39 ο Γ.Ε.Λ. Αθήνας σχ. έτος 2013-14 Β4 ερευνητική εργασία μάσκα Στην Ελληνική γλώσσα η μάσκα ονομάζεται κόβαλο από το ρήμα κοβαλικεύω που σημαίνει παίζω το ρόλο του κατεργάρη, εξαπατώ 1
ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΕΣ Κατσιώρης Παναγιώτης Κέλη Γιουλιάνα Κοζώρη Κωνσταντίνα Κολοβού Βασιλική Κομνηνός Σάββας Κομποθανάσης Γεώργιος Κονγκίνη Γιωργία Κοντογεωργίου Γεώργιος Κοντοπούλου Χριστίνα Κορδαλής Νικόλαος Κορδαλής Χριστόφορος Κορπίδης Ξενοφών Κουτάλη Ειρήνη Κωνσταντοπούλου Ελένη-Μαρία Λίκα Ιωάννα Λιόλιος Αθανάσιος Λολιγιάννη Αγγελική Μανδηλαρά Αθηνά Μάνθος Γεώργιος Υπεύθυνη εκπαιδευτικός Χωριανοπούλου Μαρία 2
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Συμμετέχοντες...2 Περιεχόμενα...3 Πρόλογος...4 Λίγα λόγια...5 Εισαγωγή...6 Ευρώπη...8 Ελλάδα...9 Ιταλία...13 Ασία.16 Ινδία, Σρι Λάνκα, Ινδοκίνα...17 Ινδονησία...19 Κίνα.. 21 Κορέα.. 26 Ιαπωνία..28 Θέατρο Νο, μάσκες...30 Μογγολία.32 Αφρική.38 Αίγυπτος.39 Κεντρική και νότια Αφρική 41 Ακτή Ελεφαντοστού..47 Ζάμπια.48 Κεντρική Αμερική.49 Κεντρική Αμερική, Μάγια..50 Μεξικό, Αζτέκοι.51 Ωκεανία.....53 Μάσκες από άλλες κουλτούρες.54 Ωκεανία..55 Συμπεράσματα..57 Βιβλιογραφία....58 3
Πρόλογος Η εργασία αυτή πραγματοποιήθηκε με την επίβλεψη της εκπαιδευτικού Χωριανοπούλου Μαρίας και εντάσσεται στα πλαίσια του μαθήματος Ερευνητική Εργασία του τμήματος Β4 της Β' Λυκείου του 39ου ΓΕΛ Αθηνών. Στην Εισαγωγή αναφέρεται γενικά το θέμα με το οποίο ασχοληθήκαμε και παρουσιάζεται ο τρόπος διάρθρωσης της εργασίας. Το Θεωρητικό μέρος περιλαμβάνει γενικά τις πληροφορίες που βρήκαμε για τον πολυποίκιλο κόσµο της µάσκας και τον πολλαπλό ρόλο της, σε διάφορους πολιτισµούς, καθώς και τις διαθέσιμες πηγές, από τις οποίες προήλθαν αυτές οι πληροφορίες. Το Ερευνητικό μέρος περιλαμβάνει αναλυτικά την κατασκευή µάσκας µε τη µέθοδο της αποτύπωσης προσώπου µε γυψόγαζα, με δημιουργούς και µοντέλα τους ίδιους τους μαθητές. Τολµήσαµε να πειραµατιστούµε και να δηµιουργήσουµε. ουλέψαµε, µιλήσαµε για τέχνη, µάθαµε τεχνικές. Στη συνέχεια, η φαντασία και το γούστο καθόρισαν την επιζωγράφιση, τη διακόσµηση, το ύφος καθώς και την τοποθέτηση σε φανταστικό τόπο και χρόνο, με μια μυθοπλασία για την κάθε µάσκα. Η εργασία ήταν συνεργατική. 4
Λίγα λόγια Εδώ και πολλούς αιώνες η µάσκα είναι ένα µέσο στα χέρια των απλών ανθρώπων να διακωμωδήσουν, να σαρκάσουν, να αμφισβητήσουν, να εκφοβίσουν και να επικοινωνήσουν. Αποτελούν τα πιο εκφραστικά εργαλεία στα χέρια τους. Είναι η επικάλυψη του προσώπου µε σκοπό την παρουσίαση κάτι διαφορετικού από το καθηµερινό κοινωνικό πρόσωπο. Χρησιµοποιήθηκαν σε όλο τον κόσµο και σε όλες τις περιόδους. Οι κατασκευαστές µάσκας επέδειξαν µεγάλη επινοητικότητα στην επιλογή και στο συνδυασµό των διαθέσιµων υλικών. Ο χρήστης είναι αυτός που καλείται να υποδυθεί ένα καινούργιο χαρακτήρα «ζωντανεύοντας» τη µάσκα µε τις κινήσεις και τις στάσεις του. Το πόσο ο χρήστης ταυτίζεται µε το ρόλο που απαιτεί η µάσκα, εξαρτάται από ψυχολογικούς και κοινωνικούς παράγοντες. Σε µερικές κοινωνίες, οι µάσκες παρουσιάζονται και σε ακίνητη κατάσταση που σηµαίνει ότι η ίδια η µάσκα περιέχει τη µεταφυσική δύναµη αυτού που συµβολίζει. 5
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η μάσκα συναντιέται σε όλον τον κόσμο και διαχρονικά, με διάφορες λειτουργίες: Συναντάμε τη μάσκα του καρναβαλιού, του θεάτρου, τη νεκρική, τη μάσκα που συνδέεται με τις τελετές μύησης, τη μάσκα της μαγείας και τη θεραπευτική/ιατρική μάσκα.η μάσκα θα λέγαμε ότι χρησιμοποιήθηκε για να ελέγξει τον αόρατο κόσμο. Η καταγωγή της μάσκας εντοπίζεται σε αρχαίες μυστηριακές θρησκευτικές τελετές. Τα παλαιότερα προσωπεία βρέθηκαν στο βασιλικό νεκροταφείο της Ουρ, στη Μεσοποταμία και αποτελούσαν στοιχεία τέτοιων τελετών. Δεν υπάρχει λαός που για διαφορετικούς έστω λόγους και σε διαφορετικές περιόδους του έτους να μην έχει το έθιμο της μασκαράτας. Οι ειδικοί ανάγουν την εμφάνιση της μάσκας στην εποχή που πάτησε στη γη το πόδι του ο άνθρωπος και τη θεωρούν ως ένα από τα πιο σημαντικά έργα τέχνης που έχουν δημιουργηθεί, ως ένα πνευματικό προϊόν του ανώτερου νοητικά όντος. Προσωπίδες λατρείας που καλόπιαναν τα κακά πνεύματα, πολεμικές που τρομοκρατούσαν τους εχθρούς, καθώς και νεκρικές για να διώχνουν τα πνεύματα στο ταξίδι τους για τον άλλο κόσμο, συναντά κανείς σε πολλές ιστορικές περιόδους στην Ελλάδα, Αίγυπτο, Περού, Μεξικό, Καρχηδόνα. Ως μέσο μεταμφίεσης πρωτοχρησιμοποιήθηκε στην Ιταλία. Τον 16ο αιώνα δεν νοείται κάποια κυρία της αριστοκρατίας να μην φορά μάσκα όταν μεταμφιεζόταν τις Απόκριες. 6
Στην Ελλάδα το προσωπείο κατά καιρούς είχε πολλές και διαφορετικές χρήσεις. Νεκρικό, καμωμένο από χρυσό για να προσδίδει την ανάλογη λάμψη στο νεκρό βασιλιά, κάλυπτε τις δυσμορφίες του παγωμένου προσώπου. Άλλα προσωπεία τοποθετούνταν στα ιερά των ναών ως τάματα και αφιερώματα και τα πιο αποκρουστικά κρέμονταν στα σπίτια και τα καταστήματα και χρησίμευαν ως φυλακτά για τη βασκανία. Ευρύτατα τα προσωπεία χρησιμοποιήθηκαν και στο αρχαίο δράμα και κατά την εξέλιξή του πήραν ποικίλες μορφές, γυναικείες, αντρικές, κωμικές, τραγικές. Η μάσκα δεν γνωρίζει σύνορα και κάθε λαός της δίνει τη δική του ερμηνεία και τη χρησιμοποιεί σύμφωνα με τις παραδόσεις του. Η μάσκα ως αξεσουάρ γνώρισε μεγάλη άνθηση κυρίως τον 14ο αιώνα στις χώρες της Μεσογείου. Είναι πασίγνωστοι οι περίφημοι μασκοφόροι της Ρώμης, της Φλωρεντίας και της Βενετίας. Σήμερα δεν νοείται καρναβάλι χωρίς μάσκα, η οποία τείνει να εξελιχθεί σε ένα ανελέητο διαγωνισμό δημιουργίας εξαιρετικής τέχνης και αισθητικής. Μεταξωτές στη Βενετία, πορσελάνες, ζωγραφισμένες στο χέρι στη Νίκαια της Γαλλίας, εντυπωσιακές με φτερά στο Ρίο. Στη χώρα μας, εξακολουθούν να απεικονίζουν κλασικούς ήρωες των παιδικών παραμυθιών, να συνοδεύουν τις στολές μας ή να σατιρίζουν πολιτικά πρόσωπα. Οι Απόκριες είναι η μοναδική μας ευκαιρία μέσα στο χρόνο να βγάλουμε προς τα έξω τον πραγματικό μας εαυτό, γι αυτό θα πρέπει να προσέξουμε καλά τι μάσκα θα διαλέξουμε. 7
Ευρώπη 8
Ελλάδα 9
ΕΝΔΥΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΑΡΧΑΙΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ Μέρος της σκευής...η μάσκα Απ την αγγειογραφία μαθαίνουμε ότι οι ηθοποιοί της τραγωδίας φορούσαν περίτεχνα μακριά ρούχα, συχνά έντονα χρωματισμένα και βαριά διακοσμημένα και ψηλά παπούτσια, που ονομάζονταν κόθορνοι, κατά μίμηση του Διονύσου. Αργότερα προστέθηκε ένα κάλυμμα στο κεφάλι (όγκος) και μια προσθήκη από χοντρές σόλες στα παπούτσια. Τα κουστούμια αυτά έδιναν στους ηθοποιούς επιβλητική ανωτερότητα. Το πιο σημαντικό ήταν η μάσκα, που λέγεται ότι ήταν επινόηση του Θέσπη. Κατασκευασμένη από λεπτό ξύλο, φελό ή λινό έδινε τη δυνατότητα στους ηθοποιούς να παίζουν αρκετούς ρόλους... 10
Κάθε μάσκα (υπολογίζεται ότι υπήρχαν πάνω από 30 τύποι) δήλωνε την ηλικία, την κατάσταση, το φύλο και το κυρίαρχο συναίσθημα του χαρακτήρα. Ο ηθοποιός έκανε πλατιές, άπλετες χειρονομίες και βασιζόταν στην κλίμακα και στην εκφραστικότητα της φωνής του και έπνιγε την ατομικότητα του μέσα στον χαρακτήρα που υποδυόταν. Ο χορός, που χρειαζόταν μεγαλύτερη ελευθερία κινήσεων, φορούσε το ρούχο των ανθρώπων που υποδυόταν και ελαφριά μάσκα.οι ηθοποιοί της κωμωδίας φορούσαν λιγότερο άβολα και εμποδιστικά κουστούμια, μαλακές παντόφλες (σόκκοι), σφιχτά παντελόνια στο χρώμα του δέρματος, ένα κοντό χιτώνα γελοία παραγεμισμένο και, τουλάχιστο στην εποχή του Αριστοφάνη, ένα φαλλό από κόκκινο δέρμα, ενώ οι μάσκες τους ήταν υπερβολικές για να αναδεικνύεται άμεσα το κωμικό στοιχείο. Οι ηθοποιοί αυτοί έπρεπε να είναι και λίγο ακροβάτες. Οι ηθοποιοί στο σατυρικό δράμα, οι ακόλουθοι του Διονύσου φορούσαν μικρές γούνινες τιράντες στις οποίες ήταν προσαρμοσμένα μια ουρά κι ένας φαλλός. 11
Η νεκρική προσωπίδα ανδρικής μορφής, γνωστή ως προσωπίδα ''του Αγαμέμνονα'', είναι, ίσως, το διασημότερο από τα ευρήματα του Schliemann στους βασιλικούς τάφους των Μυκηνών. Έχει κατασκευασθεί από παχύ έλασμα που σφυρηλατήθηκε πιθανότατα σε ξύλινο πυρήνα, ενώ οι λεπτομέρειες προστέθηκαν σε δεύτερο στάδιο με αιχμηρό εργαλείο. Είναι η ωραιότερη από τις πέντε συνολικά χρυσές προσωπίδες, που έχουν βρεθεί στον Ταφικό Κύκλο Α των Μυκηνών και φαίνεται ότι προορίζονταν για άνδρες ηγεμόνες. Η συγκεκριμένη είναι η μοναδική που απεικονίζει γενειοφόρο άνδρα, αλλά και η μοναδική με τόσο έντονη απόδοση των χαρακτηριστικών του προσώπου. 12
Ιταλία Η πιο δημοφιλής και όχι άδικα, η μάσκα του Καρναβαλιού της Βενετίας. Εμφανίστηκε κατά το Μεσαίωνα και δεν υπάρχουν στοιχεία που να εξηγούν το κίνητρο που ανάγκασε τους Βενετσιάνους να καλύπτουν το πρόσωπό τους και να κρύβουν την ταυτότητα και τα συναισθήματά τους σε δημόσιους χώρους, ακόμη και καθ όλη τη διάρκεια του χρόνου. Σύμφωνα με τους ιστορικούς, οι μάσκες φοριούνταν στην πόλη της Βενετίας από πρόσωπα που ήθελαν να κρυφτούν από τους δανειστές τους, άτομα που είχαν παράνομες σχέσεις, που έπαιζαν τυχερά παιχνίδια, πήγαιναν σε χορούς ή ανακατεύονταν με κουτσομπολιά και σκάνδαλα, ιεροεξεταστές, κατασκόπους, πλούσιους και φτωχούς. Η μάσκα έγινε σύμβολο της ελευθερίας και της καταπάτησης όλων των κοινωνικών κανόνων που επιβάλλονταν από την Ενετική Δημοκρατία. Η ανωνυμία της μάσκας δημιούργησε μια ιδιόρρυθμη ισότητα ανάμεσα στους πολίτες της Βενετίας, ευνόησε την ανάπτυξη του αυτοσχέδιου θεάτρου του δρόμου, της Commedia dell arte αλλά ευνόησε και ευγενείς, για να μπορούν να μπαινοβγαίνουν ανενόχλητοι σε λαϊκές γειτονιές, θέατρα, χορούς και μοναστήρια, διευκόλυνε άτομα που διέπρατταν παράνομες δραστηριότητες, κλοπές, βιασμούς, φόνους ή άτομα σαν τον διαβόητο καρδιοκατακτητή Τζάκομο Καζανόβα, που έγραψε ιστορία ξελογιάζοντας το «αδύναμο φύλο», ακόμη και μοναχούς και μοναχές που με την κάλυψη μιας μάσκας, επιδίδονταν σε ασυδοσίες. 13
Έτσι, η υπερβολική χρήσης μάσκας στην καθημερινή ζωή από τους ελευθεριάζοντες πολίτες και ταξιδιώτες της Βενετίας, ανάγκασε τις αρχές να εκδώσουν νόμους και διατάγματα για τον περιορισμό και τον έλεγχο της και τελικά μετά την πτώση της Δημοκρατίας της Βενετίας και κατά τη διάρκεια της αυστριακής κατοχής, η χρήση της απαγορεύτηκε εκτός από την περίοδο της Αποκριάς ή σε ιδιωτικούς χορούς. Οι βενετσιάνικες μάσκες αρχικά ήταν απλές στο σχέδιο και τη διακόσμηση.η ζήτησή τους ήταν τόσο μεγάλη, που άρχισαν να μετατρέπονται σε πιο περίτεχνες κατασκευές, κατασκευασμένες από δέρμα, papier mache, πορσελάνη ή με μια πρωτότυπη τεχνική από γυαλί, ενώ αργότερα άρχισαν να ζωγραφίζονται στο χέρι και να διακοσμούνται με γούνα, φυσικά φτερά, πολύτιμα μέταλλα και λίθους και να γίνονται διάσημες σε όλη την Ευρώπη. Σήμερα θεωρούνται το έμβλημα του Βενετσιάνικου Καρναβαλιού. 14
15
ασία 16
Ινδία, Σρι-Λάνκα, Ινδοκίνα Χαρακτήρες με μάσκες υπήρχαν στα ινδικά δράματα, βασισμένα στα έπη του Μαχαμπαράτα και του Ραμαγιάνα.Οι ινδικές μάσκες διακρίνονται για τις σκαλισμένες εικόνες τεράστιων κεφαλιών, τα οποία κυριαρχούν στους ναούς των Ινδουιστών και των Βουδιστών.Έχουν σκοπό να διώξουν το κακό και σχετίζονται με το ζωϊκό κόσμο. Οι μάσκες χρησιμοποιούνται πρακτικά κατά τη διάρκεια τελετών στη Νότια και νοτιοανατολική 17 Ασία.
18
Ινδονησία Ο χορός με μάσκες φανερώνει επιρροή ασκημένη από τον Ινδουισμό και τον Βουδισμό. Οι χορευτές με μάσκες θεωρούνταν ερμηνευτές των θεών από παλαιότερες ακόμη γενιές.ιθαγενείς Ινδονησιακές Φυλές, όπως οι Νταγιάκ, έχουν το χορό με μάσκα Χουντόκ, που αντιπροσωπεύει πνεύματα της φύσης. 19
20
Κίνα Οι μάσκες χρησιμοποιούνταν σε αρχαίες θρησκευτικές τελετές. Μεταγενέστερες μορφές μασκών φέρνουν στο φώς μύθους και σύμβολα από το Σαμανισμό και τον Βουδισμό. Χορευτικές μάσκες Σίγκονγκ χρησιμοποιούνταν σε σαμανικές τελετές για να τιμηθούν οι Θεοί, ενώ οι χορευτικές μάσκες Νούο προστάτευαν από τα κακά πνεύματα.ο γαμήλιες μάσκες χρησιμοποιούνταν για προσευχή, έτσι ώστε ο γάμος του ζεύγους να διαρκέσει και να υπάρχει καλοτυχία.οι Κινέζικες μάσκες έχουν πολύχρωμα σχέδια. 21
22
Ακόμη και σήμερα οι κινεζικές μάσκες χρησιμοποιούνται σε δύο κύρια στοιχεία του κινέζικου πολιτισμού.οι μάσκες για την πρωτοχρονιά, όπου φοριούνται από τους Κινέζους για να υποδεχτούν το νέο έτος και οι μάσκες Opera όπου είναι τα πρόσωπα των ηθοποιών βαμμένα με τέτοιο τρόπο ώστε να απεικονίζουν τα χαρακτηριστικά του ρόλου που κάθε ηθοποιός παίζει.οι μάσκες για την εορταστική περίοδο της πρωτοχρονιάς, η οποία ανάλογα με τα φεστιβάλ μπορεί να κρατήσει μέχρι και μια εβδομάδα, απεικονίζουν τις διαθέσεις και τα συναισθήματα της απόλαυσης και της ευτυχίας που συμπλέουν με τις τελετές και τα φεστιβάλ.αποτελούνται από πολλά υλικά, όπως πέτρες, μέταλλα, δέρμα και ύφασμα, χαρτί γρασίδι κ.α. και πολλά και διαφορετικά χρώματα και σχέδια 23
24
Κορέα Οι Κορεάτικες μάσκες είναι άμεσα συνδεδεμένες με το Σαμανισμό και αργότερα στους θρησκευτικούς χορούς. Χρησιμοποιούνταν ακόμη και σε περίοδο πολέμου και από τους στρατιώτες, αλλά και από τα άλογά τους. 26
27
Ιαπωνία Οι μάσκες στην Ιαπωνία ήταν μέρος μεγάλης θεατρικής παράδοσης.οι αρχαιότερες μάσκες είναι οι γκικάκου.αν και δεν υπάρχουν πια, από αυτές προήλθε το μπουκάκου,ένα χορευτικό δράμα που χρησιμοποιούσε μάσκες με κινητά σαγόνια.οι μάσκες Νο, που προήλθαν από το γκικάκου και το μπουκάκου, χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά από άνδρες, γυναίκες, τρελούς, θεούς και δαίμονες.το Καμπούκι είναι το θέατρο της σύγχρονης Ιαπωνίας, αλλά δεν υπάρχουν μάσκες, μόνο ζωγραφισμένα πρόσωπα. 28
29
ΘΕΑΤΡΟ ΝΟ Το θέατρο Νο αναπτύχθηκε μαζί με το κιόγκεν και εμφανίστηκε τον 14ο αιώνα. Έχει τις ρίζες του στο θρησκευτικό τελετουργικό,αλλά εξελίχθηκε μέσα από αριστοκρατικές και λαϊκές μορφές τέχνης. Η μορφή που διατηρείται μέχρι σήμερα, δόθηκε στο Νο, κατά την περίοδο Μουρομάτσι (1336-1573), από τον Κανάμι Κιγιοτσούγκου και τον γιο του Ζεάμι Μοτοκίγιο, όταν και χορηγούνταν από τους σογκούν Ασικάγκα. Παραστάσεις συνεχίζονταν κατά τους επόμενους αιώνες, αλλά νέα έργα σταμάτησαν να δημιουργούνται μετά τον 16ο αιώνα. Στις αρχές του 17ου αιώνα αποκλείστηκαν για λόγους δημόσιας ηθικής οι γυναίκες ηθοποιοί, από το Νο, αλλά και το καμπούκι.κατά την περίοδο 1868-1912, παρόλο που το Νο έχασε την κρατική χορήγηση, αναγνωριζόταν ως ένα από τα τρία είδη εθνικού θεάτρου της Ιαπωνίας. Σήμερα, υπάρχουν περίπου 1500 επαγγελματίες ηθοποιοί θεάτρου Νο, ενώ το σύγχρονο ρεπερτόριο περιλαμβάνει 250 έργα. ΜΑΣΚΕΣ ΘΕΑΤΡΟΥ ΝΟ Οι μάσκες του θεάτρου Νο φτιάχνονται από υλικά όπως πηλός, βερνίκι, ύφασμα, χαρτί και ξύλο. Καθώς, οι ηθοποιοί ήταν άντρες στη μέση ηλικία, απεικονίζουν θηλυκά ή μη ανθρώπινα πρόσωπα (θεοί, δαίμονες, ζώα), αλλά και νεαρούς ή γηραιότερους άνδρες. Απ' την άλλη πλευρά όσοι ηθοποιοί δε φοράνε μάσκες, παίζουν το ρόλο ενήλικου ανδρός, στην ηλικία των είκοσι, των τριάντα ή των σαράντα.όσοι ηθοποιοί φορούσαν μάσκα, μη μπορώντας να εκφράσουν τα συναισθήματά τους με την έκφραση του προσώπου, κατέφευγαν στις χειρονομίες και γενικότερα τη "γλώσσα του σώματος". Παράλληλα, οι μικρές τρύπες των ματιών στις μάσκες, δημιουργούσαν πρόβλημα στους ηθοποιούς, αφού περιόριζαν το οπτικό πεδίο πάνω στη σκηνή. 30
μάσκα γέροντα μάσκα γυναίκας μάσκα γυναικείου δαίμονα μάσκα δαίμονα μάσκα εφήβου 31
Μογγολία Ο αρχαίος θρησκευτικός χορός Tsam, είναι ένα σημαντικό θρησκευτικό τελετουργικό που αντανακλά τις βουδιστικές διδασκαλίες μέσα από εικόνες. Πρόκειται για μια θεατρική τέχνη που γίνεται από ειδικευμένους χορευτές φορώντας υπέροχα διακοσμημένα κοστούμια, τα οποία αντιπροσωπεύουν τους χαρακτήρες των διαφόρων αγίων προσώπων και τους διαβόλους, τα ζώα και τους ανθρώπους. Μέσα από την ιστορία, τη μουσική, και το χορό παρουσιάζεται το ευρύ φάσμα των προσωπικοτήτων των χαρακτήρων που απεικονίζονται. Για να συμβολιστούν θετικά και αρνητικά χαρακτηριστικά χρησιμοποιούνται χαρακτήρες από δημοφιλείς ιστορίες και ζώα, όπως το λιοντάρι (ο βασιλιάς των άγριων ζώων), το ελάφι (η ομορφιά ανάμεσα στα ζώα),το κοράκι (η μάντης) και άλλα κατοικίδια ζώα. Επιπλέον, τα χρώματα και η διακόσμηση των κοστουμιών ποικίλλουν ανάλογα με προς τη φύση της προσωπικότητας των χαρακτήρων. 32
Ο χορός Tsam περιλαμβάνεται στην μορφή τέχνης που ονομάζεται "Doigar", το οποίο ενσωματώνει τόσο την ανεξάρτητη φαντασία όσο και ένα από τα δέκα είδη της σοφίας, σύμφωνα με την αρχαία ινδική φιλοσοφία. Η τελετή χορού Tsam εισήχθη για πρώτη φορά στη Μογγολία τον 8ο αιώνα, όταν ο διάσημος Ινδός άγιος Lovon Badamjunai κλήθηκε στη Μογγολία να αγιάσει την κατασκευή του πρώτου ναού του Θιβέτ. Από εκείνη τη στιγμή, ο χορός Tsam διεξήχθη σύμφωνα με την παραδοσιακή διδασκαλία της Nyambdeyan, και κατά τη διάρκεια του 16ου αιώνα, έγινε δημοφιλής σε πολλά μέρη. Τελικά, πάνω από 500 μοναστήρια από τα 700 στη Μογγολίας μοναστήρια είχαν τις δικές τους τοπικές παραλλαγές της τελετής. Λαϊκή τέχνη και μητρική σοφία έπαιξε σημαντικό ρόλο στην παραγωγή των επιμέρους χορούς Tsam.Τραγούδι και το χορό, τη μουσική, διακοσμητικές τέχνες, και άλλα είδη λαϊκής τέχνης περιλαμβάνονται στην τελετή Tsam. Παρά το γεγονός ότι ο χορός Tsam βασίστηκε στην ινδική λαϊκή τέχνη και διαδόθηκε στο Θιβέτ ήταν ιδιαίτερα ανεπτυγμένος στη Μογγολία. Για το λόγο αυτό, ο χορός tsam θα έχει μια μόνιμη θέση στην ιστορία των τεχνών του θεάτρου του κόσμου. 33
Οι Μογγολικές μάσκες που συμβολίζουν την πραγματική παρουσία μιας θεότητας δεν έχουν τα μάτια τους τρυπημένα. Κατά συνέπεια, οι καλλιτέχνες έπρεπε να κοιτάξουμε μέσα από τα στόματα των μασκών. Καθώς οι μάσκες ήταν η προσωρινή κατοικία των θεών και των δαιμόνων, οι μάσκες θα έπρεπε να είναι σαν αγάλματα και να αντιμετωπίζονται ως ιερά αντικείμενα. Όταν δεν χρησιμοποιούνταν είχαν αποθηκευθεί σε μοναστήρια και δινόταν φόρος τιμής στις καθημερινές τελετουργίες που τελούνταν σε αυτά. Σήμερα στη Μογγολία γίνονται προσπάθειες να αναβιωθεί η παράδοση, με τους ηλικιωμένους μοναχούς να διδάσκουν στους νέους τα τελετουργικά και χορογραφία του Tsam. 34
35
Ορισμένες μάσκες με τα ονόματά τους amindi-indam Namsrai Khokhimoi 36
Ολόσωμοι χορευτές Tsam 37
αφρική 38
Αίγυπτος Ο υπερβολικά διαδεδομένος ενταφιασμός των νεκρών με το πρόσωπο καλυμμένο από ένα προσωπείο, είναι κατανοητό ότι είναι στενά συνδεδεμένος με τη λατρεία των νεκρών. Αυτή μπορεί να καλύψει αρκετές λειτουργίες. Να προφυλάξει το νεκρό από τα πνεύματα, τα κακά και τα βλαβερά. Να υπερασπίσει προφυλάξει την εικόνα του, ενώ η ψυχή περιπλανάται χωρίς τέλος, πέρα από εδώ. Από όλους τους αρχαίους πολιτισμούς της λεκάνης της Μεσογείου ο αιγυπτιακός πολιτισμός είναι αυτός που έδωσε την πιο μεγάλη αίγλη και την πιο μεγάλη σημασία στη λατρεία των νεκρών. Το λειτουργικό και οι τεχνικές της ταρίχευσης βαλσάμωσης έγιναν από την αρχαιότητα, αντικείμενα περιγραφών και σχολίων. Γύρω στο έτος 2000 πριν από την «εποχή» μας, εμφανίζονται τα πρώτα νεκρικά προσωπεία, στις μούμιες της Αιγύπτου. Οι ζωγραφιές τους θυμίζουν τις γραμμές του νεκρού. Η τέχνη του νεκρικού προσωπείου αγγίζει στην Αίγυπτο τον κολοφώνα της, στην εποχή της «Νέας Αυτοκρατορίας». Τα προσωπεία από χρυσό είναι τοποθετημένα πάνω στις μούμιες σπουδαίων προσώπων. Μάσκα μούμιας, Αίγυπτος 1100 π.χ. 39
Η διασημότερη όμως, παγκοσμίως, νεκρική μάσκα, είναι αυτή του Φαραώ Τουτανγχαμών η οποία κάλυπτε ολόκληρο το πρόσωπο του Φαραώ και αναπαρήγαγε τη βασιλική κόμμωση. Στην Αίγυπτο, την ίδια εποχή περίπου, οι Φαραώ δεν θάβονται πλέον σε πυραμίδες, αλλά σε τάφους, στην Κοιλάδα των Βασιλέων. Ο τάφος του Τουτανγχαμών που ανακαλύφθηκε το 1922, έκρυβε ένα καταπληκτικό θησαυρό από πολύτιμα αντικείμενα, κοσμήματα, τρόφιμα και ρούχα. Η μούμια του Φαραώ, έφερε μάσκα φτιαγμένη από χρυσό, λάπις, λάζουλι και άλλους ημιπολύτιμους λίθους (1340 π.χ. περίπου Κάϊρο, Αιγυπτιακό Μουσείο). 40
Κεντρική και Νότια Αφρική Οι τελετουργικές μάσκες είναι ένα βασικό χαρακτηριστικό του παραδοσιακού πολιτισμού και της τέχνης των λαών της Κεντρικής και της Δυτικής Αφρικής. Ενώ οι συγκεκριμένες επιπτώσεις που συνδέονται με τελετουργικές μάσκες ποικίλλουν σε μεγάλο βαθμό σε διάφορους πολιτισμούς, μερικά χαρακτηριστικά είναι κοινά για τις περισσότερες αφρικανικές κουλτούρες : π.χ., οι μάσκες έχουν συνήθως μια πνευματική και θρησκευτική σημασία και χρησιμοποιούνται σε τελετουργικούς χορούς και τις κοινωνικές και θρησκευτικές εκδηλώσεις, και ένα ειδικό καθεστώς αποδίδεται στους καλλιτέχνες που δημιουργούν μάσκες και σε εκείνους που τα φορούν σε τελετές. Στις περισσότερες περιπτώσεις, μάσκα αποφάσεων είναι μια τέχνη που έχει περάσει από πατέρα σε γιο, μαζί με τη γνώση των συμβολικών εννοιών στις εν λόγω μάσκες. Είναι οι μάσκες ένα από τα στοιχεία της αφρικανικής τέχνης που έχουν προφανώς επηρεάσει την ευρωπαϊκή και δυτική τέχνη γενικότερα. Στον 20ο αιώνα, καλλιτεχνικά κινήματα όπως ο κυβισμός, εξπρεσιονισμός και ο φοβισμός, έχουν συχνά εμπνευστεί από την μεγάλη και ποικίλη κληρονομιά των αφρικανικών μασκών. Επιρροές αυτής της κληρονομιάς μπορεί επίσης να βρεθούν σε άλλες παραδόσεις, όπως στη Νότια και Κεντρική Αμερική: μασκοφόροι, το Καρναβάλι και οι παρελάσεις. 41 «οι δεσποινίδες της Αβινιόν» 1907 Pablo Picasso
Τα ζώα είναι κοινά θέματα στις αφρικανικές μάσκες. Μάσκες ζώων μπορεί να αντιπροσωπεύουν πραγματικά το πνεύμα των ζώων, έτσι ώστε η μάσκα - χρήστη γίνεται ένα μέσο για να μιλήσει για τα ίδια τα ζώα ( π.χ. να ζητήσει από τα άγρια θηρία να μείνουν μακριά από το χωριό ) σε πολλές περιπτώσεις, εντούτοις, ένα ζώο είναι επίσης ένα σύμβολο ειδικών αρετών. Κοινά θέματα των ζώων περιλαμβάνουν: βουβάλια ( συνήθως αντιπροσωπεύουν τη δύναμη, όπως στον πολιτισμό Baoulé ), κροκόδειλος, γεράκι, ύαινα, αγριόχοιρο και αντιλόπη. Οι αντιλόπες έχουν ένα θεμελιώδη ρόλο σε πολλούς πολιτισμούς της περιοχής του Μαλί ( για παράδειγμα στο Ντόγκον και Bambara πολιτισμός) ως εκπροσώπους της γεωργίας. Οι μάσκες-αντιλόπη είναι πολύ αφηρημένες, με γενικό ορθογώνιο σχήμα και πολλά κέρατα (=άφθονη συγκομιδή). Οι μάσκες-αντιλόπη (ονομάζονται chiwara ) έχουν μακρά κέρατα (=ακμάζουσα ανάπτυξη), τα πόδια (=ρίζες ), μακριά αυτιά (=τα τραγούδια τραγουδισμένα από τις εργαζόμενες γυναίκες κατά την περίοδο της συγκομιδής ), και μια γραμμή σχήματος ζικ-ζακ που αντιπροσωπεύει τη διαδρομή που ακολουθείται από τον Ήλιο μεταξύ ηλιοστασίων. Μια κοινή παραλλαγή στο θέμα των ζωόμορφων μασκών, είναι η σύνθεση των διάφορων διακριτών χαρακτηριστικών των ζώων σε μια ενιαία μάσκα, μερικές φορές μαζί με τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Η συγχώνευση διαφορετικών χαρακτηριστικών των ζώων, είναι ένα μέσο για να αντιπροσωπεύουν μια ασυνήθιστη, ειδική αρετή ή υψηλή κατάσταση. 42
Για παράδειγμα, μυστικές κοινωνίες των ανθρώπων Senufo της Ακτής του Ελεφαντοστού έχουν μάσκες που γιορτάζουν την εξαιρετική δύναμη της κοινωνίας με τη συγχώνευση τριών διαφορετικών συμβόλων " κίνδυνος " : κέρατα αντιλόπης, δόντια κροκοδείλου και κυνόδοντες. Άλλο γνωστό παράδειγμα είναι οι μάσκες του λαού Songye (λεκάνη Κονγκό), που συνθέτουν σε μια μάσκα στοιχεία όπως: ρίγες ζέβρας, δόντια κροκόδειλου, μάτια χαμαιλέοντα, μεταξωτές κορδέλες, φτερά κουκουβάγιας κ.α. 43
μάσκα mwana PWO μάσκα ndeemba μάσκα mwaas hambooy Προγονικές μάσκες ( μάσκες των νεκρών ) Δεδομένου ότι η προσκύνηση των προγόνων αποτελεί θεμελιώδες στοιχείο των περισσότερων αφρικανικών παραδοσιακών πολιτισμών, δεν είναι έκπληξη το γεγονός ότι ο νεκρός είναι επίσης ένα κοινό θέμα για μάσκες. Οι μάσκες που αναφέρονται σε νεκρούς προγόνους, συχνά διαμορφώνονται από ένα ανθρώπινο κρανίο. Ένα πολύ γνωστό παράδειγμα είναι η mwana PWO ( κυριολεκτικά, " νεαρή γυναίκα " ) από τους ανθρώπους Chokwe ( Αγκόλα ), που αναμιγνύει στοιχεία που αναφέρονται στην γυναικεία ομορφιά ( καλές αναλογίες οβάλ πρόσωπο, μικρή μύτη και πηγούνι), αλλά και άλλων αναφερόμενες στο θάνατο (βυθισμένες οφθαλμικές κόγχες, σκασμένο δέρμα ) που αντιπροσωπεύει μία πρόγονο η οποία πέθανε νέα. Επίσης, χρησιμοποιούνταν σε τελετές, όπως οι τελετές περιτομής και τελετές που συνδέονται με την ανανέωση της λατρείας των νεκρών. Πιο συχνά συνδέονται με τη γονιμότητα και την αναπαραγωγή. Πολλές νεκρικές μάσκες έχουν επίσης σεξουαλικά σύμβολα.η μάσκα ndeemba του λαού Yaka ( Αγκόλα και Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό ), για παράδειγμα, έχει διαμορφωθεί μετά από ένα κρανίο που συμπληρώνεται με ένα φαλλικό σχήμα. Ειδική κατηγορία πρόγονικής μάσκας είναι εκείνη όπου οι μάσκες σχετίζονται με αξιοσημείωτα, ιστορικά ή θρυλικά άτομα. Η μάσκα mwaash ambooy του λαού Kuba ( ΛΔ Κονγκό ), για παράδειγμα, αποτελεί το θρυλικό ιδρυτή του Βασιλείου Kuba, Woot, ενώ η μάσκα mgady amwaash αντιπροσωπεύει τη γυναίκα του Mweel. 44
μάσκα mgady amwaash 45
Οι λαοί πίστευαν ότι οι μάσκες συγκεντρώνουν τεράστιες δυνάμεις. Γι' αυτό και η χρήση τους επεκτάθηκε σε πολλούς τομείς της ζωής τους. Ζωόμορφη μάσκα για τελετουργίες που σχετίζονται με τις αγροτικές δουλειές. Οι μάσκες χρησιμοποιήθηκαν στις τελετές και γιορτές όλων σχεδόν των αρχαίων πολιτισμών, συνδυάζοντας συχνά χαρακτηριστικά ανθρώπων και ζώων. Έτσι, συμβολίζονταν η ένωση του ανθρώπινου είδους με όλα τα όντα του πλανήτη. Στην Αφρική η μάσκα χρησιμοποιείται σε τελετουργικό χορό. Ο συνδυασμός στοιχείων από ζώα συμβολίζει το χάος και το σύμπαν.οι μάσκες της Αφρικής αναπαριστούν πνεύματα, θεούς και μυθικά τέρατα, ζώα, και άλλα στοιχεία της φύσης αλλά και κάθε τι που πιστεύουν ότι είναι πιο ισχυρό από τον άνθρωπο. Τις χρησιμοποιούν σε τελετουργίες. Πιστεύουν ότι, όσο πιο παλιές είναι τόσο πιο ισχυρές είναι επειδή κρύβουν τη δύναμη των προγόνων. 46
Ακτή Ελεφαντοστού Το ιερό πνεύμα της αρχαίας Μητέρας που καθοδηγεί τις έφηβες στην γιορτή ενηλικιώσης.φοριέται σε γιορτές. Ο χορευτής που τη φορά βρίσκεται στο κέντρο της προσοχής Τελετουργικό προσωπείο από το Βομπέ και τον πολιτισμό Guro, Ακτή Ελεφαντοστού, τέλος 19ου αι. Τελετουργικό γυναικείο προσωπείο των Νταν. Ακτή Ελεφαντοστού ή Λιβερία, τέλος 47 19ου αι.
Ζάμπια Το πνεύμα των προγόνων. Συνδέεται με τη γονιμότητα, την αφθονία των καρπών και την ευτυχία. Φοριέται σε αντρικές τελετουργίες 48
Κεντρική Αμερική 49
Κεντρική Αμερική-Μάγια Οι μάσκες αρχικά εμφανίστηκαν αρχικά στην κεντρική Αμερική περί το 1200 π.χ., αν και υπάρχουν στοιχεία που υποδεικνύουν και παλαιότερες χρονολογίες. Οι Μάγια, που ανέπτυξαν τον πολιτισμό τους στην Ονδούρα, το Μπελίσε, τη Γουατεμάλα καθώς και σε άλλες περιοχές της Κεντρικής Αμερικής, κατασκεύαζαν μάσκες που είχαν ποικίλες χρήσεις.οι σπουδαιότερες ήταν κατασκευασμένες από νεφρίτη και διακοσμημένες με πολύπλοκα μοτίβα, ωστόσο υπήρχαν και απλούστερα σχέδια.κάποιες από τις πιο σύνθετες μάσκες, χρησιμοποιούνταν ως νεκρικές προσωπίδες.οι Μάγια πολεμιστές φορούσαν και αυτοί μάσκες, των οποίων ο συμβολισμός, μας είναι άγνωστος.είναι πιθανόν πως κάποιες μάσκες, χρησίμευαν ως φυλαχτά. Άλλες χρησιμοποιούνταν σε γαμήλιες τελετές.οι Μάγια κατασκεύαζαν ακόμα ζωόμορφες και θεόμορφες μάσκες. Οι εντυπωσιακές μάσκες των Μάγια, οι οποίες χρονολογούνται μεταξύ 350 και 400 μχ και βρέθηκαν στην πόλη Ελ Ζοτζ στη Γουατεμάλα. Απεικονίζουν τον πλανήτη Ήλιο σε διάφορες φάσεις στον ουρανό, αλλά και πλανήτες όπως η Αφροδίτη, «μια ουράνια συμφωνία», όπως αποκάλεσαν τις αναπαραστάσεις οι αρχαιολόγοι. Οι μάσκες, ύψους περίπου 1,5 μέτρου, διακοσμούσαν έναν ναό στην κορυφή της πυραμίδας Ελ Ντιάμπλο, ήταν βαμμένες με φωτεινό κόκκινο χρώμα και απεικόνιζαν διάφορες θεότητες, μεταξύ των οποίων και τον θεό Ήλιο. 50
Μεξικό-Αζτέκοι Οι Αζτέκοι, που κατοικούσαν στο Μεξικό, κατασκεύαζαν και αυτοί μάσκες, οι οποίες ωστόσο δεν προορίζονταν να φορεθούν, αλλά απλώς να εκτείθενταν.οι μάσκες αυτές ήταν συνήθως πέτρινες, ξύλινες, κατασκευασμένες από οψιδανό ή ακόμα και οστέινες, από πραγματικά ανθρώπινα κρανία.το τυρκουάζ, που θεωρείτο ιερό, χρησιμοποιούταν σε μεγάλο βαθμό για τη διακόσμησή τους.είχαν διακοσμητικό ή τελετουργικό ρόλο και συνήθως ήταν θεόμορφες. Ιδιαίτερη κατηγορία ήταν η νεκρική προσωπίδα, που προοριζόταν για ευγενείς, συνήθως είχαν κλειστά μάτια και ανοιχτό στόμα. 51
Στο Μεξικό και στο άθλημα ελεύθερης πάλης (lucha libre) Παρατηρείται επίσης η χρήση της μάσκας από τις αρχές του 20 ου αιώνα.οι μάσκες αυτές είναι πολύχρωμες και σχεδιασμένες έτσι, ώστε να μοιάζουν με κάποιο ζώο, ήρωα, θεό ή γενικότερα αρχέτυπο με το οποίο ταυτίζεται ο παλαιστής.η μάσκα θεωρείται «ιερή» για τον παλαιστή και η απώλειά της θεωρείται ντροπή.γι αυτό το λόγο, οι «μάχες με στοίχημα» (luchas de apuestas), στις οποίες οι παλαιστές στοιχηματίζουν τις μάσκες τους, είναι και οι πιό σημαντικές.συχνά οι παλαιστές εξακολουθούν να φορούν τις μάσκες τους και στις δημόσιες εμφανίσεις τους και υπάρχουν περιπτώσεις παλαιστών, όπως ο el Santo, που εξακολούθησαν να τις φορούν αφότου αποσύρθηκαν και τάφηκαν με αυτές. 52
ωκεανία 53
Μάσκες από άλλες κουλτούρες Στην παγκόσμια ιστορία καθώς και στους διάφορους πολιτισμούς το πρόσωπο ανέκαθεν είχε φοβερή σημασία, είχε δύναμη. Ως μέσο επαφής και καθημερινής επικοινωνίας με τους άλλους, τα πρόσωπα και οι ζωγραφικές αναπαραστάσεις τους, είτε αυτές ήταν ανθρώπου, ζώου ή πνεύματος, έχουν χρησιμοποιηθεί για να εκφράσουν πολιτιστικές και πνευματικές πεποιθήσεις. Δημιουργούν ταυτότητες ή ακόμη και μεταμορφώνουν τις ήδη υπάρχουσες προσωπικότητες. Οι μάσκες ειδικά μπορούν να δημιουργήσουν νέες πτυχές μιας ταυτότητας. Σε μερικές κουλτούρες τα πνεύματα και τα προγονικά όντα μπορούν να κατοικήσουν σε μια μάσκα, η οποία μ αυτόν τον τρόπο αφομοιώνει τις ιδιότητες και τα χαρακτηριστικά του πνεύματος. Σε άλλες, αυτοί που τις φορούν μεταμορφώνονται καθώς η μάσκα τους προικίζει με νέες δυνάμεις. 54
Μάσκες της Ωκεανίας Οι μάσκες της Μελανησίας θα μπορούσε κανείς να πει πως συναγωνίζονται τόσο σε ποικιλία όσο και ομορφιά αυτές της Αφρικής. Πρόκειται για μια κουλτούρα όπου η λατρεία των προγόνων κυριαρχεί. Οι θρησκευτικές τελετές είναι αφιερωμένες στους προγόνους. Αναπόφευκτα λοιπόν, πολλά από τα είδη των μασκών αυτού του πολιτισμού σχετίζονται με την χρήση τους σε αυτές τις τελετές και συνδέονται με τις δραστηριότητες μυστικών κοινωνιών. Η μάσκα αντιμετωπίζεται ως μέσο αποκάλυψης δίνοντας μορφή στο θείο και ιερό. Αυτό συχνά επιτυγχάνεται συνδέοντας τις μάσκες με μια προγονική παρουσία. Έτσι το παρελθόν συναντάει το παρόν. Μιλώντας για έναν πολιτισμό που αναπτύχθηκε σε μια ομάδα διάσπαρτων νησιών και χερσονήσων, δεν μας εκπλήσσει η ύπαρξη υψηλού βαθμού ποικιλομορφίας ως προς κατασκευή αλλά και την αισθητική των μελανησιακών μασκών. Στην Παπούα της Νέας Γουινέας μάσκες τοτέμ ύψους έξι μέτρων είναι τοποθετημένες για να προστατεύουν τους ζωντανούς από τα πνεύματα, ενώ οι μάσκες ντουκ-ντουκ και οι τουμπουάν τις Νέας Γουινέας χρησιμοποιούνται για να επιβάλλονται στα μέλη της κοινωνίας οι κοινωνικοί κώδικες μέσω του εκφοβισμού. Πρόκειται για κωνικές μάσκες φτιαγμένες από ζαχαροκάλαμο και φύλλα. 55
56
Συμπεράσματα Οι µάσκες συνδέονται µε: Κοινωνικές και θρησκευτικές χρήσεις Νεκρικές και αναµνηστικές χρήσεις Θεραπευτικές χρήσεις Εορταστικές χρήσεις Θεατρικές χρήσεις ιακοσµητικές χρήσεις Παρόλη τη διαχρονική τους αξία, στις µέρες µας οι µάσκες έχουν µετατραπεί σε απλά «αναµνηστικά δωράκια» από ταξίδια σε χώρες εξωτικές ή απαραίτητα διακοσµητικά αντικείµενα για να αποκτήσει ο χώρος µας µυστηριώδη ατµόσφαιρα. Εµείς προτιµήσαµε να κατανοήσουµε αυτό που κρύβεται κάτω από την εντυπωσιακή, αινιγµατική ή αλλόκοτη εµφάνιση µιας µάσκας. Και δεν υπάρχει πιο αποτελεσµατικός τρόπος για να πετύχει κανείς τα παραπάνω, από την προσωπική εµπειρία. 57
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ http://www.google.com http://www.welcome2mongolia.com http://www.face-music.ch www.bigstock.com http://www.ribandsea.com http://www.ough.gr η συλλογή μασκών του Φώτη Καγγελάρη. http://dide.lak.sch.gr http://www.serresparatiritis.gr/ http://www.tetradio.gr https://el.wikipedia.org/ http://saetiger.blogspot.gr/ http://lexeismousikis.blogspot.gr/ http://empe-alterity.blogspot.gr/ http://eafri.blogspot.gr/ http://gc2000.rutgers.edu/ http://www.metmuseum.org/ http://en.wikipedia.org/ http://www.thatslife.gr/ http://odysseus.culture.gr/ 58