Vanderheyde, C., Les reliefs de ľ église Saint-Donat à Glyki (Epire), BCH 121 (1997. 2), 697-720. Vanderheyde 2005 Vanderheyde, C., La sculpture architecturale byzantine dans le thème de Nikopolis du X e au début du XIII e siècle, Athènes 2005. xv

Velenis 1984 Velenis, G., Τέσσερα πρωτότυπα κιονόκρανα στη Θεσσαλονίκη, Αctes du Xe Congrés International d' Archéologie Chrétienne, Thessalonique 28 Septembre- 4 Octobré 1980, Vol. II, Città del Vaticano - Thessalonique1984, 669-678. Βελισσάριος 1999 Βελισσάριος, Π., Τα γλυπτά της βασιλικής του Λεχαίου, ΠΑΕ 1999, 333-339. Βοκοτόπουλος 1967 Βοκοτόπουλός, Π., Μεσαιωνικά Μνημεία Ιονίων Νήσων, Κέρκυρα, Ταξιάρχης Καμάρας, ΑΔ 22 (1967), τ. Β2 (Χρονικά), 371-376. Βοκοτόπουλος 1982 Βοκοτόπουλος, Π., Ανασκαφή Αγ. Σοφίας Μύτικα, ΠΑΕ 1982, 91-94. Wulff 1903 Wulff, O., Die Koimesiskirche in Nikäa und ihre Mosaiken, Strassburg 1903. Wulff 1918 Wulff, O., Altchristliche und Byzantinische Kunst, I. Die Altchristliche Kunst, Berlin-Neubabelsberg 1918. Ξυγγόπουλος 1915 Ξυγγόπουλος, Α., Χριστιανικόν Ασκληπιείον, ΑΕ 1915, 52-71. Ξυγγόπουλος 1929 Ξυγγόπουλος, Α., Το Καθολικόν της Μονής του Λατόμου εν Θεσσαλονίκην και το εν αυτώ ψηφιδωτόν, ΑΔ 12 (1929), 142-180. Zucchini Bucci 1968 Zucchini, G. Bucci, M., «Corpus» della scultura paleocristiana, bizantina ed altomedioevale di Ravenna, v.ii, Roma 1968. xvi

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αντικείμενο της παρούσας εργασίας είναι η μελέτη των πλήρων θωρακίων του ελλαδικού χώρου από την παλαιοχριστιανική περίοδο ως το τέλος της εικονομαχίας. Με τον όρο πλήρη περιγράφονται τα θωράκια εκείνα, οι επιφάνειες των οποίων παρουσιάζονται συμπαγείς και δεν φέρουν διάτρητα στοιχεία. Έτσι ενώ στα διάτρητα θωράκια ο μεταξύ των διακοσμητικών θεμάτων χώρος αφαιρείται ολοκληρωτικά, με σκοπό την δημιουργία μίας πιο έντονης οπτικής αντίθεσης και την επίτευξη φωτοσκιάσεων, στα πλήρη οι επιφάνειες παραμένουν ενιαίες σε όλο το μήκος και το πλάτος τους. Το διακοσμητικό ή τα διακοσμητικά θέματα, η ακόσμητη επιφάνεια της πλάκας και το πλαίσιο δημιουργούν ένα κλειστό σύνολο αδιαπέραστο από το ανθρώπινο μάτι. Τα πλήρη θωράκια εμφανίζονται κατά τον Ορλάνδο στο β μισό του 4 ου αι. 1 αποτελώντας το δεύτερο βήμα στην εξέλιξη της κατασκευής των γλυπτών αυτών αρχιτεκτονικών μελών και χρησιμοποιούνται κατά την διάρκεια ολόκληρης της βυζαντινής περιόδου εξυπηρετώντας τόσο τον λειτουργικό τους ρόλο μέσα στο μνημείο όσο και διακοσμητικούς σκοπούς. Τα διακοσμητικά τους θέματα παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία και αντλούν μοτίβα από πλήθος πηγών. Τα θέματα και οι τεχνικές κατασκευής επιτρέπουν την χρονική και θεματολογική τους κατάταξη. Ο χρονολογικός και γεωγραφικός περιορισμός πού τέθηκε, κρίθηκε σκόπιμος, προκειμένου να περιοριστεί ο μεγάλος όγκος του υλικού και να διευκολυνθεί η τυπολογική του κατάταξη. Συγκεντρώθηκαν 130 μέλη, 122 εκ των οποίων καλύπτουν γεωγραφικά ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο και χρονολογικά μία περίοδο από τον 4 ο έως τα μέσα του 9 ου αι., και 8 που προέρχονται από το εξωτερικό. Από αυτά τα 92 περιγράφονται στον κατάλογο πού συνοδεύει την εργασία και τα υπόλοιπα χρησιμοποιήθηκαν ως συγκριτικό υλικό. Το μεγαλύτερο πρόβλημα πού αντιμετώπισε η εργασία αυτή ήταν η έλλειψη πληροφοριών. Οι ανασκαφείς δεν αναφέρονται πάντοτε με λεπτομέρειες στα θραύσματα των θωρακίων πού βρίσκουν και δίνουν με φειδώ τις πληροφορίες που αφορούν τη θέση, τις διαστάσεις και το υλικό κατασκευής. Η εργασία διακρίνεται σε τέσσερα βασικά μέρη. Το πρώτο κεφάλαιο ασχολείται με τη δομή και τον διάκοσμο των θωρακίων. Το δεύτερο πραγματεύεται τη μορφή των πλαισίων τους. Ακολουθούν τα συμπεράσματα και τέλος ο αναλυτικός κατάλογος. 1 Ορλάνδος 1952, 518-519. 1

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Ο ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ Τα πλήρη θωράκια του ελλαδικού χώρου της περιόδου από τον 4 ο έως τα μέσα του 9 ου αι. μπορούν να χωριστούν σε επτά μεγάλες κατηγορίες με βάση τον διάκοσμο τους. Στην πρώτη εντάσσονται τα θωράκια εκείνα πού κοσμούνται με ανάγλυφους σταυρούς. Βέβαια το θέμα του σταυρού συναντάται και σε όλες τις υπόλοιπες κατηγορίες, είτε αποτελώντας το βασικό διακοσμητικό θέμα πλαισιωμένο από δευτερεύοντα στοιχεία, είτε ασκώντας συμπληρωματικό ρόλο. Στην πρώτη αυτή λοιπόν κατηγορία συμπεριλήφθηκαν θωράκια που κοσμούνται αποκλειστικά με ανάγλυφους σταυρούς, ενώ η υπόλοιπη επιφάνεια της πλάκας τους παραμένει ακόσμητη. Η δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνει θωράκια κοσμημένα με το λεγόμενο ευχαριστιακό θέμα. Κύρια διακοσμητικά θέματα αποτελούν ο σταυρός και το χριστόγραμμα που περικλείονται σε κύκλο ή στεφάνη, συνήθως από φύλλα δάφνης. Το θέμα εμφανίζει και αρκετές παραλλαγές, καθώς άλλοτε από την βάση της στεφάνης εκφύονται κυματιστοί βλαστοί, που απολήγουν σε λογχόσχημα κισσόφυλλα πάνω στα οποία στηρίζονται ανισοσκελείς σταυροί με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών τους, ενώ άλλοτε εκατέρωθεν της στεφάνης παριστάνονται δέντρα, συνήθως κυπαρίσσια. Σε άλλες περιπτώσεις στο εσωτερικό της στεφάνης παριστάνεται εξάφυλλος ρόδακας ή πολύφυλλο κόσμημα. Ακολουθούν τα θωράκια, η επιφάνεια των οποίων καταλαμβάνεται από σταυρό πλαισιωμένο από διάφορα διακοσμητικά θέματα. Σταυροί πλαισιωμένοι από τετράλοβο πλαίσιο ή καμπυλόπλευρα τετράγωνα υπάγονται στην ομάδα αυτή. Σύνηθες είναι το θέμα του σταυρού του εγγεγραμμένου σε κύκλο, από το σημείο της απόφυσης των κεραιών του οποίου εκφύονται μικροί βλαστοί που σχηματίζουν ανθεμωτά κοσμήματα στα μεταξύ των κεραιών κενά διαστήματα. Άλλοτε ο σταυρός περιβάλλεται από διασταυρούμενους βλαστούς και διπλούς συμπλεκόμενους μαιάνδρους που σχηματίζουν το σχήμα της swastika. Ένα άλλο μοτίβο τέλος είναι οι συμπλεκόμενοι κύκλοι που περικλείουν σταυρό, πτηνά, ρόδακες και πενταόμφαλα με άνθη στο μέσο τους. Στην τέταρτη κατηγορία βρίσκονται τα θωράκια με ζωόμορφες παραστάσεις. Σταυροί και αμφορείς πλαισιωμένοι από πτηνά και άλλα ζώα αποτελούν την πλειοψηφία των θωρακίων της ομάδας αυτής. Σε άλλα θωράκια τα ζώα περικλείονται 2

σε επάλληλα ορθογώνια πλαίσια ή παριστάνονται ελεύθερα να ραμφίζουν καρπούς από φυλλοφόρα κλαδιά. Ακολουθούν τα θωράκια η επιφάνεια των οποίων καλύπτεται από ένα ενιαίο διακοσμητικό χαλί, το οποίο δημιουργούν συνεφαπτόμενοι ρόμβοι με φυτικά κοσμήματα ανάμεσα τους, επάλληλα συμπλέγματα τριφύλλων, φολιδωτά κοσμήματα, καγκελωτά κοσμήματα, επιφάνειες που μιμούνται τις ξύλινες δρυφάκτους σύμφωνα με το δικτυωτό σύστημα, συμπλεκόμενες ταινίες σύμφωνα με το σύστημα των σηρικών τροχών που απολήγουν σε κρινάνθεμα, συνεφαπτόμενοι κύκλοι που συμπλέκονται με σειρές τετραγώνων και συμπλεκόμενοι μαιανδρικοί σταυροί. Στην έκτη κατηγορία εντάσσονται τα θωράκια εκείνα, που κοσμούνται με ρόμβο εγγεγραμμένο εντός ορθογωνίου πλαισίου. Τα δευτερεύοντα διακοσμητικά θέματα παριστάνονται στο εσωτερικό πεδίο του ρόμβου και τα γωνιακά τρίγωνα που διαμορφώνονται ανάμεσα στον ρόμβο και το πλαίσιο. Ορισμένα θωράκια φέρουν διάκοσμο και στο εσωτερικό του ρόμβου τμήμα και στα γωνιακά τρίγωνα, σε άλλα ο διάκοσμος περιορίζεται μόνο στο εσωτερικό τμήμα και τέλος υπάρχουν και αυτά που κοσμούνται μόνο στα γωνιακά τρίγωνα. Η έβδομη κατηγορία περιλαμβάνει θωράκια με σύνθετα διακοσμητικά θέματα όπως συμπλεκόμενα τετράγωνα που περικλείουν σταυρό ή ρόδακα, σταυρικά διατεταγμένα τρίφυλλα και πενταόμφαλα αποτελούμενα από συμπλεκόμενες ταινίες που περικλείουν σταυρό, χριστόγραμμα ή ανθέμια. Ουσιαστικά η κατηγορία αυτή δεν είναι ενιαία, ωστόσο κάθε επιμέρους μοτίβο αντιπροσωπεύεται από μικρό αριθμό σωζόμενων θωρακίων και δεν μπορεί να αποτελέσει ξεχωριστή κατηγορία 3

σταυρό. 3 Συχνά ο σταυρός προσλαμβάνει και συμβολικό περιεχόμενο. Η απεικόνιση Α. Θωράκια με σταυρούς (αρ. κατ. 1-13) Το σχήμα του σταυρού από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες προκαλούσε δέος, θαυμασμό και συγκίνηση στους πιστούς, καθώς η όψη του έφερνε στο μυαλό τον Χριστό, τον ιδρυτή της θρησκείας, που με τον θάνατο Του πάνω σε αυτόν και την Ανάσταση Του νίκησε τον θάνατο και προσέφερε στην ανθρωπότητα την ελπίδα της αιώνιας ζωής. Έτσι ο σταυρός από απλό και συγκεκριμένο σχήμα αναδεικνύεται σε υπερβατικό και ιερό θρησκευτικό σύμβολο. 2 Η χρήση του σταυρού έχει συμβολικό, θρησκευτικό και διακοσμητικό χαρακτήρα. Χρησιμοποιείται ως διακοσμητικό μοτίβο σε έργα γλυπτικής και ζωγραφικής ναών. Εικονίζεται σε θωράκια, σαρκοφάγους, τόξα, κιονόκρανα, επιθήματα, τοιχογραφίες και ψηφιδωτά. Επίσης απαντάται σε μικρογραφίες χειρογράφων, στέμματα αυτοκρατόρων και ενδύματα επισκόπων. Σε όλες τις μορφές της βυζαντινής τέχνης ο σταυρός υπήρξε το σχήμα πού παραστάθηκε με την μεγαλύτερη συχνότητα και στο μεγαλύτερο εύρος παραλλαγών. Ως θρησκευτικό αντικείμενο ο σταυρός αποτελεί ένα μέσο έκφρασης πίστης, αφοσίωσης, αγάπης και λατρείας προς τον Θεό. Σε παραστάσεις ανάστασης ο Χριστός κρατά το σταυρό του Μαρτυρίου του. Σε απεικονίσεις αγίων και επισκόπων, οι άγιοι παριστάνονται να κρατούν σταυρό μάρτυρα και οι επίσκοποι διάλιθο σταυρών στο εσωτερικό των σαρκοφάγων έχει αποτροπαικό χαρακτήρα κατά των πονηρών πνευμάτων, καθώς φοβίζουν και διώχνουν τους δαίμονες. 4 Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και με τους σταυρούς, που εικονίζονται σε υπέρθυρα εκκλησιών και άλλων κτισμάτων. 5 Οι φυλλοφόροι σταυροί, αυτοί που στην βάση τους πλαισιώνονται από δέντρα, βλαστούς και κληματίδες αποκτούν παραδείσιο συμβολικό χαρακτήρα ως παραλλαγή του δέντρου της ζωής και εκφράζουν την ιδέα του σταυρού ως συμβόλου της σωτηρίας και της ζωής. 6 Τέλος οι διάλιθος σταυρός που παριστάνεται σε αψίδες εκκλησιών πάνω σε ουράνιο βάθος και συνήθως πλαισιώνεται από τα αποκαλυπτικά γράμματα Α και Ω, 2 Κατσαρός 1983, 141. 3 Χατζηδάκη 1994, 33, 87, 89. 4 Πάλλας 1950-1951, 167. 5 Πάλλας 1960-1961, 434. 6 Frazer 1973, 148. Underwood 1950, 100. 4

αποκτά εσχατολογική έννοια καθώς προαναγγέλλει τη Δευτέρα Παρουσία και αντικαθιστά τη μορφή του Χριστού. 7 Η κατηγορία των θωρακίων πού κοσμούνται με σταυρούς περιλαμβάνει ανισοσκελείς ή λατινικούς σταυρούς, δισχιδείς σταυρούς, σταυρούς που στηρίζονται σε μικρή διευρυνόμενη κάτω βάση ή τρίγωνο και τέλος διάλιθους σταυρούς. Α i. Λατινικοί σταυροί (αρ. κατ. 1-10) Οι ανισοσκελείς ή λατινικοί που παριστάνονται σε θωράκια της υπό εξέταση περιόδου, αποτελούν την πλειονότητα του διακόσμου στην κατηγορία αυτή των θωρακίων. Οι κεραίες τους αποτελούνται από μία ταινία και οι απολήξεις τους είναι διαπλατυσμένες και ελαφρά ή έντονα κοίλες (αρ. κατ. 1-8). Ένας άλλος τύπος λατινικού σταυρού που παριστάνεται σε θωράκια είναι ο δισχιδής, αυτός δηλαδή οι κεραίες του οποίου φέρουν βαθιά αυλάκωση κατά μήκος τους. Έτσι οι κεραίες παίρνουν την μορφή δύο παράλληλων λεπτών κυρτών κυματίων τα οποία έχουν διευρυμένη, τριγωνικής μορφής απόληξη. Oι σταυροί της κατηγορίας αυτής σχηματίζονται ουσιαστικά με μία ταινία, η οποία πλαισιώνεται από δύο σχοινιά. Εκτός από τον διάκοσμο των θωρακίων οι σταυροί αυτού του είδους παριστάνονται σε μαρμάρινες τράπεζες (Εικ.58), 8 επιστύλια, 9 κιονόκρανα (Εικ59.), 10 και επιθήματα, όπως σε δύο μαρμάρινα επιθήματα του 5 ου αι. από το Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών, ένα αγνώστου προελεύσεως 11 και ένα από το μετόχι της Μονής της Πεντέλης, 12 καθώς και σε ένα επίθημα σύνθετου ιωνικού κιονόκρανου από το σύστημα των κιονοστοιχιών των υπερώων της παλαιοχριστιανικής βασιλικής του Λεχαίου στην Κόρινθο. 13 Από την ανασκαφή του νοτίου κλίτους της βασιλικής Α Αμφιπόλεως προέρχεται μεγάλο θραύσμα ορθογωνίου θωρακίου με βαθμιδωτό πλαίσιο, η κύρια όψη του οποίου κοσμείται με δισχιδή σταυρό (αρ. κατ. 9). Ο σταυρός είναι ιδιαίτερα ψηλός και οι απολήξεις της κάθετης κεραίας του εφάπτονται στο εσωτερικό τμήμα 7 Γκιολές 1991, 125-126. 8 Σωτηρίου 1929 2, 233, εικ. 64. 9 Σκλάβου-Μαυροειδή 1999, 44. 10 Σωτηρίου 1924, 13, εικ. 15. 11 Σκλάβου-Μαυροειδή 1999, 53. 12 Ό.π., 51. 13 Πάλλας 1959, 131, πίν. 114β. 5

του πλαισίου. Το σημείο τομής των κεραιών καταλαμβάνεται από μικρό κόμβο σε μορφή τετραγώνου. Παρόμοιος τύπος θωρακίου συναντάται στα αρχιτεκτονικά μέλη παλαιοχριστιανικού ναού, τα οποία είχαν εντοιχιστεί κατά τον 19 ο αι. στον ναό της Παναγίας Καμαριώτισσας στην Σαμοθράκη (Εικ. 1), 14 με τη διαφορά πως το σημείο τομής των κεραιών καταλαμβάνεται από μικρή σφαίρα, και πως η κάτω απόληξη της καθέτου κεραίας του είναι ελεύθερη και δεν εφάπτεται στο εσωτερικό τμήμα του πλαισίου. Σε δίδυμο θωράκιο που βρέθηκε στην δυτική απόληξη του αίθριου του νοτίου στυλοβάτη του αρχαιότερου του οκταγώνου ναού στους Φιλίππους (αρ. κατ. 10) παριστάνονται μέσα σε δύο τετράγωνα και ομόθετα πλαίσια δισχιδείς λατινικοί σταυροί, από την κορυφή της κάθετης κεραίας των οποίων εκφύεται το καμπύλο σκέλος του Ρ, ενώ οι απολήξεις των κεραιών εφάπτονται στο εσωτερικό του πλαισίου. A ii. Λατινικοί σταυροί που στηρίζονται σε τρίγωνο ή επιμήκη διευρυμένη κάτω βάση (αρ. κατ. 11-12) Το δίδυμο θωράκιο που βρέθηκε εντός της αψίδας της βασιλικής στην θέση Άγιος Πέτρος Κυπαρίσσου Μάνης (αρ. κατ. 11) και σώζεται κατά το ήμισυ φέρει στην κύρια όψη του έξεργο ανισοσκελή σταυρό που βαίνει επί μικρού ισοσκελούς τριγώνου, όπως συμβαίνει και στους πεσσίσκους που κοσμούν το τέμπλο. Δεν αποκλείεται η απεικόνιση τριγώνου κάτω από τον σταυρό να προήλθε από την παράσταση σταυρού που στηρίζεται σε κισσόφυλλο, θέμα σύνηθες κατά την παλαιοχριστιανική εποχή. 15 Επίσης συχνά εικονίζεται σταυρός πάνω σε σφαίρα που συμβολίζει τον κόσμο. Ίσως το τρίγωνο να χρησιμοποιήθηκε αντί της σφαίρας με τον ίδιο συμβολισμό. 16 Η ασταθής στήριξη του σταυρού στην κορυφή του τριγώνου δεν υποβοηθάει την ερμηνεία ότι το τρίγωνο εικονίζει τον Γολγοθά, όπου παριστάνεται στερεωμένος ο σταυρός σε παλαιοχριστιανικά μνημεία. Πιο πιθανή φαίνεται η άποψη πως ο σταυρός πάνω στο τρίγωνο συμβολίζει την νίκη του Χριστού εναντίον του διαβόλου πάνω στον σταυρό. 17 14 Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου 1973, 502, πίν. 468α. 15 Δρανδάκης 1958, 207, σημ. 1. 16 Πάλλας 1960-1961, 441. 17 Δρανδάκης 1958, 207, σημ. 1. 6

Στην στενή λωρίδα της ίδιας πλευράς, που μεσολαβεί μεταξύ των δύο τμημάτων του θωρακίου, εικονίζονται δύο αντωπά περιστέρια που πίνουν από περιρραντήριο και κάτω από αυτά δύο ισοσκελείς σταυροί που βαίνουν επί τριγώνων, ο ένας κάτω από τον άλλο, έχοντας μεταξύ τους εξάφυλλο ρόδακα. Όμοιος ρόδακας κοσμεί υπέρθυρο του Μουσείου Σμύρνης (Εικ. 2). 18 Ο τύπος αυτός του ρόδακα απαντάται επίσης σε ένα κιονόκρανο από το νότιο τμήμα του πρόπυλου του περιβόλου στο ναό της Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης (Εικ.60). Το κιονόκρανο αυτό, το οποίο ανήκει σε μία ομάδα τεσσάρων κιονόκρανων που η χρονολόγηση τους είναι ιδιαίτερα προβληματική, μπορεί να τοποθετηθεί στη δεύτερη δεκαετία του 7 ου αι. 19 Το θέμα εμφανίζεται τρεις περίπου αιώνες αργότερα σε γλυπτά από το καθολικό της Μονής Βατοπεδίου, που κατασκευάστηκε στο τελευταίο τέταρτο του 10 ου αι. και αποτελεί έργο του πρώτου κτήτορα Νικολάου 20. Εικονίζεται στο μεσαίο από τα τρία θωράκια που κλείνουν τα κάτω διάκενα του τρίβηλου ανοίγματος των κατηχουμένων, στο μέτωπο της κύριας όψης τμήματος επιστυλίου από το τέμπλο του καθολικού καθώς και στην κύρια όψη θωρακίων επίσης προερχόμενα από το τέμπλο (Εικ.61). 21 Σε θωράκιο εντοιχισμένο πάνω από την αψίδα του ναού του Αγίου Αθανασίου Ωρεών Ευβοίας (αρ. κατ. 12) παριστάνεται ανάγλυφος λατινικός σταυρός, ο οποίος στηρίζεται σε επιμήκη διευρυμένη κάτω βάση. Η αποξεσμένη σήμερα κάτω απόληξη του σταυρού προδίδει, ότι πρότυπο του ήταν μεταλλικός σταυρός λιτανείας με επιμήκη προέκταση για πάκτωση σε βάση (Εικ.3). 22 Το ίδιο θέμα παρατηρείται σε εγχάρακτους σταυρούς στις εσωτερικές πλευρές σαρκοφάγου από την Τεγέα (Εικ. 4) 23 και στην οπίσθια όψη θραύσματος θωρακίου ευρισκόμενου στην αυλή του Μουσείου Τεγέας (Εικ. 5). 24 Σε θωράκιο ενσωματωμένο στον άμβωνα της μεσοβυζαντινής βασιλικής της Παναγιάς στην Καλαμπάκα η επιμήκης αυτή προέκταση απολήγει στο κάτω μέρος του σταυρού σε ημικύκλιο (Εικ. 6), 25 ενώ σε ένα άλλο θραύσμα θωρακίου άμβωνα από την βασιλική 18 Ορλάνδος 1937 1, 133-134, εικ. 5. 19 Velenis 1984, 669-678, εικ. 4, 8, 9. 20 Παζαράς 2001, 9. 21 Παζαράς 2001., 32-33, 35-37, 45-46, εικ. 27, 31-35, 47, 48. 22 Μπούρα 1979, 12-13. πίν. 1. 23 Ορλάνδος 1973, 83, 86, εικ. 42-44 24 Ό.π., 102, εικ. 67β. 25 Jakobs 1987, 252, πίν 10α. 7

του Αγίου Δονάτου στο Γλυκύ της Ηπείρου, το οποίο χρονολογείται στα τέλη του 11 ου αι., η όμοια με την προηγούμενη επιμήκης προέκταση πακτώνεται σε βαθμιδωτή βάση. 26 Σε σαρκοφάγο από την Ραβέννα (Εικ.7) του 6 ου αι. η προέκταση προσλαμβάνει τριγωνική μορφή. 27 A iii. Διάλιθοι σταυροί (αρ. κατ. 13) Σε θωράκιο από την βασιλική της Κνωσού (αρ. κατ. 13) οι διαπλατυσμένες απολήξεις των κεραιών του ανισοσκελούς σταυρού, που κοσμεί την κύρια όψη του, απολήγουν σε τρίφυλλα, ενώ οι κεραίες του φέρουν εγχάρακτο διάκοσμο από ρόμβους και διπλά ομόθετα τετράγωνα, που αντιπροσωπεύουν κοσμήματα. Oι κεραίες των διάλιθων σταυρών φέρουν κατά μήκος τους πετράδια ζωγραφισμένα σε διάφορα γεωμετρικά σχήματα, τα οποία αναπαριστούν πολύτιμους λίθους. Αυτό το είδος του διακόσμου πιθανώς προήλθε αρχικά από το δώρο του Μ. Κωνσταντίνου, ξύλο του τιμίου σταυρού κλεισμένο σε χρυσό κουτί διακοσμημένο με πολύτιμα πετράδια, στο ναό του Παναγίου Τάφου στα Ιεροσόλυμα το 335. 28 Μία άλλη εκδοχή για το πρότυπο της απεικόνισης λιθοκόσμητων σταυρών είναι ο μεγάλος διάλιθος σταυρός που στήθηκε στο Γολγοθά από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Β στις αρχές του 5 ου αι., 29 ο οποίος κλάπηκε το 614 κατά την λεηλασία των Ιεροσολύμων από τους Πέρσες και ανακτήθηκε από τον Ηράκλειο το 631 μετά την νικηφόρα εκστρατεία του εναντίων των Περσών. 30 Μία ψηφιδωτή αναπαράσταση διάλιθου σταυρού κοσμεί την μεγάλη αψίδα του ναού του Αγίου Απολλιναρίου in Classe στην Ραβέννα (Εικ.62) 31. To παράδειγμα από την Κνωσό φαίνεται να αποτελεί αντίγραφο αυτού του σταυρού τόσο ως προς την αναπαράσταση των κοσμημάτων, όσο και προς το σχήμα του σταυρού. Διάλιθος σταυρός εικονίζεται και στην ψηφιδωτή παράσταση, που κοσμεί την αψίδα του ναού της Αγίας Πουδεντιανής στη Ρώμη. 32 Mικρό θραύσμα θωρακίου, πάνω στο οποίο διακρίνεται παρόμοιος διάκοσμος από εγχάρακτα ομόθετα τετράγωνα στις κεραίες σταυρού, προέρχεται από την 26 Jakobs 1987, 250, πίν. 8e, Vanderheyde 1997, 717, fig. 12a, b. 27 Dresken-Weiland 1998, 125, αρ. 409, πίν. 114, 1. 28 Frend Johnston 1962, 213. 29 Γκιολές 1991, 142. 30 Ο.D.B., 552. 31 Bovini 1991, 95-100, εικ. 76, 78. 32 Γκιολές 1991, 142. 8

βασιλική του Λαυρεωτικού Ολύμπου (Εικ. 8) και χρονολογείται στα τέλη του 5 ου αι. 33 Διάλιθος ανισοσκελής σταυρός που πατά σε τριβαθμιδωτή βάση παριστάνεται σε μαρμάρινο θωράκιο κλίμακα άμβωνα του 7 ου - 8 ου αι., που βρέθηκε κατά την ανασκαφή της βασιλικής των "Τριών Εκκλησιών" στην Πάρο (Εικ.63). 34 Στις κεραίες του παριστάνονται εναλλασσόμενα ορθογώνια, κυκλικά και τριγωνικά εγχάρακτα σχήματα, που μιμούνται πολύτιμους λίθους, ενώ κάτω από την οριζόντια κεραία χαράσσεται το αποκαλυπτικό γράμμα Ω. Στο σωζόμενο κάτω διάκενο των κεραιών εικονίζεται παγώνι να ραμφίζει σταφύλια. Αντίστοιχη διακόσμηση θα έφερε και το μη σωζόμενο αριστερό τμήμα της πλάκας με την απεικόνιση παγωνιού, κλαδιών κληματίδας και την εγχάραξη του γράμματος Α. 33 Κοτζιάς 1952, 110-111, εικ. 10. 34 Jacobs 1987, 295, πίν. 22α. 9

Β. Θωράκια με το ευχαριστιακό θέμα (αρ. κατ. 14-30) Στην κατηγορία αυτή των θωρακίων κύρια διακοσμητικά θέματα αποτελούν ο σταυρός και το χριστόγραμμα, εγγεγραμμένα εντός δίσκου ή στεφάνης από φύλλα δάφνης. Ωστόσο εμφανίζονται και αρκετές παραλλαγές του θέματος. Σε πολλά θωράκια από την βάση της στεφάνης εκφύονται κυματιστοί βλαστοί που σχηματίζουν κόμβο ή κόμβους, αναδιπλώνονται δεξιά και αριστερά και απολήγουν σε λογχόσχημα κισσόφυλλα, πάνω στα οποία στηρίζονται ανισοσκελείς σταυροί. Σε άλλες περιπτώσεις τα κισσόφυλλα κατευθύνονται προς τα κάτω και άπτονται των εσωτερικών γωνιών του κάτω τμήματος του πλαισίου. Συχνή είναι τέλος η απεικόνιση κυπαρισσιών εκατέρωθεν της στεφάνης ή των σταυρών, οι οποίοι στηρίζονται στα κισσόφυλλα. Ο τύπος του παλαιοχριστιανικού θωρακίου του 6 ου αι., που παρουσιάζει ελαφρά έξεργο κύκλο μέσα στον οποίο εγγράφεται λατινικός σταυρός με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών του συναντάται σε θωράκιο από την συλλογή του Μουσείου Δράμας (αρ. κατ. 14). Θωράκιο με παρόμοιο διάκοσμο προέρχεται από το φράγμα του πρεσβυτερίου της βασιλικής Β των Φιλίππων χρονολογούμενο στον 6 ο αι. (Εικ. 9). 35 Ο τύπος αυτός του διακόσμου απαντάται επίσης στην οπίσθια όψη θωρακίου, από μάρμαρο του λατομείου των Δολιανών, του Μουσείου Τεγέας (Εικ. 10), 36 σε πλάκα θωρακίου του 6 ου αι. της Μονής Στουδίου στην Κωνσταντινούπολη, 37 σε πλάκα θωρακίου από γρανίτη του β μισού του 6 ου αι. προερχόμενη από την βασιλική του Υψηλομετώπου στην Λέσβο (Εικ.11), 38 στην οπίσθια όψη θωρακίου από την Ραβέννα (Εικ.12) 39 και σε απότμημα της σαρκοφάγου του Επισκόπου Εκκλησίου (532-534) επίσης από την Ραβέννα (Εικ. 64). 40 Επιπεδόγλυφος λατινικός σταυρός με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών του που εγγράφεται σε κύκλο παριστάνεται σε πλάκα θωρακίου από το αίθριο της βασιλικής Γ Αμφιπόλεως (αρ. κατ. 15). 35 Lemerle 1945, 511, εικ. 65. 36 Ορλάνδος 1973, 104-105, εικ. 70β. 37 Mendel 1914, 517, αρ. 719. 38 Ορλάνδος 1929, 25, εικ. 29. 39 Οlivieri-Farioli 1969, 72-73, εικ. 128β. 40 Zucchini Bucci 1968, 50-51, πίν. 40β. 10

Θωράκια κοσμημένα με το θριαμβευτικό στεφάνι από δαφνόφυλλα, που εγκλείει χριστόγραμμα, γνωρίζουν αρκετή διάδοση τον 5 ο με πρώιμο 6 ο αι. Το θέμα εκφράζει το θριαμβικό νόημα της νίκης κατά του θανάτου. 41 Συναντάται σε θωράκιo από την αρχαιολογική συλλογή Ωρεών Ευβοίας (αρ. κατ. 16). Ο διάκοσμος έχει εκτελεστεί με καλοσχεδιασμένη χάραξη αλλά η επεξεργασία της επιφάνειας είναι αδρή. Τα μεταξύ των κεραιών κενά γεμίζουν με κισσόφυλλα εξαρτώμενα με μικρό μίσχο από την ακόσμητη επιφάνεια της στεφάνης. Το θέμα των παραπληρωματικών κισσοφύλλων είναι ιδιαίτερα προσφιλές από τα μέσα του 5 ου αι. στην Κωνσταντινούπολη, την Ελλάδα και σε περιοχές που επηρεάζονται από αυτές. 42 Στεφάνη από δαφνόφυλλα περικλείει χριστόγραμμα σε θωράκιο από το τέμπλο της βασιλικής του Υψηλομετώπου στην Λέσβο (αρ. κατ.17). Απλοί κύκλοι στους οποίους εγγράφονται χριστογράμματα παριστάνονται σε δίδυμο θωράκιο από την αγρέπαυλη στο Παλιόκαστρο Ωραιοκάστρου (αρ. κατ. 18). Το γλυπτό σε δεύτερη χρήση τοποθετήθηκε σε δάπεδο δεξαμενής. 43 Χριστόγραμμα εντός κύκλου αποτελούμενου από διπλή ταινία κοσμεί την εμπρόσθια όψη θωρακίου του Μουσείου Τεγέας. 44 Σε μαρμάρινο στηθαίο από την βασιλική του Μαρτυρίου των Φθιωτίδων Θηβών (αρ. κατ. 19) παρουσιάζεται η ιδιομορφία η κάθετη κεραία του μονογράμματος να διαμορφώνεται σε Ρ. Η πιο συνηθισμένη παραλλαγή του θέματος της στεφάνης που περικλείει μονόγραμμα του Χριστού είναι αυτή όπου από την βάση της εκφύονται βλαστοί που σχηματίζουν κόμβο, αναδιπλώνονται δεξιά και αριστερά και απολήγουν σε κισσόφυλλα πάνω στα οποία στηρίζονται σταυροί. Το θέμα απαντά συχνά σε παλαιοχριστιανικά θωράκια ιδιαίτερα του 6 ου αι. 45 Μεγάλο θραύσμα θωρακίου με τέτοιου είδους διάκοσμο σώζεται στο Γενάδι της Ρόδου (αρ. κατ. 20) προερχόμενο από παλαιοχριστιανική βασιλική που υπήρχε στην περιοχή. Το θέμα απαντάται και σε στηθαίο από τον στυλοβάτη της βόρειας κιονοστοιχίας της βασιλικής του Αρχιερέως Πέτρου Φθιωτίδων Θηβών (αρ. κατ. 21). Οι βλαστοί αναδιπλώνονται στο κάτω μέρος της στεφάνης σχηματίζοντας δύο 41 Σκλάβου-Μαυροειδή 1999, 39. 42 Ulbert 1969, 22-23. 43 Μακρή Ακριβοπούλου 2003, 292. 44 Ορλάνδος 1973, 104, εικ. 70α. 45 Σκλάβου-Μαυροειδή 1999, 76. 11

μεγάλους κόμβους και απολήγουν σε κισσόφυλλα, όπου στηρίζονται ψηλοί λατινικοί σταυροί με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών τους. Σε μαρμάρινο θωράκιο από το τέμπλο της βασιλικής Κάτω Σικυώνος (αρ. κατ. 22) εμφανίζεται η πρωτοτυπία της αντικατάστασης των κόμβων στο κάτω μέρος της στεφάνης από μικρό αμφορέα, 46 ενώ σε άλλο θωράκιο από το Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών (αρ. κατ. 23) παριστάνεται και τέταρτος σταυρός στον κατακόρυφο άξονα του άνω τμήματος της εξωτερικής περιφέρειας του κεντρικού κυκλικού πλαισίου. Με την προσθήκη του το θέμα πλουτίζεται και δημιουργείται ένα κλειστό σχήμα με κύριο θέμα τον σταυρό. 47 Αναφέρονται επίσης και τα ακόλουθα παραδείγματα από την βασιλική Α των Φθιωτίδων Θηβών, 48 τον ναό του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης (Εικ. 13), 49 από την αυλή του Μουσείου Τεγέας (Εικ. 14), 50 τους Δελφούς, 51 την βασιλική Β των Φιλίππων (Εικ. 15) 52 και πλήθος θωρακίων από την Ραβέννα (Εικ. 16). 53 Mία πιο απλή παραλλαγή του τύπου των ελισσόμενων βλαστών παριστάνεται σε θωράκιο από το Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών (αρ. κατ. 24). Ελλείψει σταυρών τα κισσόφυλλα στα οποία απολήγουν οι βλαστοί στρέφονται προς τα κάτω και άπτονται των εσωτερικών γωνιών του κάτω τμήματος του πλαισίου. Σε στηθαίο από τα μετακιόνια της βασιλικής του Υψηλομετώπου στη Λέσβο (αρ. κατ. 25) οι βλαστοί ακολουθούν την ίδια πορεία. Το εσωτερικό της στεφάνης παραμένει ακόσμητο. Ακόσμητη στεφάνη παρατηρείται και σε ένα ακόμη θωράκιο από την Λέσβο προερχόμενο από την βασιλική του Αφεντέλλη (Εικ. 17). 54 Σε μία άλλη παραλλαγή του τύπου ο σταυρός ή το χριστόγραμμα στο εσωτερικό της στεφάνης αντικαθίστανται από εξάφυλλο ρόδακα ή τετράφυλλο κόσμημα. Θωράκιο από το Μουσείο της Ρόδου (αρ. κατ. 26) κοσμείται με ζωηρά έξεργη στεφάνη από δαφνόφυλλα που περικλείει εξάφυλλο ρόδακα. Το ίδιο θέμα παριστάνεται σε θωράκιο από το τέμπλο της βασιλικής Α Λόγγου Εδέσσης 46 Ορλάνδος 1933, 83. 47 Σκλάβου-Μαυροειδή 1999, 76. 48 Σωτηρίου 1929 1, 77-78, εικ. 90, 91. 49 Σωτηρίου 1952, 172, πίν. 47δ. 50 Ορλάνδος 1973, 103, εικ. 68. 51 Laurent 1918, 246-247. 52 Lemerle 1945, 511, εικ. 64. 53 Οlivieri-Farioli 1969, 73, εικ. 129. 54 Ορλάνδος 1929, 46, εικ. 48. 12

(Εικ.18). 55 Σε πλάκα θωρακίου από το τέμπλο της βασιλικής του Υψηλομετώπου στη Λέσβο εικονίζεται τετράφυλλο κόσμημα εντός στεφάνης από φύλλα δάφνης. 56 Σε ορισμένα θωράκια της υπό εξέταση κατηγορίας παριστάνονται κυπαρίσσια εκατέρωθεν της στεφάνης ή εκατέρωθεν των σταυρών, οι οποίοι στηρίζονται στα κισσόφυλλα. Τα κυπαρίσσια που πλαισιώνουν σταυρό ως δέντρα αειθαλή και αιωνόβια επιτείνουν ακόμη περισσότερο το συμβολικό νόημα της ανάστασης που εκφράζει ο σταυρός. 57 Θωράκιο από την περιοχή του ναού του Αγίου Ιωάννη Πολιτικών Ευβοίας (αρ. κατ. 27) εικονίζει εκατέρωθεν κύκλου που περικλείει χριστόγραμμα δύο κυπαρίσσια προσκλίνοντα προς αυτόν. Το ίδιο θέμα παριστάνεται σε δύο στηθαία από την βασιλική Α Λόγγου Εδέσσης, τα οποία ήταν τοποθετημένα δεξιά και αριστερά του τετρακιονίου προστώου. Στο πρώτο (αρ. κατ. 28) το φύλλωμα των κυπαρισσιών διαγράφεται με παράλληλες γραμμές και ο κορμός τους φέρει διάκοσμο ελικοειδών γραμμών, ενώ στο δεύτερο (Εικ. 19) 58 το φύλλωμα δηλώνεται με τον ίδιο τρόπο, αλλά ο κορμός παραμένει ακόσμητος. Σε ένα άλλο θωράκιο από τον μετακιόνιο στυλοβάτη της ίδιας βασιλικής (αρ. κατ. 29) παριστάνονται κυπαρίσσια εκατέρωθεν των δύο σταυρών που στηρίζονται στα κισσόφυλλα. Παρόμοιο αλλά πιο σύνθετο είναι το σχέδιο σε στηθαίο από την περιοχή του ναού του Αγίου Ιωάννη Πολιτικών Ευβοίας (αρ. κατ. 30). Τα κυπαρίσσια προς την πλευρά της στεφάνης συγκλίνουν προς αυτήν, ενώ τα εξωτερικά στέκονται κατακόρυφα. To θωράκιο από την Έδεσσα (αρ. κατ. 29) και τα δύο από τα Πολιτικά της Εύβοιας (αρ. κατ. 27, 30) συγκροτούν μία ομάδα, που φέρει διάκοσμο από κυπαρίσσια εκατέρωθεν σταυρού και προσκλίνοντα προς αυτόν, η οποία παρουσιάζει ομοιότητες με μία ομάδα ανάγλυφων πλακών από το ναό του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης. Τα ανάγλυφα αυτά συνδέονται θεματολογικά και τεχνοτροπικά μεταξύ τους καθώς και με άλλα ανάγλυφα από την Θεσσαλονίκη και άλλες περιοχές της Αυτοκρατορίας, και αποδίδονται σε ένα εργαστήρι γλυπτικής που έδρασε κατά τον 11 ο αι. στη Θεσσαλονίκη. 59 55 Μιχαηλίδης 1968, 212-213, σχέδ. 9. 56 Ορλάνδος 1929, 24, εικ. 24. 57 Τσιτουρίδου 1986, 103 κ.ε. 58 Μιχαηλίδης 1968, 212, πίν. 91γ, σχέδ. 7. 59 Για τα ανάγλυφα από το ναό του Αγίου Δημητρίου και την χρονολόγηση τους βλέπε: Μέντζος, Α., Εργαστήρι γλυπτικής στη Θεσσαλονίκη στον 11 ο αιώνα (υπό δημοσίευση). 13

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ανάγλυφο τόξο, από τέσσερα συγκολλημένα κομμάτια, το οποίο αποδίδεται στο κιβώριο που περιείχε το λείψανο του Αγίου Δημητρίου (Εικ.65). 60 Ο διάκοσμος του, με σταυρούς εγγεγραμμένους σε στεφάνη μεταξύ των οποίων παριστάνονται πεντάφυλλα και με σχηματοποιημένα κυπαρίσσια στα κάτω άκρα, καθώς και η τεχνική εκτέλεση του 61 συγγενεύει με αυτή του θωρακίου από την παλαιοχριστιανική βασιλική Α Λόγγου Εδέσσης (αρ. κατ. 27). Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με την ύπαρξη στοιχείων για μία δεύτερη φάση της βασιλικής 62 επιτρέπει μία οψιμότερη χρονολόγηση στα μεσοβυζαντινά χρόνια για το θωράκιο, που αρχικά τοποθετήθηκε στην παλαιοχριστιανική περίοδο. 63 Κάτι αντίστοιχο παρατηρείται και στα δύο θωράκια από τα πολιτικά της Ευβοίας (αρ. κατ. 27, 30), τα οποία έχουν μεν τοποθετηθεί στην παλαιοχριστιανική περίοδο, αλλά φέρουν τυπολογικά χαρακτηριστικά συγγενικά με το γλυπτό του 11 ου αι. από τον Άγιο Δημήτριο, όπως μεγάλους σταυρούς και κυπαρίσσια, στοιχείο που αφήνει περιθώρια για μία οψιμότερη χρονολόγηση. Ένα τελευταίο στοιχείο που πρέπει να εξεταστεί για τα θωράκια που κοσμούνται με το ευχαριστιακό θέμα, είναι η μορφή που προσλαμβάνει το κυκλικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο περικλείεται ο σταυρός ή το χριστόγραμμα. Παρουσιάζονται τέσσερις κύριες κατηγορίες. Στην πρώτη κατηγορία περιλλαμβάνοται θωράκια με απλούς ανάγλυφους δίσκους (αρ. κατ. 14, 15, 18, 19, 27). Στην δεύτερη εντάσσονται θωράκια που κοσμούνται με στεφάνη αποτελούμενη από διπλή ταινία (αρ. κατ. 16, 20, 23, 28, 29), ενώ στην τρίτη με στεφάνη από τρεις ταινίες (αρ. κατ. 21, 22, 25). Στα θωράκια της τέταρτης κατηγορίας εικονίζεται στεφάνη από φύλλα δάφνης (αρ. κατ. 17, 24, 26, 30). 60 Σωτηρίου 1952, 179, πίν. 55α. 61 Για το διάκοσμο και τα τεχνικά χαρακτηριστικά του τόξου βλέπε: Μέντζος, Ό.π (υπό δημοσίευση). 62 Μιχαηλίδης 1965, 475 κ.ε. 63 Ό.π. 14

Γ. Θωράκια με σταυρό μέσα σε διακοσμητικά θέματα (αρ.κατ. 31-36) Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει θωράκια τα οποία κοσμούνται με σταυρό πλαισιωμένο από διάφορα διακοσμητικά θέματα. Τα θέματα αυτά δεν είναι ομοιόμορφα, αλλά ποικίλουν και μπορεί να είναι από δέντρα εκατέρωθεν σταυρού έως καμπυλόπλευρα πλαίσια που τον περιβάλλουν. Πρέπει να σημειωθεί πως θωράκια κοσμημένα με σταυρό εκατέρωθεν του οποίου παριστάνονται ζώα και πτηνά εξαιρέθηκαν της κατηγορίας αυτής, καθώς συμπεριλήφθησαν στην αμέσως επόμενη, αυτή με τις ζωόμορφες παραστάσεις Θραύσμα θωρακίου προερχόμενo από το τέμπλο της παλαιοχριστιανικής βασιλικής του Ασκληπιείου Αθηνών (αρ. κατ. 31) φέρει διάκοσμο κύκλου μέσα στον οποίο εγγράφεται ισοσκελής σταυρός. Από την περιφέρεια του κύκλου εκφύονται μικρά ανθέμια, τα οποία σχηματίζουν φυτικά κοσμήματα στα μεταξύ των κεραιών κενά διαστήματα. Τα ανθέμια αυτά παρουσιάζουν μεγάλη ομοιότητα με άλλα ευρισκόμενα στο υπέρθυρο της Κλεψύδρας στην Ακρόπολη. 64 Η μορφή αυτή του ισοσκελούς σταυρού μέσα σε κύκλο, με ανθέμια που φυτρώνουν από τις κεραίες και γεμίζουν τα διάκενα τους, παίρνει τη μορφή ενός πολύλοβου ρόδακα. Τέτοια κοσμήματα εκτός από τα θωράκια συναντιούνται και σε σαρκοφάγους, όπως σε πλάκα ψευδοσαρκοφάγου του 11 ου -12 ου αι. από την Παλαιά Μητρόπολη Σερρών (Εικ. 20) 65 και μία άλλη της ίδιας περιόδου στρωμένη στο δάπεδο του ναού των Αγίων Νικολάου και Φανουρίου στη Βέροια (Εικ. 66). 66 Το κόσμημα του πολύλοβου ρόδακα εκτός από την γλυπτική απαντάται επίσης και σε τοιχογραφίες, όπως σε γραπτό κόσμημα του 12 ου αι. από το ναό του Αγίου Νικολάου του Ορφανού στη Θεσσαλονίκη. (Εικ. 21). 67 Σε ένα άλλο θραύσμα θωρακίου από την βασιλική του Ασκληπιείου Αθηνών (αρ. κατ. 32) παριστάνεται κύκλος που περικλείει σταυρό τύπου Μάλτας. Κάτω από την βάση του κύκλου συμπλεκόμενα κλαδιά σχηματίζουν στο μέσο τους μικρό κύκλο που περικλείει εξάκτινο αστέρι. Πιο κάτω διπλοί διασταυρούμενοι κατά διαστήματα μαίανδροι σχηματίζουν το γνωστό σχήμα της swastika, το οποίο εναλλάσσεται με μικρά άνθη ή αστέρια. 64 Cabrol Leclercq 1924, εικ. 1090. 65 Παζαράς 1988, 22, πίν. 3α. 66 Ό.π., 26, πίν. 10α. 67 Τσιτουρίδου 1986, 212-213, πίν. 109. 15

Ο διπλός μαίανδρος αποτελεί θέμα που συναντάται και σε άλλα έργα. Απαντάται μεταξύ των τοιχογραφιών του Bawit στην Αίγυπτο (Εικ. 22), 68 καθώς και στους κίονες του μεγάλου τζαμιού της Áμιδας (Εικ. 23). 69 Εάν οι κίονες του προέρχονται από το μνημείο, που προϋπήρχε στην θέση όπου χτίστηκε το τζαμί, τότε χρονολογούνται στον 5 ο αι. Στην περίπτωση όμως που οι κίονες είναι σύγχρονοι με την κατασκευή του τζαμιού, τοποθετούνται στα τέλη του 11 ου αι. (1091). 70 Την δεύτερη αυτή περίπτωση ενισχύει ο μεγάλος αριθμός των κιόνων, η πολύ καλή κατάσταση τους, η τοποθέτηση τους στην πρόσοψη του μνημείου και ο βασικός δομικός ρόλος που επιτελούν. Τα στοιχεία αυτά κάνουν πιο απίθανη την περίπτωση να αποτελούν οι κίονες προγενέστερα γλυπτά σε δεύτερη χρήση στην κατασκευή του μνημείου. Τέλος το θέμα συναντάται πάνω σε μία διάτρητη πλάκα από τον Άγιο Απολλινάριο τον Νέο στη Ραβέννα. 71 Ένας άλλος τύπος διακόσμου είναι αυτός του σταυρού που πλαισιώνεται εκατέρωθεν από δύο κυπαρίσσια και τα αποκαλυπτικά γράμματα Α κα Ω. Παριστάνεται σε θωράκιο προερχόμενο από την αρχαιότερη βασιλική Δωδώνης της Ηπείρου (αρ. κατ. 33). Φυλλοφόροι ονομάζονται οι σταυροί που πλαισιώνονται στην βάση τους από φυτικές συνθέσεις, όπως δέντρα, βλαστούς ή κληματίδες (βλέπε και αρ. κατ. 31). Ο φυλλοφόρος σταυρός εκφράζει κατεξοχήν την ιδέα του σταυρού ως συμβόλου της σωτηρίας και της ζωής. Είναι το ξύλο το ζωοπάροχον. Αντιπροσωπεύει το Δέντρο της Ζωής, που ήταν φυτεμένο στον κήπο της Εδέμ ως Δέντρο της Γνώσης, το οποίο και στάθηκε η αιτία της αρχικής πτώσης του ανθρώπου. 72 Οι φυλλοφόροι σταυροί χρησιμοποιήθηκαν ευρύτατα στο διάκοσμο των σαρκοφάγων (Εικ. 24), 73 σε έργα ζωγραφικής 74 και σε άλλες μορφές της βυζαντινής τέχνης, όπως τόξα, θωράκια, νομίσματα, σφραγίδες και έργα μικροτεχνίας. Ένας άλλο διακοσμητικό μοτίβο είναι αυτό των σταυρών που περιβάλλονται από καμπυλόπλευρα πλαίσια. Σε θωράκιο προερχόμενο από το τζαμί του Σταυροπάζαρου ή του Πορθητού στην Αθήνα (αρ. κατ. 34) παριστάνεται σταυρός με διαπλατυσμένες και έντονα κοίλες τις απολήξεις των κεραιών του, ο οποίος 68 Wulff 1918, εικ. 312. 69 Βerchem Strygowski 1910, πίν. ΙΧ, 3. 70 Hillenbrand 1994, 52, 92, 94, 485, fig. 62. 71 Dalton 1911, εικ. 442. 72 Frazer 1973, 148. Underwood 1950, 100. 73 Παζαράς 1988, πίν. 5α, 6β, 7, 12α, 13β, 14, 15β, 17α, 18, 19α, 20, 22α, 23α, 26β, 27α, 28α, 30α, 36β, 49, 53, 60γ, 61, 65β, 67α. 74 Κατσαρός 1983, 144 κ.ε. 16

πλαισιώνεται από καμπυλόπλευρα τετράγωνα. Τα κενά ανάμεσα στις καμπύλες των τετραγώνων και το πλαίσιο πληρούνται από μικρά ημικύκλια, τα οποία περιβάλλουν τρίφυλλα. Το θραύσμα του θωρακίου δεν επιτρέπει την πλήρη αποκατάσταση της εικόνας του σταυρού. Ωστόσο η μορφή της σωζόμενης κεραίας με την έντονα διαπλατυσμένη και κοίλη απόληξη που περιβάλλεται από κοίλη διπλή ταινία θυμίζει έντονα τις απολήξεις των κεραιών σταυρών τύπου Μάλτας, που παριστάνονται σε μαρμάρινα κιονόκρανα από την βασιλική του Αγίου Δονάτου στο Γλυκύ της Ηπείρου (Eικ.67). 75 Σταυρός πλαισιωμένος από τετράλοβο κυματιστό πλαίσιο, αποτελούμενο από μία κυρτή ταινία εσωτερικά και μία επίπεδη εξωτερικά, παριστάνεται σε στηθαίο προερχόμενο από την βασιλική της Σκάλας Συκαμιάς στην Λέσβο (αρ. κατ. 35). Σταυρός με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών του πλαισιωμένος από τετράλοβο πλαίσιο διπλής ταινίας κοσμεί και την κύρια όψη θωρακίου από την Ροτόντα του Αγίου Γεωργίου Θεσσαλονίκης (αρ. κατ. 43). Το ίδιο θέμα παριστάνεται και σε δίδυμο θωράκιο της ίδιας περιόδου προερχόμενο από τον ναό του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης (Eικ. 57). 76 Τέλος στην κατηγορία αυτή εντάσσεται στηθαίο από το τέμπλο της παλαιοχριστιανικής βασιλικής στην Βραυρώνα της Αττικής (αρ. κατ. 36). Στην κύρια όψη του έξι κύκλοι αποτελούμενοι από τρισχιδείς ταινίες συνάπτονται μέσω κόμβων. Στο εσωτερικό του μεσαίου επάνω κύκλου παριστάνεται ισοσκελής σταυρός με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών του, ενώ στους υπόλοιπους εικονίζονται ρόδακες, πτηνά σε διάφορες στάσεις και πενταόμφαλα εντός τετραγώνων με άνθη στο μέσο τους. 75 Vanderheyde 2005, 24-25, εικ. 13d, 14c. 76 Σωτηρίου 1952, 173, πίν. 49α. 17

Δ. Θωράκια με ζώα σε συμβολικό διάκοσμο (αρ. κατ. 37-52) Ευρύτατη υπήρξε η απεικόνιση ζώων και πτηνών στο διάκοσμο των θωρακίων. Συνήθως απαντώνται ως δευτερεύοντα διακοσμητικά στοιχεία, να πλαισιώνουν σταυρό, Χριστόγραμμα και κάνθαρο. Σε άλλες περιπτώσεις αποτελούν το κύριο διακοσμητικό θέμα είτε πλαισιωμένα από διαδοχικά ομόκεντρα ορθογώνια, είτε ελεύθερα να καταλαμβάνουν ολόκληρη την επιφάνεια της πλάκας. Ζώα παριστάνονται συχνά και σε θωράκια κοσμημένα με ομόθετους ρόμβους εγγεγραμμένους εντός ορθογωνίων πλαισίων. Τα θωράκια αυτά όμως αποτελούν ξεχωριστή κατηγορία που θα εξεταστεί στη συνέχεια Τα θωράκια που κοσμούνται με ζώα στο πλαίσιο συμβολικού διακόσμου χωρίζονται στις ακόλουθες κατηγορίες. Δ i. Θωράκια με ζώα που πλαισιώνουν σταυρό ή χριστόγραμμα (αρ. κατ. 37-45) Στη κύρια όψη θωρακίου από το Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών (αρ. κατ. 37) παριστάνεται μεγάλος μονογραμματικός σταυρός, ο οποίος στις οριζόντιες κεραίες φέρει δύο αντικριστά πουλιά και στα κάτω διάκενα δύο αντιμέτωπα κριάρια. Πίσω από το δεξί κριάρι διακρίνεται κορμός δέντρου, που πιθανώς επαναλαμβανόταν αριστερά. Με το μονογραμματικό σταυρό υπονοείται ο Εσταυρωμένος Χριστός. Τα αντωπά περιστέρια φέρουν το συμβολικό νόημα των ψυχών των δικαίων, τα αντιμέτωπα κριάρια αναπαριστούν τους πιστούς που προσέρχονται στον Χριστό και στη Θεία Κοινωνία, 77 ενώ τα δέντρα δηλώνουν το παραδεισιακό τοπίο. 78 Στη κύρια όψη στηθαίου από την βασιλική Δουμετίου στην Νικόπολη (αρ. κατ 38) εικονίζεται πρόβατο με φωτοστέφανο στο κεφάλι, να βαδίζει προς την κάθετη κεραία σταυρού, στην βάση του οποίου υψώνει το ένα μπροστινό του πόδι. Αντίστοιχο πρόβατο εικονιζόταν και στα αριστερά. Η παράσταση συμβολίζει τον Ιησού Χριστό. Πρόκειται για το λεγόμενο των «οικοσήμων» σχήμα, 79 το οποίο απαντάται και σε επίθημα του 6 ου αι. από τον ναό του Αγίου Βιταλίου στη Ραβέννα (Εικ. 25). 80 Αμνός χωρίς φωτοστέφανο και σηκωμένο το μπροστινό του πόδι, ο 77 Barruol 1964, 78-79. 78 Πάλλας 1989, 902. 79 Φιλαδελφεύς 1918, 35. 80 Diehl 1928, 99, εικ. 58. 18

οποίος όμως φέρει ομοιότητες με αυτόν στο θωράκιο από την βασιλική του Δουμετίου, απαντάται σε επίθημα από το ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Κουντουριώτισσα Πιερίας. Το γλυπτό σε δεύτερη χρήση στο μνημείο προέρχεται από κτήριο παλαιοχριστιανικών χρόνων, πιθανότατα από το γειτονικό Δίον. 81 Συχνή είναι και η απεικόνιση πτηνών, και ιδιαίτερα παγωνιών, εκατέρωθεν σταυρού. Σε θωράκιο από το Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών (αρ. κατ. 39) παριστάνεται μικρό παγώνι στα δεξιά της καθέτου κεραίας του σταυρού με αντίστοιχο πιθανώς αριστερά. Χαρακτηριστικά στοιχεία αποτελούν το κυκλικό πλαίσιο που περικλείει το κέντρο του σταυρού και οι σταγόνες, που ανά δύο σχηματίζουν καρδιόσχημα θέματα όπως αυτά διαμορφώνονται στα κενά από ιώτα και χι στα θωράκια του α μισού του 6 ου αι. 82 Το παγώνι παριστάνεται με σχηματοποιημένη μορφή, με κύριο διακριτικό το λοφίο της κεφαλής και όχι τη μακριά και κατάκοσμη ουρά, όπως συνηθίζεται στα γλυπτά του 5 ου και 6 ου αι. Ο τρόπος επεξεργασίας του παγωνιού απαντά στα πουλιά θωρακίου κλίμακας άμβωνα από την Αλυκή της Θάσου (Εικ. 26). 83 Στοιχεία κοινά με αυτά του παραπάνω παρατηρούνται και σε ένα ακόμη θωράκιο του Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών (αρ. κατ. 40) και οδηγούν στην ίδια χρονολόγηση. Η διαφορές είναι πως τα πτηνά εικονίζονται εκατέρωθεν της άνω καθέτου κεραίας του σταυρού και πως οι δύο άνω γωνίες καλύπτονται από ένσταυρους ρόδακες. Δύο ανάγλυφα αντίνωτα παγώνια που στρέφουν ζωηρά το κεφάλι προς τα πίσω και στην πλάτη τους ακουμπά κύκλος, που περικλείει σταυρό, παριστάνονται στην κύρια όψη θωρακίου από την βασιλική του Αγίου Γεωργίου στην Αστυπάλαια (αρ. κατ. 41). Το θέμα των πτηνών εκατέρωθεν σταυρού απαντάται και σε στηθαίο εντοιχισμένο στον ναό του Ταξιάρχη στην περιοχή της κοινότητας Καμάρας στην Κέρκυρα (αρ. κατ. 42). Εκτός από παγώνια όμως και άλλα πτηνά, όπως πέρδικα, αετός και υδρόβια πτηνά, εικονίστηκαν σε θωράκια με σταυρό ή χριστόγραμμα. Στην κύρια όψη στηθαίου από την Ροτόντα του Αγίου Γεωργίου Θεσσαλονίκης (αρ. κατ. 43) παριστάνεται πτηνό, πιθανόν πέρδικα, στην άνω αριστερά γωνία μεταξύ του εξωτερικού πλαισίου και του τετράλοβου σταυρού που καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος της επιφάνειας της πλάκας. 81 Τσιγαρίδας 1973, 491, πίν. 449β. 82 Olivieri-Farioli 1969, εικ. 128α, 129. 83 Sodini 1971, 421, πίν. 418α. 19

27). 84 Η πλαισίωση μεταλλίου που εγκλείει χριστόγραμμα από ζώα σε θωράκια δεν Σε θωράκιο από την Αρχαιολογική Συλλογή Ωρεών Ευβοίας (αρ. κατ. 44) μετάλλιο που περικλείει χριστόγραμμα πλαισιώνεται δεξιά από μεγαλόσωμο υδρόβιο πτηνό με ανοιγμένα τα φτερά, πάνω από το ράμφος του οποίου υπάρχει μικρό ψάρι. Το κάτω μέρος της στεφάνης κοσμείται με μικρά τρίφυλλα. Το διακοσμητικό θέμα των τριφύλλων στο κάτω η πάνω μέρος της στεφάνης απαντά από το β μισό του 5 ου αι. σε επιθήματα της βασιλικής της Αχειροποιήτου στη Θεσσαλονίκη (Εικ. είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη και εμφανίζεται από την γύρω στο 500 εποχή με εμφανή την τάση, όσο προχωράμε, για σχηματοποίηση και επίπεδη απόδοση. Πράγμα που συμβιβάζεται με τη γενικότερη αντικλασσική πορεία της τέχνης της εποχής. 85 Στη συγκεκριμένη περίπτωση οπού έχουμε υδρόβια ζώα πρόκειται για εικονογραφική επίδραση των μωσαϊκών δαπέδων με θαλάσσιο ή νειλώο τοπίο που από τον 5 ο αι. προσέλαβε κοσμολογική σημασία και θεωρήθηκε από τους Χριστιανούς ως αλληγορία του παραδείσου. 86 Υπαινίσσεται τον παράδεισο και τους πιστούς που ζούνε υπό την σκέπη του Χριστού, και εικονίζει την Εκκλησία, η οποία είναι ο επίγειος παράδεισος και οδηγεί στη κληρονομιά του επουράνιου. Η επιπεδόγλυφη αδρή τεχνική του Ευβοϊκού θωρακίου συγγενεύει με εκείνη γλυπτών από την Ευφρασιανή βασιλική του Παρεντίου (550) στη Σλοβενία 87 (Εικ. 28) και από την Αλυκή της Θάσου (Εικ. 29) στα τέλη του 6 ου αι. 88 Εντελώς επίπεδη και απλούστερη απόδοση παρατηρείται σε θωράκιο με όμοιο το κεντρικό θέμα στο Μουσείο της Πύλου (Εικ. 30) που χρονολογείται μετά από αυτό του Ωρεού, 89 καθώς και σε γλυπτά από την Πάρο του τέλους του 6 ου με αρχές του 7 ου αι. 90 Χριστόγραμμα εντός κύκλου που πλαισιώνεται από ζώα παριστάνεται και στην κύρια όψη θωρακίου από την περίβολο του ναού του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης (αρ. κατ. 45). Εκατέρωθεν του κυρίως θέματος εικονίζονται αντωπά ζεύγη ανάγλυφων αετών, λιονταριών και παγωνιών. 84 Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου 1989, εικ. 7. 85 Kitzinger 1977, 81 κ.ε. 86 Čvetković-Tomašević 1978, 55 κ.ε., 112 κ.ε., εικ. 36, 37, 66, 104. 87 Τerry 1988, 13 κ.ε., αρ. 63-66, 82, 133, 144-145, πίν. 118-121. 88 Sodini Κolokotsas 1984, πίν. 2b, 16j, 17a-f, 28a, 31b, 36a, 38a-c, 40c, d, 47a, e, 71g. 89 Παπαθανασόπουλος 1969, 143, πίν. 141στ. 90 Ορλάνδος 1960 1, 249, 251, πίν. 186α, δ, 189-191. 20

Το όλο διακοσμητικό θέμα συναντάται και σε θωράκιο στο Μουσείο της Παβίας, το οποίο χρονολογείται στον 8 ο - 9 ο αι. 91 Η υψηλή αυτή χρονολόγηση όμως δεν ταιριάζει και στο θωράκιο από την Θεσσαλονίκη. Αντίθετα σύμφωνα με τον κ. Παζαρά ο γραμμικός τρόπος απόδοσης των ζωόμορφων παραστάσεων του, και η οργάνωση της σύνθεσης που χαρακτηρίζεται από αυστηρή συμμετρία οδηγούν σε μια χρονολόγηση στο β μισό του 6 ου αι. 92 Δ ii. Θωράκια με παγώνια πού πλαισιώνουν κάνθαρο (αρ. κατ. 46-48) Στην υποομάδα αυτή περιλαμβάνονται τρία θωράκια, η κύρια όψη των οποίων κοσμείται με κάνθαρο, εκατέρωθεν του οποίου παριστάνονται παγώνια. Το θέμα του κανθάρου το παρέλαβε η παλαιοχριστιανική τέχνη από την ρωμαϊκή και το χρησιμοποίησε ευρύτατα στο διάκοσμο ψηφιδωτών (Εικ. 31) 93 και γλυπτών (Eικ. 32), 94 σε συνδυασμό με πτηνά και ζώα, προσδίδοντας του όμως τη συμβολική σημασία του αγγείου που εμπεριέχει το νερό της ζωής. 95 Το πρώτο θωράκιο προέρχεται από την βασιλική του Αρχιερέως Πέτρου Φθιωτίδων Θηβών (αρ. κατ. 46). Το ανάγλυφο παγώνι, που εικονίζεται στο αριστερό σωζόμενο τμήμα του θωρακίου, έχει μακριά κατάκοσμη ουρά και ραμφίζει καρπούς, από κλαδιά πού εκφύονται από το χείλος του αγγείου. Παρόμοιο θέμα παριστάνεται και στην κύρια όψη θωρακίου από την βασιλική Α των Φθιωτίδων Θηβών (αρ. κατ. 47). Το ανάγλυφο είναι πιο χαμηλό και τα παγώνια φέρουν διάκοσμο τόσο στην ουρά, όσο και στην κοιλιά τους. Στο θωράκιο (αρ. κατ. 46) η κοιλιά του αγγείου κοσμείται με σταγόνες που σχηματίζουν τρίφυλλο και κοσμήματα, ενώ στο (αρ. κατ. 47) η κοιλιά του φέρει διάκοσμο από ταινίες που μιμούνται φύλλα ανθεμίου. Μία πιο απλή παράσταση παγωνιών εκατέρωθεν κανθάρου, που χαρακτηρίζεται από την απουσία των φυλλοφόρων κλαδιών που εκφύονται από το χείλος του αγγείου, παριστάνεται σε στηθαίο από την βασιλική στην Βραυρώνα της Αττικής (αρ. κατ. 48).Τα παγώνια και το αγγείο έχουν λαξευτεί με την επιπεδόγλυφη τεχνική. Τα πτηνά είναι σχηματοποιημένα και δεν εμφανίζουν οποιαδήποτε πλαστική 91 Grabar 1976, πίν. LXIX, a. 92 Παζαράς 1977, 49-50. 93 Ορλάνδος 1929, εικ. 36, 70, 73. 94 Ό.π. 1951 1, 68-69, εικ. 8. 95 Ό.π., 69, σημ. 7. 21

δήλωση των λεπτομερειών του σώματος τους. Στην κοιλιά του αγγείου εικονίζεται σταυρός τύπου Μάλτας. Δ iii. Θωράκια με ζώα εντός ορθογωνίων πλαισίων (αρ. κατ. 49-52) Στην υποκατηγορία αυτή εντάσσονται θωράκια η κύρια όψη των οποίων καταλαμβάνεται από ζώα, τα οποία περικλείονται από διαδοχικά ομόκεντρα ορθογώνια πλαίσια. Στην κύρια όψη θωρακίου από την Ροτόντα του Αγίου Γεωργίου Θεσσαλονίκης (αρ. κατ. 49) τρία διαδοχικά ομόκεντρα ορθογώνια, αποτελούμενα από ταινίες, περικλείουν δύο αντωπές πέρδικες αποδοσμένες με μικρές επάλληλες εγχάρακτες γραμμές. Αντωπές πέρδικες παριστάνονται σε ψηφιδωτά δάπεδα του 5 ου και 6 ου αι. 96 Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν το ψηφιδωτό διάχωρο της βασιλικής Αφεντέλη Λέσβου (Εικ. 33), του τέλους του 5 ου με αρχές του 6 ου αι., 97 και διάχωρο του ψηφιδωτού δαπέδου της βασιλικής Μαστιχάρη στην Κώ, που χρονολογείται στο α μισό του 6 ου αι. 98 Θωράκιο από το Βυζαντινό μουσείο Αθηνών (αρ. κατ. 50) εικονίζει στη κύρια όψη του παράσταση δελφινιού, που κολυμπάει, εντός ομόκεντρων ορθογωνίων πλαισίων με εναλλάξ επίπεδες και κοίλες πλευρές. Η οπίσθια όψη κοσμείται με χριστόγραμμα εντός στεφάνης αποτελούμενης από δύο ταινίες. Η τεχνική εκτέλεσης του πλησιάζει σε αυτή θραύσματος θωρακίου του ά μισού του 6 ου αι. από την Περίβολο του ναού της Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης, στην κύρια όψη του οποίου παριστάνεται ελάφι που σκύβει το κεφάλι, πιθανώς σε πηγή νερού, ενώ στο τμήμα που λείπει εικονιζόταν και δεύτερο ελάφι (Εικ. 34). 99 Το μοτίβο αυτό συναντάται σε παραστάσεις ψηφιδωτών δαπέδων. 100 Ακολουθεί θωράκιο από την Ροτόντα του Αγίου Γεωργίου Θεσσαλονίκης (αρ. κατ. 51). Στην κύρια όψη του εντός ορθογωνίου από ζεύγη διπλών ταινιών εικονίζονται δύο αντίνωτα υδρόβια πτηνά που ακουμπάνε σε κλαδιά εκατέρωθεν κανθάρου. Γύρω από το κεντρικό ορθογώνιο συμπλεκόμενοι μαίανδροι οριοθετούν τέσσερα πεδία. Στα δύο κάτω παριστάνονται ζαρκάδι αριστερά και λύκος δεξιά. Στα 96 Παζαράς 1977, 40. 97 Ορλάνδος 1929, 62, εικ. 67. 98 Πελεκανίδης Ατζακά 1974, 71 κ.ε., πίν. 41β. 99 Δροσογιάννη 1963, 239, πίν. 269γ. Παζαράς 1977, 41-42, πίν. VI, 11a. 100 Παζαράς 1977, 41. 22

δύο επάνω, αριστερά παριστάνεται γεωμετρικό κόσμημα, ενώ δεξιά διακρίνονται τα πόδια και το ράμφος πτηνού. Το θέμα του διπλού μαιάνδρου απαντάται και σε θωράκιο από την βασιλική του Ασκληπιείου Αθηνών (αρ. κατ. 32), όπως και σε επενδύσεις θυρών της βασιλικής Α Φθιωτίδων Θηβών (Εικ. 47). 101 Το θέμα του ζαρκαδιού που τρέχει έχοντας το κεφάλι στραμμένο προς τον λύκο, που το καταδιώκει, προέρχεται πιθανώς από τις κυνηγητικές σκηνές των κυκλικών τραπεζών προθέσεως (Εικ. 35). 102 Τέλος στην υποομάδα αυτή εντάσσεται στηθαίο εντοιχισμένο στην εξωτερική πλευρά του βορείου τοίχου του ναού της Υπαπαντής στη Θεσσαλονίκη (αρ. κατ. 52). Το ορθογώνιο πλαίσιο του θωρακίου αποτελείται από δύο ταινίες. Στην πλατιά εξωτερική παριστάνονται σηρικοί τροχοί που περικλείουν ρόδακες, και στην πιο στενή εσωτερική αβακωτά και ζικ-ζακ σχέδια. Το εσωτερικό πεδίο του θωρακίου καταλαμβάνεται από φυλλοφόρα κλαδιά, στο μέσο των οποίων δύο ανισομεγέθη αντωπά πτηνά ραμφίζουν σχηματοποιημένο καρπό. Έντονη είναι η επίδραση της αραβικής τέχνης στο γλυπτό αυτό, κυρίως όσον αφορά την τεχνική εκτέλεσης του. Το επίπεδο και χαμηλό ανάγλυφο προκύπτει από την αφαίρεση του βάθους, το οποίο λειτουργεί ως αρνητικός προς το θέμα διάκοσμος. 103 Το θωράκιο ως προς το θέμα, το διάκοσμο και την τεχνοτροπία μπορεί να συγκριθεί με θωράκιο από τον Άγιο Δημήτριο Θεσσαλονίκης χρονολογούμενο στον 8 ο -9 ο αι. (Εικ. 36). 104 101 Σωτηρίου 1929 1, 83 κ.ε., εικ. 103-105. 102 Ορλάνδος 1952, 487, σημ. 6, εικ. 450. 103 Παζαράς 1977, 53. 104 Σωτηρίου 1952, 173, πίν. 50β. 23

Ε. Θωράκια με διακοσμητικό χαλί (αρ. κατ. 53-66) Η ομάδα αυτή αποτελείται από θωράκια, οι όψεις των οποίων καταλαμβάνονται από ένα ενιαίο διακοσμητικό χαλί, το οποίο απλώνεται σε ολόκληρη την επιφάνεια της πλάκας. Ευρύτατη υπήρξε η απεικόνιση φολιδωτών κοσμημάτων στα πλήρη θωράκια της κατηγορίας αυτής, τα οποία δανείστηκαν το διακοσμητικό αυτό θέμα από τα προγενέστερα τους διάτρητα. Η προέλευση του μοτίβου θα πρέπει να αναζητηθεί μάλλον σε μεταλλικά παρά σε ξύλινα πρότυπα, αν και δεν μπορεί να αποκλειστεί η ύπαρξη τους. Η αρχική μορφή του θέματος απαντά σε τοιχογραφίες της Πομπηίας, όπου διάτρητα μέλη με παρόμοιο διάκοσμο χρησιμοποιούνται ως διαχωριστικά των κήπων (Εικ. 37). 105 Η θύρα από το Μουσείο του Wiesbaden αποτελεί το πρωιμότερο σωζόμενο μεταλλικό παράδειγμα για το διάκοσμο αυτό, 106 ενώ τα πρώτα μαρμάρινα παραδείγματα προέρχονται από το θέατρο της Όστιας, όπου χωρίζουν τις εξέδρες από το κοίλο (Εικ. 38). 107 To θέμα με κάποιες παραλλαγές συναντάται σε τρία θωράκια από την βασιλική της Κάτω Σικυώνος. Στο πρώτο (αρ. κατ.53) το κόσμημα σχηματίζουν οριζοντίως και καθέτως διευθυνόμενες φολίδες από διπλή ταινία. Το βάθος τους είναι αδρά και ανώμαλα δουλεμένο, για να δεχθεί πιθανώς την ένθεση έγχρωμης ύλης. Στο δεύτερο (αρ. κατ. 54) το φολιδωτό κόσμημα σχηματίζεται με τον ίδιο τρόπο, αλλά το εσωτερικό των φολίδων κοσμείται από τέσσερα σταυρικά διατεταγμένα τρίφυλλα. Η επιφάνεια του τρίτου θωρακίου (αρ. κατ. 55) καλύπτεται από μία άλλη εκδοχή του θέματος, που σχηματίζουν οριζοντίως διευθυνόμενες φολίδες από διπλή ταινία, που πατούν η μία πάνω στην άλλη και το εσωτερικό τους κοσμείται με τρίφυλλα. Το μοτίβο στην πιο απλή εκδοχή του, οριζοντίως διευθυνόμενες φολίδες που πατούν η μία πάνω στην άλλη χωρίς διάκοσμο στο εσωτερικό τους, συναντάται σε θωράκιο από το φράγμα του πρεσβυτερίου της βασιλικής του Αφεντέλλη στη Λέσβο (αρ. κατ. 56). Σε ένα άλλο θωράκιο προερχόμενο από την κεντρική Κρήτη (αρ. κατ. 57) επανεμφανίζεται το θέμα των οριζοντίως και καθέτως διευθυνόμενων φολίδων. Σε αντίθεση όμως με το θωράκιο από την Κάτω Σικυών (αρ. κατ. 53) εδώ το εσωτερικό των φολίδων καλύπτεται από κρινοειδή κοσμήματα. 105 Jashemski 1979, 59, εικ. 128. 106 Jaeger 1930, 111, εικ. 21. 107 Μeiggs 1973, πίν. XXII, b. 24

Εκτός όμως από το φολιδωτό κόσμημα, το οποίο πέρασε από τα διάτρητα θωράκια στα πλήρη, και το μοτίβο των τεμνόμενων κιγκλίδων φαίνεται να ακολουθεί την ίδια πορεία. Η αφετηρία του τύπου αυτού θα πρέπει να αναζητηθεί στις ξύλινες κατασκευές γνωστές από τοιχογραφίες σε οικίες της Πομπηίας, 108 όπου ξύλινα δικτυωτά χωρίσματα εικονίζονται να οριοθετούν τα παρτέρια των κήπων (Εικ. 39). Το πρωιμότερο παράδειγμα οικοδομήματος στην Ελλάδα, όπου γίνεται χρήση μαρμάρινων διάτρητων θωρακίων με κιγκλίδες μεταξύ των κιόνων του πρώτου ορόφου, είναι η Στοά του Αττάλου στην Αθήνα (159-138 π.χ.) (Εικ. 40). 109 Στα πλήρη θωράκια το θέμα των τεμνόμενων κιγκλίδων απεικονίζεται σε δίδυμο θωράκιο του από κτήριο στη θέση Λεβέτι Πελλήνης (αρ. κατ. 58), το οποίο είναι γλυμμένο σε μεγάλο μαλακό λίθο, πάνω στον οποίο υπάρχει και τμήμα του τοίχου και της αναθύρωσης. Από το γεγονός αυτό συμπεραίνεται, πως το θωράκιο ήταν τοποθετημένο σε κάποια εσωτερική γωνία του κτηρίου. 110 Ένας άλλος τύπος διακόσμου είναι αυτός, όπου η επιφάνεια του θωρακίου καλύπτεται από γεωμετρικά θέματα. Τα θωράκια αυτά έχουν άμεση σχέση με τα αντίστοιχα με κιγκλίδες και φολίδες, λόγω της γεωμετρικής διακοσμητικής αντίληψης που κυριαρχεί στις δύο ομάδες. Δύο θωράκια, οι κύριες όψεις των οποίων κοσμούνται με απλά γεωμετρικά θέματα, προέρχονται από την βασιλική Α των Φθιωτίδων Θηβών (αρ. κατ. 59, 60). Περισυνελέγησαν από τον χώρο, που καταλάμβανε η σολέα και πιθανότατα κοσμούσαν μέρη της. Το πρώτο (αρ. κατ. 59) εικονίζει στην κύρια όψη του συμπλεκόμενους μαιανδρικούς σταυρούς, οι οποίοι είναι διαγωνίως διευθετημένοι πάνω στην επιφάνεια της πλάκας και το σημείο τομής των κεραιών τους καταλαμβάνεται από κυβόσχημο κόμβο. Η επιφάνεια του δευτέρου (αρ. κατ. 60) κοσμείται από καγκελωτό κόσμημα, το οποίο σχηματίζουν επάλληλες σειρές μικρών τετραγώνων. Τα απλά αυτά γεωμετρικά θέματα είναι από τα πιο κοινά στην παλαιοχριστιανική γλυπτική από τον 4 ο αι. άλλοτε ανάγλυφα, άλλοτε απλώς διάτρητα. Ένα πιο πολύπλοκο γεωμετρικό σχέδιο παριστάνεται στην κύρια όψη παλαιοχριστιανικού θωρακίου από βασιλική στη Βεργίνα Ημαθίας (αρ. κατ. 61). Το 108 Jashemski 1979, 55 κ.ε., εικ. 102. 109 Αmerican School 1972, εικ. 4, 8. 110 Ορλάνδος 1932, 63. 25

σχέδιο αποτελείται από μεγάλα τετράγωνα, ορισμένα από τα οποία συμπλέκονται με ημικύκλια. Εκτός από τα απλά γεωμετρικά θέματα, συχνή είναι η απεικόνιση συνδυασμένων γεωμετρικών και φυτικών θεμάτων. Στη κύρια όψη θωρακίου από την βασιλική της Κάτω Συκιώνος (αρ. κατ. 62) παριστάνονται τέσσερις σειρές τετραγώνων, αποτελούμενη από τέσσερα τετράγωνα η καθεμία, οι οποίες συμπλέκονται με σειρές συνεφαπτομένων κύκλων. Τα μεταξύ των κύκλων καμπυλόπλευρα ρομβοειδή κενά γεμίζουν με σταυρικά διατεταγμένα τρίφυλλα. Στα σημεία συμπλοκής των τετραγώνων με τους κύκλους δημιουργούνται σταυροί. Το σχέδιο αυτό επανεμφανίζεται σε ένα διάτρητο θωράκιο του 9 ου αι. από το Αρχιεπισκοπικό μουσείο της Ραβέννας (Εικ. 41), 111 το οποίο φέρει δύο σειρές τετραγώνων αντί των τεσσάρων του θωρακίου της Κάτω Σικυώνος. Ένα άλλο μοτίβο με συνδυασμό γεωμετρικών και φυτικών θεμάτων απεικονίζεται στην κύρια όψη θωρακίου από την βασιλική Πανόρμου Κρήτης (αρ. κατ. 63). Συνεφαπτόμενοι ρόμβοι, οι πλευρές των οποίων ελίσσονται σε κύκλους, περικλείουν ρόδακες και σταυρούς. Τα τριγωνικά κενά ανάμεσα στους ρόμβους, τους κύκλους και το πλαίσιο γεμίζουν με τρίφυλλα και σταυρικά διατεταγμένα ανθέμια. Το θέμα των συνεφαπτομένων ρόμβων που περικλείουν ρόδακες απαντάται και σε παλαιοχριστιανικά μωσαϊκά της Κρήτης. 112 Η κύρια όψη αμφίγλυφου στηθαίου από την βασιλική του Λεχαίου στη Κόρινθο (αρ. κατ. 64) κοσμείται με διπλές συμπλεκόμενες ταινίες, σύμφωνα με το σύστημα των σηρικών τροχών, που σχηματίζουν ημικύκλια και ρομβοειδή σχήματα και απολήγουν σε κρινάνθεμα. Τα μεταξύ των κεραιών κενά γεμίζουν με μικρούς δίσκους που φέρουν σταυρική χάραξη. Το θέμα των σηρικών τροχών γνώρισε μεγάλη διάδοση και χρησιμοποιήθηκε πολύ στα θωράκια αλλά και στη γλυπτική γενικότερα. Ο διάκοσμος του θωρακίου από την Κόρινθο (αρ. κατ. 64) συναντάται, με κάποιες παραλλαγές, σε διάτρητο θωράκιο του 6 ου αι. από την βόρεια βασιλική του χωριού Μπέιτ Ρας της Ιορδανίας (Εικ. 42). 113 Τρεις σειρές από πέντε σηρικούς τροχούς καλύπτουν ολόκληρη την επιφάνεια του θωρακίου. Το εσωτερικό τους καταλαμβάνουν πεντάφυλλα ή 111 Ορλάνδος 1952, εικ. 486. Αngiolini -Martinelli 1968, 75, αρ. 130. 112 Deffner 1918, 179, 186. 113 Piccirillo 1993, 332, εικ. 711. 26

εξάφυλλα με οξείες απολήξεις, ενώ τα μεταξύ των τροχών κενά καταλαμβάνουν τρίφυλλα ή τετράφυλλα ανθέμια. Συμπλεκόμενοι κύκλοι, των οποίων τα εσωτερικά εναπομείναντα ρομβοειδή κενά κοσμούνται με τετράφυλλα κοσμήματα, παριστάνονται στην κύρια όψη θωρακίου από το Καθολικό της Μονής Λατόμου στη Θεσσαλονίκη (αρ. κατ. 65). Το γλυπτό πιθανότατα κοσμούσε το λίθινο τέμπλο του ναού. 114 Το διακοσμητικό θέμα του θωρακίου δεν είναι άγνωστο στην παλαιοχριστιανική τέχνη. Συναντάται σε ψηφιδωτά, 115 έργα μικροτεχνίας 116 αλλά και σε γλυπτά, όπως θραύσμα θωρακίου από το ναό του Ιωάννη του Θεολόγου στην Έφεσο. 117 Ως προς την τεχνική εκτέλεσης του το θωράκιο από την Θεσσαλονίκη μπορεί να συγκριθεί με ανάγλυφο του 12 ου αι. από το ναό του Αγίου Μερκούριου στην Άρτα. 118 Τέλος στην κατηγορία των θωρακίων, που η επιφάνεια τους καλύπτεται από διακοσμητικό χαλί, περιλαμβάνονται θωράκια με εξολοκλήρου φυτικά θέματα. Θραύσματα παλαιοχριστιανικού θωρακίου με φυτικό διάκοσμο προέρχονται από το φράγμα του πρεσβυτερίου της βασιλικής στη Βραυρώνα της Αττικής (αρ. κατ. 66). Βασικό μοτίβο αποτελούν τα τρίφυλλα ανθέμια, πιθανόν κρινάνθεμα, που εγγράφονται σε ημικύκλιο, το οποίο επεκτείνεται μέχρι τις γενέσεις τους. Τα μοτίβα αυτά διατάσσονται συνεχόμενα σε πέντε σειρές των πέντε. Οι σειρές είναι ανά δύο αντωπές. Τα εναπομείναντα ρομβοειδή κενά κοσμούνται με τετράφυλλα ανθέμια και μικρές δισχιδείς ταινίες που διασταυρώνονται χιαστί. Παρόμοιο θέμα παριστάνεται στη κύρια όψη στηθαίου από το Ασκληπιείο Αθηνών (Εικ. 43), 119 το οποίο χρονολογείται στον 10 ο -11 ο αι. Τα εναπομένοντα ρομβοειδή κενά κοσμούνται με μικρούς τετράφυλλους ρόδακες. Το θέμα επαναλαμβάνεται σε θωράκιο από την βασιλική των Αργάλων της Μυτιλήνης 120 και σε στηθαίο του 5 ου αι., προερχόμενο από παλαιοχριστιανική βασιλική της Δήλου, το οποίο φυλάσσεται στο Μουσείο της Μυκόνου (Εικ. 44). 121 Επίσης συναντάται σε 114 Ξυγγόπουλος 1929, 155. 115 Diehl Le Tourneau Saladin 1918, 24, εικ. 3. 116 Dalton 1911, 687, εικ. 436. 117 Σωτηρίου 1921-1922, 172, εικ. 46. 118 Vanderheyde 2005, 44, εικ. 46. 119 Ξυγγόπουλος 1915, 65, εικ. 19. 120 Ευαγγελίδης 1930-1931, 20, εικ. 14. 121 Orlandos 1936, 100, εικ. 40. 27

θωράκιο από το φράγμα του πρεσβυτερίου της βασιλικής του Αρχιερέως Πέτρου των Φθιωτίδων Θηβών (Εικ. 45). 122 Το μοτίβο των τρίφυλλων ανθεμίων, που επιστέφονται από ημικύκλια, απαντάται και σε διάτρητο θωράκιο στο Εθνικό μουσείο της Ραβέννας (Εικ. 46), που προέρχεται από το ναό του Αγίου Βιταλίου 123 και χρονολογείται στο β μισό του 6 ου αι. Στο θωράκιο αυτό οι σειρές των τριφύλλων είναι έξι αποτελούμενες από δώδεκα τρίφυλλα η καθεμία. Παρόμοιος διάκοσμος απαντάται και σε ένα διάτρητο κωνσταντινουπολίτικο θωράκιο από την Αγία Σοφία, 124 όπου πεντάφυλλα ανθέμια σε δύο σειρές επιστέφονται από τόξα, τα οποία δημιουργούνται από τις καμπύλες που ξεκινούν από τις βάσεις των ανθεμίων. 122 Michaud 1972, 711, εικ. 295. 123 Αngiolini-Martinelli 1968, 73, αρ. 125. 124 Sodini 1984, 281, εικ. 38. 28

Στ. Θωράκια με ρόμβο εγγεγραμμένο εντός ορθογωνίου πλαισίου (αρ. κατ. 67-82) Στην ομάδα αυτή περιλαμβάνονται θωράκια, η επιφάνεια των οποίων καλύπτεται από το θέμα του ρόμβου που εγγράφεται εντός ορθογωνίου πλαισίου. Το θέμα αυτό της παλαιοχριστιανικής γλυπτικής αποδίδεται στον κύκλο της τέχνης της Κωνσταντινούπολης του 5 ου 6 ου αι. 125 Πρότυπο του μοτίβου αποτέλεσαν ξύλινες κατασκευές, από τις οποίες η διακοσμητική γλυπτική το παρέλαβε και το εφάρμοσε σε μαρμάρινες κατασκευές, που σταδιακά εκτοπίσανε τις προγενέστερες ξύλινες. 126 Η αττική γλυπτική του 2 ου 3 ου αι. χρησιμοποίησε το θέμα αυτό σε καλύμματα κλινόμορφων σαρκοφάγων, στις στενές πλευρές του μαρμάρινου ανακλίντρου τους. 127 Τα ανάκλιντρα των σαρκοφάγων αυτών μιμούνται πραγματικό ξύλινο έπιπλο, με χαμηλά θωράκια στις τρεις πλευρές τους, τα οποία συγκρατούσαν το στρώμα και τα προσκεφάλια. Τα θωράκια εκείνα ήταν ξυλουργικές κατασκευές και αποτελούνταν από ξύλινο ορθογώνιο πλαίσιο, το οποίο περιέκλειε κεντρικό ρόμβο και τέσσερα γωνιακά τρίγωνα, των οποίων οι επιφάνειες καλύπτονταν από τύμπανο. Κάθε ένα από τα τύμπανα έφερε ανάγλυφο ρόδακα. 128 Στις κλινόμορφες σαρκοφάγους το θέμα αυτό θεωρείται ως ειδικό αττικό γνώρισμα. Αλλά αφότου έγινε διακοσμητικό θέμα των εργαστηρίων γλυπτικής, επιβίωσε αυτοτελώς και όχι πλέον ως απομίμηση της οργανικής συνθέσεως ξυλουργικής κατασκευής. Την παράδοση εκείνη του 2 ου -3 ου αι. αντιπροσωπεύει, η επανάληψη του θέματος σε πλαίσιο πύλης της βασιλικής Α των Φθιωτίδων Θηβών (Εικ. 47). 129 Όσο για τα θωράκια με ρόμβο δεν μπορεί να υποστηρίξει κανείς, ότι συνεχίζουν την από του 2 ου -3 ου αι. παράδοση, αντίθετα ανοίγουν νέα περίοδο για το θέμα και το εμπλουτίζουν με νέα διακοσμητικά στοιχεία. Σχετικά με την διευθέτηση του διακόσμου τους παρατηρούνται τρεις παραλλαγές. Στην πρώτη ανήκουν τα θωράκια εκείνα, που φέρουν διάκοσμο και στο εσωτερικό του ρόμβου πεδίο και στα γωνιακά τρίγωνα (αρ. κατ. 67, 68, 69, 71, 72, 73?, 74, 78, 79, 80). Η δεύτερη περιλαμβάνει τα θωράκια εκείνα που ο διάκοσμος τους περιορίζεται μόνο στο εσωτερικό του ρόμβου τμήμα (αρ. κατ. 70, 75, 76, 77, 82) και η τρίτη, και πιο 125 Strygowski 1902, 91-92. 126 Πάλλας 1950, 233. 127 Τaylor 1927-1928, 48, εικ. 6. 128 Πάλλας 1950, 234, εικ. 1. 129 Σωτηρίου 1929 1, 84, εικ. 103. 29

ολιγομελής, αποτελείται από θωράκια που φέρουν διάκοσμο μόνο στα γωνιακά τρίγωνα, ενώ το εσωτερικό του ρόμβου πεδίο παραμένει ακόσμητο (αρ. κατ. 81). Από τα παλαιοχριστιανικά θωράκια με ρόμβο την μεγαλύτερη εξάρτηση από τις μορφές της ξυλουργικής τέχνης παρουσιάζει παράδειγμα από την Σαλαμίνα (αρ. κατ. 67). Εντός ορθογωνίου πλαισίου παριστάνεται ρόμβος εγγεγραμμένος, που περικλείει ρόδακα και στις γωνίες τρίγωνα, καθένα από τα οποία κοσμείται από ένα απίδι. Ανήκει στο κύκλο της αθηναϊκής διακοσμητικής γλυπτικής, που χαρακτηρίζεται από μία προσκόλληση στην αρχαία καλλιτεχνική παράδοση, στοιχείο που αντικατοπτρίζεται στη μορφή του ρόδακα, και την τάση για αντικειμενική απόδοση. Αντιπροσωπεύει το πρώτο στάδιο μεταφοράς του θέματος από τις ξυλουργικές κατασκευές στην γλυπτική των μαρμάρινων θωρακίων. Βέβαια παρατηρείται μία διαφοροποίηση ανάμεσα στο αρχικό ξύλινο πρότυπο και το μαρμάρινο γλυπτό, η οποία οφείλεται στην προσπάθεια του τεχνίτη να επιτύχει μία πιο έντονη διακοσμητική εντύπωση. 130 Η οργανική σύνθεση του ξύλινου προτύπου έχει μεταβληθεί σε θέμα της διακοσμητικής. Οι αύλακες εκτελούν συνθετική λειτουργία, διαχωρίζοντας τα συνθετικά στοιχεία του θέματος και υποτάσσοντας τα σε γεωμετρικές ενότητες, εις βάρος της οργανικής ενότητας του ξύλινου σκελετού. Το επόμενο στάδιο στην εξέλιξη του θέματος απαντάται σε θωράκια από την βασιλική Α των Φθιωτίδων Θηβών (αρ. κατ. 68) κατασκευασμένα από μάρμαρο προκονησιακό. Από τα θωράκια αυτά κανένα δεν σώθηκε σε καλή κατάσταση, είναι όμως εύκολη η αποκατάσταση του σχεδίου τους. Το αρχικό ξυλουργικό θέμα έχει διαλυθεί και μετατραπεί σε μία σχηματοποιημένη φυτική διακόσμηση. Καθεμία από τις πλευρές του ρόμβου έχει αναλυθεί σε τρεις επιπεδικές ταινίες, που χωρίζονται από βαθιές επιπεδικές αυλακώσεις. Έτσι σχηματίζονται τρεις ομόκεντροι ανάγλυφοι ρόμβοι, που καθένας τους έχει πλευρές πλατύτερες, από τις αντίστοιχες του ρόμβου που περικλείει. Το πλάτος των αυλακώσεων ακολουθεί το αντίστοιχο των ανάγλυφων ταινιών και έτσι η φωτοσκίαση μοιράζεται κανονικά σε όλη την επιφάνεια της πλάκας, καθώς τα φωτεινά και τα σκιαζόμενα μέρη είναι ισοδύναμα. Ο ρόδακας του κεντρικού 130 Πάλλας 1950, 236-237. 30

τύμπανου έχει σχηματοποιηθεί σε μικρό δίσκο από τρεις ομόκεντρους κύκλους και αποτελεί το κέντρο του όλου θέματος. 131 Οι ομόκεντροι κύκλοι των θωρακίων της βασιλικής Α των Φθιωτίδων Θηβών αποτελούν γλυπτική απόδοση του πολύφυλλου ρόδακα σε σχηματοποιημένη μορφή, όπως αυτός παριστάνεται σε επαναλήψεις του θέματος με πολύχρωμα μάρμαρα μέσω της τεχνικής των ενθετικών διακοσμήσεων σε τοίχους. 132 Μετά από τα θωράκια των Φθιωτίδων Θηβών τοποθετούνται θωράκια από την βασιλική Α των Φιλίππων, τα οποία παρουσιάζουν δύο παραλλαγές. Της πρώτης παραλλαγής τα θωράκια (Εικ. 48) έχουν δύο επιπεδικές αυλακώσεις και μία ημικυλινδρική. Από τις εξέχουσες ταινίες η εξωτερική είναι επίπεδη, ενώ οι άλλες φέρουν στενά ανάγλυφα ημικυλινδρικά κυμάτια, σύμφωνα με την ανάμνηση του ξυλουργικού προτύπου. Ο κεντρικός ρόδακας έχει αντικατασταθεί από το θέμα του σταυρού εντός κύκλου. 133 Τα θωράκια της δεύτερης παραλλαγής (Εικ. 49) έχουν μόνο ημικυλινδρικές αυλακώσεις και στις εξέχουσες ταινίες τους φέρουν ημικυλινδρικά κυμάτια. Το κέντρο τους κοσμείται από Χριστόγραμμα εντός στεφάνης. 134 Στο τελευταίο τέταρτο του 5 ου αι. παρατηρείται ένα νέο στάδιο στην πορεία του θέματος, που χαρακτηρίζεται από την πλήρη διάλυση της παλαιότερης οργανικής μορφής του θέματος, το οποίο γίνεται ατεκτονικό και αποτελεί ουσιαστικά πλέον ένα παιχνίδι της διακοσμητικής. Η αντίθεση μεταξύ φωτός και σκιάς γίνεται πιο έντονη και οι αντίθετες επιφάνειες διαμορφώνονται ως διαδοχικές ημικυλινδρικές εξοχές και εσοχές, που χωρίζονται μεταξύ τους από ενδιάμεσες στενές επίπεδες ταινίες. Η πορεία του θέματος συμβαδίζει με την μετατροπή του εσωτερικού των εκκλησιών σε χώρο οπτικής ποιότητας, ιδιαίτερα μετά την υποχώρηση της βασιλικής έναντι των τρουλωτών κτισμάτων. 135 Το πρώτο παράδειγμα της νέας αυτής πορείας του θέματος συναντάται σε θωράκιο της βασιλικής του Δουμετίου στη Νικόπολη (αρ.κατ. 38). Οι ταινίες του είναι ημικυλινδρικές, φέρει ενδιάμεσα επιπεδικά κυμάτια, αλλά οι αυλακώσεις του παραμένουν επιπεδικές κατά το παλαιότερο σύστημα, καθώς αποτελεί το πρώιμο ακόμη στάδιο αποτύπωσης του νέου τύπου. 131 Πάλλας 1950, 238-239. 132 Lemerle 1945, 333, 400, πίν. VIII, g, XXXIV. 133 Ό.π., 408, εικ. 28, πίν. XXXI, 47. 134 Ό.π., πίν. XXXI, 38. 135 Πάλλας 1950, 240-241. 31

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το πλαίσιο του θωρακίου σε επιπεδόγλυφη τεχνική που παριστάνει κυματοειδείς βλαστούς που απολήγουν σε καρπούς και ημιανθέμια. Ο συνδυασμός αυτός του ρόμβου εντός ορθογωνίου πλαισίου με φυτικό διάκοσμο σε επιπεδόγλυφη τεχνική είναι μοναδικός στην παλαιοχριστιανική τέχνη. Απαντάται σε δύο θωράκια του τελευταίου τετάρτου του 10 ου αι. από το τέμπλο του καθολικού της Μονής Βατοπεδίου. 136 Το θέμα στη νέα του μορφή αποτυπώνεται πλήρως σε θωράκιο από την βασιλική του Αλκίσωνος στη Νικόπολη (αρ. κατ. 75), το οποίο μπορεί να χρονολογηθεί μέχρι το έτος 516. Ταινίες και αυλακώσεις έχουν ημικυλινδρική μορφή και ανάμεσα τους παρεμβάλλονται στενά επιπεδικά κυμάτια. Μεταξύ των θωρακίων των Φθιωτίδων Θηβών και το θωράκιο του Αλκίσωνος πρέπει να χρονολογηθεί (γύρω στο 500) θωράκιο από οθωμανικό τέμενος της Εφέσου. 137 Οι ταινίες και οι αυλακώσεις είναι ημικυλινδρικές, υπάρχουν ενδιάμεσα επιπεδικά κυμάτια, αλλά το πλάτος των εσωτερικών ρόμβων σταδιακά μειώνεται, όπως στα θωράκια των Φθιωτίδων Θηβών. Μία επανάληψη του θέματος όπως αυτό αποτυπώνεται στο θωράκιο από την βασιλική του Δουμετίου συναντάται σε θωράκιο από τα επιστύλια του ναού των Αγίων Σέργιου και Βάκχου στη Κωνσταντινούπολη 138, που χρονολογείται πριν το 530. Οι ταινίες των ρόμβων είναι πλατειές και έξεργες όπως στο θωράκιο του Αλκίσωνος, ωστόσο οι αυλακώσεις παραμένουν επιπεδικές κρατώντας το θέμα πιο κοντά σε αυτό του Δουμετίου. Σε θωράκια των υπερώων του ναού της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινούπολης, 139 που χρονολογούνται το 535, παρουσιάζεται μία παραλλαγή που αντιστρέφει τα στοιχεία του θωρακίου από τον ναό των Αγίων Σέργιου και Βάκχου. Οι αυλακώσεις φέρουν ημικυλινδρική διατομή, ενώ οι ταινίες είναι επιπεδικές. Ουσιαστικά πρόκειται για μία απλή αντιστροφή του θέματος και όχι για πρόοδο στη πορεία του. Σε κάποια άλλα όμως θωράκια από την Αγία Σοφία 140 παρουσιάζεται εξέλιξη. Τα στοιχεία είναι όμοια με αυτά του θωρακίου του Αλκίσωνος, ημικυλινδρικές ταινίες και αυλακώσεις, ενδιάμεσο επιπεδικό κυμάτιο, ωστόσο παρουσιάζεται η 136 Για τα θωράκια με ομόθετους ρόμβους που εγγράφονται σε ορθογώνιο πλαίσιο με φυτικό και ζωικό διάκοσμο σε επιπεδόγλυφη τεχνική βλέπε: Παζαράς 2001, 36-37, 46-47, εικ.43, 44, σημ. 212-221. 137 Λαμπάκης 1909, 79, εικ. 44. 138 Ebersolt Thiers 1913, εικ. 25, πίν. XI. 139 Αντωνιάδης 1908, 262, εικ. 332. 140 Schneider 1939, εικ. 33, 41. 32

διαφοροποίηση, οι ταινίες και οι αυλακώσεις να φέρουν το ίδιο πλάτος και να αποβαίνουν στενότερες. Έτσι επιτυγχάνεται μεγαλύτερη εντύπωση στη φωτοσκίαση. Ο τύπος αυτός αποκρυσταλλωμένος παρουσιάζεται στον ελλαδικό χώρο σε θωράκια από την βασιλική Β των Φιλίππων (Εικ. 50), 141 που χρονολογούνται στο τρίτο τέταρτο του 6 ου αι. Η παραλλαγή αυτή αποτελεί και το όριο ανάπτυξης του θέματος, το οποίο μετέπειτα χαλαρώνει και εκφυλίζεται. Το οψιμότερο παράδειγμα της τελευταίας αυτής παλαιοχριστιανικής παραλλαγής αντιπροσωπεύεται από θωράκιο του τέμπλου του ναού της Κοιμήσεως της Νίκαιας (Εικ. 51). 142 141 Lemerle 1945, 434, 511-512, εικ. 34, πίν. LXXV, XLIX. 142 Wulff 1903, 167 κ.ε., εικ. 31. 33

Ζ. Θωράκια με σύνθετα διακοσμητικά θέματα (αρ. κατ. 83-92) Η ομάδα αυτή απαρτίζεται από θωράκια, η κύρια όψη των οποίων κοσμείται από σύνθετα διακοσμητικά θέματα, όπως συμπλεκόμενα τετράγωνα που περικλείουν ανισοσκελείς σταυρούς, πολύφυλλους ρόδακες και σταυρικά διατεταγμένα τρίφυλλα. Ένα άλλο μοτίβο, που παριστάνεται στα θωράκια της κατηγορίας αυτής, είναι αυτό του πενταόμφαλου, του σχήματος δηλαδή που αποτελείται από έναν μεγάλο κεντρικό κύκλο και τέσσερις μικρότερους κύκλους, σε μορφή κόμβων, τοποθετημένους συμμετρικά στην περιφέρεια του. Ο τρόπος διάταξης των κόμβων ποικίλλει. Μπορεί να είναι τοποθετημένοι συμμετρικά στον οριζόντιο και τον κάθετο άξονα του κεντρικού κύκλου (αρ. κατ. 88, 90), ή να είναι τοποθετημένοι συμμετρικά στους χιαστί διαγώνιους άξονες του (αρ. κατ. 87, 89). Στο εσωτερικό του παριστάνονται ισοσκελείς σταυροί, τετράφυλλα κοσμήματα, σταυρικά διατεταγμένα τρίφυλλα και συμπλεκόμενες οκτώσχημες ασπίδες με το χρίσμα στο μέσο τους. Τέλος στην κατηγορία αυτή συμπεριλήφθησαν θωράκια οι κύριες όψεις των οποίων φέρουν ως κύριο διακοσμητικό θέμα σταυρικά διατεταγμένα ανθέμια, τα οποία περιβάλλονται απλά από κάποιο πλαίσιο, ή περιβάλλονται από πλαίσιο που εγγράφεται σε κύκλο, εντός και εκτός του οποίου παριστάνονται δευτερεύοντα θέματα, όπως τετράφυλλα και συμπλεκόμενοι μαίανδροι. Ζ i. Θωράκια με συμπλεκόμενα τετράγωνα (αρ. κατ. 83-86) Το πρώτο δείγμα θωρακίου με διάκοσμο από συμπλεκόμενα τετράγωνα προέρχεται από το ναό της Παναγίτσας Κάτω Βάθειας Ευβοίας (αρ. κατ. 83). Το γλυπτό βρίσκεται εντοιχισμένο δεξιά της νότιας θύρας του ναού. Στην κύρια όψη του δύο ομόθετοι ρόμβοι εγγράφονται στο ορθογώνιο πλαίσιο και περιβάλλουν συμπλεκόμενα τετράγωνα, εντός των οποίων εγγράφεται ανισοσκελής σταυρός με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών του. Οι γωνίες του διαγωνίως τεθειμένου τετραγώνου απολήγουν σε κισσόφυλλα. Το θωράκιο θα μπορούσε να συμπεριληφθεί στη κατηγορία των ρόμβων που εγγράφονται σε ορθογώνιο πλαίσιο, ωστόσο η μορφολογία του διαφέρει από το τυπική αυτού του είδους των θωρακίων. Στο εσωτερικό των ρόμβων απομένει ελεύθερο ένα αρκετά μεγάλο πεδίο, το οποίο καταλαμβάνεται από τα συμπλεκόμενα τετράγωνα και τον σταυρό που περικλείουν. 34

Παρόμοιο διάκοσμο φέρει θωράκιο από το φράγμα του πρεσβυτερίου της βασιλικής Α Λόγγου Εδέσσης (αρ. κατ. 84). Ρόμβος αποτελούμενος από διπλή ταινία, που σε κάθε πλευρά του σχηματίζεται από ένας κύκλος, που περικλείει ρόδακα, περιβάλλει συμπλεκόμενα τετράγωνα, εντός των οποίων εικονίζεται εξάφυλλος ρόδακας περιβαλλόμενος από τετράφυλλο κυματοειδούς μορφής. Πολύφυλλος ρόδακας, που εγγράφεται σε κύκλο και περιβάλλεται από συμπλεκόμενα τετράγωνα, παριστάνεται και στην κύρια όψη θωρακίου από το πλάγιο διάφραγμα του τέμπλου της βασιλικής του Αφεντέλλη στη Λέσβο (αρ. κατ. 85). Το θέμα εμφανίζει μία πρωτοτυπία, καθώς έξω από το σύμπλεγμα των τετραγώνων προβάλλει ελεύθερος λατινικός σταυρός με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών του. Σε ένα άλλο θωράκιο από το ίδιο μνημείο, το οποίο σώζεται σε πολλά θραύσματα, παριστάνεται μία διαφορετική εκδοχή του τύπου. Δύο συμπλεκόμενα τετράγωνα περιβάλουν τέσσερεις σταυρικά διατεταγμένοι ρόδακες (Εικ. 52). 143 Το θέμα του λατινικού σταυρού που περικλείεται από συμπλεκόμενα τετράγωνα, όπως εμφανίζεται στο θωράκιο από την Εύβοια (αρ. κατ. 83), συναντάται και σε θωράκιο του από την βασιλική του Κεφάλου στον Αμβρακικό Κόλπο (αρ. κατ. 86). Η διαφορά τους είναι πως, ενώ στο θωράκιο από την Εύβοια οι τέσσερις γωνίες του διαγωνίως τεθειμένου τετραγώνου απολήγουν σε κισσόφυλλα, στο θωράκιο από την βασιλική του Κεφάλου οι ακμές των γωνιών του τετραγώνου στον κάθετο άξονα απολήγουν σε τρίφυλλα. Επίσης υπάρχει μία διαφοροποίηση ως προς τον τρόπο απόδοσης των τετραγώνων, Στο Ευβοϊκό θωράκιο τα τετράγωνα αποτελούνται από μία απλή ταινία, ενώ σε αυτό του Κεφάλου από διπλές ταινίες. Ζ ii. Θωράκια με πενταόμφαλα (αρ. κατ. 87-90) Στην κύρια όψη θωρακίου από την βασιλική του Μαρτυρίου των Φθιωτίδων Θηβών (αρ. κατ. 87) τρεις συμπλεκόμενες οκτώσχημες ασπίδες, οι οποίες φέρουν στο κέντρο τους το χρίσμα, εγγράφονται σε κύκλο αποτελούμενο από μία απλή ταινία, ο οποίος σχηματίζει τέσσερις κόμβους στον άξονα των γωνιών του τετραγώνου πλαισίου. Το θέμα αυτό με ορισμένες διαφοροποιήσεις συναντάται δύο φορές στην κύρια όψη μονολιθικής σαρκοφάγου, που χρονολογείται στα τέλη του 13 ου με αρχές 143 Ορλάνδος 1929, 51, εικ. 58. 35

53). 144 Εντός του συμπλέγματος των ασπίδων εικονίζονται ρόδακας και του 14 ου αι., από το ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Απιδιά Λακωνίας (Εικ. πυροστρόβιλος αντί του χρίσματος. Επίσης οι ασπίδες εγγράφονται σε κύκλο από διπλή ταινία με τους κόμβους να σχηματίζονται στο μεταξύ των ταινιών κενό χώρο. Τέλος ενώ στο θωράκιο των Φθιωτίδων Θηβών (αρ. κατ. 87) οι κόμβοι είναι διατεταγμένοι στους διαγώνιους άξονες του κεντρικού κύκλου, στα σχέδια της σαρκοφάγου είναι διευθετημένοι στον οριζόντιο και τον κάθετο άξονα του. Σε ένα άλλο θωράκιο από τις Φθιώτιδες Θήβες προερχόμενο από την βασιλική Β (αρ. κατ. 88) τέσσερις κύκλοι από διπλή ταινία συνδέονται μεταξύ τους και με το εξωτερικό πλαίσιο διαμέσου κόμβων. Κάθε ένας από αυτούς περικλείει από έναν μικρότερο κύκλο, με τον οποίο συνδέεται εκ νέου με τέσσερις μικρούς κόμβους. Έτσι στην επιφάνεια του θωρακίου διαμορφώνονται τέσσερις μεγάλοι κύκλοι, που περικλείουν τέσσερα μικρότερα πενταόμφαλα, εντός των οποίων παριστάνονται τετράφυλλα. Στον εναπομείναντα ελεύθερο κενό χώρο στο κέντρο του θωρακίου εικονίζονται σταυρικά διατεταγμένα τρίφυλλα, και στα γωνιακά τρίγωνα ανάμεσα στα διακοσμητικά θέματα και το πλαίσιο παριστάνονται τρίφυλλα κοσμήματα. Μια άλλη εκδοχή παριστάνεται σε θωράκιο του από την βασιλική της Σκουτέλας (αρ. κατ. 89). Στην κύρια όψη του τέσσερα σταυρικά διατεταγμένα κρινάνθεμα περιβάλλονται από σταυρόσχημο κυματιστό πλαίσιο από διπλή ταινία, το οποίο συνδέεται διαμέσου κόμβων με τον κύκλο που το περιβάλλει. Ο κύκλος αποτελούμενος από διπλή ταινία σχηματίζει στην περιφέρεια του τέσσερις κόμβους στον άξονα των γωνιών του πλαισίου. Το τελευταίο παράδειγμα αποτελεί θωράκιο από την αυλή του Μουσείου Τεγέας (αρ. κατ. 90). Γλυφή τετράγωνη τριμερής ταινία σχηματίζει διπλό κύκλο, ο οποίος φέρει τέσσερις κόμβους στην περιφέρεια του διατεταγμένους συμμετρικά στον οριζόντιο και κάθετο άξονα του, διαμέσου των οποίων συμπλέκεται με τις τέσσερις πλευρές του εσωτερικού τμήματος του πλαισίου. Εντός των κύκλων περικλείεται σταυρός τύπου Μάλτας που βαίνει επί διβαθμιδωτής βάσης. Τα άκρα των κεραιών του είναι έντονα καμπύλα και απολήγουν σε σταγόνες. 144 Παζαράς 1988, 49, πίν. 54α-γ. 36

Παρόμοιοι σταυροί κάτω από τόξα παριστάνονται στην κύρια όψη της σαρκοφάγου του Οσίου Χριστοδούλου, των αρχών του 11 ου αι., από την Μονή του Θεολόγου στην Πάτμο (Εικ. 54). 145 Z iii. Θωράκια με σταυρικά διατεταγμένα ανθέμια (αρ. κατ. 91-92) Το θέμα των σταυρικά διατεταγμένων ανθεμίων απαντάται στην κύρια όψη θωρακίου προερχόμενο από την βασιλική του Μαρτυρίου των Φθιωτίδων Θηβών (αρ. κατ. 91). Στο κέντρο της πλάκας τέσσερα σταυρικά διατεταγμένα ανθέμια περιβάλλονται από ρομβόσχημο πλαίσιο με έντονα καμπύλες τις πλευρές του, το οποίο εγγράφεται σε κύκλο από διπλή ταινία που το περιβάλλει. Τα εσωτερικά κενά του κύκλου καταλαμβάνονται από συμπλεκόμενους αγκυλωτούς μαιάνδρους και τρίφυλλα, ενώ τα κενά ανάμεσα στον κύκλο και το εξωτερικό πλαίσιο από ελλισόμενους βλαστούς και πολύφυλλα ανθέμια. Σταυρικά διατεταγμένα ανθέμια παριστάνονται και στην κύρια όψη θωρακίου, το οποίο βρέθηκε κατα την διάρκεια των ανασκαφών της στοάς του Οκταγώνου στους Φιλίππους (αρ. κατ. 92). Τα ανθέμια περιβάλλονται από τετράλοβο κόσμημα. Στις τέσσερις γωνίες μεταξύ του πλαισίου και του κοσμήματος παριστάνονται κρινάνθεμα. Το μοτίβο αυτό του τετράλοβου κοσμήματος που πληρούται από τετράφυλλο ανθέμιο και φέρει κόμβιο στο κέντρο του είναι αρκετά ασυνήθιστο. Το διακοσμητικό αυτό θέμα σε μία πρώιμη μορφή του και σε πολύ μικρότερη κλίμακα συναντάται σε μία σειρά διάτρητων θωρακίων από την Ραβέννα, 146 όπου διπλές ελισσόμενες ταινίες δημιουργούν πολλαπλά επαναλαμβανόμενα τετράλοβα κοσμήματα. Σε ένα από τα παραδείγματα στο εσωτερικό των κοσμημάτων παριστάνονται σταυρικά διατεταγμένα φύλλα άκανθας (Εικ. 55). Τετράφυλλο πλαίσιο από διπλή ταινία που περικλείει στο κέντρο του σταυρό, ο οποίος περιβάλλεται και στις τέσσερις πλευρές του από τρίφυλλα ανθέμια, απαντάται σε θωράκιο από την παλαιοχριστιανική βασιλική της Ελούντας Κρήτης (Εικ. 56) 147 των μέσων του 6 ου αι. Πιο κοντά τυπολογικά στο θωράκιο από τους Φιλίππους (αρ. κατ. 92) φαίνεται να είναι ένα άλλο θωράκιο του 6 ου αι. από την βασιλική της Σκουτέλας στην Παλαιά Κόρινθο (αρ. κατ. 89), στην κύρια όψη του 145 Παζαράς 1988, 51-52, πίν. 60α, β. 146 Αngiolini-Martinelli 1968, εικ. 126, 128, 131. 147 Μπορμπουδάκης 1971, 529-533, πίν. 548β. 37

οποίου τέσσερα σταυρικά διατεταγμένα ανθέμια με κόμβιο στο κέντρο τους περιβάλλονται από τετράλοβο πλαίσιο αποτελούμενο από διπλή ταινία. Στον 6 ο αι. χρονολογείται και πλάκα θωρακίου από την βασιλική στη Σκάλα Συκαμιάς της Λέσβου (αρ. κατ. 35) που εικονίζει τετράλοβο κόσμημα από διπλή ταινία, το οποίο περικλείει λατινικό σταυρό. Στον 7 ο αι. το τετράλοβο πλαίσιο απαντάται σε δύο θωράκια από την Θεσσαλονίκη. Σε δίδυμο θωράκιο από τον ναό του Αγίου Δημητρίου (Εικ. 57) 148 και σε πλάκα θωρακίου από την Ροτόντα του Αγίου Γεωργίου (αρ. κατ. 43). Και στα δύο θωράκια διπλές ταινίες σχηματίζουν τετράλοβα κοσμήματα που περικλείουν λατινικούς σταυρούς με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών τους. 148 Σωτηρίου 1952, 173, πίν. 49α 38

KΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ Το πλαίσιο αποτελεί ένα σημαντικό τμήμα του γενικού συνόλου ενός θωρακίου. Η μορφή του, είτε αυτή είναι απλή, είτε πιο σύνθετη συμβάλλει στην οπτική και αισθητική εντύπωση που προκαλεί το γλυπτό. Ένα καλοδουλεμένο και περίτεχνο πλαίσιο συμπληρώνει το διακοσμητικό ή τα διακοσμητικά θέματα του κυρίως σώματος της πλάκας και έτσι τα δύο αυτά στοιχεία δένουν αρμονικά εξυπηρετώντας καλύτερα τον διακοσμητικό ρόλο, πέραν του λειτουργικού, που καλούνταν να επιτελέσουν τα θωράκια μέσα στα μνημεία όπου ανήκαν. Τα πλαίσια των θωρακίων μπορούν να χωριστούν σε κατηγορίες με βάση την μορφή τους, τον τρόπο με τον οποίο διαμορφώνονται και τον διάκοσμο τους, Έτσι διακρίνονται έξι κύριες κατηγορίες, σε καθεμιά από τις οποίες συναντώνται ορισμένες παραλλαγές. Η πρώτη κατηγορία απαρτίζεται από θωράκια τα πλαίσια των οποίων αποτελούνται από δύο τμήματα, ένα κοιλόκυρτο εσωτερικό και ένα επίπεδο εξωτερικό, το οποίο στο σύνολο των περιπτώσεων έχει μεγαλύτερο πλάτος. Η μορφή αυτή του πλαισίου συναντάται στο μεγαλύτερο μέρος των υπό εξέταση θωρακίων. Επιπλέον το είδος αυτό είναι το παλαιότερο, καθώς η δομή του βρίσκεται πιο κοντά σε ξύλινα πρότυπα. Οι υπόλοιπες κατηγορίες πλαισίων αποτελούν απλουστευμένες ή σύνθετες παραλλαγές του τύπου αυτού Στην δεύτερη κατηγορία εντάσσονται τα θωράκια εκείνα που τα πλαίσια τους αποτελούνται εσωτερικά από μία ή περισσότερες κυρτές ταινίες και εξωτερικά από μία επίπεδη. Η κατηγορία αυτή, η οποία είναι πολυάριθμη, αποτελεί απλουστευμένη παραλλαγή του πρώτου τύπου, καθώς εδώ το κοιλόκυρτο κυμάτιο της πρώτης κατηγορίας αντικαθίσταται από μία κυρτή ταινία ή δύο διαδοχικές. Στην τρίτη κατηγορία βρίσκονται θωράκια με σύνθετα πλαίσια. Τα πλαίσια της ομάδας αυτής απαρτίζονται από διαδοχικά τμήματα που αποτελούν συνδυασμό κοιλόκυρτων κυματίων, απλών κυρτών κυματίων και επίπεδων ταινιών. Δεν αποτελεί πολυάριθμη ομάδα, αλλά σώζονται αρκετά παραδείγματα. Ακολουθούν τα θωράκια με πλαίσια από δύο επίπεδες ταινίες, εκ των οποίων η εσωτερική είναι συνήθως αισθητά πιο στενή. Ανάμεσα στην κατηγορία αυτή και την κατηγορία των θωρακίων με πλαίσια από κυρτό κυμάτιο και επίπεδη ταινία μπορεί σε ορισμένα παραδείγματα να δημιουργηθεί σύγχυση, καθώς σε κάποιες περιπτώσεις η εσωτερική ταινία μπορεί να είναι πολύ ελαφρά κυρτωμένη. Έτσι σε 39

μερικές φωτογραφίες είναι δύσκολη η διάκριση ανάμεσα στην επίπεδη και την ελαφρώς κυρτή ταινία. Την πέμπτη κατηγορία αποτελούν θωράκια τα οποία πλαισιώνονται από μία μόνο απλή επίπεδη ταινία. Είναι μία ολιγομελής ομάδα τα θωράκια της οποίας έχουν συνήθως επαρχιακό χαρακτήρα. Η έκτη και τελευταία κατηγορία περιλαμβάνει θωράκια με διακοσμημένα πλαίσια. Πρόκειται για το σύνολο με τα λιγότερα παραδείγματα, καθώς στην υπό εξέταση τουλάχιστον περίοδο η πλειονότητα των πλαισίων, με κάποιες εξαιρέσεις, δεν φέρει διακοσμητικά στοιχεία. 40

Α. Πλαίσια με κοιλόκυρτο κυμάτιο εσωτερικά και επίπεδη ταινία εξωτερικά. Τα πλαίσια της ομάδας αυτής αποτελούνται από δύο τμήματα. Αρχικά από ένα κοιλόκυρτο κυμάτιο και στη συνέχεια από πλατιά επίπεδη ταινία. Ο τρόπος αυτός διαμόρφωσης του πλαισίου βοηθά στην ομαλή μετάβαση από την κύρια επιφάνεια της πλάκας στην εξωτερική επίπεδη επιφάνεια του πλαισίου καθώς το πάχος του αυξάνεται σταδιακά με την μεσολάβηση του στενού κοιλόκυρτου κυματίου. Αυτό το είδος του πλαισίου είναι το παλαιότερο. Σύμφωνα με τον Δ. Πάλλα αντιγράφει την δομή των ξύλινων θωρακίων, όπου για την στερέωση του λεπτού κεντρικού θέματος στο πλαίσιο χρησιμοποιούταν ένας πήχης. 120 Όπως αναφέρθηκε παραπάνω τα πλαίσια αυτά χρησιμοποιήθηκαν στο μεγαλύτερο μέρος των θωρακίων είτε στην πρωτότυπη τους μορφή, είτε σε ορισμένες παραλλαγές. Γνώρισαν μεγάλη διάδοση στον ελλαδικό χώρο και απαντώνται στις περισσότερες περιοχές του. Έτσι εντοπίζονται στην Μακεδονία (αρ. κατ. 1, 2, 14, 15, 18, 28, 49, 61, 65, 76), στην Θεσσαλία (αρ. κατ. 19, 72, 87, 88, 91), στην Ήπειρο (αρ. κατ. 4, 38, 75), την Στερεά Ελλάδα (αρ. κατ. 6, 16, 24, 36, 37, 48, 66), την Πελοπόννησο (αρ. κατ. 3, 11, 22, 53, 54, 62, 70, 89) και στην νησιωτική Ελλάδα σε Κρήτη (αρ. κατ. 8, 13), Ρόδο (αρ. κατ. 26), Κέρκυρα (αρ. κατ. 42), Αστυπάλαια (αρ. κατ. 41) και Δήλο (αρ. κατ. 77). Σε δύο από τα θωράκια παρατηρείται μία πρωτότυπη παραλλαγή του θέματος. Πρόκειται για ένα θωράκιο από τον ναό του Ταξιάρχη στην κοινότητα Καμάρα της Κέρκυρας (αρ. κατ. 42) και ένα άλλο από την παλαιοχριστιανική βασιλική στην Βεργίνα της Ημαθίας (αρ. κατ. 61). Και στα δύο χρησιμοποιούνται δύο κοιλόκυρτες ταινίες εσωτερικά, πιθανώς σε μία προσπάθεια να μειωθεί η επιφάνεια του επίπεδου εξωτερικού πλαισίου. Ειδικά στο θωράκιο από την Κέρκυρα (αρ. κατ. 42) το διπλό κοιλόκυρτο εσωτερικό τμήμα και το επίπεδο εξωτερικό προσλαμβάνουν σχεδόν το ίδιο πλάτος. Σε πλάκα θωρακίου από το καθολικό της Μονής του Λατόμου στη Θεσσαλονίκη (αρ. κατ. 65) η πλάγια δεξιά καθώς και η κάτω πλευρά του πλαισίου διαμορφώνονται από ένα κοιλόκυρτο κυμάτιο εσωτερικά και μία επίπεδη ταινία εξωτερικά, ενώ η αριστερή πλευρά παραμένει τελείως επίπεδη. Το επάνω τμήμα του πλαισίου δεν σώζεται. Δεν γνωρίζουμε εάν πρόκειται για ημίεργο γλυπτό ή εάν ο 120 Πάλλας 1948-1949, 127-128. 41

γλύπτης σκόπιμα άφησε την αριστερή πλευρά αδούλευτη, ωστόσο θωράκια τα πλαίσια των οποίων παρουσιάζουν διαφορετική μορφολογία στις πλευρές τους απαντώνται σπάνια. Ελλιπές πλαίσιο παρατηρείται σε ένα άλλο θωράκιο από την Θεσσαλονίκη προερχόμενο από την Ροτόντα του Αγίου Γεωργίου (αρ. κατ. 49). Το διακοσμητικό θέμα της πλάκας επιστέφεται στην πάνω μόνο πλευρά από μία πλατιά κοιλόκυρτη ταινία και στην συνέχεια από μία στενή επίπεδη. 42

Β. Πλαίσια με ένα ή περισσότερα κυρτά κυμάτια εσωτερικά και επίπεδη ταινία εξωτερικά Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει πλαίσια τα οποία αποτελούνται και πάλι από δύο τμήματα. Το εσωτερικό αποτελείται από μία κυρτή ταινία, δηλαδή ένα είδος σχοινιού. Σε ορισμένα θωράκια το εσωτερικό αυτό τμήμα απαρτίζεται και από δύο ακόμη διαδοχικά κυρτά κυμάτια. Στο εξωτερικό των πλαισίων της ομάδας υπάρχει επίπεδη ταινία. Πρόκειται για μία απλουστευμένη παραλλαγή του πρώτου τύπου πλαισίων, καθώς το κοιλόκυρτο κυμάτιο αντικαθίσταται από μία ή περισσότερες κυρτές ταινίες. Η μορφή αυτή του πλαισίου εξασφαλίζει την ομαλή μετάβαση από την επιφάνεια της πλάκας στο πλαίσιο με την διαδοχή των στενών κυματίων και της πλατιάς επίπεδης ταινίας. Ο τύπος αυτός του πλαισίου γνωρίζει σχετικά μεγάλη διάδοση στον ελλαδικό χώρο, καθώς απαντάται σε αρκετά παραδείγματα. Ένα από τα πρωιμότερα δείγματα αποτελεί πλαίσιο θωρακίου του 5 ου αι. από την βασιλική της κάτω Σικυώνος (αρ. κατ. 55). Το θέμα πλαισιώνεται αρχικά από ένα αρκετά στενό και έντονα κυρτό κυμάτιο και ακολουθεί πλατιά επίπεδη ταινία. Σε ένα άλλο θωράκιο της ίδιας περιόδου από την βασιλική της Δωδώνης στα Ιωάννινα (αρ. κατ. 33) η εσωτερική ταινία φέρει ελαφρά κύρτωση και προσλαμβάνει μεγαλύτερο πλάτος σχεδόν ίσο με αυτό της εξωτερικής επίπεδης. Στον 6 ο αι. τέτοιου είδους πλαίσια συναντάμε σε δύο θωράκια από το Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών (αρ. κατ. 39, 40), σε πλάκα θωρακίου από την Αρχαιολογική Συλλογή Ωρεών Ευβοίας (αρ. κατ. 44) και από την περίβολο του ναού του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης (αρ. κατ. 45). Σε ένα θωράκιο από την Αθήνα (αρ. κατ. 39) η κυρτή ταινία βρίσκεται σε υψηλότερο ανάγλυφο από το εξωτερικό επίπεδο πλαίσιο. Στο άλλο αθηναϊκό θωράκιο (αρ. κατ. 40) και σε αυτό από την Θεσσαλονίκη (αρ. κατ. 45) οι εσωτερικές ταινίες είναι έντονα κυρτές, ενώ στο ευβοϊκό (αρ. κατ. 44) η κύρτωση είναι ανεπαίσθητη και η ταινία μοιάζει σχεδόν επίπεδη. Πλαίσια αποτελούμενα από δύο κυρτά κυμάτια εσωτερικά και μία επίπεδη ταινία εξωτερικά χρησιμοποιούνται σε θωράκια από την Ροτόντα του Αγίου Γεωργίου Θεσσαλονίκης (αρ. κατ. 43, 51, 78), το Γενάδι της Ρόδου ( αρ. κατ. 20), την περιοχή του ναού του Αγίου Ιωάννη Πολιτικών στην Εύβοια (αρ. κατ. 27), το τζαμί 43

του Πορθητού στην Αθήνα (αρ. κατ. 34), την βασιλική του Αρχιερέως Πέτρου στις Φθιώτιδες Θήβες Θεσσαλίας (αρ. κατ. 46), και σε θωράκιο από την αυλή του Μουσείου Τεγέας (αρ. κατ. 90). 44

Γ. Σύνθετα πλαίσια Η κατηγορία αυτή είναι αρκετά γενική και περιλαμβάνει πλαίσια, ορισμένα από τα οποία διαφέρουν μεταξύ τους ως προς την δομή. Κοινό χαρακτηριστικό των πλαισίων της ομάδας αυτής είναι, ότι αποτελούνται από διαδοχικές ταινίες. Η μορφή των ταινιών ποικίλει. Πρόκειται για μία εναλλαγή κοιλόκυρτων κυματίων, κυρτών κυματίων και επίπεδων ταινιών σε διάφορους συνδυασμούς από θωράκιο σε θωράκιο. Οι ταινίες αυτές σε ορισμένες περιπτώσεις βρίσκονται στο ίδιο ύψος, ενώ σε άλλες έχουν γίνει με διαφορετικό βάθος αναγλύφου και έτσι δημιουργείται μία κλιμάκωση καθώς προχωράμε προς το εξωτερικό. Πρόκειται για μία κατηγορία, της οποίας σώζεται ένας μέτριος αριθμός παραδειγμάτων. Σε θωράκιο από τους Φιλίππους (αρ. κατ. 10) το πλαίσιο διαμορφώνεται από ένα κοιλόκυρτο κυμάτιο εσωτερικά και μία πλατιά επίπεδη ταινία εξωτερικά, ανάμεσα στα οποία παρεμβάλλονται δύο κυρτά κυμάτια, τα οποία έχουν δουλευτεί στο ίδιο ύψος με την εξωτερική ταινία. Κοιλόκυρτο κυμάτιο εσωτερικά, το οποίο περιβάλλεται εξωτερικά από δύο ίδιου ύψους και πλάτους επίπεδες ταινίες, χρησιμοποιείται σε δίδυμο θωράκιο από την κρύπτη του ναού του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης (αρ. κατ. 69). Μία εναλλαγή κυρτών και επίπεδων ταινιών συναντάται σε θωράκιο από τον περίκεντρο ναό στην Αμφίπολη Σερρών (αρ. κατ. 79). Το πλαίσιο διαμορφώνεται από ένα ελαφρώς κυρτό κυμάτιο στο εσωτερικό, ακολουθεί επίπεδη ταινία, στην συνέχεια ένα στενό έντονα κυρτό κυμάτιο και εξωτερικά μία πλατιά επίπεδη ταινία. Με εξαίρεση την εσωτερική κυρτή ταινία, που είναι σε χαμηλότερο ανάγλυφο, οι υπόλοιπες τρεις είναι στο ίδιο ύψος. Παρόμοιος τύπος πλαισίου χρησιμοποιείται σε θωράκιο από την βασιλική του Υψηλομετώπου στη Λέσβο (αρ. κατ. 25). Το θέμα περιβάλλεται από δύο επίπεδες ταινίες, από τις οποίες η εσωτερική είναι πιο στενή και η εξωτερική πιο πλατιά. Ανάμεσα τους παρεμβάλλεται στενό κυρτό κυμάτιο. Ίδιο πλαίσιο χρησιμοποιείται και σε θωράκιο από την βασιλική του Κεφάλου στον Αμβρακικό κόλπο (αρ. κατ. 86). Στο αριστερό και το δεξί τμήμα του πλαισίου υπάρχουν χαραγμένες επάλληλες οριζόντιες γραμμές. Ένα άλλο είδος πλαισίου που απαντάται στα θωράκια της ομάδας αυτής είναι αυτό που αποτελείται εσωτερικά και εξωτερικά από δύο επίπεδες ταινίες και ανάμεσα τους παρεμβάλλονται δύο κυρτά κυμάτια. Τέτοια πλαίσια χρησιμοποιούνται σε δύο 45

θωράκια από τις Φθιώτιδες Θήβες, ένα από την βασιλική του Αρχιερέως Πέτρου (αρ. κατ. 21) και ένα από την βασιλική Α (αρ. κατ. 68), καθώς και σε δύο θωράκια από την βασιλική του Αφεντέλλη στην Λέσβο (αρ. κατ. 56 οπίσθια όψη, 85). Ο τύπος αυτός συναντάται και σε πλαίσιο θωρακίου από την βασιλική Α στην Αμφίπολη Σερρών (αρ. κατ. 9) με την διαφοροποίηση, πως μεταξύ της εσωτερικής και εξωτερικής επίπεδης ταινίας δεν παρεμβάλλονται δύο αλλά τρία κυρτά κυμάτια. Από αυτά το πρώτο από την εσωτερική πλευρά είναι πολύ στενό και έντονα κυρτό, ενώ τα δύο επόμενα έχουν μεγαλύτερο πλάτος και φέρουν πιο ελαφρά κύρτωση. Και οι πέντε ταινίες που απαρτίζουν το πλαίσιο είναι τοποθετημένες σε διαφορετικό ύψος και έτσι αυτό προσλαμβάνει βαθμιδωτή διαμόρφωση. 46

Δ. Πλαίσια με δύο επίπεδα τμήματα Τα πλαίσια της κατηγορίας αυτής αποτελούνται από δύο επίπεδες ταινίες, που έχουν σχεδόν το ίδιο πάχος. Πρόκειται για μία ομάδα με πολύ λίγα παραδείγματα. Τα πλαίσια του είδους αυτού χαρακτηρίζονται για την λιτότητα και την απλότητα τους, καθώς είναι παντελής η έλλειψη διακοσμητικών στοιχείων. Πλαίσιο αποτελούμενο από δύο επίπεδες ταινίες χρησιμοποιείται σε θωράκιο από την Σαλαμίνα της Αττικής (αρ. κατ. 67) Μία παραλλαγή του τύπου αυτού απαντάται σε θωράκιο από την βασιλική της Πανόρμου στην Κρήτη (αρ. κατ. 63). Το πλαίσιο του αποτελείται από δύο ανισομεγέθεις επίπεδες ταινίες, μία εσωτερική στενή και μία εξωτερική πλατιά, ανάμεσα στις οποίες μεσολαβεί μία κοίλη. 47

E. Mονά πλαίσια Πρόκειται για την πιο απλή κατηγορία, τα πλαίσια της οποίας αποτελούνται από μία μόνο επίπεδη επιφάνεια, η οποία περιβάλει το κεντρικό θέμα της πλάκας. Ουσιαστικά αποτελούν τα πλαίσια αυτά μία απλουστευμένη παραλλαγή των αντίστοιχων της προηγούμενης κατηγορίας, καθώς παραλείπεται η μία από τις δύο επίπεδες επιφάνειες. Τα συναντάμε κυρίως σε επαρχιακά ή χαμηλής ποιότητας έργα. Το παλαιότερο παράδειγμα στον ελλαδικό χώρο εντοπίζεται σε δίδυμο θωράκιο από κτίριο στη θέση Λεβέτι Πελλήνης (αρ. κατ. 58). Οι επιφάνειες της πλάκας μιμούνται τις ξύλινες δρυφάκτους σύμφωνα με το χιαστό ή δικτυωτό σύστημα και περιβάλλονται από στενή επίπεδη ταινία. Αυτή η μορφή του πλαισίου απαντάται και πάλι στο β μισό του 5 ου αι. σε θωράκιο από την βασιλική του Ασκληπιείου Αθηνών (αρ. κατ. 31). Στον 6 ο αι. ο τύπος αυτός του πλαισίου απαντάται σε πλάκα θωρακίου από την αυλή του Μουσείου Τεγέας (αρ. κατ. 90) και στην εμπρόσθια όψη θωρακίου από το φράγμα του πρεσβυτερίου της βασιλικής του Αφεντέλλη στη Λέσβο (αρ. κατ. 56). Το μοναδικό σωζόμενο παράδειγμα του 7 ου αι. προέρχεται από την βασιλική Α των Φθιωτίδων Θηβών (αρ. κατ. 47). Το θέμα της πλάκας περιβάλλεται στην πάνω και κάτω πλευρά από επίπεδη ταινία, ενώ οι δύο πλαϊνές πλευρές παραμένουν ελεύθερες. 48

Στ. Διακοσμημένα πλαίσια Η κατηγορία αυτή απαρτίζεται από πλαίσια, οι επιφάνειες των οποίων φέρουν διακοσμητικά στοιχεία. Πρόκειται για μία ολιγομελής ομάδα, καθώς στο μεγαλύτερο βαθμό τα πλαίσια των θωρακίων της υπό εξέτασης τουλάχιστον περιόδου παραμένουν ακόσμητα. Θραύσμα θωρακίου από την βασιλική του Δουμετίου στην Νικόπολη (αρ. κατ. 38) διασώζει το κάτω τμήμα του πλαισίου. Στην οπίσθια όψη της πλάκας το πλαίσιο φέρει διάκοσμο από λεπτούς ελισσόμενους καρποφόρους βλαστούς σε επιπεδόγλυφη τεχνική. Παρόμοιος επιπεδόγλυφος διάκοσμος πλαισίου απαντάται και σε δύο θωράκια του τελευταίου τετάρτου του 10 ου αι. από το τέμπλο του καθολικού της Μονής Βατοπεδίου. 1 Εγχάρακτος κυματιστός βλαστός με φύλλα κισσού παριστάνεται στο κάτω τμήμα του πλαισίου, σε θωράκιο από την βασιλική της Κάτω Σικυώνος (αρ. κατ. 53). Σε θωράκιο του 6 ου αι. από την κεντρική Κρήτη (αρ. κατ. 57) το θέμα της πλάκας πλαισιώνεται από πλατιά ταινία, που διακοσμείται με σειρά επάλληλων ρόμβων. Τα μεταξύ των ρόμβων εναπομείναντα τριγωνικά κενά καλύπτονται από μικρούς δίσκους. Σε δίδυμο θωράκιο της ίδια περιόδου από την βασιλική στη θέση Άγιος Πέτρος Κυπαρίσσου Μάνης (αρ. κατ. 11) στη στενή λωρίδα που μεσολαβεί μεταξύ των δύο τμημάτων του θωρακίου εικονίζονται έκτυπα δύο αντωπά περιστέρια, που πίνουν από περιρραντήριο. Από κάτω τους παριστάνονται δύο ισοσκελείς σταυροί, που βαίνουν επί τριγώνων έχοντας μεταξύ τους εξάφυλλο ρόδακα. Από την περιοχή του ναού του Αγίου Ιωάννη Πολιτικών στην Εύβοια (αρ. κατ. 27) προέρχεται θωράκιο του 6 ου αι., το θέμα του οποίου περιβάλλεται από δύο κυρτά κυμάτια εσωτερικά και μία πλατιά επίπεδη ταινία εξωτερικά. Στην άνω του πλευρά το πλαίσιο κοσμείται από σειρά ρόμβων διατεταγμένων εκατέρωθεν σταυρού. Σε ένα άλλο θωράκιο του 6 ου αι. από την βασιλική του Κεφάλου στον Αμβρακικό κόλπο (αρ. κατ. 86) το δεξί και αριστερό τμήμα του πλαισίου φέρουν παράλληλες εγχάρακτες οριζόντιες γραμμές. Στον 8 ο -9 ο αι. διακοσμημένο πλαίσιο απαντάται σε θωράκιο από τον ναό της Υπαπαντής στη Θεσσαλονίκη (αρ. κατ. 52). Στην κύρια όψη το κεντρικό θέμα περιβάλλεται από διπλό πλαίσιο. Το εσωτερικό αποτελείται από μία στενή ταινία 1 Βλέπε σημ. 136. 49

αβακωτών και ζικ-ζακ σχεδίων, ενώ το εξωτερικό από μία πλατιά ταινία σηρικών τροχών που περικλείουν ρόδακες. Εκτός από διακοσμητικά στοιχεία σε ορισμένες περιπτώσεις στην επιφάνεια των πλαισίων παριστάνονται εγχάρακτες επιγραφές. Δύο τέτοια παραδείγματα απαντώνται σε θωράκια προερχόμενα από την βασιλική του Μαρτυρίου των Φθιωτίδων Θηβών (αρ. κατ. 19, 87). 50

Συμπεράσματα Με βάση τα όσα είπαμε παραπάνω καταλήγουμε στο συμπέρασμα πως τα πλήρη θωράκια του ελλαδικού χώρου, από την εποχή της εμφάνισης τους στα μέσα του 4 ου αι. έως το τέλος της εικονομαχίας στα μέσα του 9 ου αιώνα, παρουσιάζουν στο διακοσμητικό τους θεματολόγιο μία αρκετά μεγάλη ποικιλία μοτίβων και αντλούνε θέματα από πλήθος πηγών. Η μετάβαση από τα διάτρητα θωράκια στα πλήρη συνοδεύτηκε από μία διεύρυνση των διακοσμητικών θεμάτων στην επιφάνεια των πλακών, η οποία εξυπηρέτησε σε μεγαλύτερο βαθμό τον διπλό ρόλο που καλούνταν να επιτελέσουν τα γλυπτά αυτά αρχιτεκτονικά μέλη. Η διαίρεση του χώρου και η απομόνωση του χώρου του ιερού έπαψε να είναι ο αποκλειστικός τους σκοπός και άρχισαν να αποτελούν μέρος του διακόσμου των μνημείων όπου ανήκαν. Η συνηθέστερη θέση των θωρακίων μέσα στο ναό ήταν κυρίως το φράγμα του πρεσβυτερίου και λιγότερο στον άμβωνα ή και στη σολέα. Η διακοσμητική αυτή λειτουργία είχε ήδη αρχίσει να πραγματώνεται με τα διάτρητα θωράκια, πριν ακόμα εμφανιστούν τα πλήρη, αλλά σε μικρότερο βαθμό και αυτό γιατί το θεματολόγιο τους ήταν περιορισμένο. Αρχικά τα διάτρητα θωράκια κοσμούνταν με κιγκλιδωτά και φολιδωτά κοσμήματα, θέματα προερχόμενα από τα ξύλινα και μεταλλικά πρότυπα τα οποία μιμούνταν, ενώ στη συνέχεια εισήχθησαν θέματα φυτικά, γεωμετρικά, καθώς και σχέδια που αποτελούσαν συνδυασμό των δύο τελευταίων. Στα πλήρη θωράκια όμως η έλλειψη διάτρητων στοιχείων και η συμπαγής επιφάνεια της πλάκας έδωσαν την δυνατότητα για την ανάπτυξη ενός αρκετά μεγάλου φάσματος διακοσμητικών παραλλαγών. Τα παλαιότερα διακοσμητικά μοτίβα που είχαν ήδη καθιερωθεί στις επιφάνειες των προγενέστερων διάτρητων θωρακίων δεν καταργούνται, αντίθετα εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται. Παράλληλα όμως υιοθετούνται νέα μοτίβα. Ο σταυρός και το χρίσμα, θέματα αμιγώς χριστιανικά, νέα γεωμετρικά σχέδια, όπως ο ρόμβος που εγγράφεται σε ορθογώνιο πλαίσιο, θέματα προερχόμενα από την αρχαία τέχνη, όπως ο διπλός συμπλεκόμενος μαίανδρος και ο κάνθαρος, και παραστάσεις που απεικονίζουν τετράποδα, πτηνά και ψάρια. Η διεύρυνση αυτή του διακοσμητικού θεματολογίου είχε ως συνέπεια τα θωράκια να αρχίσουν πλέον να εναρμονίζονται στον γλυπτό διάκοσμο των μνημείων, 51

όπου ανήκαν. Οι μορφές, τα σχήματα, και τα θέματα που παριστάνονταν στο γλυπτό, αλλά και ζωγραφικό, διάκοσμο των υπόλοιπων επιφανειών των ναών περνούν πλέον και στα θωράκια, δημιουργώντας έτσι μία πιο έντονη ενιαία αισθητική και διακοσμητική εντύπωση. Όσον αφορά τα πλαίσια παρατηρείται μία αδιάκοπη συνέχιση των στοιχείων που είχαν χρησιμοποιηθεί και στα διάτρητα θωράκια. Επίπεδες, κοιλόκυρτες και κυρτές ταινίες είτε σε χρήση μεμονωμένη κάποια από αυτές ξεχωριστά, είτε σε διάφορους συνδυασμούς μεταξύ τους διαμορφώνουν το πλαίσιο του θωρακίου. Ο τύπος του πλαισίου που χρησιμοποιείται στη πλειονότητα των παραδειγμάτων είναι αυτός που αποτελείται από ένα κοιλόκυρτο κυμάτιο εξωτερικά και μία επίπεδη ταινία εσωτερικά. Στην συντριπτική πλειοψηφία τους τα πλαίσια παραμένουν ακόσμητα καθώς πολύ λίγες είναι οι περιπτώσεις των πλαισίων που φέρουν διάκοσμο. Ένα ερώτημα που θα μπορούσε να τεθεί, είναι το κατά πόσο απαντάται στα πλήρη θωράκια μία αντιστοιχία ανάμεσα στο πλαίσιο και το διακοσμητικό θέμα του κυρίως σώματος της πλάκας. Κάτι τέτοιο παρατηρείται σε ορισμένα διάτρητα θωράκια με φυτικό διάκοσμο, τα πλαίσια των οποίων κοσμούνται με φυτικά μοτίβα, ωστόσο φαίνεται πως στα πλήρη θωράκια πλαίσιο και διακοσμητικό θέμα δεν σχετίζονται παρά μόνο στο κατά πόσο είναι και τα δύο καλά δουλεμένα, γεγονός που εξαρτάται από το επίπεδο του τεχνίτη που τα διεκπεραίωσε. Συνοψίζοντας μπορούμε να πούμε πως τα πλήρη θωράκια του ελλαδικού χώρου εντάσσονται στην γενικότερη εξελικτική πορεία της βυζαντινής γλυπτικής, καθώς οι επικρατέστερες καλλιτεχνικές τάσεις, τα επικρατέστερα μοτίβα και οι τεχνικές της κάθε εποχής αποτυπώθηκαν και εφαρμόστηκαν πάνω σε αυτά. Οι θεματολογικές και τεχνοτροπικές ομοιότητες και συγγένειες που παρουσιάζουν τα πλήρη θωράκια του ελλαδικού χώρου με έργα γλυπτικής από την Ρώμη, την Κωνσταντινούπολη, και άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας καταδεικνύει το γεγονός πως αυτά δεν υπήρξαν μεμονωμένα στοιχεία, μα τμήματα του γενικότερου συνόλου της βυζαντινής γλυπτικής. 52

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ -1- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Σέρρες, Αμφίπολη, βασιλική Γ. Διαστάσεις: -. Κατάσταση διατήρησης: Κακή. Σώζεται το άνω τμήμα μόνο. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Το θωράκιο βρέθηκε κατά την διάρκεια των ανασκαφών στην ΒΔ. γωνία του βορείου κλίτους. Κοσμείται με ανάγλυφο λατινικό σταυρό με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών του. Το θέμα περιβάλλεται αρχικά από ένα κοιλόκυρτο κυμάτιο και στη συνέχεια από πλατιά επίπεδη ταινία. Χρονολόγηση: β μισό 5 ου αι. Βιβλιογραφία: Στίκας 1962, 45, πίν. 32α. 53

-2- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Σέρρες, Αμφίπολη, βασιλική Δ. Διαστάσεις: -. Κατάσταση διατήρησης: Κακή. Σπασμένο σε έξι συνανήκοντα τμήματα. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Μεγάλο ορθογώνιο θωράκιο. Κοσμείται με ανάγλυφο λατινικό σταυρό με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών του. Το πλαίσιο αποτελείται από ένα κοιλόκυρτο κυμάτιο εσωτερικά και μία επίπεδη ταινία εξωτερικά. Χρονολόγηση: β μισό 5 ου αι. Βιβλιογραφία: Λαζαρίδης 1964, 36, πίν. 18γ. 54

-3- Τόπος φύλαξης: - Προέλευση: Πάτρα, οδός Νικήτα 74, τάφος 3. Διαστάσεις: 0,785 x 0,76 x 0,05 μ. Κατάσταση διατήρησης Mέτρια. Λείπει το πλαίσιο του άνω τμήματος, και της κάτω δεξιά γωνίας. Αρχική θέση: - Υλικό: Λευκοκύανο χονδρόκοκκο μάρμαρο Περιγραφή: Το θωράκιο κοσμείται στη μία μόνο όψη με ανάγλυφο λατινικό σταυρό με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών του. Περιβάλλεται από ένα κοιλόκυρτο κυμάτιο εσωτερικά και μία επίπεδη ταινία εξωτερικά. Χρονολόγηση: 500 μ.χ - μέσα 6 ου αι. Βιβλιογραφία: Kουμουσή-Βγενοπούλου 1996-1998, 53-54,εικ. 4, 5γ. 55

-4- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Πρέβεζα, Νικόπολη, βασιλική Δ. Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Κακή. Σπασμένο σε πέντε συνανήκοντα τμήματα. Αρχική θέση: Φράγμα του πρεσβυτερίου. Yλικό: - Περιγραφή: Μεγάλο ορθογώνιο θωράκιο. Κοσμείται με ψηλό ανάγλυφο λατινικό σταυρό με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών του. Το θέμα περιβάλλεται από ένα κοιλόκυρτο κυμάτιο εσωτερικά, και ένα πλατύ επίπεδο πλαίσιο εξωτερικά. Χρονολόγηση: 6 ος αι. Βιβλιογραφία: Ορλάνδος 1956, 152, πίν. 56γ. 56

-5- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Σέρρες, Αμφίπολη, βασιλική Γ. Διαστάσεις: 0,94 x 1,40 μ. Κατάσταση διατήρησης: Καλή. Αρχική θέση: Εμπρόσθια πλάκα σαρκοφάγου. Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Ορθογώνιο θωράκιο. Κοσμείται με ανισοσκελή επιπεδόγλυφο λατινικό σταυρό με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών του. Το πλαίσιο είναι διπλό βαθμιδωτό. Η πίσω όψη είναι χονδροδουλεμένη και οι δύο στενές πλευρές του ελαφρώς λοξότμητες. Στις άνω γωνίες υπάρχουν δύο τόρμοι συνδέσεως. Χρονολόγηση: Αρχές 6 ου αι. Βιβλιογραφία: Μπακιρτζής 1991, 217, πίν. 144α. 57

-6- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Mύτικας Αιτωλοακαρνανίας, βασιλική Αγίας Σοφίας. Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Καλή. Αρχική θέση: Ταφικό μνημείο του Β. κλίτους, Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Τετράγωνο θωράκιο. Κοσμείται με ανισοσκελή ανάγλυφο λατινικό σταυρό με διαπλατυσμένες και ελαφρά κοίλες τις απολήξεις των κεραιών του. Το πλαίσιο αποτελείται από ένα κοιλόκυρτο κυμάτιο εσωτερικά και μία μεγαλύτερου πάχους επίπεδη ταινία εξωτερικά. Χρονολόγηση: 6 ος αι. Βιβλιογραφία: Βοκοτόπουλος 1982, 94, πίν. 69γ. 58

-7- Τόπος φύλαξης: Εύβοια, Aρχαιολογική Συλλογή Ωρεών. Προέλευση: - Διαστάσεις: 0,83 x 0,64 x 0,10 μ. Κατάσταση διατήρησης: Mέτρια. Σπασμένο σε δύο συνανήκοντα τμήματα. Αρχική θέση: - Yλικό: Mάρμαρο Περιγραφή: Πρόκειται για ημίεργο γλυπτό. Κοσμείται με εγχάρακτο λατινικό σταυρό, ο οποίος έχει διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών του. Πλαισιώνεται, στο κάτω μόνο τμήμα, από στενή ανάγλυφη ταινία. Χρονολόγηση: α μισό 6 ου αι. Βιβλιογραφία: Γκιολές 1998-2000, 12, εικ. 5α, β. 59

-8- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Κρήτη, βασιλική Ελούντας. Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Καλή. Αρχική θέση: - Yλικό: Πώρoλιθος. Περιγραφή: Ορθογώνιο θωράκιο. Κοσμείται με ανάγλυφο λατινικό σταυρό με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών του. Το θέμα περιβάλλεται αρχικά από ένα κοιλόκυρτο κυμάτιο και στη συνέχεια από παχύ επίπεδο πλαίσιο. Χρονολόγηση: 6 ος αι. Βιβλιογραφία: Ορλάνδος 1960 2, 310-311, πίν. 247β. 60

-9- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Σέρρες, Αμφίπολη, βασιλική Α. Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Πολύ κακή. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Το θωράκιο βρέθηκε κατά την διάρκεια των ανασκαφών στο νότιο κλίτος. Κοσμείται με ανάγλυφο λατινικό σταυρό με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών του. Οι κάθετες κεραίες, και η κάτω οριζόντια, φέρουν βαθιά αυλάκωση στο μέσο τους. Το πλαίσιο είναι βαθμιδωτό, αποτελούμενο από τρεις κοιλόκυρτες ταινίες εσωτερικά και μία επίπεδη εξωτερικά. Χρονολόγηση: 6 ος αι. Βιβλιογραφία: Στίκας 1966, 40, πίν. 26α. 61

-10- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Φίλιπποι, αρχαιότερος του Οκταγώνου ναός, νότιος στυλοβάτης του αίθριου. Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Μέτρια. Σπασμένο σε πολλά τμήματα. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Δίδυμο θωράκιο. Βρέθηκε στην δυτική απόληξη του νοτίου στυλοβάτη του αίθριου του αρχαιοτέρου του οκταγώνου ναού. Η πρόσθια όψη κοσμείται με ανάγλυφους λατινικούς σταυρούς με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών τους. Εγγράφονται σε τετράγωνα βαθμιδωτά κοιλόκυρτα πλαίσια. Η κάθετη κεραία τους διαμορφώνεται σε «Ρ». Οι κεραίες φέρουν βαθιά αυλάκωση στο μέσο τους. Στην οπίσθια όψη δύο στεφάνια εγγράφονται στα τετράγωνα πλαίσια, και περιβάλλουν φυτικά κοσμήματα από φύλλα άκανθας, διαφορετικό το ένα από το άλλο. Χρονολόγηση: 6 ος αι. Βιβλιογραφία: Πελεκανίδης 1971, 80-82, εικ. 3, 4. Πελεκανίδης 1972, 79, πίν. 57, 58. α. Εμπρόσθια όψη. β. Οπίσθια όψη. 62

-11- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Μάνη, βασιλική στην θέση Άγιος Πέτρος Κυπαρίσσου. Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Μέτρια. Διατηρείται κατά το ήμισυ. Αρχική θέση: - Yλικό: Περιγραφή: Δίδυμο θωράκιο. Κοσμείται με απλό ανάγλυφο σταυρό ελεύθερα τοποθετημένο στο κέντρο του ορθογωνίου πλαισίου που τον περιβάλλει, ο οποίος στηρίζεται σε μικρό ισοσκελές τρίγωνο. Το πλαίσιο αποτελείται από μία επίπεδη ταινία εξωτερικά και ένα κοιλόκυρτο κυμάτιο εσωτερικά. Στη στενή λωρίδα που μεσολαβεί μεταξύ των δύο τμημάτων του θωρακίου εικονίζονται έκτυπα δύο αντωπά περιστέρια, που πίνουν από περιρραντήριο. Κάτω από αυτά παριστάνονται δύο ισοσκελείς σταυροί που βαίνουν πάλι επί τριγώνων, ο ένας κάτω από τον άλλο, έχοντας μεταξύ τους εξάφυλλο ρόδακα. Χρονολόγηση: 6 ος αι. Βιβλιογραφία: Δρανδάκης 1958, 207-208, πίν. 161α. 63

-12- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Εύβοια, ναός Αγίου Αθανασίου Ωρεών. Διαστάσεις: 0,43 x 0,75 μ. Kατάσταση διατήρησης: Καλή. Μικρό σπάσιμο στην βάση, και στο κάτω αριστερά πλαίσιο. Aρχική θέση: - Υλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Στενόψηλο θωράκιο εντοιχισμένο στον ανατολικό τοίχο πάνω από την αψίδα του ναού. Κοσμείται με ανάγλυφο λατινικό σταυρό, ο οποίος στηρίζεται σε μικρή επιμήκη διευρυμένη κάτω βάση. Έχει διαπλατυσμένες και ελαφρά κοίλες τις απολήξεις των κεραιών του. Το θέμα πλαισιώνεται από ανάγλυφη ταινία. Χρονολόγηση α μισό 6 ου αι. Βιβλιογραφία: Γκιολές 1998-2000, 11-12, εικ.4α, β. 64

-13- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Κρήτη, βασιλική Κνωσού. Διαστάσεις: 0,54 x 0,39 x 0,06 μ. Κατάσταση διατήρησης: Κακή. Αρχική θέση: - Yλικό: Γκρίζο μάρμαρο. Περιγραφή: To θωράκιο βρέθηκε κατά την διάρκεια των ανασκαφών στην περιοχή του νάρθηκα. Κοσμείται με ανάγλυφο λατινικό σταυρό, οι κεραίες του οποίου απολήγουν σε κοσμήματα. Πάνω στο σταυρό υπάρχουν χαραγμένα τετράγωνα, ρόμβοι, και τρίφυλλα ανθέμια. Το διακοσμητικό θέμα πλαισιώνεται από ένα κοιλόκυρτο κυμάτιο εσωτερικά και μια επίπεδη ταινία εξωτερικά. Χρονολόγηση: Τέλη 5 ου - αρχές 6 ου αι. Βιβλιογραφία: Frend Johnston 1962, 213, πίν. 51d. 65

-14- Tόπος φύλαξης: Μουσείο Δράμας. Προέλευση: - Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Κακή. Σώζεται ένα μεγάλο θραύσμα. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Το θωράκιο κοσμείται με ελαφρά έξεργο κύκλο, μέσα στον οποίο εγγράφεται λατινικός σταυρός με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών του. Είναι δυνατή η αποκατάσταση του κάτω μέρους του πλαισίου. Αποτελείται από ένα κοιλόκυρτο κυμάτιο εσωτερικά και μία επίπεδη ταινία εξωτερικά. Χρονολόγηση: 6 ος αι. Βιβλιογραφία: Παπαθεοφάνους-Τσουρή 2002, 122, εικ. 7. 66

-15- Tόπος φύλαξης: -. Προέλευση: Σέρρες, Αμφίπολη, βασιλική Γ. Διαστάσεις: 1,425 x 0,935 μ. Κατάσταση διατήρησης: Άριστη. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Το θωράκιο κοσμείται με κύκλο μέσα στον οποίο εγγράφεται επιπεδόγλυφος λατινικός σταυρός με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών του. Το πλαίσιο αποτελείται από ένα κοιλόκυρτο κυμάτιο εσωτερικά και μία επίπεδη ταινία εξωτερικά. Οι δύο στενές του πλευρές είναι ελαφρώς λοξότμητες. Στις άνω γωνίες υπάρχουν δυο τόρμοι συνδέσεως. Χρονολόγηση: Αρχές 6 ου αι. Βιβλιογραφία: Μπακιρτζής 1991, 217, πίν. 144β. 67

-16- Tόπος φύλαξης: Εύβοια, Αρχαιολογική Συλλογή Ωρεών. Προέλευση: - Διαστάσεις: 0,65 x 0,45 x 0,05 μ. Κατάσταση διατήρησης: Κακή. Σώζεται το δεξιό γωνιακό τμήμα. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Το θωράκιο κοσμείται με μετάλλιο πού περικλείει xριστόγραμμα. Τα μεταξύ των κεραιών κενά γεμίζουν με κισσόφυλλα εξαρτώμενα με μικρό μίσχο από την ακόσμητη στεφάνη του μεταλλίου. Το θέμα περιβάλλεται αρχικά από ένα κοιλόκυρτο κυμάτιο και στη συνέχεια από επίπεδο πλαίσιο. Χρονολόγηση: Αρχές 6 ου αι. Βιβλιογραφία: Γκιολές 1998-2000, 9, εικ. 2α, β. 68

-17- Tόπος φύλαξης: -. Προέλευση: Λέσβος, βασιλική Υψηλομετώπου. Διαστάσεις: 0,80 x 1,45 μ. Κατάσταση διατήρησης: Καλή. Αρχική θέση: Φράγμα του πρεσβυτερίου. Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Το θωράκιο κοσμείται με στεφάνη από φύλλα δάφνης πού περικλείει xριστόγραμμα. Το θέμα περιβάλλεται από βαθμιδωτό πλαίσιο.. Χρονολόγηση: β μισό 6 ου αι. Βιβλιογραφία: Ορλάνδος 1929, 24, εικ. 25 69

-18- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Παλιόκαστρο Ωραιοκάστρου, αγρέπαυλη. Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Πολύ καλή. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Δίδυμο θωράκιο. Βρέθηκε σε δεύτερη χρήση ως τμήμα δαπέδου της δεξαμενής στην νοτιοδυτική γωνία της αποθήκης. Κοσμείται με xριστόγραμμα πού εγγράφεται σε κύκλο. Το πλαίσιο αποτελείται από δύο ταινίες, μία κοιλόκυρτη εσωτερικά και μία επίπεδη εξωτερικά. Χρονολόγηση: β μισό 6 ου αι. Βιβλιογραφία: Μακρή Ακριβοπουλού 2003, 292, εικ. 14. 70

-19- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Φθιώτιδες Θήβες, βασιλική του Μαρτυρίου. Διαστάσεις: 1,12 x 1,08 x 0,08 μ. Κατάσταση διατήρησης: Άριστη. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Το θωράκιο κοσμείται με μετάλλιο πού περικλείει χριστόγραμμα. Η κάθετη κεραία του διαμορφώνεται σε «Ρ». Το πλαίσιο είναι κοιλόκυρτο εσωτερικά και επίπεδο εξωτερικά. Στην πάνω πλευρά του υπάρχει χαραγμένη η επιγραφή: + ΥΠΕΡ ΕΥΧΗΣ ΜΑΡΤΥΡΙ[ΟΥ]. Η οπίσθια όψη φέρει σταυρό. Χρονολόγηση: 6 ος αι. Βιβλιογραφία: Λαζαρίδης 1978, 41, πίν. 33α. 71

-20- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Ρόδος, Γεννάδι. Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Πολύ κακή. Σώζεται ένα μεγάλο θραύσμα. Αρχική θέση: Φράγμα του πρεσβυτερίου. Yλικό: Λευκό μάρμαρο. Περιγραφή: Το θωράκιο κοσμείται με χριστόγραμμα εγγεγραμμένο σε στεφάνη αποτελούμενη από δύο ταινίες. Τα μεταξύ των κεραιών κενά γεμίζουν με κισσόφυλλα εξαρτώμενα με μικρό μίσχο από την ακόσμητη επιφάνεια της στεφάνου. Από την βάση της εκφύονται βλαστοί πού απολήγουν σε κισσόφυλλα. Πάνω τους στηρίζονται ανισοσκελείς λατινικοί σταυροί με διαπλατυσμένες και ελαφρά κοίλες τις απολήξεις των κεραιών τους. Το θέμα περιβάλλεται αρχικά από δύο κυρτά κυμάτια και στη συνέχεια από πλατιά επίπεδη ταινία. Χρονολόγηση: 5 ος αι. Βιβλιογραφία: Ορλάνδος 1948, 31, εικ.26. 72

-21- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Φθιώτιδες Θήβες, βασιλική ΑρχιερέωςΠέτρου Διαστάσεις: 2,12 x 1,03 μ. Κατάσταση διατήρησης: Kακή. Σπασμένο σε πολλά τμήματα.. Αρχική θέση: Στυλοβάτης της βόρειας κιονοστοιχίας. Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Το θωράκιο κοσμείται με χριστόγραμμα εγγεγραμμένο σε στεφάνη αποτελούμενη από τρεις ταινίες. Τα μεταξύ των κεραιών κενά γεμίζουν με κισσόφυλλα εξαρτώμενα με μικρό μίσχο από την ακόσμητη επιφάνεια της στεφάνου. Από την βάση της εκφύονται βλαστοί πού σχηματίζουν κόμβο, αναδιπλώνονται δεξιά και αριστερά και απολήγουν σε κισσόφυλλα. Πάνω τους στηρίζονται ανισοσκελείς λατινικοί σταυροί με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών τους. Το πλαίσιο του θωρακίου αποτελείται από τέσσερις ταινίες. Η εσωτερική και εξωτερική ταινία είναι επίπεδες, ενώ οι δύο ενδιάμεσες ελαφρώς κυρτές. Χρονολόγηση: 6 ος αι. Βιβλιογραφία: Λαζαρίδης 1970, 39, πίν. 53α. 73

-22- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Κιάτο, βασιλική Κάτω Σικυώνος, παρεκκλήσι. Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Καλή. Αρχική θέση: Φράγμα του πρεσβυτερίου. Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Το θωράκιο κοσμείται με χριστόγραμμα εγγεγραμμένο σε στεφάνη αποτελούμενη από τρεις ταινίες. Στην βάση της στεφάνου υπάρχει μικρός αμφορέας από όπου εκφύονται βλαστοί πού απολήγουν σε κισσόφυλλα. Πάνω τους στηρίζονται ανισοσκελείς λατινικοί σταυροί με διαπλατυσμένες και ελαφρά κοίλες τις απολήξεις των κεραιών τους. Το πλαίσιο του θωρακίου αποτελείται από ένα κοιλόκυρτο κυμάτιο εσωτερικά και μία πλατιά επίπεδη ταινία εξωτερικά. Χρονολόγηση: 5 ος αι. Βιβλιογραφία: Ορλάνδος 1933, 83, εικ.2. 74

-23- Tόπος φύλαξης: Αθήνα, Βυζαντινό Μουσείο. Προέλευση: Αθήνα (Συλλογή Θησείου).. Διαστάσεις: 0,98 x 0,90 x 0,22 μ. Κατάσταση διατήρησης: Καλή. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο Περιγραφή: Το θωράκιο κοσμείται με ανάγλυφο λατινικό σταυρό, ο οποίος περιβάλλεται από στεφάνη αποτελούμενη από διπλή ταινία. Οι απολήξεις των κεραιών του σταυρού είναι διαπλατυσμένες και ελαφρά κοίλες. Από την βάση του κύκλου εκφύονται ταινίες, που σχηματίζουν κόμβο, αναδιπλώνονται και απολήγουν σε κισσόφυλλα πάνω στα οποία στηρίζονται ανισοσκελείς λατινικοί σταυροί με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών τους. Όμοιος σταυρός παριστάνεται στο άνω τμήμα της εξωτερικής περιφέρειας του κεντρικού πλαισίου, στον κατακόρυφο άξονα, σε αντίστοιχη θέση με το μικρό κύκλο. Το θέμα του θωρακίου πλαισιώνεται αρχικά από δύο κυρτά κυμάτια, και στη συνέχεια από μία πλατιά επίπεδη ταινία. Χρονολόγηση: 6 ος αι. Βιβλιογραφία: Σκλάβου-Μαυροειδή 1999, 76, αρ. 103. 75

-24- Tόπος φύλαξης: Αθήνα, Βυζαντινό Μουσείο. Προέλευση: Αθήνα (;). Διαστάσεις: 0,89 x 0,64 x 0,12 μ. Κατάσταση διατήρησης: Μέτρια. Συμπληρωμένο με γύψο. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Ορθογώνιο θωράκιο. Κοσμείται με ανάγλυφο δάφνινο στεφάνι, στο οποίο εγγράφεται μονόγραμμα αποτελούμενο από σταυρό και χι. Στο κάτω τμήμα, κυκλικά αναδιπλούμενοι διταινιωτοί βλαστοί απολήγουν διαγωνίως σε φύλλο κισσού που άπτεται της ακμής του ορθογωνίου. Το θέμα του θωρακίου πλαισιώνεται από ένα κοιλόκυρτο κυμάτιο εσωτερικά και μία πιο πλατιά επίπεδη ταινία εξωτερικά. Χρονολόγηση: 5 ος αι. Βιβλιογραφία: Σκλάβου-Μαυροειδή 1992, 544, πίν. 302β. Σκλάβου-Μαυροειδή 1999, 39, αρ. 30. 76

-25- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Λέσβος, βασιλική Υψηλομετώπου. Διαστάσεις: 0,77 x 0,94 μ. Κατάσταση διατήρησης: Μέτρια. Σπασμένο σε τρία συνανήκοντα τμήματα. Αρχική θέση: Μετακιόνια. Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Το θωράκιο κοσμείται με στεφάνη αποτελούμενη από τριπλή ταινία. Στην βάση της στεφάνου συμπλεκόμενες ταινίες σχηματίζουν κόμβο, αναδιπλώνονται δεξιά και αριστερά και απολήγουν σε κισσόφυλλα πού άπτονται των ακμών του ορθογωνίου. Το θέμα περιβάλλεται από βαθμιδωτό πλαίσιο. Χρονολόγηση: β μισό 6 ου αι. Βιβλιογραφία: Ορλάνδος 1929, 20, εικ. 20. 77

. Tόπος φύλαξης: -26- Μουσείο Ρόδου. Προέλευση: - Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Κακή. Σώζεται ένα μεγάλο θραύσμα. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Το θωράκιο κοσμείται με ζωηρά έξεργη στεφάνη από φύλλα δάφνης, η οποία περικλείει κύκλο με εγγεγραμμένο εξάφυλλο ρόδακα. Από την βάση της στεφάνου εκφύονται ταινίες, πού αναδιπλώνονται και απολήγουν δεξιά και αριστερά σε φύλλα κισσού. Το πλαίσιο αποτελείται από ένα κοιλόκυρτο κυμάτιο εσωτερικά και μία πιο πλατιά επίπεδη ταινία εξωτερικά. Χρονολόγηση: 5 ος αι. Βιβλιογραφία: Ορλάνδος 1948, 17-18, εικ. 12. 78

-27- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Εύβοια,, περιοχή του ναού του Αγίου Ιωάννη Πολιτικών. Διαστάσεις: 1,02 x 0,945 μ. Κατάσταση διατήρησης: Καλή. Σπασμένο σε δύο τμήματα. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο Περιγραφή: Το θωράκιο κοσμείται με ανάγλυφο ισοσκελή σταυρό, με διαπλατυσμένες και κοίλες τις απολήξεις τις απολήξεις των κεραιών του, εγγεγραμμένο σε κύκλο. Εκατέρωθεν του κύκλου δύο κυπαρίσσια συγκλίνουν προς αυτόν. Το πλαίσιο του θωρακίου αποτελείται από δύο κυρτά κυμάτια εσωτερικά και μία πλατιά επίπεδη ταινία εξωτερικά. Στην άνω του πλευρά το πλαίσιο φέρει διάκοσμο από σειρά ρόμβων διατεταγμένων εκατέρωθεν σταυρού. Χρονολόγηση: 6 ος αι. Βιβλιογραφία: Ορλάνδος 1937 2, 180, εικ. 7. 79

-28- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Έδεσσα, βασιλική A Λόγγου. Διαστάσεις: 0,93 x 1,05 μ. Κατάσταση διατήρησης: Κακή. Σπασμένο σε πολλά τμήματα. Αρχική θέση: Φράγμα του πρεσβυτερίου. Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Αμφίγλυφο θωράκιο. Στην εμπρόσθια και οπίσθια όψη κοσμείται με κύκλο αποτελούμενο από διπλή ταινία πού περιβάλλει χριστόγραμμα. Εκατέρωθεν του κύκλου παριστάνονται σχηματοποιημένα επιπεδόγλυφα κυπαρίσσια, πρόχειρα δουλεμένα. Αυτά συγκλίνουν προς την κορυφή ακολουθώντας την γραμμή του κύκλου. Στον κορμό των κυπαρισσιών χαράσσεται ελικοειδής γραμμή από πάνω προς τα κάτω. Το θέμα πλαισιώνεται από ένα στενό κοιλόκυρτο κυμάτιο εσωτερικά και μία πλατιά επίπεδη ταινία εξωτερικά. Χρονολόγηση: α μισό 6 ου αι. Βιβλιογραφία: Μιχαηλίδης 1968, 211, πίν. 91β, σχέδ. 6. 80

-29- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Έδεσσα, βασιλική A Λόγγου. Διαστάσεις: 2,73 x 1,08 μ.. Κατάσταση διατήρησης: Κακή. Σπασμένο σε πολλά τμήματα. Αρχική θέση: Στυλοβάτης της βόρειας κιονοστοιχίας. Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Αμφίγλυφο θωράκιο. Στην εμπρόσθια όψη κοσμείται με χριστόγραμμα εγγεγραμμένο σε στεφάνη αποτελούμενη από δύο ταινίες. Από την βάση της εκφύονται βλαστοί πού απολήγουν σε κισσόφυλλα. Πάνω τους στηρίζονται ανισοσκελείς λατινικοί σταυροί με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών τους. Οι σταυροί πλαισιώνονται από κυπαρίσσια πού συγκλίνουν προς αυτούς. Το θέμα πλαισιώνεται από βαθμιδωτό πλαίσιο. Στην οπίσθια όψη δύο επιπεδόγλυφοι λατινικοί σταυροί με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών τους εγγράφονται σε ορθογώνια πλαίσια αποτελούμενα από κυρτά κυμάτια. Χρονολόγηση: α μισό 6 ου αι. Βιβλιογραφία: Μιχαηλίδης 1965, 476, πίν. 593α, β. α. Εμπρόσθια όψη. β. Οπίσθια όψη. 81

-30- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Εύβοια, περιοχή του ναού του Αγίου Ιωάννη Πολιτικών. Διαστάσεις: 1,02 x 0,945 μ. Κατάσταση διατήρησης: - Αρχική θέση: - Yλικό: - Περιγραφή: Το θωράκιο κοσμείται με στεφάνη από φύλλα δάφνης που περιβάλλει χριστόγραμμα. Στη πάνω πλευρά του άξονα της κάθετης κεραίας τα φύλλα διακόπτονται από μικρό σταυρό. Από την βάση της στεφάνου εκφύονται βλαστοί πού σχηματίζουν κόμβους, αναδιπλώνονται δεξιά και αριστερά και απολήγουν σε κισσόφυλλα. Πάνω τους στηρίζονται ανισοσκελείς σταυροί με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών τους. Εκατέρωθεν των σταυρών υπάρχουνε δέντρα (κυπαρίσσια ;). Τα δέντρα στην πλευρά της στεφάνου συγκλίνουν προς τον σταυρό, ενώ τα εξωτερικά στέκονται κατακόρυφα, Στοιχεία για το πλαίσιο του θωρακίου δεν δίνονται. Χρονολόγηση: 6 ος αι. Βιβλιογραφία: Ορλάνδος 1937 2, 180, εικ. 6. 82

-31- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Αθήνα, βασιλική Ασκληπιείου. Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Κακή. Σώζεται ένα μεγάλο θραύσμα. Αρχική θέση: - Yλικό: Κυανό μάρμαρο. Περιγραφή: Το θωράκιο κοσμείται με κύκλο πού περιβάλλει σταυρό, από τον οποίο διεσώθη μικρό μόνο μέρος της κάτω καθέτου κεραίας του. Από την βάση της κεραίας εκφύονται μικροί βλαστοί, οι οποίοι σχηματίζουν ανθεμωτά κοσμήματα. Το θέμα περιβάλλεται από απλό επίπεδο πλαίσιο. Χρονολόγηση: β μισό 5 ου αι. Βιβλιογραφία: Ξυγγόπουλος 1915, 58, εικ. 8. 83

-32- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Αθήνα, βασιλική Ασκληπιείου. Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Πολύ κακή. Σώζεται ένα μικρό θραύσμα. Αρχική θέση: - Yλικό: Κυανό μάρμαρο. Περιγραφή: Στο κάτω τμήμα του πλαισίου διπλοί μαίανδροι διασταυρώνονται ανά διαστήματα και σχηματίζουν το σχήμα της swastika, το οποίο εναλλάσσεται με μικρά άνθη ή αστέρια. Πιο πάνω διασταυρούμενοι βλαστοί σχηματίζουν στο μέσο τους μικρό κόμβο πού περικλείει εξάκτινο αστέρι. Από πάνω του σώζεται τμήμα κύκλου πού περιβάλλει σταυρό,από τον οποίο διατηρείται η κάτω κάθετη κεραία. Χρονολόγηση: β μισό 5 ου αι. Βιβλιογραφία: Ξυγγόπουλος 1915, 58, εικ. 9. 84

-33- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Ιωάννινα, Δωδώνη, βασιλική. Διαστάσεις: -. Κατάσταση διατήρησης: Καλή. Αρχική θέση: - Yλικό: Ασβεστόλιθος. Περιγραφή: Τετράγωνο θωράκιο. Κοσμείται με επιπεδόγλυφο σταυρό, ο οποίος στηρίζεται σε επιμήκη διευρυμένη κάτω βάση εκατέρωθεν της οποίας υπάρχουν τα γράμματα Α και ω. Εκατέρωθεν του σταυρού παριστάνεται από ένα κυπαρίσσι. Το θέμα περιβάλλεται αρχικά από ένα κυρτό κυμάτιο και στη συνέχεια από επίπεδο πλαίσιο. Χρονολόγηση: 5 ος αι. Βιβλιογραφία: Ευαγγελίδης 1956, 156, πίν. 60γ. 85

-34- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Αθήνα, τζαμί του Σταυροπάζαρου ή του Πορθητού (Φετχιγιέ τζαμί). Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Πολύ κακή. Σώζεται ένα θραύσμα. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Το θωράκιο κοσμείται από σταυρό, με διαπλατυσμένες και έντονα κοίλες τις απολήξεις των κεραιών του, ο οποίος πλαισιώνεται από καμπυλόπλευρα τετράγωνα. Τα κενά ανάμεσα στις καμπύλες των τετραγώνων και το πλαίσιο πληρούνται από μικρά ημικύκλια, τα οποία περιβάλλουν τρίφυλλα. Το θέμα πλαισιώνεται από δύο κυρτά κυμάτια εσωτερικά και μία επίπεδη ταινία εξωτερικά. Χρονολόγηση: 5 ος 6 ος αι. Βιβλιογραφία: Ορλάνδος 1937 3, 206, εικ. 14. 86

-35- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Λέσβος, βασιλική Σκάλας Συκαμιάς. Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Κακή. Σώζεται μεγάλο μέρος του κεντρικού τμήματος Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο Περιγραφή: Το θωράκιο κοσμείται με ψηλό ανάγλυφο λατινικό σταυρό με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών του. Ο σταυρός περιβάλλεται από τετράλοβο πλαίσιο αποτελούμενο από διπλή ταινία. Η εσωτερική ταινία είναι κυρτή, ενώ η εξωτερική επίπεδη. Χρονολόγηση: 6 ος αι. Βιβλιογραφία: Χαριτωνίδης 1961-1962, 264, πίν. 319γ. 87

-36- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Αττική, βασιλική Βραυρώνος. Διαστάσεις: 1,27 x 0,87 μ. Κατάσταση διατήρησης: Πολύ κακή. Αρχική θέση: Φράγμα του πρεσβυτερίου. Yλικό: Μάρμαρο Περιγραφή: Η πρόσοψη του θωρακίου κοσμείται με έξι κύκλους αποτελούμενους από τρισχιδείς ταινίες, οι οποίοι συνάπτονται μέσω κόμβων. Στο εσωτερικό τους παριστάνονται σταυρός, ρόδακες, πτηνά σε διάφορες στάσεις και πενταόμφαλα εντός τετραγώνων με άνθη στο μέσο τους. Το θέμα πλαισιώνεται από κοιλόκυρτο κυμάτιο εσωτερικά και πλατύ επίπεδο πλαίσιο εξωτερικά. Χρονολόγηση: α μισό 6 ου αι. Βιβλιογραφία: Στίκας 1951, 62, εικ. 16, 18. α.εμπρόσθια όψη. β. Σχεδιαστική αποκατάσταση 88

-37- Tόπος φύλαξης: Προέλευση: Αθήνα, Βυζαντινό Μουσείο. Αθήνα, Ωρολόγιο Κυρρήστου. Διαστάσεις: 1,23 x 1,05 x 0,09 μ. Κατάσταση διατήρησης: Καλή. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Μεγάλος μονογραμματικός σταυρός, τον οποίο σχηματίζουν απλές ταινίες με κάθετες ακμές, αποτελεί το κύριο θέμα του θωρακίου. Στις οριζόντιες κεραίες φέρει δύο αντικριστά πουλιά, στα κάτω διάκενα δύο αντιμέτωπα κριάρια. Πίσω από το δεξί κριάρι διακρίνεται κορμός δέντρου, που πιθανώς επαναλαμβανόταν αριστερά. Το θέμα επιστέφεται αρχικά από ένα κοιλόκυρτο κυμάτιο και στη συνέχεια από επίπεδη ταινία. Χρονολόγηση: Τέλη 4 ου αι. Βιβλιογραφία: Πάλλας 1989, 902, εικ. 22 Σκλάβου-Μαυροειδή, 1999, 29, αρ. 15. 89

-38- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Πρέβεζα, Νικόπολη, βασιλική Δουμετίου. Διαστάσεις: 0,54 x 0,59 x 0,07 μ. Κατάσταση διατήρησης: Πολύ κακή. Σώζεται ένα μικρό θραύσμα. Αρχική θέση: - Yλικό: - Περιγραφή: Αμφίγλυφο θωράκιο. Στην κύρια όψη του παριστάνεται αμνός στραμμένος εν κατατομή προς τα αριστερά να βαδίζει προς το κάθετο σκέλος σταυρού, στην βάση του οποίου υψώνει το ένα του μπροστινό πόδι. Το κεφάλι του αμνού είναι σηκωμένο ψηλά και περιβάλλεται από φωτοστέφανο. Στην οπίσθια όψη τρεις ομόκεντροι ρόμβοι εγγράφονται στο πλαίσιο. Στο πεδίο του εσώτερου ρόμβου εικονίζονταν δύο λοφιοφόρα πτηνά εκατέρωθεν σταυρού. Από την παράσταση σώζεται μόνο η βάση του σταυρού και το ένα πτηνό. Στις γωνίες των κανόνων του ρομβοειδούς κοσμήματος παριστάνονται φύλλα δέντρων, ενώ στο κάτω αριστερά γωνιακό τρίγωνο, το οποίο και σώζεται, παριστάνεται ψάρι εντός πλαισίου. Χρονολόγηση: Τελευταία δεκαετία 5 ου αι. Βιβλιογραφία: Φιλαδελφεύς 1918, 34-37, εικ. 1, 1α. α. Εμπρόσθια όψη. β. Οπίσθια όψη. 90

-39- Tόπος φύλαξης: Προέλευση: Αθήνα, Βυζαντινό Μουσείο. Αθήνα, Ακρόπολη. Διαστάσεις: 0,49 x 0,30 x 0,11 μ. Κατάσταση διατήρησης: Κακή. Συμπληρωμένο με γύψο. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Το θωράκιο κοσμείται με μεγάλο ανισοσκελή ανάγλυφο σταυρό, ο οποίος εγγράφεται σε ορθογώνιο πλαίσιο αποτελούμενο από κυρτό κυμάτιο. Οι κεραίες του απολήγουν σε δίσκους και το κεντρικό τμήμα του, με σταγόνες στις γωνίες που ανά δύο σχηματίζουν καρδιόσχημα κοσμήματα, περικλείεται σε μικρό κύκλο. Στο κάτω σωζόμενο δεξί διάχωρο παριστάνεται σχηματοποιημένο παγόνι, με αντίστοιχο πιθανώς αριστερά. Χρονολόγηση: 6 ος αι. Βιβλιογραφία: Σκλάβου-Μαυροειδή 1999, 77, αρ. 104. 91

-40- Tόπος φύλαξης: Προέλευση: Αθήνα, Βυζαντινό Μουσείο. Αθήνα, Συλλογή Θησείου. Διαστάσεις: 0,80 x 0,64 x 0,15 μ. Κατάσταση διατήρησης: Κακή. Σώζεται ένα μεγάλο θραύσμα. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Το θωράκιο κοσμείται με μεγάλο ανάγλυφο σταυρό. Οι κεραίες του απολήγουν σε δίσκους και το κεντρικό τμήμα του περικλείεται σε μικρό κύκλο. Στη δεξιά οριζόντια κεραία παριστάνεται σχηματοποιημένο παγόνι, με αντίστοιχο πιθανώς αριστερά. Στις άνω γωνίες δύο ένσταυροι ρόδακες. Το θέμα περιβάλλεται εσωτερικά από ένα κυρτο κυμάτιο, και εξωτερικά από παχύ επίπεδο πλαίσιο. Χρονολόγηση: 6 ος αι. Βιβλιογραφία: Σκλάβου-Μαυροειδή 1999, 78, αρ. 105. 92

-41- Tόπος φύλαξης: Προέλευση: Αστυπάλαια, συλλογή του Κάστρου. Αστυπάλαια, βασιλική Αγίου Γεωργίου. Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Μέτρια. Ελλιπές στην άνω δεξιά γωνία. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Αμφίγλυφο θωράκιο. Στην κύρια όψη παριστάνονται δύο ανάγλυφα αντίνωτα παγώνια, τα οποία στρέφουν το κεφάλι ζωηρά προς τα πίσω. Στις ράχες τους ακουμπά κύκλος μέσα στον οποίο εγγράφεται ανάγλυφος ανισοσκελής σταυρος με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών του. Η οπίσθια όψη κοσμείται με κύκλο πού περικλείει ανισοσκελή σταυρό. Το πλαίσιο της κύριας όψης αποτελείται από ένα κοιλόκυρτο κυμάτιο εσωτερικά και μία επίπεδη ταινία εξωτερικά. Χρονολόγηση: 6 ος αι. Βιβλιογραφία: Λαζαρίδης 1955, 237, πίν. 43, 1. 93

-42- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Κέρκυρα, Καμάρα, ναός Ταξιάρχη. Διαστάσεις: 0,85 x 1,57 x 0,095 μ. Κατάσταση διατήρησης: Καλή. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Αμφίγλυφο θωράκιο. Στην κύρια όψη παριστάνονται δύο πτηνά εκατέρωθεν σταυρού με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών του. Από την βάση του σταυρού εκφύονται βλαστοί. Εκατέρωθεν του άνω τμήματος της καθέτου κεραίας πέντε κύκλοι σχηματίζουν σταυρό. Στις δύο άνω γωνίες εικονίζεται κάλυκας άνθους εντός τετάρτου κύκλου. Στην οπίσθια όψη εικονίζονται δύο παγώνια εκατέρωθεν σταυρού. Τις δύο άνω γωνίες καταλαμβάνουν σταυροί εντός κύκλων. Το πλαίσιο αμφότερων των πλευρών αποτελείται από δύο κοιλόκυρτα κυμάτια εσωτερικά και πλατιά επίπεδη ταινία εξωτερικά. Χρονολόγηση: 6 ος αι. Βιβλιογραφία: Βοκοτόπουλος 1967, 373, πίν. 278α, β. α. Εμπρόσθια όψη. β. Οπίσθια όψη. 94

-43- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Θεσσαλονίκη, Ροτόντα Αγίου Γεωργίου. Διαστάσεις: 0,54 x 0,30 x 0,04 μ. Κατάσταση διατήρησης: Πολύ κακή. Σώζεται σε δύο μικρά θραύσματα. Αρχική θέση: - Yλικό: Λευκό μάρμαρο. Περιγραφή: Αμφίγλυφο θωράκιο. Η εμπρόσθια όψη κοσμείται από τετράλοβο σταυρό με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών του. Τον ελεύθερο χώρο στην πάνω δεξιά γωνία μεταξύ του εξωτερικού πλαισίου και του σταυρού καταλαμβάνει πτηνό, πιθανόν πέρδικά. Το θέμα πλαισιώνεται αρχικά από δύο κυρτά κυμάτια και στην συνέχεια από μια επίπεδη ταινία. Στην οπίσθια όψη σε παρόμοιο πλαίσιο εγγράφεται διπλός ρόμβος, ο οποίος περικλείει κύκλο από διπλή ταινία με σταυρό στο εσωτερικό του. Το γωνιακό τρίγωνο φέρει απλώς υπερυψωμένο τύμπανο. Χρονολόγηση: 7 ος αι. Βιβλιογραφία: Παζαράς 1977, 51-52, πίν. XII, 20. α. Εμπρόσθια όψη. β. Οπίσθια όψη. 95

-44- Tόπος φύλαξης: Εύβοια, Αρχαιολογική Συλλογή Ωρεών. Προέλευση: - Διαστάσεις: 0,80 x 0,68 x 0,07 μ. Κατάσταση διατήρησης: Κακή. Σώζεται κατά το ήμισυ. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Το θωράκιο κοσμείται με στεφάνη από φύλλα δάφνης, η οποία περικλείει χριστόγραμμα, τα κενά του οποίου γεμίζουν με κισσόφυλλα εξαρτώμενα από μίσχο. Στο κάτω μέρος δεξιά διακρίνεται τρίφυλλο. Η στεφάνη πλαισιώνεται δεξιά από μεγαλόσωμο υδρόβιο πτηνό με ανοιγμένα τα φτερά, πάνω από το ράμφος του οποίου υπάρχει μικρό ψάρι. Το θέμα περιβάλλεται από ένα κυρτό κυμάτιο εσωτερικά και εξωτερικά από παχύ επίπεδο πλαίσιο. Χρονολόγηση: α μισό 6 ου αι. Βιβλιογραφία: Γκιολές 1998-2000, 10-11, εικ. 3α, β. 96

-45- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Θεσσαλονίκη, περίβολος Αγίου Δημητρίου. Διαστάσεις: 0,65 x 0,87 x 0,10 μ. Κατάσταση διατήρησης: Μετριά. Σπασμένο σε δύο τμήματα. Αρχική θέση: - Yλικό: Λευκό μάρμαρο. Περιγραφή: Στο κέντρο του θωρακίου εικονίζεται κύκλος πού περικλείει χριστόγραμμα. Κάτω από τον κύκλο υπάρχει σχηματοποιημένο φυτικό κόσμημα, ενώ στο πάνω μέρος συμμετρικά μικρός σταυρός τύπου Μάλτας. Εκατέρωθεν του κεντρικού θέματος εικονίζονται αντωπά ζεύγη ανάγλυφων αετών, λιονταριών και παγωνιών. Οι ουρές των παγωνιών απολήγουν σε κισσόφυλλο, ενώ τα παγώνια φέρουν γύρω από το λαιμό τους ταινία με ελεύθερα τα δύο άκρα της. Το θέμα περιβάλλεται αρχικά από στενό κυρτό κυμάτιο και στη συνέχεια από πλατύ επίπεδο πλαίσιο. Χρονολόγηση: β μισό 6 ου αι. Βιβλιογραφία: Παζαράς 1977, 49-50, πίν. XI, 19. 97

-46- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Φθιώτιδες Θήβες, βασιλική Αρχιερέως Πέτρου. Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Κάκή. Ελλιπές και σπασμένο σε πολλά τμήματα. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Στο μέσο της κύριας όψης του θωρακίου εικονίζεται κάνθαρος, η κοιλιά του οποίου κοσμείται με σταγόνες πού σχηματίζουν τρίφυλλο και κοσμήματα. Από το χείλος του αγγείου εκφύονται κλαδιά με καρπούς, τα οποία ραμφίζει παγώνι πού εικονίζεται στα αριστερά. Παρόμοιο παγώνι υπήρχε και στη δεξιά πλευρά του θωρακίου. Το θέμα πλαισιώνεται αρχικά από δύο κυρτά κυμάτια και στη συνέχεια από επίπεδο πλαίσιο Χρονολόγηση: 6 ος αι. Βιβλιογραφία: Λαζαρίδης 1972, 24, πίν.12β. 98

-47- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Φθιώτιδες Θήβες, βασιλική Α. Διαστάσεις: 0,90 x 1,00 x 0,035 μ. Κατάσταση διατήρησης: Κακή. Ελλιπές και σπασμένο σε δύο τμήματα. Αρχική θέση: - Yλικό: - Περιγραφή: Το κεντρικό τμήμα της κύριας όψης του θωρακίου κοσμείται με κάνθαρο, η κοιλία του οποίου φέρει ταινίες πού μιμούνται φύλλα ανθεμίου. Εκατέρωθεν του αγγείου παριστάνονται δύο παγώνια, τα οποία ραμφίζουν κλαδιά με τρίφυλλα και καρπούς. Τα κλαδιά αυτά εκφύονται από το χείλος του αγγείου. Το θέμα του θωρακίου περιβάλλεται, στην πάνω και κάτω πλευρά, από επίπεδο πλαίσιο. Χρονολόγηση: 7 ος αι.. Βιβλιογραφία: Σωτηρίου 1929 1, 82-83, εικ. 101. 99

-48- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Αττική, βασιλική Βραυρώνος. Διαστάσεις: 1,06 x 2,01 μ. Κατάσταση διατήρησης: Κακή. Ελλιπές και σπασμένο σε πολλά τμήματα. Αρχική θέση: - Yλικό: Πρασινωπός σχιστόλιθος. Περιγραφή: Μεγάλο ορθογώνιο θωράκιο. Στο μέσο της κύριας όψης εικονίζεται μεγάλο αγγείο (κάνθαρος), στην κοιλιά του οποίου περικλείεται σταυρός τύπου Μάλτας. Εκατέρωθεν του αγγείου παριστάνονται δύο σχηματοποιημένα παγώνια. Τα παγώνια και το αγγείο έχουν εκτελεστεί με την επιπεδόγλυφη τεχνική. Το θέμα του θωρακίου περιβάλλεται αρχικά από μία κοιλόκυρτη ταινία και στη συνέχεια από πλατύ επίπεδο πλαίσιο. Χρονολόγηση: Αρχές 7 ου αι. Βιβλιογραφία: Στίκας 1952, 82, εικ. 12, 13. 100

-49- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Θεσσαλονίκη, Ροτόντα Αγίου Γεωργίου. Διαστάσεις: 1,02 x 0,88 x 0,08 μ. Κατάσταση διατήρησης: Καλή. Αρχική θέση: - Yλικό: Υπόφαιο μάρμαρο. Περιγραφή: Αμφίγλυφο θωράκιο. Η εμπρόσθια όψη κοσμείται από τρία διαδοχικά ομόκεντρα ορθογώνια από ταινίες, τα οποία διαχωρίζονται μέσω αυλακώσεων και κυματίων. Περίπου όμοιο αλλά απλούστερο είναι και το κόσμημα της οπίσθιας όψεως. Στο πεδίο του εσώτερου ορθογωνίου της κυρίας όψεως παριστάνονται δύο πέρδικες, σε μετρίως εξέχον ανάγλυφο. Τα φτερά των πτηνών αποδίδονται με μικρές εγχάρακτες γραμμές. Το θέμα του θωρακίου επιστέφεται με κοιλόκυρτη ταινία. Χρονολόγηση: α μισό 6 ου αι. Βιβλιογραφία: Παζαράς 1977, 40-41, πίν. V, 9. α. Εμπρόσθια όψη. β. Οπίσθια όψη. 101

-50- Tόπος φύλαξης: Αθήνα, Βυζαντινό Μουσείο. Προέλευση: - Διαστάσεις: 0,70 x 0,64 x 0,04 μ. Κατάσταση διατήρησης: Κακή. Αρχική θέση: - Yλικό: Υπόφαιο μάρμαρο. Περιγραφή: Αμφίγλυφο θωράκιο. Η εμπρόσθια όψη κοσμείται από ορθογώνια πλαίσια με εναλλάξ επίπεδες και κοίλες πλευρές, τα οποία περιβάλλουν παράσταση δελφινιού, το οποίο κολυμπάει προς τα δεξιά. Το σώμα του ψαριού είναι επίπεδο, μαλακό στην διάπλαση και με αποστογγυλεμένα περιγράμματα. Στην οπίσθια όψη κύκλος από διπλή ταινία περικλείει χριστόγραμμα, τα κενά του οποίου γεμίζουν με κισσόφυλλα εξαρτώμενα από μίσχο. Το θέμα στην οπίσθια όψη περιβάλλεται αρχικά από ένα κοιλόκυρτο κυμάτιο και στη συνέχεια από επίπεδο πλαίσιο. Το πλαίσιο της κύριας όψης είναι επίπεδο. Χρονολόγηση: α μισό 6 ου αι. Βιβλιογραφία: Ορλάνδος 1952, 516, εικ. 477. Παζαράς 1977, 42, πίν. VII, 12. α. Εμπρόσθια όψη. β. Οπίσθια όψη. 102

-51- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Θεσσαλονίκη, Ροτόντα Αγίου Γεωργίου. Διαστάσεις: 1,04 x 1,05 x 0,08 μ. Κατάσταση διατήρησης: Κακή. Σπασμένο σε τέσσερα τμήματα. Αρχική θέση: - Yλικό: Υπόφαιο μάρμαρο. Περιγραφή: Αμφίγλυφο θωράκιο. Στην εμπρόσθια όψη κεντρικό ορθογώνιο από ζεύγος διπλών ταινιών περιβάλλεται από μαίανδρο. Εντός του ορθογωνίου εικονίζονται δύο αντίνωτα υδρόβια πτηνά, τα οποία στέκονται πάνω σε κλαδιά, να τείνουν τα ράμφη τους προς τον αμφορέα ή κάνθαρο, πού βρίσκεται μεταξύ τους. Εντός του μαιάνδρου διευθετούνται τέσσερα πεδία. Στα δύο κάτω εικονίζονται ζαρκάδι αριστερά και λύκος δεξιά, αμφότερα να τρέχουν. Το πάνω αριστερά πεδίο καλύπτεται από γεωμετρικό κόσμημα με ρόμβους και τρίγωνα, ενώ στα δεξιά του διακρίνονται πόδια και ράμφος πτηνού. Η οπίσθια όψη κοσμείται με χριστόγραμμα εντός κύκλου από διπλή ταινία. Από την βάση του εκφύονται συμπλεκόμενες ταινίες πού σχηματίζουν κόμβο. Χρονολόγηση: Μέσα 6 ου αι. Βιβλιογραφία: Oρλάνδος 1952, 521, εικ. 483, 2. Παζαράς 1977, 45-47, πίν. X, 17. α. Εμπρόσθια όψη. β. Οπίσθια όψη. 103

-52- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Θεσσαλονίκη, ναός της Υπαπαντής, εντοιχισμένο στην εξωτερική πλευρά του βόρειου τοίχου. Διαστάσεις: 0,54 x 0,30 x 0,04 μ. Κατάσταση διατήρησης: Μέτριά. Ελλιπές αριστερά και άνω δεξιά. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Η κύρια όψη του θωρακίου καταλαμβάνεται από φυλλοφόρα κλαδιά, στο μέσο των οποίων εικονίζονται δύο ανισομεγέθη αντωπά πτηνά, να ραμφίζουν σχηματοποιημένο καρπό. Το θέμα περιβάλλεται από διπλό πλαίσιο. Το εσωτερικό αποτελείται από μία στενή ταινία αβακωτών και ζικ ζακ σχεδίων, ενώ το εξωτερικό από μία πλατιά ταινία σηρικών τροχών πού περικλείουν ρόδακες. Χρονολόγηση: 8 ος 9 ος αι. Βιβλιογραφία: Παζαράς 1977, 53-54, πίν. XIII, 22. 104

-53- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Κιάτο, βασιλική Κάτω Σικυώνος. Διαστάσεις: 0,55 x 0,32 x 0,07 μ. Κατάσταση διατήρησης: Πολύ κακή. Σώζεται ένα μικρό θραύσμα. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Η κύρια όψη του θωρακίου καλύπτεται από φολιδωτό κόσμημα, το οποίο σχηματίζουν οριζοντίως και καθέτως διευθυνόμενες φολίδες από διπλή ταινία. Το βάθος των φολίδων είναι αδρά και ανώμαλα δουλεμένο για να δεχθεί πιθανώς την ένθεση έγχρωμης ύλης. Το θέμα του θωρακίου πλαισιώνεται αρχικά από ένα κοιλόκυρτο κυμάτιο και στη συνέχεια από επίπεδο πλαίσιο. Η κάτω πλευρά του πλαισίου φέρει εγχάρακτο κυματιστό βλαστό με φύλλα κισσού. Χρονολόγηση: 5 ος αι. Βιβλιογραφία: Ορλάνδος 1969, 159-160, εικ. 16. 105

-54- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Κιάτο, βασιλική Κάτω Σικυώνος. Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Πολύ κακή. Σώζεται ένα μικρό θραύσμα. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Η κύρια όψη του θωρακίου καλύπτεται από φολιδωτό κόσμημα, το οποίο σχηματίζουν οριζοντίως και καθέτως διευθυνόμενες φολίδες από διπλή ταινία. Το εσωτερικό των φολίδων κοσμείται από τέσσερα σταυρικά διατεταγμένα τρίφυλλα. Το θέμα του θωρακίου πλαισιώνεται αρχικά από μία κοιλόκυρτη ταινία και στη συνέχεια από επίπεδο πλαίσιο. Χρονολόγηση: 5 ος αι. Βιβλιογραφία: Ορλάνδος 1969, 160, εικ. 17. 106

-55- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Κιάτο, βασιλική Κάτω Σικυώνος. Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Πολύ κακή. Σώζεται ένα μικρό θραύσμα. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Η κύρια όψη του θωρακίου καλύπτεται από φολιδωτό κόσμημα, το οποίο σχηματίζουν οριζοντίως διευθυνόμενες φολίδες από διπλή ταινία, οι οποίες πατούν η μία πάνω στην άλλη. Το εσωτερικό των φολίδων κοσμείται με τρίφυλλα. Το θέμα του θωρακίου πλαισιώνεται αρχικά από ένα κυρτό κυμάτιο και στη συνέχεια από επίπεδο πλαίσιο. Χρονολόγηση: 5 ος αι. Βιβλιογραφία: Ορλάνδος 1969, 160, εικ. 18. 107

-56- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Λέσβος, βασιλική Αφεντέλλη. Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Καλή. Αρχική θέση: Φράγμα του πρεσβυτερίου. Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Αμφίγλυφο θωράκιο. Η κύρια όψη του καλύπτεταί από φολιδωτό κόσμημα, το οποίο σχηματίζουν σειρές οριζοντίως τοποθετημένων φολίδων πού πατάνε η μία πάνω στην άλλη. Το θέμα περιβάλλεται από πλατύ επίπεδο πλαίσιο. Στην οπίσθια όψη λατινικός σταυρός με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών του εγγράφεται σε κύκλο, ο οποίος περιβάλλεται από βαθμιδωτό πλαίσιο. Χρονολόγηση: α μισό 6 ου αι. Βιβλιογραφία: Ορλάνδος 1929, 51, εικ. 99, 100. α. Εμπρόσθια όψη. β. Οπίσθια όψη. 108

-57- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Κεντρική Κρήτη, βόρεια της κεντρικής οδού Ηρακλείου-Μοίρας, τάφρος Δ3. Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Μέτρια. Ελλιπές στην κάτω δεξιά γωνία. Αρχική θέση: - Yλικό: - Περιγραφή: Η επιφάνεια της κύριας όψης του θωρακίου καλύπτεται από φολιδωτό κόσμημα, το οποίο σχηματίζουν οριζοντίως και καθέτως διευθετημένες επιπεδόγλυφες φολίδες πού δημιουργούν κρινοειδή κοσμήματα. Το θέμα πλαισιώνεται από πλατιά ταινία πού φέρει διάκοσμο από επάλληλους ρόμβους. Χρονολόγηση: 6 ος αι. Βιβλιογραφία: Λεμπέση 1971, 298, πίν. 387α. 109

-58- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Πελλήνη, κτήριο στη θέση Λεβέτι. Διαστάσεις: 2,50 x 0,90 x 0,50 μ. Κατάσταση διατήρησης: Μέτρια. Αρχική θέση: - Yλικό: Λίθος. Περιγραφή: Δίδυμο θωράκιο. Οι επιφάνειες του μιμούνται τις ξύλινες δρυφάκτους σύμφωνα με το χιαστό ή δικτυωτό σύστημα. Κολλημένο μαζί με το θωράκιο βρέθηκε τμήμα τοίχου μετά αναθυρώσεως. Πιθανότατα προέρχεται από τον πάνω όροφο οικίας με περιστύλιο. Χρονολόγηση: 4 ος αι. Βιβλιογραφία: Ορλάνδος 1932, 62-63, εικ. 1. 110

-59- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Φθιώτιδες Θήβες, βασιλική Α. Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Πολύ κακή. Σώζεται ένα μικρό θραύσμα. Αρχική θέση: Σολέα. Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Η κύρια όψη του θωρακίου καλύπτεται από διακοσμητικό χαλί, το οποίο σχηματίζουν συμπλεκόμενοι μαιανδρικοί σταυροί (swastika) αποτελούμενοι από διπλή ταινία. To βάθος του θωρακίου διαμορφώνεται σε ισοσκελείς σταυρούς, οι οποίοι στο σημείο τομής των κεραιών τους φέρον μικρό ανάγλυφο κύβο στο ύψος του υπόλοιπου διακοσμητικού θέματος. Χρονολόγηση: Τέλη 5 ου αι. Βιβλιογραφία: Σωτηρίου 1929 1, 82, εικ. 99, 100. α. Εμπρόσθια όψη. β. Σχεδιαστική αποκατάσταση. 111

-60- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Φθιώτιδες Θήβες, βασιλική Α. Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Πολύ κακή. Σώζεται ένα μικρό θραύσμα. Αρχική θέση: Σολέα. Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Η κύρια όψη του θωρακίου κοσμείται με καγκελωτό κόσμημα, το οποίο σχηματίζουν επάλληλες σειρές από μικρά τετράγωνα. Χρονολόγηση: Τέλη 5 ου αι. Βιβλιογραφία: Σωτηρίου 1929 1, 82, εικ. 99, 100. α. Εμπρόσθια όψη. β. Σχεδιαστική αποκατάσταη. 112

-61- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Ημαθία, Βεργίνα, βασιλική. Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Μέτρια. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Η επιφάνεια της κύριας όψης του θωρακίου καλύπτεται από μεγάλα τετράγωνα, τα οποία συμπλέκονται με ημικύκλια. Η κάτω πλευρά τού πλαισίου είναι επίπεδη, ενώ η πλάγια αποτελείται αρχικά από ένα κοιλόκυρτο κυμάτιο και στη συνέχεια από μία επίπεδη ταινία. Χρονολόγηση: 5 ος - 6 ος αι. Βιβλιογραφία: Παζαράς 1979, 321, πίν.141α, β. 113

-62- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Κιάτο, βασιλική Κάτω Σικυώνος. Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Πολύ κακή. Σώζονται μικρά θραύσματα. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Η κύρια όψη του θωρακίου καλύπτεται από σειρές συνεφαπτομένων κύκλων, οι οποίες συμπλέκονται με σειρές τετραγώνων. Τα μεταξύ των κύκλων καμπυλόπλευρα ρομβοειδή κενά γεμίζουν με σταυρικά διατεταγμένα τρίφυλλα. Το θέμα του θωρακίου περιβάλλεται αρχικά από ένα κοιλόκυρτο κυμάτιο και στη συνέχεια από επίπεδο πλαίσιο. Χρονολόγηση: 5 ος αι. Βιβλιογραφία: Ορλάνδος 1969, 160-161, εικ. 19. 114

-63- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Κρήτη, βασιλική Πανόρμου. Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Πολύ κακή. Ελλιπές και σπασμένο σε πολλά τμήματα. Αρχική θέση: Φράγμα του πρεσβυτερίου. Yλικό: Λίθος. Περιγραφή: Η επιφάνεια του θωρακίου κοσμείται με ρόδακες και σταυρούς εντός συνεφαπτομένων ρόμβων, οι πλευρές των οποίων ελίσσονται σε κύκλους. Τα τριγωνικά κενά πού δημιουργούνται ανάμεσα στους ρόμβους, τους κύκλους και το πλαίσιο γεμίζουν με τρίφυλλα και σταυρικά διατεταγμένα ανθέμια. Το θέμα του θωρακίου πλαισιώνεται από δύο ανισομεγέθεις επίπεδες ταινίες, ανάμεσα στις οποίες μεσολαβεί μία κοίλη. Χρονολόγηση: 6 ος αι. Βιβλιογραφία: Πλάτων 1955, 429, πίν. 99. 115

-64- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Κόρινθος, βασιλική Λεχαίου. Διαστάσεις: 0,52 x 0,32 μ. Κατάσταση διατήρησης: Πολύ κακή. Σώζεται ένα μικρό θραύσμα. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Αμφίγλυφο θωράκιο με εξαιρετικό γλυπτό διάκοσμο, ως προς το σχέδιο και την τεχνική. Η κύρια όψη καλύπτεται από διπλές συμπλεκόμενες ταινίες σύμφωνα με το σύστημα των σηρικών τροχών, πού απολήγουν σε κρινάνθεμα. Τα μεταξύ των ταινιών κενά γεμίζουν με μικρούς δίσκους, πού φέρουν σταυρική χάραξη. Στην οπίσθια όψη διπλές ταινίες σχηματίζουν φολιδωτά συμπλέγματα. Χρονολόγηση: β μισό 5 ου αι. Βιβλιογραφία: Βελισσάριος 1999, 337, πίν.205α. α. Εμπρόσθια όψη. β. Οπίσθια όψη. 116

-65- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Θεσσαλονίκη, καθολικό Μονής Λατόμου. Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Μέτρια. Ελλιπές στο άνω τμήμα. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Το θωράκιο φέρει πλούσιο διάκοσμο από συμπλεκόμενους κύκλους, των οποίων τα εναπομείναντα εσωτερικά και εξωτερικά ρομβοειδή κενά γεμίζουν με τετράφυλλα κοσμήματα. Η πλάγια δεξιά καθώς και η κάτω πλευρά του πλαισίου διαμορφώνονται από ένα κοιλόκυρτο κυμάτιο εσωτερικά και μία επίπεδη ταινία εξωτερικά, ενώ η αριστερή πλευρά είναι τελείως επίπεδη. Χρονολόγηση: Τέλη 5 ου αι. Βιβλιογραφία: Ξυγγόπουλος 1929, 153, εικ. 13. 117

-66- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Αττική, βασιλική Βραυρώνος. Διαστάσεις: 0,79 x 0,96 μ. Κατάσταση διατήρησης: Πολύ κακή. Σώζονται μικρά θραύσματα. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Η επιφάνεια του θωρακίου καλύπτεται από ένα διακοσμητικό χαλί, το οποίο δημιουργούνε επάλληλα συμπλέγματα τριφύλλων. Το θέμα πλαισιώνεται αρχικά από κοιλόκυρτο κυμάτιο και στη συνέχεια από πλατύ επίπεδο πλαίσιο. Χρονολόγηση: α μισό 6 ου αι. Βιβλιογραφία: Στίκας 1951, 62, εικ. 15, 17. α. Εμπρόσθια όψη. β. Σχεδιαστική αποκατάσταση. 118

-67- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Αττική, Σαλαμίνα. Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Πολύ κακή. Ελλιπές και σπασμένο σε τρία τμήματα. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Στην κύρια όψη του θωρακίου ρόμβος εγγράφεται εντός ορθογωνίου πλαισίου, το οποίο αποτελείται από ένα κοιλόκυρτο κυμάτιο εσωτερικά και μία επίπεδη ταινία εξωτερικά. Στο εσωτερικό πεδίο του ρόμβου παριστάνεται ρόδακας. Σε κάθε ένα από τα γωνιακά τρίγωνα εικονίζεται από ένα απίδι. Χρονολόγηση: α μισό 5 ου αι. Βιβλιογραφία: Πάλλας 1948-1949, 127. Πάλλας 1950, 235-238, 248, εικ. 3. 119

-68- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Φθιώτιδες Θήβες, βασιλική Α. Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Πολύ κακή. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο Προκονήσου. Περιγραφή: Στην κύρια όψη του θωρακίου τρεις ομόθετοι ρόμβοι εγγράφονται σε ορθογώνιο πλαίσιο αποτελούμενο από επάλληλες κυρτές ταινίες. Στο πεδίο του εσώτερου ρόμβου εικονίζεται ρόδακας πλαισιωμένος από τρίφυλλα. Τα γωνιακά τρίγωνα καλύπτονται από τρίφυλλα. Χρονολόγηση: 470 μ.χ. Βιβλιογραφία: Σωτηρίου 1929 1, 76, εικ. 88. Πάλλας 1950, 238-242, 248, εικ. 4, 5. 120

-69- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Διαστάσεις: 1,02 x 1,10 x 0,05 μ. Κατάσταση διατήρησης: Αρχική θέση: - Yλικό: Θεσσαλονίκη, Κρύπτη Αγίου Δημητρίου. Μέτρια. Ελλιπές στην άνω δεξιά γωνία. Λευκό μάρμαρο. Περιγραφή: Το σωζόμενο τεμάχιο αποτελεί το ήμισυ αμφίγλυφου δίδυμου θωρακίου. Στην κύρια όψη δύο διπλοί ρόμβοι εγγράφονται εντός τετραγώνου πλαισίου αποτελούμενου από δύο κυρτές ταινίες και μία κοιλόκυρτη. Οι γωνίες των ρόμβων απολήγουν σε τρίφυλλα. Το πεδίο του εσώτερου ρόμβου γεμίζει με λεπτά κλαδιά, τα οποία είναι διατεταγμένα αντιθετικά και απολήγουν σε τρίφυλλα. Στα δύο πάνω γωνιακά τρίγωνα εικονίζονται καρποί απιδιάς και στα δύο κάτω δελφίνια. Το κέντρο της οπίσθιας όψης καταλαμβάνει στεφάνη πού περικλείει χριστόγραμμα. Από την βάση της εκφύεται κυματοειδής βλαστός πού απολήγει σε κισσόφυλλο, πάνω στο οποίο στηρίζεται σταυρός με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών του. Το θέμα περιβάλλεται αρχικά από κοιλόκυρτο κυμάτιο και στη συνέχεια από πλατύ επίπεδο πλαίσιο. Χρονολόγηση: 5 ος αι. Βιβλιογραφία: Σωτηρίου 1952, 172, πίν. 48α. Παζαράς 1977, 32-33, πίν. Ι-ΙΙ, 3. α. Εμπρόσθια όψη. β. Οπίσθια όψη. 121

-70- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Κoρινθία, βασιλική Λεχαίου. Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Καλή Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Στην κύρια όψη του θωρακίου τρεις ομόθετοι ρόμβοι εγγράφονται σε τετράγωνο πλαίσιο, το οποίο αποτελείται από μία κοιλόκυρτη ταινία εσωτερικά και μία επίπεδη εξωτερικά. Στο πεδίο του εσώτερου ρόμβου εικονίζεται ρόδακας. Τα γωνιακά τρίγωνα παραμένουν ακόσμητα. Χρονολόγηση: Tέλη 5 ου αι. Βιβλιογραφία: Πάλλας 1958, 126, εικ. πίν. 102α. 122

-71- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Παλαιά Κόρινθος, κέντρο. Διαστάσεις: 0,46 x 1,49 x 0,10 μ. Κατάσταση διατήρησης: Κακή. Ελλιπές και σπασμένο σε δύο τμήματα. Αρχική θέση: Φράγμα του πρεσβυτερίου. Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Στην κύρια όψη του θωρακίου τρεις ομόθετοι ρόμβοι εγγράφονται εντός του πλαισίου, το οποίο αποτελείται αρχικά από μία κοιλόκυρτη ταινία εσωτερικά, στη συνέχεια από μία ελαφρώς κυρτή και τέλος από μία επίπεδη εξωτερικά. Οι κορυφές των γωνιών των ρόμβων απολήγουν σε τρίφυλλα και κισσόφυλλα. Στο πεδίο του εσώτερου ρόμβου εικονίζονται σταυρικά διατεταγμένα τρίφυλλα. Το σωζόμενο άνω αριστερά γωνιακό τρίγωνο καλύπτεται από φυλλοφόρο κλαδί. Χρονολόγηση: Τέλη 5 ου αι. Βιβλιογραφία: Scranton 1957, 104, πίν. 19, 1. 123

-72- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Φθιώτιδες Θήβες, βασιλική Β. Διαστάσεις: 0,75 x 0,71 μ. Κατάσταση διατήρησης: Κακή. Σπασμένο σε πολλά τμήματα. Αρχική θέση: - Yλικό: Μαύρος σχιστόλιθος. Περιγραφή: Στην κύρια όψη του θωρακίου δύο ομόθετοι ρόμβοι εγγράφονται σε τετράγωνο πλαίσιο. Στο πεδίο του εσώτερου ρόμβου εικονίζονται φυλλοφόροι βλαστοί. Τα γωνιακά τρίγωνα καλύπτονται επίσης από φυλλοφόρους βλαστούς. Το πλαίσιο του θωρακίου αποτελείται αρχικά από ένα κοιλόκυρτο κυμάτιο και στη συνέχεια από πλατιά επίπεδη ταινία. Χρονολόγηση: Τέλη 5 ου αι. Βιβλιογραφία: Λαζαρίδης 1966, 20, πίν. 6α. 124

-73- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Θεσσαλονίκη, Κρύπτη Αγίου Δημητρίου. Διαστάσεις: 0,43 x 1,05 x 0,045 μ. Κατάσταση διατήρησης: Πολύ κακή. Σώζεται μόνο το κεντρικό τμήμα. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο Προκονήσου. Περιγραφή: Ανήκει στον τύπο των θωρακίων με τους εντός ορθογωνίου πλαισίου εγγεγραμμένους ομόθετους ρόμβους. Σώζεται το κεντρικό τμήμα. Οι κορυφές των γωνιών τω ρόμβων απολήγουν σε τρίφυλλα και κισσόφυλλα. Στο πεδίο του εσώτερου ρόμβου εικονίζεται παράσταση παγωνιού, το οποίο ραμφίζει κλαδί πού απολήγει σε τρίφυλλο. Ένα άλλο κλαδί με κισσόφυλλα γεμίζει το κενό ανάμεσα στην αριστερή γωνία και στο κεφάλι του πτηνού. Χρονολόγηση: Τέλη 5 ου αι. Βιβλιογραφία: Σωτηρίου 1952, 172, πίν. 48γ. Παζαράς 1977, 34-35, πίν. ΙΙΙ, 6. 125

-74- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Φθιώτιδες Θήβες, βασιλική Αρχιερέως Πέτρου. Διαστάσεις: 1,16 x 0,67 μ. Κατάσταση διατήρησης: Μέτρια. Σώζεται κατά το ήμισυ. Αρχική θέση: - Yλικό: - Περιγραφή: Δίδυμο θωράκιο. Στην κύρια όψη του πρώτου θωρακίου τρεις ομόθετοι ρόμβοι εγγράφονται σε τετράγωνο πλαίσιο. Στο πεδίο του εσώτερου ρόμβου εικονίζονται σταυρικά διατεταγμένα τρίφυλλα. Τα γωνιακά τρίγωνα καλύπτονται από τρίφυλλα. Το πλαίσιο αποτελείται από δύο κυρτά κυμάτια εσωτερικά και μία επίπεδη ταινία εξωτερικά. Στο σωζόμενο τμήμα του δεύτερου θωρακίου εικονίζεται κύκλος από διπλή ταινία, πού περικλείει χριστόγραμμα. Τα μεταξύ των κεραιών κενά γεμίζουν με κισσόφυλλα. Χρονολόγηση: 5 ος 6 ος αι. Βιβλιογραφία: Λαζαρίδης 1969, 20, πίν. 20α. 126

-75- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Πρέβεζα, Νικόπολη, βασιλική Αλκίσωνος. Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Μέτρία. Ελλιπές στην άνω αριστερά γωνία. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Στην κύρια όψη του θωρακίου τρεις ομόθετοι ρόμβοι εγγράφονται σε ορθογώνιο πλαίσιο, το οποίο αποτελείται από ένα κοιλόκυρτο κυμάτιο εσωτερικά και μία επίπεδη ταινία εξωτερικά. Οι ακμές των γωνιών των ρόμβων απολήγουν σε τρίφυλλα. Στο πεδίο του εσώτερου ρόμβου εικονίζεται ρόδακας. Τα γωνιακά τρίγωνα παραμένουν ακόσμητα. Χρονολόγηση: Αρχές 6 ου αι. ( μέχρι το 516 ). Βιβλιογραφία: Ορλάνδος Σωτηρίου 1937, 78, εικ.1. Πάλλας, 1950, 242-244, 248, εικ. 6. 127

-76- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Θεσσαλονίκη, ναός Αγίας Σοφίας. Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Μέτρια. Ελλιπές κάτω δεξιά. Αρχική θέση: Άγνωστη. Βρέθηκε τοποθετημένο στο δάπεδο του ναού. Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Στην κύρια όψη του θωρακίου τρεις ομόθετοι ρόμβοι εγγράφονται σε ορθογώνιο πλαίσιο, το οποίο αποτελείται από μία κοιλόκυρτη ταινία εσωτερικά και μία επίπεδη εξωτερικά. Οι ακμές των γωνιών του μεσαίου ρόμβου, στον οριζόντιο άξονα, απολήγουν σε κισσόφυλλα. Το πεδίο του εσώτερου ρόμβου κοσμείται με πολύφυλλο ανθέμιο. Τα γωνιακά τρίγωνα παραμένουν ακόσμητα. Χρονολόγηση: α μισό 6 ου αι. Βιβλιογραφία: Mέντζος 1981, 219, πίν. 2β. 128

-77- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Δήλος, βασιλική του Θεσμοφορίου. Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Καλή Αρχική θέση: Φράγμα του πρεσβυτερίου. Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Στην κύρια όψη του θωρακίου τρεις ομόθετοι ρόμβοι εγγράφονται σε τετράγωνο πλαίσιο, το οποίο αποτελείται από ένα κοιλόκυρτο κυμάτιο εσωτερικά και μία επίπεδη ταινία εξωτερικά. Οι ακμές των γωνιών των δύο εσωτερικών ρόμβων απολήγουν σε κισσόφυλλα. Το πεδίο του εσώτερου ρόμβου καλύπτεται από πυροστρόβιλο. Τα γωνιακά τρίγωνα παραμένουν ακόσμητα. Χρονολόγηση: α μισό 6 ου αι. Βιβλιογραφία: Orlandos 1936, 90, εικ. 23. 129

-78- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Θεσσαλονίκη, Ροτόντα Αγίου Γεωργίου. Διαστάσεις: 0,58 x 0,83 x 0,05 μ. Κατάσταση διατήρησης: Πολύ κακή. Σώζεται το κεντρικό τμήμα. Αρχική θέση: - Yλικό: Λευκό μάρμαρο. Περιγραφή: Στην κύρια όψη, εντός ορθογωνίου πλαισίου από μία επίπεδη και δύο ελαφρώς κυρτές ταινίες, εγγράφονται τρεις ομόθετοι ρόμβοι με επίπεδες πλευρές. Οι κορυφές των γωνιών των ρόμβων απολήγουν σε τρίφυλλα. Εντός του πεδίου του εσώτερου ρόμβου εικονίζεται ανάγλυφη ανδρική προτομή. Το στόμα και η μύτη του είναι σπασμένα. Στο κάτω δεξιά γωνιακό τρίγωνο εικονίζεται δελφίνι σε έξεργο ανάγλυφο αλλά με πλαδαρό σχέδιο. Στο αντίστοιχο κάτω αριστερά τρίγωνο διακρίνεται η απόληξη φυτικού κοσμήματος. Η οπίσθια πλευρά είναι λεία και φέρει πλαίσιο αποτελούμενο από επίπεδη ταινία και κοιλόκυρτο κυμάτιο. Χρονολόγηση: α μισό 6 ου αι. Βιβλιογραφία: Παζαράς 1977, 37-39, πίν. IV, 7. 130

-79- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Σέρρες, Αμφίπολη, περίκεντρος ναός. Διαστάσεις: 1,10 x 1,44 μ. Κατάσταση διατήρησης: Καλή. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Αμφίγλυφο θωράκιο. Στην κύρια όψη τέσσερις ομόθετοι ρόμβοι εγγράφονται στο ορθογώνιο βαθμιδωτό πλαίσιο. Οι κορυφές των γωνιών των τριών εσωτερικών ρόμβων απολήγουν σε τρίφυλλα. Στο πεδίο του εσώτερου ρόμβου εικονίζεται ανάγλυφος σταυρός με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών του. Τα γωνιακά τρίγωνα καλύπτονται ανά δύο διαγωνίως, τα μεν από παραστάσεις πτηνών, τα δε από καρποφόρους βλαστούς. Η οπίσθια όψη κοσμείται με κύκλο, μέσα στον οποίο εγγράφεται λατινικός σταυρός με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών του. Χρονολόγηση: 6 ος αι. Βιβλιογραφία: Στίκας 1978, 61, πίν. 56γ, εικ. 2α, β. 131

-80- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Θεσσαλονίκη, περίβολος Μονής Βλατάδων. Διαστάσεις: 0,98 x 0,91 x 0,05 μ. Κατάσταση διατήρησης: Μέτρια. Άνω και κάτω αριστερά ελλιπές. Αρχική θέση: - Yλικό: Υπόφαιο μάρμαρο. Περιγραφή: Στην κύρια όψη, εντός ορθογωνίου πλαισίου από μία επίπεδη πλατιά ταινία και μία λεπτότερη, εγγράφονται δύο διπλοί ομόθετοι ρόμβοι των οποίων οι γωνίες απολήγουν του εξωτερικού σε τρίφυλλα και του εσωτερικού σε κισσόφυλλα. Στο εσωτερικό πεδίο των ρόμβων εικονίζεται ζεύγος αντινωτών σχηματοποιημένων δελφινιών, με χιαστί διασταυρούμενες τις ουρές τους. Το ανάγλυφο είναι άκρως επίπεδο και χαμηλό, τα περιγράμματα κάθετα, ενώ οι λεπτομέρειες του σώματος αποδίδονται εγχάρακτα. Τα γωνιακά τρίγωνα καλύπτονται ανά δύο διαγωνίως, τα μεν από ημίφυλλα άκανθας, τα δε από άμματα πού σχηματίζονται από διπλές ταινίες. Οι κορυφές των τριγώνων στις γωνίες του θωρακίου απολήγουν σε κισσόφυλλα. Χρονολόγηση: Μέσα 6 ου αι. Βιβλιογραφία: Ulbert 1969, 60, αρ. 155, πίν. 39. Παζαράς 1977, 47-49, πίν. ΧΙ, 18. 132

-81- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Θεσσαλονίκη, ναός Αγίας Σοφίας. Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Κακή. Ελλιπές και σπασμένο σε πολλά τμήματα. Αρχική θέση: Άγνωστη. Βρέθηκε τοποθετημένο στο δάπεδο του ναού. Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Η κύρια όψη του θωρακίου κοσμείται από τρεις ομόθετους ρόμβους πού εγγράφονται σε τετράγωνο βαθμιδωτό πλαίσιο. Οι κορυφές των γωνιών των θωρακίων απολήγουν σε τρίφυλλα και κισσόφυλλα. Το πεδίο του εσώτερου ρόμβου παραμένει ακόσμητο. Τα γωνιακά τρίγωνα καλύπτονται από βλαστούς πού απολήγουν σε τρίφυλλα. Χρονολόγηση: α μισό 6 ου αι. Βιβλιογραφία: Μέντζος 1981, 219, πίν. 2γ. 133

-82- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Λέσβος, βασιλική Αφεντέλλη. Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Κακή. Ελλιπές και σπασμένο σε πολλά τμήματα. Αρχική θέση: Φράγμα του πρεσβυτερίου. Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Στην κύρια όψη του θωρακίου τρεις ομόθετοι ρόμβοι εγγράφονται σε τετράγωνο πλαίσιο, το οποίο αποτελείται από δύο λεπτές επίπεδες ταινίες εσωτερικά και μία πλατιά εξωτερικά. Οι ακμές των γωνιών των ρόμβων απολήγουν σε τρίφυλλα και κισσόφυλλα. Στο πεδίο του εσώτερου ρόμβου εικονίζεται σταυρικά διατεταγμένο τετράφυλλο. Τα γωνιακά τρίγωνα παραμένουν ακόσμητα. Χρονολόγηση: α μισό 6 ου αι. Βιβλιογραφία: Ορλάνδος 1929, 51, εικ. 57. 134

-83- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Εύβοια, ναός Παναγίτσας Κάτω Βάθειας. Διαστάσεις: 0,85 x 1,23 μ. Κατάσταση διατήρησης: Καλή. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Το θωράκιο είναι εντοιχισμένο δεξιά της νότιας θύρας του ναού. Εντός του πλαισίου, πού αποτελείται από δύο ταινίες, εγγράφονται δύο ομόθετοι ρόμβοι πού περιβάλλουν συμπλεκόμενα τετράγωνα, εντός των οποίων εγγράφεται ανισοσκελής σταυρός με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών του. Οι γωνίες του διαγωνίως τεθειμένου τετραγώνου απολήγουν σε κισσόφυλλα. Τα μεταξύ του ρόμβου και του ορθογωνίου τριγωνικά κενά γεμίζουν με φυλλοφόρα κλαδιά και τρίφυλλα εγγεγραμμένα εντός καρδιόσχημου περιβλήματος. Χρονολόγηση: 6 ος αι. Βιβλιογραφία: Ορλάνδος 1951 2, 115, εικ. 5. 135

-84- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Έδεσσα, βασιλική Λόγγου. Διαστάσεις: 0,93 x 1,24 x 0,96 μ. Κατάσταση διατήρησης: - Αρχική θέση: Φράγμα του πρεσβυτερίου. Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Αμφίγλυφο θωράκιο. Στο κέντρο της μίας όψης εξάφυλλο άνθος περιβαλλόμενο από τετράφυλλο κυματοειδούς μορφής εγγράφεται σε δύο συμπλεκόμενα τετράγωνα. αποτελούμενα από διπλή ταινία. Το κεντρικό θέμα περιβάλλεται από ρόμβο διπλής ταινίας, που εγγράφεται στο πλαίσιο του θωρακίου. Σε κάθε πλευρά του ρόμβου σχηματίζεται από ένας κύκλος πού περιβάλει ρόδακα. Στο κέντρο της άλλης όψης εξάφυλλος ρόδακας εγγράφεται σε κύκλο από διπλή ταινία. Από την βάση του κύκλου εκφύονται βλαστοί πού απολήγουν σε κισσόφυλλα, πάνω στα οποία στηρίζονται ανισοσκελείς σταυροί με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών τους. Χρονολόγηση: α μισό 6 ου αι. Βιβλιογραφία: Μιχαηλίδης 1968, 212-214, σχέδ. 9, 10. 136

-85- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Λέσβος, βασιλική Αφεντέλλη. Διαστάσεις: 1,23 x 0,86 x 0,065 μ. Κατάσταση διατήρησης: Πολύ κακή. Ελλιπές και σπασμένο σε πολλά τμήματα Αρχική θέση: Πλάγιο διάφραγμα του τέμπλου. Yλικό: Λίθος. Περιγραφή: Αμφίγλυφο θωράκιο. Στην κύρια όψη του δύο έξεργα συμπλεκόμενα τετράγωνα περικλείουν κύκλο με εγγεγραμμένο ρόδακα. Έξω από το σύμπλεγμα αυτό προβάλλει λατινικός σταυρός με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών του. Το θέμα περιβάλλεται από δύο επίπεδες ταινίες, ανάμεσα στις οποίες παρεμβάλλονται δύο κυρτά κυμάτια. Στην οπίσθια όψη εικονίζεται εγχάρακτος κύκλος με εγγεγραμμένο σταυρό. Χρονολόγηση: α μισό 6 ου αι. Βιβλιογραφία: Μαστορόπουλος 1982, 365, πίν. 242γ. 137

-86- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Αμβρακικός κόλπος, βασιλική Κεφάλου. Διαστάσεις: 1,05 x 0,86 x 0,05 μ. Κατάσταση διατήρησης: Κακή. Ελλιπές και σπασμένο σε πολλά τμήματα Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Αμφίγλυφο θωράκιο. Στην κύρια όψη του δύο συμπλεκόμενα τετράγωνα από διπλές ταινίες περικλείουν ανάγλυφο λατινικό σταυρό με διαπλατυσμένες τις απολήξεις των κεραιών του. Οι ακμές των γωνιών του τετραγώνου στον κάθετο άξονα απολήγουν σε τρίφυλλα. Στην οπίσθια όψη του εντός δίσκου εγγράφεται λατινικός σταυρός, εκατέρωθεν της κάτω κεραίας του οποίου εικονίζονται δύο αντωπά πτηνά. Χρονολόγηση: 6 ος αι. Βιβλιογραφία: Μπάρλα 1968, 19-20, πίν. 16α, β, εικ. 2. α. Εμπρόσθια όψη. β. Οπίσθια όψη. 138

-87- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Φθιώτιδες Θήβες, βασιλική του Μαρτυρίου. Διαστάσεις: 1,09 x 1,295 x 0,08 μ. Κατάσταση διατήρησης: Πολύ καλή. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Αμφίγλυφο θωράκιο. Στην κύρια όψη του εικονίζονται τρεις συμπλεκόμενες οκτώσχημες ασπίδες, οι οποίες εγγράφονται σε κύκλο πού σχηματίζει κόμβους στον άξονα των γωνιών του τετραγώνου πλαισίου. Στο κέντρο του συμπλέγματος παριστάνεται το χρίσμα. Στην οπίσθια όψη εικονίζεται εντός κάμπου ελεύθερος ανισοσκελής σταυρός. Το πλαίσιο του θωρακίου αποτελείται αρχικά από ένα κοιλόκυρτο κυμάτιο και στη συνέχεια από μία επίπεδη ταινία. Χρονολόγηση: 6 ος αι. Βιβλιογραφία: Λαζαρίδης 1979, 64, πίν. 42α. 139

-88- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Φθιώτιδες Θήβες, βασιλική Β. Διαστάσεις: 0,93 x 0,66 μ. Κατάσταση διατήρησης: Πολύ κακή. Ελλιπές και σπασμένο σε τέσσερα τμήματα. Αρχική θέση: - Yλικό: Λευκό μάρμαρο. Περιγραφή: Αμφίγλυφο θωράκιο. Στην κύρια όψη του κύκλοι από διπλή ταινία συμπλέκονται μεταξύ τους και με το εξωτερικό πλαίσιο διαμέσου κόμβων και περικλείουν μικρότερους κύκλους, πού περιβάλλουν τετράφυλλα. Στο κέντρο του θωρακίου εικονίζονται σταυρικά διατεταγμένα τρίφυλλα. Τρίφυλλα καταλαμβάνουν και τις γωνίες του θωρακίου. Το πλαίσιο αποτελείται αρχικά από ένα κοιλόκυρτο κυμάτιο και στη συνέχεια από επίπεδη ταινία. Χρονολόγηση: Τέλη 5 ου αι. Βιβλιογραφία: Λαζαρίδης 1966, 20, πίν. 7α. 140

-89- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Παλαιά Κόρινθος, βασιλική Σκουτέλας. Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Κακή. Ελλιπές και σπασμένο σε τρία τμήματα. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Στην κύρια όψη του θωρακίου τέσσερα σταυρικά διατεταγμένα κρινάνθεμα περιβάλλονται από σταυρόσχημο κυματιστό πλαίσιο αποτελούμενο από διπλή ταινία, το οποίο συνδέεται διαμέσου κόμβων με τον κύκλο πού το περιβάλλει. Ο κύκλος, από διπλή ταινία σχηματίζει τέσσερις κόμβους στις γωνίες του πλαισίου, το οποίο αποτελείται αρχικά από ένα κοιλόκυρτο κυμάτιο και στη συνέχεια από επίπεδη ταινία. Χρονολόγηση: 6 ος αι. Βιβλιογραφία: Πάλλας 1954, 215, εικ. 5. 141

-90- Tόπος φύλαξης: Aυλή Μουσείου Τεγέας. Προέλευση: - Διαστάσεις: 0,69 x 0,88 x 1,13 μ. Κατάσταση διατήρησης: Καλή. Ελλιπές στην άνω αριστερά γωνία. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Η κύρια όψη του θωρακίου κοσμείται με το θέμα του πενταόμφαλου. Εντός επίπεδου πλαισίου, το οποίο διατηρείται πάνω, κάτω και δεξιά, γλυφή τετράγωνη τριμερής ταινία περιβάλλει διπλό κύκλο, ο οποίος συμπλέκεται δια μέσου κόμβων και με τις τέσσερις πλευρές του εξωτερικού τετραγώνου. Εντός των κύκλων περικλείεται σταυρός τύπου Μάλτας με εγχάρακτο περίγραμμα, τα άκρα των κεραιών του οποίου είναι έντονα καμπύλα και απολήγουν σε σταγόνες. Ο σταυρός βαίνει επί διβαθμιδωτής βάσης. Χρονολόγηση: 6 ος αι. Βιβλιογραφία: Ορλάνδος 1973, 106, εικ. 74. 142

-91- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Φθιώτιδες Θήβες, βασιλική του Μαρτυρίου. Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Μέτρια. Ελλιπές στο αριστερό τμήμα. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Στο κέντρο της κύριας όψης του θωρακίου τέσσερα σταυρικά διατεταγμένα ανθέμια περιβάλλονται από ρομβόσχημο πλαίσιο με έντονα καμπύλες τις πλευρές του, το οποίο το οποίο εγγράφεται στον κύκλο από διπλή ταινία πού το περιβάλλει. Τα εσωτερικά κενά του κύκλου καλύπτονται από αγκυλωτούς μαιάνδρους και τρίφυλλα, ενώ τα κενά ανάμεσα στον κύκλο και το πλαίσιο από ελισσόμενους βλαστούς και πολύφυλλα ανθέμια. Το θέμα του θωρακίου περιβάλλεται αρχικά από ένα κοιλόκυρτο κυμάτιο και στη συνέχεια από επίπεδο πλαίσιο. Χρονολόγηση: 6 ος αι. Βιβλιογραφία: Λαζαρίδης 1979, 64, πίν. 42β. 143

-92- Tόπος φύλαξης: - Προέλευση: Φίλιπποι, Οκτάγωνο, στόα. Διαστάσεις: - Κατάσταση διατήρησης: Μέτρια. Ελλιπές και σπασμένο σε τρία τμήματα. Αρχική θέση: - Yλικό: Μάρμαρο. Περιγραφή: Στην κύρια όψη του θωρακίου τέσσερα σταυρικά διατεταγμένα ανθέμια περιβάλλονται από σταυρόσχημο κυματιστό πλαίσιο αποτελούμενο από διπλή ταινία. Οι γωνίες του θωρακίου καταλαμβάνoνται από κρινάνθεμα. Το πλαίσιο αποτελείται αρχικά από ένα κοιλόκυρτο κυμάτιο και στη συνέχεια από μία επίπεδη ταινία. Χρονολόγηση: 6 ος αι. Βιβλιογραφία: Πελεκανίδης 1960, 93, πίν. 71α. 144

Eικόνες Εικ. 1. Καμαριώτισσα Σαμοθράκης, θωράκιο. Εικ. 2. Μουσείο Σμύρνης, υπέρθυρο. Εικ. 3. Ο σταυρός της Ανδριανουπόλεως, κύρια όψη. Εικ. 4. Τεγέα-Νύκλιο, σαρκοφάγος. 145

Εικ. 5. Αυλή Μουσείου Τεγέας, θωράκιο, οπίσθια όψη.. Εικ. 6. Καλαμπάκα, βασιλική της Παναγίας, θωράκια ενσωματωμένα στον άμβωνα. Εικ. 7. Ραβέννα, Άγιος Απολλινάριος in Classe, σαρκοφάγος. 146

Εικ. 8. Όλυμπος, βασιλική Λαυρεωτικού, θραύσμα θωρακίου. Εικ. 9. Φίλιπποι, βασιλική Β, θωράκιο. Εικ. 10. Αυλή Μουσείου Τεγέας, θωράκιο, οπίσθια όψη. 147

Εικ. 11. Λέσβος, βασιλική Υψηλομετώπου, θωράκιο. Εικ. 12. Εθνικό Μουσείο Ραβέννας, θωράκιο, οπίσθια όψη. Εικ. 13. Θεσσαλονίκη, ναός Αγίου Δημητρίου, θωράκιο. 148

Eικ. 14. Αυλή Μουσείου Τεγέας, θωράκιο από την θέση Προβαντηνού. Εικ.15. Φίλιπποι, βασιλική Β, θωράκιο. Eικ. 16. Ραβέννα, Εθνικό Μουσείο, θωράκιο από την Ουρσιανή βασιλική. 149

Εικ. 17. Λέσβος, βασιλική Αφεντέλλη, θωράκιο των κιονοστοιχιών. Εικ. 18. Έδεσσα, βασιλική Α Λόγγου, θωράκιο. Εικ. 19. Έδεσσα, βασιλική Α Λόγγου, θωράκιο. 150

Εικ. 20. Σέρρες, Παλαιά Μητρόπολη, ψευδοσαρκοφάγος, κύρια όψη. Εικ. 21. Θεσσαλονίκη, Άγιος Νικόλαος Ορφανός, γραπτό κόσμημα στη δεξιά πλευρά του τοξωτού ανοίγματος που οδηγεί από το βόρειο κλίτος στο Ιερό Βήμα. Εικ. 22. Αίγυπτος, Βαwit, τοιχογραφίες. 151

Εικ. 23. Άμιδα, Μεγάλο Τζαμί, κίονας. Εικ. 24. Μικρή Πρέσπα, ναός Αγίου Αχιλλείου, ψευδοσαρκοφάγος, κύρια όψη. Εικ. 25. Ραβέννα, Άγιος Βίταλιος, κιονόκρανο και επίθημα. 152

Εικ. 26. Αλυκή Θάσου, θωράκιο. Εικ. 27. Θεσσαλονίκη, Αχειροποίητος, επίθημα. Εικ. 28. Σλοβενία, Ευφρασιανή βασιλική του Παρεντίου, θραύσμα θωρακίου του άμβωνα. 153

Εικ. 29. Θάσος, Σταυρική βασιλική, θωράκιο. Εικ. 30. Μουσείο Πύλου, θωράκιο εκ Σωληναρίου Πυλίας. Εικ. 31. Λέσβος, βασιλική Αφεντέλλη. ψηφιδωτή παράσταση του Ιερού Βήματος. 154

Εικ. 32. Μουσείο Λιμένoς Θάσου, θωράκιο. Εικ. 33. Λέσβος, βασιλική Αφεντέλλη, ψηφιδωτό του πρώτου διαχώρου. Εικ. 34. Θεσσαλονίκη, περίβολος ναού Αγίας Σοφίας, θραύσμα θωρακίου, εμπρόσθια όψη. 155

Εικ. 35. Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών, κυκλική πλάκα προθέσεως από την Θήρα. Εικ. 36. Θεσσαλονίκη, ναός Αγίου Δημητρίου, θωράκιο. Εικ. 37. Πομπηία, τοιχογραφία στην οικία M. Lucretius Fronto. 156

Εικ. 38. Όστια, θέατρο. Εικ. 39. Πομπηία, τοιχογραφία στην οικία Venus Marina. Εικ. 40. Αθήνα, στοά του Αττάλου, όροφος. 157

Εικ. 41. Ραβέννα, Αρχιεπισκοπικό Μουσείο, θωράκιο από την Ουρσιανή βασιλική. Εικ. 42. Ιρμπίντ Ιορδανίας, Αρχαιολογικό Μουσείο, θωράκιο από την βόρεια βασιλική του Μπέιτ Ράς Ιορδανίας. Εικ. 43. Αθήνα, βασιλική Ασκληπιείου, θωράκιο. 158

Εικ. 44. Μουσείο Μυκόνου, θωράκιο από παλαιοχριστιανική βασιλική της Δήλου. Εικ. 45. Φθιώτιδες Θήβες, βασιλική Αρχιερέως Πέτρου, θωράκιο. Εικ. 46. Ραβέννα, Εθνικό Μουσείο, θωράκιο από τον ναό του Αγίου Βιταλίου. 159

Εικ. 47. Φθιώτιδες Θήβες, βασιλική Α, τμήμα πλαισίου πύλης. Εικ. 48. Φίλιπποι, βασιλική Α, θωράκιο. Εικ. 49. Φίλιπποι, βασιλική Α, θωράκιο. 160

Εικ. 50. Φίλιπποι, βασιλική Β, θραύσμα θωρακίου. Εικ. 51. Νίκαια, ναός τής Κοιμήσεως, θωράκιο. Εικ. 52. Λέσβος, βασιλική Αφεντέλλη, θραύσματα θωρακίου. 161

Εικ. 53. Απιδιά Λακωνίας, ναός Κοιμήσεως Θεοτόκου, μονολιθική σαρκοφάγος, κύρια όψη. Εικ.54. Πάτμος, Μονή Θεολόγου, μονολιθική σαρκοφάγος του Οσίου Χριστοδούλου, κύρια όψη. Εικ. 55. Ραβέννα, Εθνικό Μουσείο, θωράκιο. 162

Εικ. 56. Κρήτη, βασιλική Ελούντας θραύσμα θωρακίου. Εικ. 57. Θεσσαλονίκη, ναός Αγίου Δημητρίου, δίδυμο θωράκιο. Εικ. 58. Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών, μαρμάρινη τράπεζα από βασιλική Ελευσίνας. 163

Εικ. 59. Αθήνα, Στοά Αττάλου, μαρμάρινο κιονόκρανο. Εικ. 60. Θεσσαλονίκη, ναός Αγίας Σοφίας, κιονόκρανο Εικ. 61. Μονή Βατοπεδίου, καθολικό, θωράκιο του τέμπλου. 164

. Εικ. 62. Ραβέννα, ναός Αγίου Απολλιναρίου In Classe, ψηφιδωτή παράσταση αψίδας. Εικ. 63. Πάρος, βασιλική των "Τριών Εκκλησιών", Μαρμάρινη πλάκα άμβωνα. Εικ. 64. Ραβέννα, απότμημα της σαρκοφάγου του Επισκόπου Εκκλήσιου. 165

Εικ. 65. Θεσσαλονίκη, ναός Αγίου Δημητρίου, ανάγλυφο τόξο εκ του εξαγωνικού κιβωρίου. Εικ. 66. Βέροια, ναός Αγίων Νικολάου και Φανουρίου, ψευδοσαρκοφάγος, κύρια όψη. Εικ. 67. Βυζαντινό Μουσείο Ιωαννίνων, μαρμάρινο κιονόκρανο από την βασιλική του Αγίου Δονάτου στο Γλυκύ της Ηπείρου. 166