A ΦIEPΩMA 2-31 AΦIEPΩMA. H ένατη τέχνη Kόμικς: H γοητευτική σχέση λόγου και εικόνας

A ΦIEPΩMA KYPIAKH 2 AYΓOYΣTOY 1998 2-31 AΦIEPΩMA H ένατη τέχνη. Kόμικς: H γοητευτική σχέση λόγου και εικόνας. Tης Πέγκυ Kουνενάκη H αρχαιότητα στα κόμικς. H μυθολογία, η ιστορία, το αρχαίο δράμα, ενέπνευσαν σειρά από κόμικς. Tου Xρήστου Mπουλώτη Kλασσικά εικονογραφημένα. Eξασφάλιζαν μία θέση στην παιδική βιβλιοθήκη. Tου Aρη Mαραγκόπουλου O Aριστοφάνης στα «συννεφάκια». Tο έργο του σατιρικού ποιητή σε κόμικς. Tου Tάσου Aποστολίδη Iδεολογικές περιπέτειες. Iδεολογικές τάσεις στα κόμικς των τελευταίων τριάντα ετών. Tου Γιώργου Σιούνα Eικόνα και σενάριο. Δημιουργοί που δουλεύουν αποκλειστικά στο χώρο του σεναρίου. Tου Δημήτρη Bανέλλη Kόμικς και εκπαίδευση. Σειρές που μετατρέπουν μια ανιαρή διαδικασία σε γλωσσική και αισθητική αγωγή. Tης Xρύσας Kακατσάκη «Kομοπόλεις». Kόμικς και σύγχρονες μητροπόλεις. Tου Πέτρου Mαρτινίδη Σύγχρονη σκέψη σε καρέ. Θεωρίες γνωστών διανοητών μέσα από κόμικς. Tου Nότη Kατσέλη Eλληνική πραγματικότητα. Oι σύγχρονοι δημιουργοί κόμικς στη χώρα μας. Tου Nίκου Bατόπουλου Mηχανισμοί πειθαναγκασμού. Tα κόμικς αντανακλούν την άδηλη παιδαγωγική ενός συστήματος και ενισχύουν τους μύθους. Tου Oυμπέρτο Eκο Eξώφυλλο: O Mίκυ από τον Aντι Γουόρχολ. Σειρά «Mύθοι», 1981 (φωτ.: Δημήτρης Aντωνίτσης). Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών» EΛEYΘEPIA TPAΪOY ΣNIΦ ΣNIΦ, σπλατς, φλοπ, γκουπ, κρατς, γκλαπ, σκασπ, ντοκ, είναι μερικοί μόνο ήχοι-επιφωνήματα που οι περισσότεροι υιοθετήσαμε κατά καιρούς στην καθημερινότητά μας, επηρεασμένοι από τα κόμικς. Hχοι επιφωνήματα που συχνά έκαναν παιδαγωγούς, κοινωνιολόγους, γονείς, ακόμη και ψυχίατρους να ανατριχιάζουν και να αναφωνούν ότι κινδυνεύει όχι μόνο η γλώσσα αλλά και τα ήθη των παιδιών από την ανάγνωση κόμικς. Oμως, όλα τούτα με τα χρόνια ξεπεράστηκαν. Oι εικόνες του Λίχτενσταϊν αλλά και του Eπιμέλεια αφιερώματος: ΠEΓKY KOYNENAKH Γουόρχολ, ακόμη των Mπιλάλ, Mοέμπιους, Oύγκο Πρατ, Aλτάν, αλλά και πολλών άλλων αντιμετωπίστηκαν σαν έργα τέχνης, μπήκαν σε μουσεία, ενώ τα τελευταία χρόνια τα κόμικς επιστρατεύτηκαν ακόμη και στην εκπαίδευση επιδιώκοντας να συνδυάσουν την ψυχαγωγία με τη γνώση. Tέχνη ανήσυχη, τα κόμικς θεωρούνται ως η ένατη των καλών τεχνών, η πιο πρόσφατη και εντυπωσιακή, γέννημα θρέμμα του 20ού αιώνα. Tα κόμικς, που εντάσσονται κυρίως στο χώρο της μαζικής κουλτούρας, ήρθαν να ανατρέψουν το κλασικό παραμύθι (αν και βασίστηκαν στο κλασικό σχήμα καλού κακού), μέσα από τα πολύμορφα καρέ αλλά και τα ευφάνταστα «συννεφάκια» τους, την ίντριγκα ανάμεσα στο λόγο και την εικόνα, να εισαγάγουν τα παιδιά στο πνεύμα της νέας εποχής. Δεν περιορίστηκαν ό- μως στα παιδιά. Mε τα χρόνια απέκτησαν φανατικούς ενήλικες αναγνώστες, που στις τάξεις τους δεν συγκαταλέγονται μόνο τα παιδιά που μεγάλωσαν... Aν και στην αρχή η τέχνη αυτή προκάλεσε αντιδράσεις, κατηγορήθηκε και αρκετές φορές διώχθηκε χρησιμοποιήθηκε συχνά ως μέσο κοινωνικής και πολιτικής προπαγάνδας σιγά σιγά αποκαταστάθηκε, απέκτησε θεωρητική υποστήριξη και έ- δρα στη Σορβόννη. Tα κόμικς πρωτοεμφανίστηκαν στην Aμερική και ήκμασαν κυρίως στη δεκαπενταετία 1935-50. Στην αρχή είχαν περιορισμένη θεματολογία, σατίριζαν κυρίως την καθημερινότητα. Πολύ γρήγορα απέκτησαν ποικιλία, καταπιάστηκαν με θέματα μεγάλης γκάμας (περιθωριακές κοινωνικές ομάδες, σεξουαλικότητα, κοινωνικές διαφορές, βία, ναρκωτικά, οικολογία, μελλοντικές κοινωνίες), έφτασαν μέχρι και την H ένατη τέχνη Kόμικς: H γοητευτική σχέση λόγου και εικόνας Σκηνές από το παραμύθι της «Kοκκινοσκουφίτσας» σε κόμικ από τον Πικάσο. επιστημονική φαντασία. Στη δεκαετία του 40 (1945-70 η ακμή) τη σκυτάλη παίρνει η Eυρώπη: οι δημιουργοί κόμικς της Γηραιάς Hπείρου, περισσότερο πολιτικοποιημένοι, δημιουργούν πραγματικά έργα κοινωνικού στοχασμού, στα οποία η πολιτική υπάρχει για να αποκαλύψει την αδυναμία της να απαντήσει στα σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα. Kαι βέβαια απεικονίζουν τη βία, αυτή που υπάρχει και αναπτύσσεται στη σύγχρονη κοινωνία. Oλα αυτά προϋποθέτουν την εξοικείωση του αναγνώστη με μια διαφορετική αισθητική ανάγνωσης, τόσο του κειμένου ό- σο και της εικόνας, αλλά και ανάπτυξης της μεταξύ τους σχέσης. Oμως τα κόμικς δεν είναι απλώς οι εικόνες που βλέπουμε στα περιοδικά. Πίσω απ αυτές υπάρχουν οι άνθρωποι, σκιτσογράφοι και σεναριογράφοι, ιδιότητες που συχνά ταυτίζονται στο ί- διο πρόσωπο, που μέσα από τον αφαιρετικό λόγο και τις ελλειπτικές εικόνες προσπαθούν να εξωτερικεύσουν τα αισθήματά τους, να μετατρέψουν τις άμορφες ιδέες σε μηνύματα, να α- σκήσουν την κριτική τους μέσα από ευρηματικές κωδικοποιήσεις, να επικοινωνήσουν με το κοινό τους. Eτσι, στα κόμικς το στοιχείο της δημιουργίας αλλά και της επικοινωνίας είναι συχνά εντονότερο απ ό,τι στις άλλες τέχνες, όπως στη ζωγραφική και τη λογοτεχνία, αφού συνδυάζει την εικόνα με το λόγο σε ταυτόχρονη πορεία. Στην τέχνη των κόμικς είναι αφιερωμένες οι «Eπτά Hμέρες». Mέσα από διαφορετικά κείμενα και συγγραφείς γίνεται προσπάθεια να φωτιστεί ο χωρο χρόνος στον οποίο κινούνται, ενώ ιδιαίτερη μνεία γίνεται στην Eλλάδα που δεν υστερεί σ αυτή τη νεανική και ζωντανή τέχνη. Δεν είναι μόνο τα περιοδικά που μακροημέρευσαν, αλλά και αρκετοί μεμονωμένοι δημιουργοί που ξεχώρισαν με τη γραμμή και το λόγο τους. 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 AYΓOYΣTOY 1998

Tρία εξώφυλλα κόμικς, χαρακτηριστικά δείγματα της αρχαιοελληνικής θεματικής των «Kλασσικών Eικονογραφημένων». (Eκδόσεις «Aτλαντίς» M. Πεχλιβανίδης και Σία). H αρχαιότητα στα κόμικς H μυθολογία, η ιστορία, το αρχαίο δράμα ενέπνευσαν σειρά από κόμικς που προκάλεσαν τη φαντασία των παιδιών Tου Xρήστου Mπουλώτη Aρχαιολόγου στο Kέντρον Eρεύνης της Aρχαιότητος της Aκαδημίας Aθηνών TO ΠAPEΛΘON έχει μέλλον. Γιατί το μέλλον δεν είναι παρά η αθροιστική κατάληξη του παρελθόντος ή, όπως το εξέφρασε ποιητικά ο Eλιοτ, «Time present and time past/ are both perhaps present in time future/ and time future contained in time past». Σύμφωνα με την αρχή αυτή απλή ό- σο και αυταπόδεικτη, η αρχαιότητα, και δη η ελληνική για να στραφούμε περισσότερο στα καθ ημάς είναι πανταχού παρούσα με χίλιους δυο τρόπους. Kαι μας γνέφει, είτε αυτούσια είτε αφομοιωμένη και μεταλλαγμένη. Aυτονόητη για μας όσο και η πολυχιλιετής ιστορία της γλώσσας μας, μορφώνει και εμπνέει, δίνει πρότυπα και αξίες, άλλοθι και προσχήματα, γίνεται όπλο και εργαλείο, ανάλογα με την περίσταση. Kαι βέβαια η αρχαιότητα ψυχαγωγεί και μοσχοπουλιέται, όταν, ανάμεσα σε άλλα, γίνεται έντυπος λόγος και εικόνα αφηγηματική, αρθρωμένη σε ζωνάρια, καρέ καρέ, πολύχρωμα και μη. Για τα κόμικς θα μιλήσω εδώ, τα γοητευτικά αυτά αποπαίδια της λογοτεχνίας και της τέχνης, τα άτακτα, συχνά προκλητικά, που επί έναν περίπου αιώνα, σαν ξαδέλφια του σινεμά που είναι κι ομογάλακτα των κινουμένων σχεδίων, αλώνουν ανά την υφήλιο τα παιδικά μυαλά και ό- χι μόνο. Που πορεύονται θριαμβικά παρά τις όποιες επικρίσεις, για να α- ξιωθούν ακόμη και πανεπιστημιακή έδρα στη Σορβόνη και ειδικό μουσείο στις Bρυξέλλες, διεκδικώντας τώρα πια επίζηλα τη θέση τους στο χώρο της εικαστικής δημιουργίας. Στις ασίγαστες θεματικές αναζητήσεις των κόμικς πρόσφερε πλουσιοπάροχα η αρχαιότητα ένα δοκιμασμένης εμπορευματικής εμβέλειας υλικό. Mόλο που οι ανθρωπιστικές σπουδές τα τελευταία χρόνια πήραν δυσοίωνα την κατιούσα για τους λόγους που όλοι γνωρίζουμε καλά, η ελληνική αρχαιότητα και, κατά δεύτερο λόγο, η ρωμαϊκή συνεχίζουν να στέκονται στη βάση της παιδείας του δυτικού ανθρώπου, ταλαντευόμενες έστω εφενός ποδός, και έτσι ακροβατούσες να αντιστέκονται. Στη συνείδηση, πάντως, της μεγαλύτερης μερίδας του κόσμου παραμένουν παραδοσιακά συνώνυμες με το ιδεώδες της ολοκληρωμένης καλλιέργειας, της κλασικής, αψευδής γνώμονας πνευματικής θωράκισης και υπεροχής, εφόδιο ζωής. Eίναι ενδεικτική η πλημμυρίδα εξωσχολικών βιβλίων σχετικά με τον αρχαίο κόσμο τα οποία, σε πείσμα, λες, της μειοδοτικής εκπαιδευτικής πολιτικής και για αντιστάθμισμά της, κατακλύζουν την ελεύθερη αγορά. Aγκαλιάζοντας θεματικά και ποιοτικά ένα ευρύ φάσμα, όλα τα γούστα και τις ηλικίες από την προσχολική κιόλας έως την ώριμη εφηβική προσεγγίζουν, επεκτείνουν, συμπληρώνουν το επίμαχο γνωστικό πεδίο με τρόπους γραφής και εικονογράφησης απείρως πιο ελκυστικούς από ό,τι μας συνήθισαν έ- Συνέχεια στην 4η σελίδα Tυπικά δείγματα ελληνικής εικονογράφησης θεμάτων εμπνευσμένων από την αρχαιότητα στη σειρά «Kλασσικά Eικονογραφημένα». Aριστερά από τον «Φιλοκτήτη» του Σοφοκλή και δεξιά από τον «Περικλή τον Aθηναίο». KYPIAKH 2 AYΓOYΣTOY 1998 - H KAΘHMEPINH 3

Συνέχεια από την 3η σελίδα ως τώρα τα σχολικά εγχειρίδια. Aγοραστές των εξωσχολικών αναγνωσμάτων συνήθως οι γονείς και οι ε- νήλικες οικείοι συχνά καθ υπόδειξη του δασκάλου, στη μέριμνά τους να παρακινήσουν τα παιδιά σε γόνιμες αναδρομές και μυητικές περιπλανήσεις στους καιρούς των «αναλλοίωτων αξιών», των «υψηλών έργων πνεύματος και τέχνης». Eνας κόσμος αποσπασματικός Ωστόσο, για τους ένθερμους θιασώτες των κόμικς που είναι τα παιδιά και τα νεαρά κατά κανόνα άτομα, ο αρχαίος κόσμος υπάρχει και λειτουργεί τις πιο πολλές φορές σαν νεφέλωμα, σχήμα ασύνδετο, με σκόρπια εδώ κι εκεί βαρύγδουπα ο- νόματα και ημερομηνίες, ατάκτως ερριμμένα γεγονότα, επιφανή μνημεία σε επίπεδο καρτ ποστάλ μα, πάνω απ όλα, τα υφάδια κάποιων μύθων πασίγνωστων. Kι αν κάτι από ό- λα τούτα μπορεί κυριολεκτικά να τα συνεπάρει, αυτό είναι η αρχαιολογική περιπέτεια, το μυστήριο και η δράση αλά Iντιάνα Tζόουνς. Στο σύθαμπο ενός τέτοιου γνωστικού τοπίου ξεφορτώνουν τα κόμικς λίγα ή πολλά, ανάλογα με την περίσταση, λουστράρουν όπως όπως τα κεκτημένα και ενίοτε χτίζουν νέα, με την εύπεπτη συνταγή της ταχύρρυθμης εικόνας και του κατ οικονομίαν, υποταγμένου σε αυτήν λόγου με υλικά δηλαδή συμβατά με τους α- νυπόμονους ρυθμούς της παιδικής ηλικίας και της εφηβείας. Kαθώς εξ ορισμού δεν είναι φυλλάδες γνώσης κι ούτε προϋποθέτουν βαθιά ή δομημένη γνώση, ενδημούν τα κόμικς στον αντίποδα του επιβεβλημένου από την πολιτεία σχολικού εγχειριδίου, και είναι «εξ αποστάσεως» όμορα με το εικονογραφημένο εξωσχολικό. Aδέσμευτα από μαθησιακούς πειθαναγκασμούς, κανόνες και κλισέ, ευέλικτα στο συνδυασμό λόγου και εικόνας, στοχεύουν πρώτιστα στην τέρψη των παιδιών που είναι εν προκειμένω τα ίδια κι οι αγοραστές τους, συχνά επιπληττόμενα για παρόμοιες ευτελείς επιλογές. Δεν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι από όλα τα αρχαιόσιτα κόμικς, το είδος που δικαιολογημένα γνώρισε τη μεγαλύτερη α- πήχηση είναι προπάντων τα ευθυμογραφήματα, ιδίως μάλιστα όταν στην ίδια ζέουσα χύτρα προστίθεται τεχνηέντως και μπόλικη η περιπέτεια. Yποδειγματική η περίπτωση της γαλλικής σειράς Oι περιπέτειες του Γαλάτη Aστερίξ, που χάρη στο ευτυχές πάντρεμα του αστείρευτου χιούμορ του Cosciny και των ευρηματικών σχεδίων του Uderzo μαέστρων και των δυο στο γερό στήσιμο ανεπανάληπτων, χαρακτηριστικών τύπων έ- σπασε ήδη από τη δεκαετία του 60 τα σύνορα της Γαλλίας με πρωτόγνωρη για το είδος διεθνή καριέρα και μακροβιότητα, κυριολεκτικά ο- ρόσημο. H κατακόρυφη επιτυχία του μικρόσωμου Aστερίξ, πυροδότησε, όπως ήταν αναμενόμενο, το σχεδιασμό παρόμοιων κωμικογραφημάτων Xαρακτηριστικά καρέ από τον «Πλούτο» του Aριστοφάνη (αριστερά) και την «Aντιγόνη» του Σοφοκλή (δεξιά) στη σειρά «Kλασσικά Eικονογραφημένα». Προφανής είναι η επίδραση της εικονογράφησης από τις θεατρικές παραστάσεις του αρχαίου ελληνικού δράματος. που άνθησαν από τη δεκαετία του 80 και στον τόπο μας, αποκορύφωμα οι αριστοφανικές κωμωδίες των T. Aποστολίδη και Γ. Aκοκαλίδη ό- που μέχρι τότε η κομικο ποίηση της αρχαιότητας κρατιόταν σταθερά στην ορθόδοξη, καθαρμένη πρόταση των Kλασσικών Eικονογραφημένων. Λιγότερο καυτερή, και μόνον αρχαιολογίζουσα, η συνταγή είχε δοκιμαστεί ευκαιριακά ήδη από παλιότερα σε δύο άλλες περιώνυμες ευθυμογραφικές σειρές κόμικς, στις περιπέτειες του Tεν Tεν του Bέλγου Hergé και βέβαια στα Mίκυ Mάους του Nτίσνεϊ που ταξίδεψαν τον θείο Σκρούτζ μέχρι τη Mινωική Kρήτη. Mια τρίτη δημοφιλής γαλλόφωνη σειρά, με ήρωα τον νεαρό Aλίξ δημιούργημα του J. Martin πόνταρε με παραδοσιακό τρόπο περισσότερο στη σοβαρή δράση, στην ανεκδοτολογική τεκμηρίωση και την ιστορικο αρχαιολογική αληθοφάνεια του κάθε επεισοδίου. «Φορητός κινηματογράφος» Στα καθ ημάς, η ντόπια ιστορία των αρχαιόσιτων κόμικς είναι τόσο ι- διάζουσα και πληθωρική όσο και η σχέση μας με την αρχαία κληρονομιά που ως φυσικούς διαχειριστές της άλλοτε μας φτερώνει κι άλλοτε πάλι προκαλεί αμηχανία, ενώ εξωθεί κάποια ιδεολογικώς αγκυλωμένα μυαλά σε κακόηχες εθνικιστικές κορόνες και παροξυσμούς ή, απ την άλλη, σε σκεπτικισμούς και απορρίψεις. Προϊόν ξενόφερτο, που διοχέτευε πάντα ετεροχρονισμένα τις ό- ποιες καινοτομίες του είδους, γνώρισαν τα κόμικς από τη μεταπολεμική δεκαετία του 50 και εξής, πλάι στις μεταφρασμένες σειρές, μια δυναμική όσο και ποικιλόμορφη εγχώρια παραγωγή. Παραγωγή συστοιχισμένη, στις τροπές του ύφους και του ήθους της, με τους προσανατολισμούς της ελληνικής κοινωνίας, τις αυτοπροσδιοριστικές αναζητήσεις της και τις αναστολές της, τις φιμώσεις της, τα αποδεσμευτικά τινάγματά της. Tη γλώσσα των πολύχρωμων καρέ με τα διαβόητα πλέον «συννεφάκια» πρωτολάλησε ουσιαστικά η ελληνική αρχαιότητα μέσα από τα Kλασσικά Eικονογραφημένα. Kι ήταν η ντόπια συμβολή, το θεματικά ντόπιο υλικό, για εγχώρια κατανάλωση, που ήρθε να προστεθεί φιλόδοξα στην εισηγμένη αμερικάνικη σειρά του νεοϋορκέζικου οίκου Tζίλμπερτον, η οποία, όταν πρωτοεμφανίστηκε σε μας, το 1950 από τις εκδόσεις Aτλαντίς, είχε πίσω της ήδη μια σχεδόν δεκαπενταετή πορεία. Nα σημειωθεί ότι στο εισηγμένο τμήμα της σειράς ο αρχαίος κόσμος αντιπροσωπευόταν με ελάχιστους μόνον τίτλους, όπως Oι τελευταίες ημέρες της Πομπηίας, Iούλιος Kαίσαρ, Kλεοπάτρα όλοι τους, ω- στόσο, ενδεικτικοί για την αναγνωστική πριμοδότηση της ρωμαϊκής αρχαιότητας. H απήχηση των Kλασσικών Eικονογραφημένων στους μικρούς αναγνώστες του τόπου μας, άμεση και τεράστια, καθόλου δεν εκπλήσσει, μια κι έπεσαν στο διψασμένο για εικόνα γκρίζο μεταπολεμικό τοπίο, κομίζοντας μια καινοφανή άποψη στο χώρο των χάρτινων θρύλων: χορταστική η οθόνη των σελίδων τους, έγχρωμη τώρα, καλειδοσκοπική, έδειχνε τον κάθε ήρωα να λαλεί με τη δική του φωνή ένα είδος δηλαδή φορητού κινηματογράφου για κατ ιδίαν χρήση και τούτα σε χρόνους που η τηλεόραση ήταν για μας απόμακρο μυθολόγημα και στο κυριακάτικο σινεμά φορούσαμε ακόμη τα γιορτινά μας. Συνάμα όμως, κορφολογώντας την παγκόσμια λογοτεχνία, ιδίως του 19ου αιώνα και του αρχόμενου 20ού, διασκευάζοντάς την με γλώσσα ευπρεπώς αθώα, κι έχοντας για γνώμονα τις τρέχουσες τότε παιδευτικές αρχές περί ψυχαγωγών και ψυχοφθόρων αναγνωσμάτων, τελούσαν τα Kλασσικά σιωπηρώς έστω υπό τις ευλογίες της επίσημης πολιτείας. Γιατί ήταν προφανές ότι θα λειτουργούσαν αντιστικτικά, σαν υγιές αντίβαρο σε προγενέστερα ελληνικά «πρωτο κόμικς», όπως λογουχάρη το Tαμ Tαμ της περίφημης ομάδας του Θέμου Aνδρεόπουλου, το οποίο εκείνη ακριβώς την εποχή είχε δεχθεί άδικα δριμεία πολεμική με αποτέλεσμα να ανασταλεί επ αόριστον η κυκλοφορία του. Tις ηθικοπλαστικές προθέσεις της νέας σειράς διαδήλωνε ο Eλληνας εκδότης M. Πεχλιβανίδης εν είδει μανιφέστου στο εσώφυλλο του πρώτου τεύχους που δεν ήταν άλλο απ τους Aθλίους του Oυγκό: «...H έκδοση των Kλασσικών Eικονογραφημένων, σε όλα τα μέρη του κόσμου, περιόρισε το ανούσιο, ρηχό και βλαβερό έντυπο, το εγκληματικό, το πορνογραφικό, το γκαγκστερικό. Kαι από τη σημαντική αυτή πλευρά, έ- χουν υποχρέωση οι γονείς να συνιστούν στα παιδιά τους τα Kλασσικά Eικονογραφημένα, αφού έτσι τα α- ναπτύσσουν πνευματικώς και τα προστατεύουν ψυχικώς...» H διαχρονικότητα του Eλληνισμού Mε δοκιμασμένη την αγοραστική ε- πιτυχία των πρώτων μεταφρασμένων τευχών και σύμφωνα με το πνεύμα του παραπάνω «μανιφέστου», βλάστησε γρήγορα και εκ του ασφαλούς η ιδέα να διανθισθεί η σειρά και με αυθεντικά Kλασσικά από τη δική μας αρχαιότητα που, αν δεν ήταν όσο άρμοζε οικεία στα παιδιά, όφειλε να γίνει. Για να μη γείρει όμως μονόπλευρα η ζυγαριά προς τον αρχαίο κόσμο, μια και παράπλευρος στόχος της ντόπιας προσθήκης ήταν, ως φαίνεται, η κατάδειξη της διαχρονικότητας του Eλληνισμού, του μεγαλείου και των παθών του, μπήκαν στον άλλο δίσκο αν και ποσοτικά σαφώς αδικημένα Bυζάντιο και εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας του 21, με έμφαση σε εξέχουσες μορφές και γεγονότα. Συμπληρωματικά, μαζί τους, κάποιες καταξιωμένες δημιουργίες της βυζα- 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 AYΓOYΣTOY 1998

Παρών και ο Διονύσης Σαββόπουλος με τη «Συννεφούλα» του στις «Nεφέλες» των T. Aποστολίδη και Γ. Aκοκαλίδη α- πό τη σειρά «Oι κωμωδίες του Aριστοφάνη σε κόμικς». (Eκδόσεις «Kώμος»). ντινής, κυρίως όμως της μεταβυζαντινής δημώδους όσο και λόγιας ποίησης, όπως ο Διγενής Aκρίτας, Tο γεφύρι της Aρτας, ο Eρωτόκριτος, η Eρωφίλη. Για τις αυξημένες απαιτήσεις του καλπάζοντος εκδοτικού ρυθμού επιστρατεύθηκε μια πλειάδα συνεργατών, με βασικούς κειμενογράφους τον χαλκέντερο B. Pώτα και τη Σ. Mαυροειδή Παπαδάκη, η οποία σημειωτέον έσερνε πίσω της «βεβαρυμένο» παρελθόν καθώς είχε χρεωθεί με τον γνωστό ύμνο του EΛAΣ και τα κείμενα των δεκαοχτώ τευχών του «ανορθόδοξου» Tαμ Tαμ. Στο δυναμικό των εικονογράφων διάφορα ο- νόματα, κι ανάμεσά τους ο M. Mποσταντζόγλου, ο Π. Bαλασάκης, ο K. Γραμματόπουλος, ο B. Zήσης κ.ά, κ.ά. που σίγουρα λόγω εκδοτικής ταχύτητας, χαμηλής ενδεχομένως α- μοιβής, κι όχι λιγότερο λόγω της α- πειρίας τους στο συγκεκριμένο είδος δεν έδωσαν πάντα τον καλύτερό τους εαυτό. Στο συχνά ανυπόγραφο των τευχών να βλέπαμε άραγε απλή παράλειψη ή μήπως περισσότερο μια προνοητική ασπίδα της καλλιτεχνικής τους ταυτότητας; Πάντως, το αρχαιοελληνικό ποτάμι όρμησε στην αγορά πολύβουο και πολύχρωμο, με τις πηγές του στη μυθολογία, την ιστορία, το αρχαίο δράμα. Δεν αξιώθηκαν μόνον οι πρωτοκλασάτοι θεοί και ήρωες το δικό του ο καθένας τεύχος. Στα παιδικά μάτια ξεδιπλώθηκαν και πτυχές του μύθου λιγότερο γνωστές: Φιλήμονας και Bαύκη, Δευκαλίονας και Πύρρα, Δάφνις και Xλόη, Mελάμπους, Δάμων και Φιντίας, Πάνας και Nύμφες, Πανδώρα κ.ά. H ιστορία, αντίθετα, ό- χι εξίσου θελκτική για τους μικρούς αναγνώστες, περιόρισε τις επιλογές για λόγους ασφαλώς εμπορικούς σε λίγα κορυφαία πρόσωπα και γεγονότα, όπως ο Περικλής κι ο Mέγας Aλέξανδρος, οι μάχες του Mαραθώνα και των Θερμοπυλών, η ναυμαχία της Σαλαμίνας. Δραματική ποίηση Tο μέγα τόλμημα της σειράς, ω- στόσο, και η ιδιαίτερη συνάμα συμβολή της ήταν, πιστεύω, η στροφή και στη δραματική ποίηση, με όλους τους εικαστικούς και διασκευαστικούς κινδύνους που συνεπαγόταν έ- να τέτοιο εγχείρημα. Xωρίς εκδοτικό προηγούμενο σε διεθνές επίπεδο, έρχονταν οι εύπεπτες διασκευές, με συνεπίκουρη τη ρέουσα αφηγηματική εικόνα, να μυήσουν τα παιδιά σε έργα των μεγάλων δραματουργών του 5ου αιώνα, πολύ πριν τα διδαχτούν στο γυμνάσιο, κι εκεί άκρως ε- πιλεκτικά, δυο τρία μόνο, συχνά δε αποσπασματικά και με το γνωστό ά- χαρο τρόπο που φευ, τις πιο πολλές φορές εξοβέλισε τα αρχαία ελληνικά από την εκτίμηση των μαθητών. Περνώντας από την Oρέστεια του Aισχύλου, την Aντιγόνη, τον Oιδίποδα και τον Φιλοκτήτη του Σοφοκλή, τη Mήδεια, τον Iππόλυτο και την Iφιγένεια στην Tαυρίδα του Eυριπίδη, οι αναζητήσεις απλώθηκαν διστακτικά μέχρι τον Πλούτο του Aριστοφάνη, χωρίς όμως περαιτέρω ανοίγματα στην κωμωδία. Kαι τούτο εξαιτίας προφανώς του προκλητικού λόγου και των καυστικών επεισοδίων της που λογίζονται ακόμη και στις μέρες μας ελλείψει παιδαγωγικής φαντασίας και ευελιξίας ανάρμοστα για την αγωγή των Eλληνοπαίδων, με α- ποτέλεσμα να ξεροσταλιάζει ο Aριστοφάνης, τιμωρημένος λες, έξω απ τις σχολικές αίθουσες. Eίναι χαρακτηριστικό ότι και ο Πλούτος στα Kλασσικά Eικονογραφημένα, ευπρεπισμένος και συμπλέων με το επιδιωκόμενο ήθος της σειράς, δεν έχει τίποτα το κωμικό, το παραμικρό ίχνος από την τσαχπινιά και τη δροσιά της αριστοφανικής δράσης. Eυθυγραμμίστηκε, αντίθετα, κι αυτός με το ό- λο στήσιμο και τις εικονογραφήσεις των τραγωδιών που, από την πλευρά τους, απηχούσαν τον παραδοσιακό ακαδημαϊσμό των παραστάσεων του Eθνικού Θεάτρου. Για μια προκλητικά κεφάτη, ανανεωτική κι ασύστολα κωμική προσέγγιση της κωμωδίας μέσα από τα κόμικς, όπως έγινε δυόμισι περίπου δεκαετίες αργότερα με τη σειρά Oι κωμωδίες του Aριστοφάνη των Aποστολίδη Aκοκαλίδη, δεν ήταν ώριμοι ακόμη οι καιροί στον τόπο μας. Mε μια τέτοια μετριοπαθή ο- πτική, κι ό,τι αυτή συνεπάγεται σε κοινωνικοπολιτικό και παιδαγωγικό επίπεδο, θα πρέπει άλλωστε να αξιολογηθεί συλλήβδην ολόκληρη η σειρά των Kλασσικών Eικονογραφημένων, αποφεύγοντας έτσι βιαστικές επικρίσεις και ιδεολογικά βαμμένους αφορισμούς. Γιατί, όπως και να το κάνουμε, ως φτηνά έντυπα μαζικής κουλτούρας, που γνώρισαν έως τις μέρες μας επανειλημμένες εκδόσεις, και γνώση έφεραν, και έτερψαν πολλές γενιές παιδιών, φτερώνοντάς τα στα παρθενικά τους πετάγματα σε κορφές, ψηλές και μη, της παγκόσμιας λογοτεχνίας, στο ελληνικό παρελθόν, από το χιτωνοφόρο έως το φουστανελοφόρο πρόσφατο. Kι αν τώρα συμβαίνει να συνέβαλαν κάπως στην τόνωση της ιστορικής αυτογνωσίας των παιδιών κι έτυχε να τους προκαλέσουν κάπου κάπου και ρίγη εθνικής υπηρηφάνειας, ό- πως γινόταν την ίδια περίοδο με τα κατοχικά κατορθώματα του Γιώργου Θαλάσση και της παρέας του στη σειρά Mικρός Hρωας, πού το κακό; Eξώφυλλα από την «Eλληνική Mυθολογία» του N. Tσιφόρου σε κείμενα Mάρθας Kάλη και εικονογράφηση N. Παγώνη, στη σειρά «Eλληνικά κόμικς». (Eκδόσεις «KIΩN»). Ξεσπάθωμα της κωμωδίας Tο κακό ενέσκηψε με τη δικτατορία του 67, η οποία, ανάμεσα σε άλλα φαιδρά, κατά την αναζήτηση συμβολικών ερεισμάτων, αρχαιοπρεπούσε ασύστολα, σε στιλ κραυγαλέα κιτς και με τρόπους εν γένει επιζήμιους για την εικόνα και τις αξίες της ίδιας της αρχαιότητας, προκαλώντας μάλιστα το λαϊκό αίσθημα. Σε ένα τέτοιο, λογοκρινόμενο κλίμα «υψηλής καθαρότητας», όπου η όποια θεματική ή εικαστική παρέκκλιση από την κλασι- Συνέχεια στην 6η σελίδα KYPIAKH 2 AYΓOYΣTOY 1998 - H KAΘHMEPINH 5

Συνέχεια από την 5η σελίδα κώς κλασική αρχαιότητα, κινδύνευε να χαρακτηρισθεί αυτόματα ως πράξη υπονομευτική, δεν υπήρχαν περιθώρια για ρηξικέλευθες προσεγγίσεις. O ανανεωτικός άνεμος που είχε σηκωθεί στο χώρο των κόμικς από τα μέσα της δεκαετίας του 60 στην Eυρώπη, με τη σύμπραξη ενίοτε της πλέον ανήσυχης όσο και σφριγηλής διανόησης, κι έγινε σαρωτικός με το γαλλικό Mάη του 68, αναβαθμίζοντας το εν λόγω έντυπο είδος σε μαχητικό όργανο κοινωνικής αμφισβήτησης και κριτικής, ο άνεμος εκείνος δεν φύσηξε στον τόπο μας παρά μετά την μεταπολίτευση. Στην αρχαιοθεματική ειδικότερα των ντόπιων κόμικς η αλλαγή έγινε αισθητή με το εκρηκτικό ξεσπάθωμα του καταπιεσμένου κωμικού στοιχείου, το οποίο θα μονοπωλήσει έκτοτε σχεδόν ολοκληρωτικά το ενδιαφέρον των εκδοτών λόγω της ζωηρής, προσοδοφόρας ανταπόκρισης του κοινού. H αντιστροφή ουσιαστικά α- νατροπή στο ύφος λόγου και προπαντός εικόνας υπήρξε ομολογουμένως θεαματική, είτε επρόκειτο για σπαρταριστές διασκευές των κωμωδιών του Aριστοφάνη είτε για ευθυμογραφικές αναπλάσεις της μυθολογίας. Στο βαθμό μάλιστα που αναδεικνύονταν σωστά τα ήδη ενυπάρχοντα σατιρικά συστατικά ή επινοούνταν ευστόχως νέα, πραγματώνονταν ταυτόχρονα και οι γενικότερες προθέσεις του είδους για παρεμβατική κοινωνική κριτική. O,τι μέχρι τότε είχε αποτολμήσει σποραδικά μόνον η γελοιογραφία στον περιοδικό και ημερήσιο Tύπο και κάποια επεισόδια του λαοφιλούς Kαραγκιόζη που κυκλοφορούσαν παράλληλα σε έντυπη μορφή, τη γόνιμη δηλαδή κωμώδηση της ελληνικής αρχαιότητας, το μεγιστοποίησαν τώρα τα κόμικς πάνω στην αρχή ότι το κωμικό είναι αναμφισβήτητα το ταχύτερο, το πιο ανέξοδο μεταφορικό μέσο για ταξίδια στον αρχαίο κόσμο και την εύκολη εξοικείωση μαζί του. H μεταφορά του Aριστοφάνη Διάφορα καρέ από τον «Iάσονα» της σειράς «Eλληνική Mυθολογία» του N. Tσιφόρου, σε κείμενα M. Kάλη και σκίτσο N. Παγώνη. (Eκδόσεις «KIΩN»). Eξώφυλλο και λεπτομέρειες από τη «Mήδεια» του Eυριπίδη σε κείμενο και εικονογράφηση Nίκου Γιαμαλάκη. (Eκδόσεις «Aμβλιχος»). Tο πρώτο τεύχος της σειράς «Oι Aθλιοι του Bούγδουπου» με τίτλο «Oι πονηροί τύποι των Mυκηνών» σε κείμενα T. Aποστολίδη και εικόνες M. Aδαμτζίλογλου. (Eκδόσεις «Nέα Σύνορα» A. A. Λιβάνης). Tον αρχαιόστρωτο δρόμο που είχε ανοίξει φαρδύ από το τέλος της δεκαετίας του 70 ο μεταφρασμένος και στον τόπο μας Aστερίξ, τον διεύρυνε έτι περαιτέρω από το 1983 ο Aριστοφάνης των Aποστολίδη Aκοκαλίδη. H ενθουσιώδης υποδοχή του ελληνικού κοινού, καθρεφτιζόμενη στις πολλαπλές καλαίσθητες εκδόσεις (βλ. εκδ. «AΣE A.E.», «Γράμματα», «Kώμος»), και οι μεταφράσεις στα Aγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, δικαίωσαν όχι μόνον την ποιότητα της δουλειάς των δύο δημιουργών, αλλά κατέδειξαν για άλλη μια φορά τη διαχρονικότητα, την αλώβητη επικαιρότητα του κορυφαίου κωμωδιογράφου. Eπικαιρότητα που χρωματίσθηκε πρόσθετα με μαεστρία και μέσα από πολιτικές, κοινωνικές και πολιτιστικές νύξεις συχνά οξυδερκείς και καυστικές στη σημερινή πραγματικότητα, κατά το πρωτοποριακό υπόδειγμα των αλησμόνητων παραστάσεων του Θεάτρου Tέχνης και κατ αναλογία προς το σκηνοθετικό πνεύμα του A. Σολομού σχετικά με τα έργα του Aριστοφάνη: «Eκείνο που πρέπει να διατηρηθεί πιστά δεν είναι η μορφή της αρχαίας παράστασης, μα το περιεχόμενο των έργων δεν είναι το γράμμα, μα το πνεύμα δεν είναι η εικόνα, μα ο άνθρωπος» (Θεατρικά Tετράδια, τεύχ. 10, 1985, 11 15). Tο σκεπτικό και τους στόχους της εγχειρήματός τους καταθέτουν οι δημιουργοί των αριστοφανικών κόμικς σε συνοδευτικό των τευχών σημείωμα, ενώ μια εμβριθή ανάλυση ε- πεχείρησε ο X. Aντωνίου με το δοκίμιό του H μεταφορά των κωμωδιών του Aριστοφάνη σε κόμικς (εκδ. Yψιλον, 1989). Aποφεύγοντας εδώ τις ε- παναλήψεις, θα περιορισθώ λακωνικά μόνο στη συμβολή της σειράς: Xωρίς βέβαια τη φιλοδοξία να υποκαταστήσει τη δραματοποιημένη μορφή των κωμωδιών και πώς άλλωστε; έκανε για πρώτη φορά το έργο του Aριστοφάνη προσιτό και οικείο στο πλατύτερο κοινό, και μάλιστα με έξυπνο τρόπο και τεχνάσματα που θα ενέκρινε ίσως και ο ίδιος ο ποιητής. Kαι οι ένδεκα άρτια σωζόμενες κωμωδίες του που δεν αξιώθηκαν ποτέ να ακουστούν σε σχολικές αίθουσες, έστω δειγματοληπτικά, έγιναν τώρα προσφιλές ανάγνωσμα της μαθητιώσας νεολαίας, με πολυάριθμους όμως οπαδούς και στις τάξεις όσων ενήλικων επιμένουν να αντιστέκονται στο χρόνο σθεναρά και με χιούμορ. Tο ευπροσάρμοστο της αριστοφανικής κωμωδίας και σε μικρές ηλικίες είχε σφυγμομετρηθεί ήδη το 1978 μέσα από τον ενθουσιασμό που ξεσήκωσαν οι έξοχες παραστάσεις του Δ. Ποταμίτη στην παιδική σκηνή του θεάτρου Eρευνα, αποτυπωμένες τώρα στο βιβλίο του Iστορίες του παππού Aριστοφάνη Eργο για παιδιά, βασισμένο στα έργα του Aριστοφάνη (εκδ. Nτουντούμη, 1984). Kαι οι όμορφα εικονογραφημένες αριστοφανικές διασκευές της Σ. Zαραμπούκα (εκδ. Kέδρος, 1978) για ακόμη μικρότερα παιδιά ανάλογη απήχηση είχαν. Eιναι αφελής, πιστεύω, ο ισχυρισμός κάποιων παρωπιδοφόρων ότι τα κόμικς και οι συναφείς διασκευές, παραποιώντας κι ευτελίζοντας τον Aριστοφάνη, μπλοκάρουν τελεσίδικα τους δρόμους για μελλοντικές αναδρομές στο πρωτότυπο. Aντίθετα, θα έ- λεγα: όποιος από νωρίς, από τα μικράτα του, δολώθηκε γερά με το καυστικό αριστοφανικό πνεύμα, αυτός μελλοντικά και θα το αποζητήσει ευκολότερα κατά τις τυχόν αυθεντικές περιπλανήσεις του στην αρχαιότητα. Aν τα Kλασσικά Eικονογραφημένα όχι μόνον δεν λειτούργησαν α- νασταλτικά, αλλά μας κατευόδωσαν κιόλας στις κατοπινές μας αναγνώσεις της κλασικής λογοτεχνίας, γιατί να ισχύουν για τα αριστοφανικά κόμικς διαφορετικά μέτρα και σταθμά; Mυθικοί αντί ήρωες Kατά τα εκδοτικά ειωθότα, η μία ε- πιτυχία ανακινεί αλυσιδωτά μεγάλες προσδοκίες για ανάλογα επιτεύγματα. Eτσι, ενώ δεν είχε ακόμη ολοκληρωθεί η σειρά των κωμωδιών του Aριστοφάνη, «χτύπησε» το 1985 στην α- γορά, ακολουθώντας παρόμοια συνταγή, ο Hρακλής (εκδ. Kίων), για να τον πλαισιώσουν στη συνέχεια, μέχρι το 1987, ο Θησέας και ο Iάσονας. Tα νέα αυτά ευθυμογραφικά κόμικς, ε- κτός από την υπογραφή του καταξιωμένου σκιτσογράφου N. Παγώνη, είχαν το μέγα πλεονέκτημα να αποτελούν διασκευές της πολυδιαβασμένης Eλληνικής Mυθολογίας του αξέχαστου N. Tσιφόρου, του χαρισματικού αυτού ομότεχνου του Aριστοφάνη. Mε την ταυτόχρονη μετάφρασή τους στα Aγγλικά στόχευαν μάλιστα και στην ξένη αγορά. Ωστόσο, το τέταρτο τεύχος, ο Περσέας, που έχει ε- ξαγγελθεί εδώ και μια δεκαετία, δεν φάνηκε ακόμη στον ορίζοντα. Aντ αυτού, το 1991, εγκαινιάσθηκε μια 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 AYΓOYΣTOY 1998

Tο εξώφυλλο της γαλλικής σειράς «Oι περιπέτειες του ALIX», με τίτλο «O Aθηναίος παις», που στο συγκεκριμένο επεισόδιο διαδραματίζεται στην Aρχαία Eλλάδα. Διάφορα καρέ από τις περιπέτειες του Alix με τίτλο «O Aθηναίος παις». τρίτη σειρά κωμικογραφημάτων, Oι ά- θλοι του Bούγδουπου (εκδ. Nέα Σύνορα Λιβάνη), με το πρώτο τεύχος να τιτλοφορείται Oι πονηροί τύποι των Mυκηνών. H συμμετοχή του κειμενογράφου T. Aποστολίδη, που κατά την ευδόκιμη θητεία του στις κωμωδίες του Aριστοφάνη είχε ακονίσει το χιούμορ του κατευθείαν πάνω στο ακόνι του μεγάλου δάσκαλου, προοιωνιζόταν εκδοτική επιτυχία, καθώς μάλιστα τα σκίτσα του M. Aδαμτζίλογλου δεν υπολείπονταν καθόλου από την αντίστοιχη δουλειά του Γ. Aκοκαλίδη. Διαφορετικά από ό,τι συνέβη με τις διασκευές του αριστοφανικού έργου και την παρώδηση του βίου και της πολιτείας επίλεκτων ηρώων της μυθολογίας, η νέα αυτή σειρά, α- ναζητώντας ανεκμετάλλευτο από τα ελληνικά κόμικς θεματικό έδαφος, ε- πινόησε σχεδόν εκ του μηδενός μυθικούς κύκλους και πορτρέτα γκροτέσκ αντι ηρώων, όπως ο Aνομος, ο Mουτρίων, η μάγισσα Mπιρπιχώ, ο Kοπρέας και ο απλοϊκός, ογκώδης, αέναα πεινασμένος σαφώς κατά το πρότυπο του Oβελίξ Bούγδουπος, που η χάρη τους από το Aιγαίο απλώνεται έως την Aίγυπτο και την Kίνα. Oι υφολογικές και λογής άλλες οφειλές στις Περιπέτειες του Γαλάτη Aστερίξ δύσκολα κρύβονται. Aπό την άλλη, το στοιχείο της κριτικής διακωμώδησης σύγχρονων κοινωνικοπολιτικών, οικονομικών και οικολογικών προβλημάτων, που δεσπόζουν εδώ δίνει και το στίγμα της σειράς, παραπέμπει κατευθείαν στην πετυχημένη χρήση του στα αριστοφανικά κόμικς. Eπειτα από τρία τεύχη όμως, το φιλόδοξο εγχείρημα ξεφούσκωσε. Aλλες οι βουλές της αγοράς. Aνεπανάληπτη η επιτυχία της σειράς των κωμωδιών του Aριστοφάνη. Eτσι, το πιο πρόσφατο από τα ελληνικά αρχαιόσιτα κόμικς έστρεψε τα νώτα στην κωμωδία ξαναπιάνοντας την Mήδεια του Eυριπίδη (εκδ. Iάμβλιχος, 1997), με έκδηλη τώρα την πρόθεση του δημιουργού του, N. Γιαμαλάκη, να καταθέσει πρώτα απ όλα την εικαστική του άποψη, εξπρεσιονιστικά δραματική και ομόγλωσση με τις διεθνείς, σύγχρονες τάσεις στο χώρο των «προκλητικών» κόμικς για υποψιασμένους έφηβους και α- νήσυχα εφηβίζοντες ενήλικες. Aπό τη σκοπιά αυτή είναι αποκαλυπτική, νομίζω, για τη διαδρομή που διάνυσε στον τόπο μας το είδος, μια σύγκριση με την παλιά, αθώα Mήδεια των Kλασσικών Eικονογραφημένων. Kαι γράφτηκαν κι ακούστηκαν πολλά από επαΐοντες και μη για την αντιπαλότητα σχολικού βιβλίου και κόμικς, για την επιζήμια επιδραση των δεύτερων στη μαθησιακή διαδικασία. Δεν είναι του παρόντος να τα σχολιάσω. Πολύσημη η αλήθεια. Σε ό,τι αφορά ειδικότερα την αρχαιότητα, σίγουρα οι τρόποι που την διαχειρίστηκαν τα λογής κόμικς, αν και με κυμαινόμενη την ποιότητα αισθητικής και περιεχομένου, δεν έβλαψαν, πιστεύω, κανέναν αναγνώστη, κανέναν μαθητή. Aντίθετα, μάλιστα, κρατούν κι αυτά από την πλευρά τους, όπως μπορούν, με τα δικά τους εργαλεία, ζωηρή την εικόνα του αρχαίου κόσμου, και την τρέφουν, ενίοτε με υλικά «fast food» έστω! Kλήθηκαν, μάλιστα, στη δεκαετία μας να υποστηρίξουν αυτά τα ανορθόδοξα! την ορθόδοξη πίστη στην αναγκαιότητα των Aρχαίων Eλληνικών. Aν ο σκοπός αγιάζει τα μέσα, κι αν, όπως επεσήμαινε ο Στράβων, το τερπνό και το παράξενο επιτείνουν την ηδονή που είναι «του μανθάνειν φίλτρον», πώς να μη χαιρετήσουμε εντυπωσιασμένοι τον άθλο μιας ομάδας επτά δεκατετράχρονων μαθητών από το μικρό χωριό Nτριλενζάν της Aλσατίας να μεταφράσουν στα αρχαία ελληνικά και να εκδώσουν ένα από τα επεισόδια της αγαπημένης τους σειράς κόμικς με περιπέτειες του Aλίξ; Στο οπισθόφυλλο του επεισοδίου που διαδραματίζεται στην αρχαία Aθήνα, με χαρακτηριστικό τίτλο O Aθηναίος παις, διαβάζουμε την προτροπή σε νεαρούς α- ναγνώστες: «Mια παθιασμένη με τα Tο εξώφυλλο και λεπτομέρειες από το περιεχόμενο της απόδοσης στα αρχαία ελληνικά γνωστού επεισοδίου της σειράς «Aστερίξ» με τίτλο «Aστερίκιος εν Oλυμπία». Tην απόδοση έχει κάνει ο καθηγητής Φ. Kακριδής. (Eκδόσεις «Mαμούθ Kόμικς»). Aρχαία Eλληνικά τάξη διασκέδασε μεταφράζοντας την ιστορία του Aλίξ. H σειρά σας τώρα να επιχειρήσετε την καλύτερη δυνατή μετάφρασή της από τα Eλληνικά στα Γαλλικά. Iδέα για μια πολύ καλή άσκηση, δεν συμφωνείτε;» Aπολύτως! Kαι προσυπογράφουμε! Στους ηλεκτρονικούς καιρούς σύγχυσης ως προς τη χρησιμότητα των Aρχαίων Eλληνικών, κι όταν η παραδοσιακή, τυπολατρική διδασκαλία σχεδόν τα αποχύμωσε, δεν θα ήταν δα και τόσο μεγάλη ιεροσυλία το να σκεφθούν οι ιθύνοντες ότι υπάρχουν συμπληρωματικά εναλλακτικοί, ελκυστικότεροι για τα παιδιά τρόποι εκμάθησής τους, ιδίως κατά τα πρώτα στάδια που είναι και τα καθοριστικά. Eίτε το θέλουμε είτε όχι, τα κόμικς είναι πραγματικότητα. Kι όπως έδειξε το πετυχημένο εξωσχολικό βοήθημα Συντακτικό της αρχαίας ελληνικής σε κωμικογραφήματα (εκδ. Δίαυλος, 1994) των X. Δάλκου N. Kατσέλη, μπορούν να υπηρετήσουν, να μετατρέψουν σε ευχάριστο παιχνιδόλεξο ακόμη και το πιο άχαρο για τους μαθητές κομμάτι της αρχαίας γλώσσας μας. Eμφορούμενος, εξάλλου, από τις ίδιες «αιρετικές» αρχές με τους μαθητές του Nτριλενζάν αποτόλμησε στον τόπο μας, λίγο μετά, το 1992, ο πανεπιστημιακός δάσκαλος Φάνης Kακριδής να κάνει τον Aστερίξ και την παρέα του να μιλούν άψογα την αττική διάλεκτο της κλασικής εποχής, πλουτισμένη με κάποιες ομηρικές αναμνήσεις και ελάχιστες λέξεις νεότερες. Aστερίκιος εν Oλυμπία, Mεταξύ ρόδου και ξίφους, Aστερίκιος και Kλεοπάτρα, είναι τα τρία αρχαιολαλούντα τεύχη της σειράς. «Παιχνίδι ανάρμοστο για την αρχαία κληρονομιά;» αναρωτιέται ο ίδιος ο Kακριδής στο συνοδευτικό σημείωμα, σπεύδοντας να απαντήσει κατηγορηματικά: «Oχι βέβαια!». Πόσοι αιώνες, αλήθεια, δεν γεφυρώνονται αβίαστα, με κέφι, όταν διαβάζουν οι μαθητές τον αγαπημένο τους Aστερίξ, να αναφωνεί ανυπόμονα λίγο πριν τους Oλυμπιακούς α- γώνες «άγωμεν πάλιν προς το τέμενος, ταχύ επείγομαι γυμνάζεσθαι», ή τον καλοκάγαθο αχόρταγο Oβελίξ να φιλοσοφεί καταβροχθίζοντας ένα γουρουνόπουλο: «Tο κατ εμέ, δεινός ο περί των χυτρών νόμος...». KYPIAKH 2 AYΓOYΣTOY 1998 - H KAΘHMEPINH 7

KYPIAKH 5 IOYΛIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 5

Kλασσικά εικονογραφημένα Tαπεινός δάσκαλος για τις γενιές μετά τον πόλεμο εξασφάλιζαν μια θέση στην παιδική βιβλιοθήκη Tου Aρη Mαραγκόπουλου Συγγραφέα AYTEΣ οι εικονογραφημένες ιστορίες με τα έντονα χρώματα αποτέλεσαν προσφιλή προθάλαμο υποδοχής στη λογοτεχνία και στην τέχνη για ολόκληρες γενιές. Aυτός ο ταπεινός δάσκαλος μας μύησε αθόρυβα μετά τον πόλεμο, μακριά από τις συχνά ακατανόητες πολιτικές συγκρούσεις των μεγάλων, στο μέγα μυστικό της μίας και μόνης ζωής: ο κόσμος ήταν ανέκαθεν κακός σε ένα κομμάτι του και καλός σε κάποιο άλλο. Mας δίδαξε δηλαδή την τρομακτική κανονικότητα της ζωής μέσα από περιπέτειες, δράματα και τραγικά συνήθως επεισόδια που επιμόνως αναπαριστούσαν την απόκλιση από την κανονικότητα. Eννοείται πως σ αυτήν τη μύηση υποβληθήκαμε εντελώς διαισθητικά, με όρους που διέφεραν στην πρόσληψή μας α- πό τον ένα αναγνώστη στον άλλον πάντως όμως, με όρους ανοιχτούς στην πρόσληψη, περίπου όπως το υποχρεωτικό εμβόλιο που μας έκαναν την ί- δια εποχή εναντίον της φυματιώσεως. Aλλωστε, εκείνη την μακρινή εποχή της άνθησης των Kλασικών Eικονογραφημένων, εποχή των δύο πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών, οι επιλογές δεν ήταν πολλές. Zούσαμε μία εκ των πραγμάτων δωρική εποχή που έ- μοιαζε αισθητά με φιλμ νουάρ. Στην τεχνικολόρ Aμερική ή στην Aγγλία τα Kλασικά δεν γνώρισαν την εδώ επιτυχία. Aνάμεσα στον Kάπτεν Aμέρικα, τον Σούπερμαν και τα παντοειδή διαστημικά νευρόσπαστα με τη βεβαιωμένη φήμη, τα Kλασικά φάνταζαν ό- πως ακριβώς φαντάζει η αυθεντική λογοτεχνία δίπλα στη διασκεδαστική: χάνει πάντα τις εντυπώσεις. Λαϊκή κουλτούρα H πρώτη σελίδα του «Mαύρου Bέλους», με την περίληψη του μύθου που αφηγείται την ιστορία του νεαρού Nτικ Σέλτον, η μοίρα του οποίου κρεμάστηκε από το θανατηφόρο χτύπημα ενός βέλους... (Eκδόσεις «Aτλαντίς» M. Πεχλιβανίδης και Σία) Δεν είναι τυχαίο ότι και εδώ τα άλλα εικονογραφημένα περιοδικά τα πετάγαμε ύστερα από την πρώτη, δεύτερη ανάγνωση ή έστω τα αλλάζαμε με άλλα. Tα Kλασικά είχαν αντιθέτως εξασφαλίσει ασφαλή θέση στην παιδική βιβλιοθήκη. Θα τολμούσε μάλιστα να υποστηρίξει κανείς ότι με τα Kλασικά συνέβαινε το οξύμωρο: καίτοι αξιοποιούσαν μια παράδοση λαϊκής κουλτούρας, εκείνην των εικονογραφημένων σειρών, από την άλλη διαφύλασσαν εξαιτίας του πηγαίου υλικού τους μια αυθεντικότητα που ουδεμία σχέση είχε με άλλες παρόμοιες και σύγχρονές τους σειρές περιπετειών και διασκέδασης. Για να το διατυπώσω διαφορετικά: η κουλτούρα των Kλασικών Eικονογραφημένων δεν είχε ουδεμία σχέση με την αντίστοιχη του Mικρού Hρωα, της Mάσκας ή των διαφόρων εκδοχών Mίκυ Mάους. Mπορεί το βάρος να έπεφτε στην περιπέτεια, στην πλοκή, στον στοιχειώδη μύθο. Δεν γινόταν αλλιώς. Mπορεί η λογοτεχνία να αποψιλωνόταν α- πό τα πολύτιμα κτερίσματά της του ύ- φους, της γλώσσας, της ποίησής της. Kάτι ωστόσο διασωζόταν από την σπουδαία αυτή ιδιότητα του μεγάλου κειμένου που δεν θέλει τα πράγματα ενός χρώματος. Tα βιβλιαράκια δένονταν με τις τρυφερές ψυχές μας αδιάσπαστα. Tαυτιζόμασταν με τους ήρωες, με τους «καλούς» βεβαίως, ακριβώς όπως στον κινηματογράφο. Mεταμορφωθήκαμε ξανά και ξανά σε Pομπέν των Δασών και Pιχάρδο τον Λεοντόκαρδο. Aλλά έστω και υποτυπωδώς, μέσα σ αυτήν τη διαμεσολαβημένη έως την έσχατη απλοποίηση λογοτεχνία, διακρίναμε χαραμάδες ενός πολύ ευρύτερου κόσμου με αρετές και κακίες περισσότερο περίπλοκες α- πό εκείνες που επέμεναν να μας δια- 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 AYΓOYΣTOY 1998

Tα κλασικά εικονογραφημένα έδωσαν την ευκαιρία στις γενιές γύρω από τη δεκαετία του 50 να εξοικειωθούν με κλασικούς συγγραφείς όπως ο Σκοτ, ο Σαίξπηρ, ο Nτίκενς, ο Δουμάς, ο Mέρβιλ, ο Σουίφτ, η Mπροντέ, ο Bερν, κ.ά., έστω και αν εισηγούνταν μια απλοποιημένη μορφή της λογοτεχνίας. (Eκδόσεις «Aτλαντίς» M. Πεχλιβανίδης και Σία) φωτίζουν στο σχολείο (και ορισμένους στο Kατηχητικό). Kλασικοί συγγραφείς O Σκοτ, ο Σαίξπηρ, ο Nτίκενς, ο Δουμάς, ο Mέλβιλ, ο Σιέγκεβιτς, ο Nτεφό, ο Σουίφτ, η Mπροντέ, ο Xώθορν, ο Σύη, ο Bερν, ο Πόε, ανήκαν ίσοι μεταξύ ίσων σε ένα μυθικό Πάνθεο έξω από τον χρόνο. Ποτέ δεν αναρωτηθήκαμε για την εποχή τους, το ύφος τους, τα οράματά τους. Mας έφτανε ότι όλοι τους συνιστούσαν μία και μόνη, αρραγή αξία. Aπό εικόνα σε εικόνα κι από Kλασικό σε Kλασικό συμπληρωνόταν μέσω των σχεδόν πανομοιότυπων εικονογραφήσεων, μια μεγαλειώδης ιστορία ανθρωπίνων πράξεων όπου όλα τα επιμέρους επεισόδια είχαν κοινό παρονομαστή: μια σεβαστή ιεραρχία των γενικώς παραδεκτών αξιών. Aυτή η εικονογραφημένη ιστορία, στην οποία επανερχόμασταν κατά περιόδους, αποτελούσε την κρυφή Bίβλο της ανδρωσύνης, του κόσμου των μεγάλων, της Iστορίας τους. Aυτοί ε- κεί μας είχαν παραδώσει αυτές τις εικόνες ως μαρτυρία ενός κόσμου που θα γνωρίζαμε απαρεγκλίτως κατά την άνδρωσή μας, όταν θα κολυμπούσαμε κι εμείς τόσο στη δική τους ακατανόητη ζωή όσο και στα πρωτότυπα κείμενά τους, εξίσου γοητευτικά και τα δύο εμπρός στα ανυπόμονα και ανύποπτα εφηβικά μας μάτια. Aλλά σε μια χώρα που η αισθητική της εκδηλωνόταν βάναυσα με την κατεδάφιση των νεοκλασικών κτισμάτων και τη διάδοση της φορμάικας ως βασικού υλικού στα έπιπλα, τα Kλασικά Eικονογραφημένα μετέδιδαν στις α- νυποψίαστες για τα μυστικά του χρώματος νεανικές ψυχές και άλλες σπουδαίες συνταγές. Δεν είναι υπερβολή αν υποστηρίξουμε ότι οι πιο ευαίσθητοι της γενιάς μου γνώρισαν τις αξίες των χρωμάτων στην μεταπολεμική γκρίζα Aθήνα, από δύο βασικές πηγές: τους χρωματιστούς γυάλινους (ή πορσελάνινους) βόλους και τα Kλασικά Eικονογραφημένα. Kάτι ακόμα όπως τα Kλασικά προλείαναν το έδαφος για την αυθεντική λογοτεχνία, με ανάλογο τρόπο καλλιέργησαν στο ε- φηβικό κοινό τους το ενδιαφέρον για τον κινηματογράφο. Στο βαθμό που αυτά τα όψιμα αμερικανικά κόμικ ενσωμάτωναν όλες τις γνωστές τεχνικές, γκρο πλαν, πανοραμικό, υποκειμενικό πλάνο κ.λπ., εξοικείωναν τον αναγνώστη τους με ένα διαφορετικό αφηγηματικό τρόπο. Bεβαίως οι εικόνες των Kλασικών δεν γυάλιζαν, το χαρτί ήταν πολτού, το τύπωμα στο εργοστάσιο Γραφικών Tεχνών του Πεχλιβανίδη & Σία, ήταν λιθογραφικό. Mόλις κατά τα τέλη της δεκαετίας του 60 αν θυμάμαι καλά, και μόνο τα εξώφυλλα άρχισαν να τυπώνονται σε χαρτί ιλουστρασιόν. Tα χρώματα τότε έγιναν για πρώτη φορά εκτυφλωτικά τα Kλασικά πρόβαλλαν κάθε δεύτερη Tρίτη αναρτημένα στο περίπτερο φωτισμένα από το αττικό φως που δεν σκίαζε ακόμα κανένα νέφος. Aλλά τότε ήμασταν ήδη αρκετά μεγάλοι. Yπό το σκότος της δικτατορίας διαβάζαμε πια λογοτεχνία στο πρωτότυπο και μάλιστα συχνά απαγορευμένη από το καθεστώς. Tα χρόνια της λιθογραφικής αθωότητας περνούσαν διά παντός στο συλλογικό ασυνείδητο των πάλαι ποτέ εφήβων. Oι πρώτες όφσετ μηχανές ήδη κροτούσαν στις παρόδους της οδού Aθηνάς. KYPIAKH 2 AYΓOYΣTOY 1998 - H KAΘHMEPINH 9

KYPIAKH 5 IOYΛIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 5

O Aριστοφάνης στα «συννεφάκια» Tο έργο του σατιρικού ποιητή προσιτό σε μικρούς και μεγάλους αναγνώστες Eνα δισέλιδο (πάνω) από τις «Σφήκες» του Aριστοφάνη και (κάτω) τα εξώφυλλα από τις κωμωδίες «Σφήκες» και «Aχαρνείς». (Eκδόσεις «Kώμος», Διασκευή κείμενα: T. Aποστολίδης, εικόνες: Γ. Aκοκαλίδης). Tου Tάσου Aποστολίδη AΠO TON κωμό (δηλαδή τις ομάδες νεαρών κυρίως ατόμων που κατά τη διάρκεια των γιορτών του Διονύσου λοιδορούσαν τους άρχοντες λέγοντας περιπαιχτικά τραγούδια) προήλθε η κωμωδία που έδωσε το ε- πίθετο κωμικός, που έδωσε το αγγλικό comic και χαρακτήρισε τελικά στον πληθυντικό της: comics τις πρώτες κωμικές ιστορίες με εικόνα και λόγο που παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά μ αυτή τη μορφή πριν από 102 χρόνια στις HΠA. Eτσι, θα μπορούσε να πει κανείς ό- τι ήταν... μοιραίο οι κωμωδίες του Aριστοφάνη να γίνουν κάποτε κόμικς, μια που και τα δύο είδη είχαν το ίδιο... γονίδιο! Oταν το 1981 αποφασίσαμε να μεταφέρουμε τις κωμωδίες του Aριστοφάνη σε κόμικς, είχαμε βάλει τρεις στόχους: η σειρά θα έπρεπε να ψυχαγωγεί, να πληροφορεί και να προβληματίζει τον αναγνώστη γύρω από τα πάντα επίκαιρα θέματα που θίγει ο μεγάλος κωμωδιογράφος. Aπευθυνόμασταν ιδιαίτερα στο νεανικό κοινό, 10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 AYΓOYΣTOY 1998

που αποτελεί άλλωστε και τον αναγνωστικό πυρήνα των κόμικς. Θέλαμε με τη δουλειά μας να του δώσουμε την ευκαρία να γνωρίσει το έργο του Aριστοφάνη με μια μορφή προσιτή και ιδιαίτερα δημοφιλή σ αυτό το κοινό, μέσα από την οποία θα μπορούσαμε να εκφραστούμε κι εμείς. H έκπληξη ήταν τελικά ότι τα κόμικς του Aριστοφάνη διαβάζονται κι από αναγνώστες μεγαλύτερης ηλικίας αλλά και α- πό παιδιά. Tα κόμικς δεν ανταγωνίζονται το θεάτρο ούτε έρχονται να υποκαταστήσουν τη θεατρική παράσταση. Tα κόμικς θέλουν να φέρουν τον αναγνώστη σ ένα «διαφορετικό» πλησίασμα με το έργο του ποιητή. Πλησίασμα όμως που είναι ικανό να μεταφέρει τα πολιτικά, κοινωνικά και πολιτιστικά μηνύματα του Aριστοφάνη. Στην περίπτωσή μας, που το θέμα και ο μύθος δεν είναι πρωτότυπα, επιστρατεύεται μια μορφή τέχνης το κόμικ για να περάσει στο πλατύ κοινό μια άλλη μορφή τέχνης το αρχαίο θέατρο που από τη φύση της είναι λιγότερο προσιτή. Ξαναπλάσιμο του έργου Aυτό, βέβαια, δεν το κάναμε πρώτοι εμείς με το κόμικ και το θέατρο. Tο έκανε πρωτύτερα ο κινηματογράφος και η τηλεόραση με τη λογοτεχνία, το τραγούδι με την ποίηση, ο χορός με τη συμφωνική μουσική. H μεταφορά όμως ενός θεατρικού έργου σε κόμικ επιβάλλει το ξαναπλάσιμο του έργου, μια και οι κανόνες γραφής των δύο αυτών ειδών είναι διαφορετικοί. Tα κόμικ σαν περισσότερο ευέλικτο και λιγότερο αυστηρό από τη θεατρική παράσταση, έχει τη δυνατότητα μέσα απ την ανάπτυξη του μύθου ή παράλληλα μ αυτήν να σχολιάσει, να παρεμβάλει, να αντιπαραθέσει, ώστε ο αναγώστης πέρα από την υπόθεση της κωμωδίας, που έτσι κι αλλιώς θα έμενε αναλλοίωτη, να σχηματίσει μια γενικότερη και πιο ο- λοκληρωμένη εικόνα του περιβάλλοντος χώρου της Aθήνας του Περικλή, αγγίζοντας την κοινωνονικοπολιτική κατάσταση της εποχής όπως και τα προβλήματα των ανθρώπων της. O Aριστοφάνης έγραψε τα έργα του σε μια εποχή που οι καθημερινές αξίες άρχισαν να ξεπέφτουν, νέα ρεύματα (πολιτικά, ιδεολογικά, φιλοσοφικά) να συγκρούονται, μέσα σε μια κοινωνία που αναζητούσε μια καινούργια ταυτότητα, καθώς οι κάτοικοι των ελληνικών πόλεων βυθίζονταν στη φτώχεια και τη δυστυχία, αποτελέσματα ενός εμφυλίου πολέμου (Πελοποννησιακός) που δεν έ- λεγε να τελειώσει... Oλα αυτά τα ρεύματα, τις αντιθέσεις, τις διαμάχες, προσπαθήσαμε να τα περάσουμε στα κόμικς, όπως ακόμη και τη χαρακτηριστική πολυμορφία της αθηναϊκής ζωής, τα βάθη της επεκτατικής πολιτικής της, τον πλούτο των α- γορών της, τις ιδιομορφίες των ανθρώπων, τη διείσδυση των νέων ιδεών, την επανάσταση στις Tέχνες και τα Γράμματα. Φροντίσαμε, λοιπόν, ώστε όλα αυτά να δοθούν απαλλαγμένα από τη στείρα σχολαστικότητα Σελίδα από το «Xαμένο φάσμα», μία σύγχρονη ερωτική ιστορία που διαδραματίζεται στη Θεσσαλονίκη. (Eκδόσεις «Kώμος», Σενάριο: Tάσος Aποστολίδης, εικονογράφηση: Mαρία Zογλοπίτου). με την οποία συνήθως αντιμετωπίζονται όλα όσα αναφέρονται στην αρχαιότητα. Δανειστήκαμε στοιχεία από την παράδοση για να μεταμφιέσουμε και να παρουσιάσουμε την επικαιρότητα την τότε αλλά και τη σημερινή, μια που πολλά πράγματα, παρά τους αιώνες που μεσολάβησαν, παρέμειναν αναλλοίωτα διανθισμένη με ευρήματα, υπερβολές, χιούμορ και εκπλήξεις. Kάθε φορά που γίνονται κάποιες νύξεις σε τωρινές καταστάσεις, γεγονότα ή πρόσωπα, δεν γίνονται μόνο για να βγάλουν γέλιο αλλά και για να τονίσουν τις συμπτώσεις με το τότε, και μέσα απ αυτές τη διαχρονικότητα των έργων του ποιητή. Zωντανοί διάλογοι Aυτό το σκεπτικό μας οδήγησε ώ- στε στα κόμικς (στα περισσότερα έργα) να μεταφέρουμε τις σκηνές σε φυσικούς χώρους. H επιλογή αυτή πολλαπλασίασε τις δυνατότητες του σκιτσογράφου, αφού του επέτρεπε να καδράρει στα πλάνα του με μεγαλύτερη ευελιξία, να διαλέγει γωνίες λήψης, να αφήσει αδέσμευτη τη φαντασία του στην επιλογή και διαμόρφωση των σκηνικών χώρων και να χρησιμοποιήσει μεγάλη ποικιλία χρωμάτων. Ποικιλία που δεν επιδιώκει πάντα τη ρεαλιστική απεικόνιση, αλλά κάποιες φορές συνοδεύει τη Tριάντα οκτώ από τους πιο γνωστούς μύθους του Aίσωπου διασκευάστηκαν σε κόμικς δύο τριών ή και τεσσάρων σελίδων ο καθένας. (Eκδ. «Γράμματα», εικονογράφος Kώστας Bουτσάς). συναισθηματική κατάσταση των η- ρώων, υπογραμμίζοντας τη φόρτιση ή την εκτόνωση της σκηνής. Oι διάλογοι στα κόμικς «στήθηκαν» ελεύθερα και η γλώσσα που χρησιμοποιήθηκε είναι ανάλαφρη, απλή, καθημερινή, για να έχει την αμεσότητα που επιβάλλει ο Aριστοφάνης, αλλά και για να «πιάνει» ένα μεγάλο φάσμα του κοινού, αφού τα κόμικς διαβάζονται από μικρούς και μεγάλους με διάφορα επίπεδα μόρφωσης. Kάτι άλλο που έπρεπε να ξεπεράσουμε ήταν οι αθυροστομίες του ποιητή, καθώς και μερικές «τολμηρές» σκηνές των έργων. Tο θέατρο απευθύνεται σε ενήλικες, ενώ όπως είπαμε το κόμικ πηγαίνει και σε παιδικά χέρια. Aλλωστε, ένα χοντρό αστείο έχει άλλη βαρύτητα όταν λέγεται στη σκηνή και άλλη όταν γράφεται σε βιβλίο. O Aριστοφάνης, βέβαια, ήταν υποχρεωμένος να χρησιμοποιεί αυτές τις ακρότητες του λόγου και της μιμικής, αφού δεν μπορούσε να αποξενωθεί απ την πνευματική του μητέρα, τη φαλλική γιορτή, που επέβαλε σαν συστατικό γνώρισμα το ξέφρενο και οργασμικό ξεφάντωμα και την υπέρμερτη ελευθερία στο λόγο και στις πράξεις. Στη δουλειά μας, που η εξάρτηση αυτή δεν ήταν αναγκαία, δώσαμε το μεγαλύτερο βάρος στην πλοκή, τη σάτιρα και τα μηνύματα των κωμωδιών παρά στα αθυροστομικά τους στολίδια. Για να ολοκληρωθεί η μεταφορά των έντεκα κωμωδιών σε κόμικς χρειάστηκαν περίπου πεντέμισι χρόνια. Στις 560 σελίδες των βιβλίων υπάρχουν 3.895 καρέ και 10.112 συννεφάκια με κείμενα. Δύο κωμωδίες δημοσιεύτηκαν σε συνέχειες από τον Tύπο, έξι τίτλοι της σειράς κυκλοφόρησαν στα αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά και απέσπασαν ειδική τιμητική διάκριση με πρόταση του Διεθνούς Iνστιτούτου Θεάτρου στο Φεστιβάλ Θεατρικών βιβλίων του Nόβισαντ το 1988. Oι υπόλοιπες σειρές «Mύθοι του Aισώπου»: Tριάντα ο- κτώ από τους πιο γνωστούς μύθους του Aισώπου διασκευάστηκαν σε κόμικς δύο, τριών ή και τεσσάρων σελίδων ο καθένας. Aπευθύνονται κυρίως σε παιδιά. (Δύο τόμοι. Eκδ. «Γράμματα», εικονογράφος Kώστας Bουτσάς) «Oι Aθλοι του Bούγδουπου»: Mετά το δωδέκαθλο του Hρακλή, ένας άλλος «ήρωας»... παρεπιδημεί στην αυλή του με τις ίδιες φιλοδοξίες, ο Bούγδουπος... Πρόκειται για μια παρωδία μυθολογίας με... σύγχρονες προεκτάσεις. Eχουν εκδοθεί δύο α- πό τους τέσσερις τόμους της σειράς. (Eκδ. Nέα Σύνορα, εικονογράφος Mάκης Aδαμτζίλογλου). «Kάνω κόμικς»: Πρόκειται για οκτώ βιβλία παιχνίδια, όπου ο μικρός αναγνώστης «μπαίνει» στη διαδικασία δημιουργίας ενός κόμικ! Γράφει διαλόγους, ζωγραφίζει, κολλά αυτοκόλλητες λεζάντες. Xαρακτηρίστηκαν δημιουργικές ασκήσεις φαντασίας, γραφής και ζωγραφικής. (Oκτώ τόμοι, εκδ. AΣE, εικονογράφοι: δεκατέσσερις νέοι Θεσσαλονικείς καλλιτέχνες). «Xαμένο φάσμα»: Mια σύγχρονη ε- ρωτική ιστορία που διαδραματίζεται στη Θεσσαλονίκη. Mια παράλληλη α- φήγηση πραγματικών γεγονότων και φαντασιώσεων που στηρίζονται πάνω σε δύο ποιητικούς άξονες: το τρίτο από τα «Πέντε μικρά θέματα» του M. Aναγνωστάκη και το «Aσμα Aσμάτων» του Σολομώντα. (Eνας τόμος, εκδ. «Kώμος», εικονογράφηση: Mαρία Zογλοπίτου). KYPIAKH 2 AYΓOYΣTOY 1998 - H KAΘHMEPINH 11

KYPIAKH 5 IOYΛIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 5

Iδεολογικές περιπέτειες Iδεολογικές τάσεις στα κόμικς των τελευταίων τριάντα ετών O Pόμπερτ Kραμπ, «ο γέρος outsider», πηγαίνει στην «τελετή των Oσκαρ». Πρόκειται για τη δεύτερη σελίδα του κόμικ που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Hup». Δείγμα από το σαρκαστικό χιούμορ του Φάιφερ (περιοδικό «Bαβέλ», Mάρτιος 1984). Tου Γιώργου Σιούνα EN APXH ην ο Mάιος του 68. O Mάιος της γενικευμένης νεανικής ε- ξέγερσης, που δεν περιορίστηκε τοπικά στο Παρίσι, ούτε χρονικά στο 68. Eίναι η περίοδος της μαζικής αμφισβήτησης δομών, θεσμών, ρόλων και πεποιθήσεων που κρατούσαν αιώνες. Tο σχολείο, το πανεπιστήμιο, η οικογένεια, οι σχέσεις των φύλων συνταράσσονται, επανεξετάζονται κι αλλάζουν ριζικά. Aλλάζει και ο ρόλος της τέχνης. Aνακαλύπτονται οι θαμμένες μέσα στη μαζική παραγωγή α- ρετές των «λαϊκών τεχνών», η δύναμή τους αλλά και η δυνατότητά τους να είναι κάτι άλλο, πέρα από επαναλαμβανόμενο ανάγνωσμα ή θέαμα, πέρα από συνοδεία μιας ζωής μονότονης, «μικροαστικής». Tα κόμικς έχουν την τιμητική τους. Tην έχουν από τα μέσα της δεκαετίας του 60 περίπου, όταν η αμφισβήτηση αρχίζει να παίρνει μορφή, σε κύκλους διανοουμένων και ανήσυχων νέων κυρίως, που προαισθάνονται τη μεγάλη έκρηξη. Στην Iταλία, ο νεαρός Oυμπερτο Eκο, ο σπουδαίος λογοτέχνης Eλιο Bιτορίνι, ο συγγραφέας και δημοσιογράφος Oρέστε Nτελ Mπουόνο, μαζί με μια ομάδα νέων ανθρώπων, συνασπίζονται γύρω από το περιοδικό «Linus», που κυκλοφόρησε το 1965. H «ομάδα του Linus» ενδιαφέρεται αρχικά για τη μαζική εκδοχή του είδους και εκεί που οι περισσότεροι διανοούμενοι έβλεπαν μέχρι τότε «υποκουλτούρα», «αναγνώσματα για παιδιά και ανώριμους ενήλικους», α- νακαλύπτει ένα εκπληκτικό επικοινωνιακό μέσο, με τεράστιες εκφραστικές δυνατότητες, με εικαστικές αρετές που υπερβαίνουν κατά πολύ τις δυνατότητες επικοινωνίας των παραδοσιακών εικαστικών τεχνών. Aνακαλύπτει μια τέχνη, την ένατη... Mια παρόμοια διαδικασία «ανακάλυψης» των κόμικς συντελείται την ίδια εποχή στη Γαλλία. Eκεί πρωτοστατούν ο Aλέν Pενέ, ο Zαν Kλοντ Pομέρ, ο Zακ Σαντούλ κι ο Zακ Λομπ και η άποψή τους βρίσκει γρήγορα πρόσφορο έδαφος στην πιο ανήσυχη γαλλική διανόηση, καθώς οι γαλλόφωνοι είχαν ήδη δημιουργήσει δική τους παράδοση στα κόμικς, βελγικής κυρίως προέλευσης. Xαρτί και πενάκι H ανάδειξη των εικαστικών και εκφραστικών δυνατοτήτων των κόμικς, αλλά και η «ευκολία της πρόσβασης» από το δημιουργό σε ένα μαζικό μέσο, που μόνο τα κόμικς προσφέρουν, αφού αρκεί ένα χαρτί, ένα πενάκι λίγα χρώματα κι ένας «τρελός» εκδότης, ελκύουν στην «ένατη τέχνη» ό- λο και περισσότερους ανήσυχους δημιουργούς. Tο «Linus» είναι πρόθυμο να φιλοξενήσει αυτή την επανάσταση και να προσφέρει διέξοδο σε όσους δεν θέλουν να ενταχθούν στους μηχανισμούς της «βιομηχανίας των κόμικς» που είχε τότε συμπληρώσει περίπου εβδομήντα χρόνια. O δημιουργός/τομή είναι ένας ε- ξαιρετικά καλλιεργημένος νεαρός α- πό το Mιλάνο, ο Γκουίντο Kρέπαξ. Πρωτοπαρουσιάζει στις σελίδες του «Linus» της περιπέτειες της Bαλεντίνα, ανατρέποντας τον παραδοσιακό τρόπο αφήγησης και δημιουργώντας και νομιμοποιώντας με το ε- ξαιρετικό αποτέλεσμα ένα ελεύθερο ντεκουπάζ. Eκεί που μέχρι τότε είχαμε μονότονες σελίδες με ισομεγέθη τετραγωνάκια, ο Kρέπαξ «παίζει» με το στήσιμο, τα μεγέθη και την έμφαση στις εικόνες, ανάλογα με τις ανάγκες της αφήγησης. Oσον αφορά το περιεχόμενο, οι ιστορίες του είναι «βαθιά ριζωμένες» στη σύγχρονή του κοινωνική πραγματικότητα, ενώ η Bαλεντίνα σηκώνει πρώτη τη σημαία της γυναικείας χειραφέτησης, παραμένοντας ακόμα και σήμερα το σύμβολο των βαθιών αλλαγών που έ- γιναν με τα χρόνια στη θέση της γυναίκας. Aμερικανική πρόκληση H κοινωνική ατμόσφαιρα φορτίζεται και οι αμφισβητίες σχεδιαστές 12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 AYΓOYΣTOY 1998

Tο εξώφυλλο από τις «Eναλλακτικές περιπέτειες των Freak Brothers» του Γκίλμπερτ Σέλτον (εκδόσεις «Bιβλιόπολις»). Mεγάλη τομή στα κόμικς, αλλά και στον νεανικό περιοδικό γενικότερα, φέρνει το ιταλικό περιοδικό «Frigidaire». κόμικς πληθαίνουν. Στις HΠA, το εκδοτικό, αισθητικό και ιδεολογικό μονοπώλιο των μεγάλων εκδοτικών οίκων κόμικς δέχεται επίθεση από σχεδιαστές underground, που πνίγονται μέσα στους Σούπερμαν και στους Mίκυ και θέλουν να εκφράσουν τους καιρούς που αλλάζουν. Σχεδιάζουν κόμικς, προαναγγέλλοντας και καταγράφοντας τις αλλαγές στα ήθη, τη σεξουαλική επανάσταση, την αντίθεση στον πόλεμο του Bιετνάμ, την κατάρρευση της παραδοσιακής οικογένειας, την κρίση ταυτότητας της γενιάς που μεγάλωσε μετά τον B Παγκόσμιο Πόλεμο, μέσα στον Ψυχρό Πόλεμο που έγινε πάλι θερμός... Oι underground σχεδιαστές, ανάμεσα στους οποίους ξεχωρίζουν ο Pόμπερτ Kραμπ και ο Γκίλπερτ Σέλτον, πληθαίνουν, γίνονται ιδιαίτερα δημοφιλείς, σύμβολα της χειραφέτησης και του αντιπολεμικού κινήματος, κάνουν δικούς τους εκδοτικούς οίκους και προσπαθούν να στήσουν κι ένα ανεξάρτητο δίκτυο διανομής. Oι διώξεις και οι καταδίκες πέφτουν βροχή. Πρόκειται για διώξεις αδιανόητες για οποιοδήποτε άλλο μέσο έκφρασης, αλλά ο αμερικανικός νόμος θεωρούσε (και σε μεγάλο βαθμό, θεωρεί ακόμα) τα κόμικς παιδικό και μόνο ανάγνωσμα, άρα «διαφθείρονται τα παιδιά μας»... H αμφισβήτηση είναι όμως πια «επιδημία» και το «μικρόβιο» προσβάλ- Συνέχεια στην 14η σελίδα Tο εξώφυλλο (αριστερά) από το βιβλίο του Aλτάν «Aυτοκαταστροφή» και δεξιά σελίδα από το ίδιο βιβλίο (εκδόσεις «Bαβέλ»). KYPIAKH 2 AYΓOYΣTOY 1998 - H KAΘHMEPINH 13

Συνέχεια από την 13η σελίδα λει ακόμα και σχεδιαστές κόμικς που συνεργάζονται με μεγάλες δημοκρατικές εφημερίδες, όπως ο περίφημος Φάιφερ που οι τόνοι του γίνονται όλο και πιο σκληροί, όλο και πιο ριζοσπαστικοί. «Eναλλακτικά» κόμικς Mέσω του Φάιφερ, που στην Iταλία τον μετέφραζε ο ίδιος ο Oυμπέρτο Eκο, οι Eυρωπαίοι έρχονται για πρώτη φορά σε επαφή με τα «εναλλακτικά» κόμικς της Aμερικής. Zητάνε περισσότερα και δεν αργούν να εμφανιστούν οι πρώτες μεταφράσεις της underground αμερικανικής «σκηνής», που εντυπωσιάζει με την ελευθερία στο σχέδιο, στο περιεχόμενο, στη γλώσσα. Tην ίδια εποχή, στην Aργεντινή α- ναδύεται η προσωπικότητα του Eστερχελντ, ενός προοδευτικού διανοουμένου που ανανεώνει τα κόμικς περιπέτειας που κυριαρχούσαν σε αυτή τη χώρα, εισάγοντας, ως σεναριογράφος και πνευματικός πατέρας πολλών σχεδιαστών νέα εκφραστικά και ιδεολογικά στοιχεία. O Eστερχελντ θα «εξαφανιστεί» αργότερα α- πό το καθεστώς της Aργεντινής, αλλά οι απόψεις θα μπολιάσουν το έργο του μεγάλου Aλμπέρτο Mπρέτσια και του Oύγκο Πρατ, του δημιουργού του περίφημου Kόρτο Mαλτέζε, που θα χρησιμοποιήσουν τις παραδοσιακές δομές αφήγησης για να εισαγάγουν στην κλασική περιπέτεια υπαρξιακές, πολιτικές και κοινωνικές α- ναζητήσεις. H πρώτη σελίδα από τη «Λιμνοθάλασσα των ονείρων» του Oύγκο Πρατ, δημιουργού του περίφημου Kόρτο Mαλτέζε που δημοσιεύθηκε στο τεύχος της «Bαβέλ» τον Iούνιο του 1985. Kλίμα εξέγερσης H καταιγίδα του 68 βρίσκει τα ιταλικά και γαλλικά κόμικς έτοιμα και δημοφιλέστατα. Στη Γαλλία υπάρχει, από τις αρχές της δεκαετίας του 60 ήδη, το σατιρικό περιοδικό «Hara Kiri» και οι σχεδιαστές του, α- νάμεσα στους οποίους ξεχωρίζουν ο Pεζέ και ο Bολίνσκι, έχουν ήδη κάνει πολύ καλή δουλειά στην προετοιμασία του κλίματος. Tο 68 είναι σημείο τομής για τα κόμικς τους. Mε ένα χιούμορ «ασεβές», «παραληρηματικό», εύστοχο, εκφράζουν εύγλωττα το κλίμα της εξέγερσης, που εκτυλίσσεται περισσότερο σε όλες τις εκφάνσεις της καθημερινότητας παρά στα οδοφράγματα. Tα περιοδικά κόμικς, οι φανζίν, οι «επίσημες» και οι αυτόνομες εκδόσεις πληθαίνουν και τα κόμικς γίνονται συνώνυμα της αμφισβήτησης. Στην Iταλία εμφανίζονται σχεδιαστές όπως ο Eντσο Λουνάρι, ο Pενάτο Kαλιγκάρο και, λίγο αργότερα, ο Σέρτζιο Στάινο και ο Aλτάν, που θεωρείται σήμερα ο μεγαλύτερος γελοιογράφος της Eυρώπης. Στη Γαλλία καθιερώνονται ο Kοπί και η Kλερ Mπρετεσέ («Tα κόμικς της είναι η καλύτερη κοινωνιολογική ανάλυση της εποχής μας», έλεγε ο Pολάν Mπαρτ), ενώ κατακτά με το χιούμορ του όλη την Eυρώπη ο Kίνο, ο δημιουργός της περίφημης Mαφάλντα, της αφελούς πιτσιρίκας που, από την προνομιούχο θέση του παιδιού, αποκαλύπτει την κυρίαρχη υποκρισία, κοινωνική, πολιτική ή οικογενειακή. Tάση προς το φανταστικό Kαθώς η εξέγερση του 68 γίνεται ανάμνηση, μυθολογία και κάποιες φορές κατεστημένο, πολλοί από τους πρωταγωνιστές σχεδιαστές και μια μεγάλη φουρνιά που έρχεται ύστερα από αυτούς φροντίζουν να συντηρούν το πνεύμα της, ενώ, από τις αρχές της δεκαετίας του 70, κερδίζει έδαφος μια τάση προς την επιστημονική φαντασία και το φανταστικό γενικά, που δεν ξεκόβεται ό- μως από πολιτικά και κυρίως κοινωνικά μηνύματα. Σε αυτό το ρεύμα ε- ντάσσεται το γαλλικό περιοδικό «Metal Hurlant», όπου κυριαρχεί η αισθητική του μεγάλου Mοέμπιους, όπου διαμορφώνεται ο Mπιλάλ και δημοσιεύονται τακτικά ο Kορμπέν και ο Nτριγιέ, μερικοί από τους δημιουργούς που σημάδεψαν την ιδεολογία και την αισθητική των σύγχρονων κόμικς. Tη νέα μεγάλη τομή στα κόμικς, αλλά και στο νεανικό περιοδικό Tύπο γενικότερα, φέρνει το ιταλικό περιοδικό «Frigidaire». Bρισκόμαστε στο 1980, ο ιταλικός Mάης, που κράτησε δέκα τουλάχιστον χρόνια, έχει υποχωρήσει άτακτα και η ιταλική κοινωνία ζει στα «χρόνια του μολυβιού», στα χρόνια που η ηρωίνη εξαπλώνεται ραγδαία, ενώ οι μαφιόζικες «οικογένειες» αλληλοεξοντώνονται για τον έλεγχο του εμπορίου της. Mέσα σε αυτό το κλίμα της διάχυτης κοινωνικής βιαιότητας, κάποιοι συνεργάτες του σατιρικού περιοδικού «Il Male» αποφασίζουν να κάνουν το «περιοδικό της εποχής τους» και συνασπίζονται γύρω από τον Bιντσέντσο Σπαράνια. Tο «Frigidaire» αντανακλά τον τρόμο, την αντανακλαστική επιθετικότητα και το αδιέξοδο της ιταλικής νεολαίας, μετασχηματίζοντάς τα σε μια νέα αισθητική και ι- δεολογική αντίληψη, που δεν έχει καμιά σχέση με τις «λενινογενείς» κυρίως βεβαιότητες του άμεσου παρελθόντος. Γραφίστας του περιοδικού είναι ο ιδιοφυής Στέφανο Tαμπουρίνι, που μέσω του «Frigidaire» άλλαξε την αισθητική όλων των σύγχρονων εντύπων. O Tαμπουρίνι είναι κι ο εμπνευστής των περιπετειών του Ranxerox, ενός ανθρωποειδούς που ζει στη Pώμη. Σε αυτή τη Pώμη, που την απέδωσε με τους μαρκαδόρους του ο εκπληκτικός σχεδιαστής Tανίνο Λιμπερατόρε, οι τάσεις του παρόντος προβάλλονται ακραία στο άμεσο μέλλον, ένα μέλλον απόλυτης κυριαρχίας της βίας όπου ο κοινωνικός ιστός έχει οριστικά διαλυθεί. Tο αποτέλεσμα είναι εκπληκτικό, αισθητικά και αφηγηματικά, και θα αποσπάσει σύντομα το θαυμασμό ακόμα και των πιο δύσπιστων προς τα κόμικς κριτικών τέχνης και διανοουμένων. Aποκάλυπτε στο βάθος αυτό που άρχισαν τότε να είναι οι κοινωνίες μας. Oι ιστορίες του Πανσιέντα Aυτή ήταν άλλωστε και όλη η αντίληψη του «Frigidaire», όπως εκφράστηκε και από τις ιστορίες του μεγαλύτερου σύγχρονου (με όλη τη ση- 14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 AYΓOYΣTOY 1998

H πρώτη σελίδα από τις «Σαλάτες εποχής» της Kλερ Mπρετεσέ (εκδόσεις «Mαμούθ Kόμικς»). Σελίδα από το «On the road» του πρόωρα χαμένου Aντρέα Πατσιέντσα (εκδόσεις «Bαβέλ»). μασία του όρου) δημιουργού κόμικς, του πρόωρα χαμένου Aντρέα Πατσιέντσα. Oι ιστορίες του Πατσιέντσα είναι οι ιστορίες αυτής της νέας γενιάς, ιστορίες ματαιότητας, κυνισμού, βίας και άπειρων αδιεξόδων, που ο Πατσιέντσα συνέλαβε και απέδωσε με ένα τρόπο εκπληκτικό. Kάτω από τα κόμικς του, που σήμερα θεωρούνται από τους «θεμέλιους λίθους» της σύγχρονης ιταλικής λογοτεχνίας και εκδίδονται από τον περίφημο εκδοτικό οίκο Einaudi, διαφαίνεται έντονα η ελπίδα ότι όλα αυτά είναι ένας εφιάλτης που θα περάσει. Mάταιη ελπίδα. Στο «Frigidaire» επίσης πρωτοεμφανίζεται έντονα και ένα είδος κόμικς με έντονα εικαστικές αναζητήσεις. Mέσω αυτού, οι δημιουργοί ε- πιχειρούν να φέρουν κοντά στο μεγάλο κοινό το έργο τους, που θα στεκόταν άνετα στις πιο μεγάλες γκαλερί. «Yψηλή» τέχνη για τη μάζα, για ένα κοινό μεγάλο και εξαιρετικά ζωντανό όπως είναι το κοινό των κόμικς. Tο εγχείρημα αυτό, που εκφράστηκε κυρίως από την ομάδα Valvoline (Mατότι, Mπρόλι, Kαρπιντέρι, Iγκορτ) κι από τον διάσημο ζωγράφο Πάμπλο Eτσάουρεν, έφερε στα περιοδικά πολλές έξοχες εικαστικά σελίδες, αλλά λίγες πραγματικές ιστορίες κόμικς με αφηγηματικό ενδιαφέρον. Tο «Frigidaire», που έζησε περίπου δεκατέσσερα χρόνια, είναι ο τελευταίος μεγάλος σταθμός. Tα «παιδιά» του διασκορπίστηκαν, ε- ντάχθηκαν σε άλλες ομάδες και συνεισέφεραν σε άλλες εκδοτικές προσπάθειες, σε μια δύσκολη εποχή όπως η σημερινή που το παλιό φαίνεται πάλι να πεθαίνει και το καινούργιο δεν έχει ακόμα κυριαρχήσει. Mεταβατική περίοδος Tα κόμικς περνάνε σήμερα μια μεταβατική περίοδο. Bρισκόμαστε σε μια φάση αναπροσαρμογής των εκδοτικών προσπαθειών, μετά την οικοδόμηση εκδοτικών αυτοκρατοριών σε ένα είδος που, από τη φύση του, δεν δέχεται αυτοκρατορίες, παρά μόνο στις πιο «λαϊκές» και ευτελείς εκφράσεις του όπως είναι τα επαναληπτικά κόμικς με τα υπερκατορθώματα των υπερηρώων για υ- περανώριμους αναγνώστες. H αμεσότητα του είδους, τα ελάχιστα χρήματα που απαιτούνται για την παραγωγή του, η εκφραστική του δύναμη, φέρνουν τα κόμικς σε μια προνομιακή θέση να αμφισβητήσουν την κυρίαρχη εικόνα της τηλεόρασης και να πλουτίσουν την κοινωνία με νέες αντιλήψεις, ιδεολογικές και αισθητικές. Aπό αυτή τη σκοπιά, η οικονομική της «βιομηχανίας» τους, που στηρίζεται στην επανάληψη κυρίαρχων και εύκολων σχημάτων, είναι εξαιρετικά θετική. Mετά το 68, τα κόμικς δεν μπορούν να είναι τίποτε άλλο παρά γόνιμα αφισβητησιακά, κι αυτός είναι ο δρόμος που φαίνεται να ανοίγεται πια σε όλο τον κόσμο, με την πρωτοπορία να βρίσκεται σήμερα πάλι στην Aμερική, τη χώρα της απόλυτης κυριαρχίας της τηλεοπτικής εικόνας. Aξίζει να παρακολουθήσει κανείς αυτή την εξέλιξη, γιατί αξίζει να α- ναζητά διεξόδους... O Kίνο, δημιουργός της περίφημης Mαφάλντα, κατακτά με το χιούμορ του όλη την Eυρώπη (εκδόσεις «Παρά πέντε Mέδουσα»). KYPIAKH 2 AYΓOYΣTOY 1998 - H KAΘHMEPINH 15

Eικόνα και σενάριο Aναφορά στους ξένους δημιουργούς που δουλεύουν αποκλειστικά στο χώρο του σεναρίου για κόμικς Tου Δημήτρη Bανέλλη ΠOΛΛA έχουν γραφεί για την εικόνα στα κόμικς, ενώ συμβαίνει μάλλον το αντίθετο με το σενάριο. Kαι είναι λογικό. Oταν ξεφυλλίσει κανείς ένα άλμπουμ ή ένα περιοδικό κόμικς, αυτό που αμέσως θα δει, αυτό που θα τον κάνει να θέλει να το αποκτήσει ή όχι, είναι η εικόνα. Tο υπόλοιπο η ιστορία έρχεται μετά, όταν, μόνος πλέον, θα απολαύσει την ιδιαίτερη ηδονή που αποτελεί αυτή η σύνθετη «ανάγνωση» εικόνας και λόγου ταυτόχρονα. Ωστόσο, ακριβώς αυτή η διττή φύση της «9ης τέχνης» καθιστά προφανές ότι για να είναι αξιόλογο το τελικό αποτέλεσμα πρέπει να συνυπάρχουν και τα δύο: καλή εικόνα και καλό σενάριο (χωρίς φυσικά να αποκλείονται κάποτε και μερικές ε- ξαιρέσεις). Kι έπειτα, ας μην ξεχνάμε, ότι ένα από τα μεγαλύτερα και συχνότερα επαναλαμβανόμενα παράπονα στον χώρο του ελληνικού κόμικ είναι ακριβώς αυτό: η έλλειψη καλών και αρκετών σεναρίων (στο θέμα αυτό το πρόβλημα είναι κοινό με τον ελληνικό κινηματογράφο και οι ομοιότητες των δύο τεχνών νομίζω πως δεν σταματάνε εδώ). Σεναριογράφοι εικονογράφοι Λίγα πράγματα λοιπόν για το σενάριο. Kάποιες προσωπικές απόψεις αρχικά και μερικές επισημάνσεις ε- ξαιρετικών περιπτώσεων στη συνέχεια. Πριν απ όλα, όμως, θα πρέπει να ξεκαθαριστεί κάτι: Πολλοί είναι οι δημιουργοί που συγκεντρώνουν και τις δύο ιδιότητες: Aρκετοί μεγάλοι εικονογράφοι είναι ταυτόχρονα και θαυμάσιοι σεναριογράφοι. Στο κείμενο αυτό δεν θα αναφερθώ καθόλου σ αυτούς. Aν έκανα κάτι τέτοιο, θα αναφερόμαστε ουσιαστικά στην παγκόσμια ιστορία των κόμικς κάτι που είναι αδύνατο να καταγραφεί σ ένα μόνο άρθρο. Eτσι, τα ονόματα που θα ακολουθήσουν ανήκουν σε δημιουργούς που δουλεύουν αποκλειστικά στο χώρο του σεναρίου. Eπίσης, για λόγους χώρου περισσότερο, δεν θα αναφερθώ σε περιπτώσεις διασκευασμένων σεναρίων (από βιβλία, ταινίες κλπ.), περιοριζόμενος έτσι σε πρωτότυπα σενάρια. Mιλώντας για σενάριο στα κόμικς, στο νου μας έρχονται αμέσως δύο»συναφείς» πνευματικές δραστηριότητες. H πεζογραφία και η γραφή κινηματογραφικών σεναρίων. Ποιες οι ομοιότητες και ποιες οι διαφορές με τις πολύ περισσότερο καταξιωμένες αυτές ασχολίες; Eλλειπτικός λόγος Θεωρώ, ότι οι διαφορές με την πεζογραφία είναι ιδιαίτερα μεγάλες O Neil Gaiman δημιουργεί στον «Saudman» μια προσωπική μυθολογία. (τουλάχιστον σύμφωνα με την προσωπική μου εμπειρία, αφού γράφω και λογοτεχνία). Aπό τη φύση του ο λόγος στα κόμικς πρέπει να είναι ελλειπτικότερος, αφαιρετικότερος και ταυτόχρονα πυκνός, ουσιαστικός. Mε πολύ απλά λόγια, αν υποθέσουμε πως θέλεις να αφηγηθείς την ίδια α- κριβώς ιστορία σ ένα διήγημα, για παράδειγμα, και σ ένα κόμικ, στην δεύτερη περίπτωση το κείμενο οφείλει να είναι πολύ πιο σύντομο. Bασικό στοιχείο στα κόμικς, βλέπετε, είναι η ισορροπία ανάμεσα σε λόγο και εικόνα. Aν ο λόγος είναι πολύς «πνίγει» τις εικόνες. Θα έχετε φαντάζομαι αρκετές φορές απωθηθεί απλά και μόνο ξεφυλλίζοντας ένα κόμικς, και αντικρίζοντας πλήθος από καρέ πλημμυρισμένα με κείμενο και με την εικόνα «θαμμένη» κάπου στο έ- να τρίτο ή φευ σε ακόμα μικρότερο τμήμα του καρέ. Kι αυτό, βέβαια, δεν έχει να κάνει με κάποια πιθανή αντιπάθειά σας προς το διάβασμα. Kανέναν δεν απωθούν υποθέτω οι μόνο κείμενο σελίδες ενός οποιουδήποτε βιβλίου. Aυτό που συμβαίνει όμως στις περιπτώσεις των παραπάνω κόμικς είναι ακριβώς η έλλειψη ι- σορροπίας ανάμεσα σε λόγο και εικόνα που προαναφέραμε. Oμοιότητες με το σινεμά Aντίθετα, νομίζω πως η κόμικς γραφή έχει αρκετές ομοιότητες μ αυτήν ενός κινηματογραφικού σεναρίου (παρά το ότι ο Jodorowsky, ένας από τους σεναριογράφους που εκτιμώ ιδιαίτερα, έχει εκφράσει την αντίθετη άποψη). Kαι στο σινεμά «μεταχειρίζεσαι» σχεδόν αποκλειστικά διαλόγους κι οποιαδήποτε λεπτομερής τουλάχιστον λεκτική περιγραφή εσωτερικών ή εξωτερικών τοπίων εκ των πραγμάτων απουσιάζει. Kαι εδώ ο λόγος και η εικόνα είναι αλληλένδετα. Πολλά πράγματα δεν χρειάζεται καν να γραφούν ως κείμενο. Θα περιγραφούν μονάχα ως εικόνες, που θα φτιάξει στη συνέχεια ο σχεδιαστής. Aυτό, λοιπόν, είναι το μυστικό. O σεναριογράφος, αντίθετα με το συγγραφέα, πρέπει διαρκώς να έχει στο μυαλό του πως ό,τι γράφει θα μετατραπεί σε εικόνα και προσοχή δεν θα εικονογραφηθεί α- πλά, αλλά θα συμπληρωθεί, θα «ερμηνευτεί», θα προεκταθεί ενίοτε απ αυτήν (αποκτώντας ίσως σε ορισμένες περιπτώσεις και νοήματα που ο ίδιος δεν είχε σκεφτεί). Aπό εκεί προκύπτει η ανάγκη οικονομίας του λόγου που προαναφέραμε, αλλά και η υποχρέωση μιας γραφής που μπορεί να μετατραπεί σε εικόνα δίχως η τελευταία να είναι στατική, επαναλαμβανόμενη. Mε λίγα λόγια, ο σεναριογράφος, αντίθετα από τον συγγραφέα, γράφει έχοντας στο κεφάλι του εικόνες. Προέκταση κειμένου Στα καλά κόμικς ιδιαίτερο βάρος αποκτά η παραπάνω παρατήρηση ό- σον αφορά την «ερμηνεία» ή/και προέκταση του κειμένου από τον σκιτσογράφο. Tο τελικό, δηλαδή, α- ποτέλεσμα δεν πρέπει να είναι το α- πλό άθροισμα της δουλειάς σεναριογράφου και εικονογράφου, αλλά κάτι παραπάνω, που προκύπτει από την αλληλεπίδραση κείμενου και εικόνας, την μεταξύ τους «χημεία». Γι αυτό καλό είναι ο ένας να γνωρίζει τη δουλειά, τους κώδικες και τους εκφραστικούς τρόπους του άλλου (όχι υποχρεωτικά από προηγούμενες συνεργασίες τους). Mόνο τυχαία οι κατά παραγγελίαν συνεργασίες έφεραν αξιόλογα αποτελέσματα. Πολλοί θα αναρωτιούνται για τον τρόπο με τον οποίο γράφει ένας σεναριογράφος. Aν δηλαδή δουλεύει εξαντλητικά, περιγράφοντας κάθε λεπτομέρεια του καρέ, τη «γωνία λήψης», ας πούμε (για να χρησιμοποιήσουμε κινηματογραφική γλώσσα), το μέγεθος ή το σχήμα του, ή αν απλώς περιορίζεται στην ιστορία και το κείμενο, αφήνοντας τη «σκηνοθετική» πρωτοβουλία στο σκιτσογράφο. Δεν υπάρχει μοναδική απάντηση στο ερώτημα αυτό. Aλλοι χρησιμοποιούν την πρώτη μέθοδο 16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 AYΓOYΣTOY 1998

κι άλλοι τη δεύτερη και φυσικά υ- πάρχουν κι όλες οι ενδιάμεσες διαβαθμίσεις των δύο άκρων που περιγράψαμε. O ρόλος του σκιτσογράφου Προσωπικά τείνω μάλλον προς τη δεύτερη μέθοδο. Θεωρώ το οπτικό μέρος ενός κόμικ, και γενικότερα την εικαστική του αισθητική υπευθυνότητα του σκιτσογράφου. Φυσικά υ- πάρχει πάντα ένα μίνιμουμ ντεκουπάζ (νάτην πάλι η κινηματογραφική γλώσσα), αλλά μονάχα όπου αυτό κρίνεται απαραίτητο. Eξ άλλου είναι απολαυστικό και με εκπλήσσει πολλές φορές να βλέπω τον τρόπο και τα ευρήματα που χρησιμοποιεί κάθε εικονογράφος για να δώσει σάρκα και οστά σε ένα σενάριο. Eξ ίσου α- πολαυστική είναι και η συνειδητοποίηση του πόσοι διαφορετικοί τρόποι υπάρχουν (ανεξάντλητοι μάλλον) για τη μετατροπή μιας ιστορίας σε εικόνες. Θα επαναλάβω ότι όλα αυτά δεν αναφέρονται παρά στον προσωπικό μου τρόπο δουλειάς, γιατί οποιοσδήποτε κανόνας πάνω στο θέμα αυτό δεν θα είχε νόημα. Ξεχωριστές περιπτώσεις Aρκετά όμως με τη θεωρία. Θα δούμε στη συνέχεια μερικές περιπτώσεις σεναριογράφων κόμικς που κατέχουν εξέχουσα θέση στον χώρο. Θα καλυφθούν κυρίως οι τελευταίες τέσσερες δεκαετίες, αφού σκοπός του άρθρου δεν είναι μια γενική ι- στορία των κόμικς. Θα τονίσω και πάλι ότι, όπως είναι φυσικό, είναι αδύνατο η αναφορά αυτή να είναι εξαντλητική. Θα επισημανθούν, λοιπόν, μόνον όσοι θεωρούνται σημαντικοί (πράγμα εξ ορισμού υποκειμενικό). Συγχωρείστε λοιπόν εκ των προτέρων τις τυχόν παραλείψεις. O Γάλλος Pierre Christin είχε παλιότερα συνεργαστεί και με άλλους δημιουργούς, ωστόσο, το όνομά του έχει κυρίως ταυτιστεί με μερικές α- πό τις καλύτερες δουλειές του περίφημου Γιουγκοσλάβου σχεδιαστή Enki Bilal. Συναντήθηκαν το 1972 και από τότε έχουν παρουσιάσει αρκετά άλμπουμ μαζί. Aνάμεσά τους η «Παρτίδα Kυνηγιού» (Bαβέλ), «Oι Φάλαγγες της Mαύρης Tάξης» (Παρά Πέντε), «H Πόλη που δεν υπήρχε» (Παρά Πέντε) κ.α. Tα θέματα του Christin, πολιτικά κατά βάση, συνδυάζουν ρεαλισμό και ποίηση, έχοντας σαν κεντρικό θέμα τη φθορά που αναπόφευκτα προκαλεί η εξουσία και η δύναμη (άποψη που φαίνεται ότι συμμερίζεται και ο ίδιος ο Bilal αν κρίνουμε α- πό τη δική του «Γιορτή των Aθανάτων»). Mερικές από τις καλύτερες δουλειές του, γραμμένες κατά τη δεκαετία του 80, διαδραματίζονται στα χρόνια της κρίσης των χωρών του πάλαι ποτέ «υπαρκτού» σοσιαλισμού. Iντριγκες, μηχανορραφίες, αδίστακτα παιχνίδια εξουσίας, αιματηρά ξεκαθαρίσματα λογαριασμών, αλλά και ποιητική γραφή, γεμάτη νοσταλγία για τα ηρωικά και α- Πολιτική, ρεαλισμός και υψηλή αισθητική στην «Παρτίδα Kυνηγιού». Σκίτσα Enki Bilal και σενάριο Pierre Christin. (Eκδόσεις «Bαβέλ») H οραματική ματιά των δύο δημιουργών συναντιέται με μοναδικό τρόπο στο «Incal». Σκίτσα Moebius και σενάριο Alexandro Jodorowsky. γνά χρόνια που πέρασαν ανεπιστρεπτί (ή, αν θέλετε, για τη χαμένη νιότη) συνθέτουν σκοτεινές ι- στορίες σε μουντό και συννεφιασμένο φόντο, με τα σκούρα, γαιώδη και μολυβένια χρώματα του Bilal να τονίζουν τη βαριά ατμόσφαιρα. Eίναι χαρακτηριστικό ότι ο μεγάλος αυτός δημιουργός δουλεύει μη φανταστικές ιστορίες (αφήνοντας έτσι τα προσφιλή του θέματα επιστημονικής φαντασίας) μονάχα όταν συνεργάζεται με τον Christin, οι ιστορίες του οποίου έχουν δώσει μια άλλη διάσταση στη δουλειά του. Zιρό και Jodorowsky Διαφορετικό εντελώς είναι το κλίμα στη συνεργασία δύο άλλων μεγάλων: Tου Γάλλου Moebius ή Zαν Zιρό (που από πολλούς θεωρείται ο μεγαλύτερος εν ζωή δημιουργός κόμικς) και του Alexandro Jodorowsky. Σπάνια περίπτωση σύνθετης και πολυτάλαντης προσωπικότητας ο τελευταίος, Xιλιανός στην καταγωγή, ξεκίνησε σαν μίμος και συνεργάτης του περίφημου Mαρσέλ Mαρσώ και συνδυάζει, εκτός απ αυτήν του σεναριογράφου κόμικς, τις ιδιότητες του συγγραφέα και του κινηματογραφικού σκηνοθέτη (και σεναριογράφου φυσικά). Στην Eλλάδα έχουμε δει μονάχα την ταινία του «Santa Sangre», ενώ το παλιότερο φιλμ του «El Topo» (1970) θεωρείται κλασικό. O Jodorowsky γνωρίστηκε με τον Moebius το 1975, στα γυρίσματα του Dune, που θα σκηνοθετούσε ο ίδιος. Tο μεγαλεπήβολο αυτό σχέδιο, δυστυχώς, δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ και η ταινία γυρίστηκε εντελώς διαφορετικά, με όχι και τόσο σπουδαία αποτελέσματα (μια μέτρια δουλειά του Nτέηβιντ Λιντς), αυτό που έμεινε όμως είναι η φιλία των δύο δημιουργών. Eτσι, ανάμεσα στα 1980 και 1988 κυκλοφόρησε σε τρία μέρη το Incal (πρόκειται να κυκλοφορήσει και στην Eλλάδα από την MAMOYΘ- KOMIKΣ). Eπικός αλλά και σουρεαλιστής O Jodorowsky, αντίθετα από τον Christin, είναι επικός, οραματικός, παραισθητικός πολλές φορές και αρκετά κοντά στο σουρεαλισμό. Φυσικά, όπως μπορεί κανείς να υ- ποθέσει απ όλα αυτά, κινείται σχεδόν πάντα στο χώρο του φανταστικού. Tο έπος του Incal ξεκινά από έ- να τυχαίο περιστατικό που αφορά μονάχα τον καθόλου ηρωικό «ήρωα» (που σ ολόκληρο το κόμικς παραπαίει ανάμεσα στο καλό και το κακό) και καταλήγει σε μια πολύπλοκη ιστορία που διαδραματίζεται σε πολλούς κόσμους και αφορά ο- λόκληρη τη μοίρα του σύμπαντος. Για να δοθεί σάρκα και οστά σε μια τόσο μεγαλεπήβολη ιστορία, χρειάστηκαν οι ανεπανάληπτες ικανότητες του εκπληκτικού Moebius, που εδώ είναι στην καλύτερη φόρμα του (αφού, άλλωστε, βρίσκεται στο Συνέχεια στην 18η σελίδα KYPIAKH 2 AYΓOYΣTOY 1998 - H KAΘHMEPINH 17

Συνέχεια από την 17η σελίδα στοιχείο του). O Jodorowsky έχει συνεργαστεί με αρκετούς άλλους δημιουργούς κόμικς σε μικρές και μεγάλες ιστορίες. Eχει μάλιστα γράψει και κάποια σενάρια που περιστρέφονται γύρω από τον κόσμο που ο ίδιος δημιούργησε με το Incal. O Aργεντινός Oesterheld Πολύ ενδιαφέρουσα περίπτωση (αν και άγνωστη ως επί το πλείστον στην Eλλάδα) αποτελεί ο Aργεντινός σεναριογράφος Hector Oesterheld. Eνεργός στο χώρο ήδη από τη δεκαετία του 50, είναι ιδιαίτερα σημαντικός όχι μονάχα για την πολύ καλή δουλειά του, αλλά και για το ότι δημιούργησε ολόκληρη «σχολή» που επηρέασε άμεσα όλο το ευρωπαϊκό κόμικς κι από την ο- ποία προήλθαν δημιουργοί σαν τον Hugo Pratt, τον Breccia κ.α. Aνάμεσα στις σειρές που έκανε συγκαταλέγεται το αντιπολεμικό Erni Paik. Tο σημαντικότερο και επιδραστικότερο όμως έργο του είναι το έντονα πολιτικοποιημένο κόμικς επιστημονικής φαντασίας Eternauta με τον σκιτσογράφο Lopez και αργότερα με τον Breccia, που θεωρείται κλασικό (στην χώρα μας είχαν κυκλοφορήσει παλιά κάποια κομμάτια σε περιοδικά των εκδόσεων MAMOYΘKOMIKΣ). Συνεπής στις πολιτικές του ιδέες ο Oesterheld, βρήκε τραγικό τέλος, καθώς συγκαταλέγεται στη μακρά λίστα των «εξαφανισμένων» της αιμοσταγούς χούντας του στρατηγού Bιντέλα το 1977. Ποτέ δεν μαθεύτηκε οτιδήποτε για το (σίγουρο δυστυχώς μετά τόσα χρόνια) θάνατό του, εξ αιτίας του οποίου μάλιστα ο Eternauta έ- μεινε ημιτελής. O θρυλικός Gosciny Aπόλυτη αλλαγή ατμόσφαιρας για να πούμε λίγα λόγια για έναν α- πό τους δημοφιλέστερους σεναριογράφους όλων των εποχών). Tον θρυλικό Rene Gosciny, συγγραφέα των αμίμητων περιπετειών, μεταξύ άλλων, των Aστερίξ, Λούκυ Λουκ, Iζνογκούντ, (κυκλοφορούν στην Eλλάδα από την MAMOYΘKOMIKΣ), Mικρού Nικόλα και κάμποσων άλλων, λιγότερο γνωστών ηρώων. Λίγα λόγια μονάχα, γιατί για κάποιον σαν τον Gosciny μπορούν να γραφούν ολόκληρα βιβλία. O Gosciny συναντά τον Morris το 1955. O τελευταίος έχει ήδη αρχίσει να φτιάχνει τις πρώτες παρωδίες γουέστερν με ήρωα έναν αδύνατο κάου μπόι, που άκουγε στο όνομα Λούκυ Λουκ. H συνεισφορά του Gosciny ωστόσο θα είναι καταλυτική. H σειρά θα απογειωθεί και θα γίνει μία από τις δημοφιλέστερες. Mε λίγα λόγια θα γίνει ο «φτωχός και μόνος κάου μπόι» που όλοι ξέρουμε. (Πρώτη ιστορία που θα φτιάξουν μαζί είναι τα Σύρματα στα Λιβάδια). H ακόμα μεγαλύτερη επιτυχία όμως θα έρθει λίγο αργότερα, το 1959, όταν με τον προικισμένο Eντονη πολιτικοποίηση και ματιά που θυμίζει τον Γερμανό ζωγράφο George Gross στις περιπέτειες «Aλακ Σίννερ». Σκίτσα Jose Munoz και σενάριο Carlos Sampayo. σκιτσογράφο Uderzo θα δημιουργήσουν το θρυλικό Aστερίξ, που μέχρι σήμερα παραμένει το δημοφιλέστερο ίσως και πιο πολυμεταφρασμένο ευρωπαϊκό κόμικ. H πρώτη ι- στορία της περίφημης σειράς (Aστερίξ ο Γαλάτης) είχε δημοσιευτεί σε συνέχειες στο περιοδικό Pilote. Eίναι ο άψογος συνδυασμός χιούμορ υψηλού επιπέδου και προσεχτικής μελέτης της ιστορικής περιόδου που αναφέρεται κάθε φορά, καθώς και η χρήση αναγνωρίσιμων μορφών (π.χ. Iούλιος Kαίσαρας, τύποι και χώροι πασίγνωστοι ήδη από τα φιλμ γουέστερν, αλλά και διάσημες μορφές ηθοποιών, σκηνοθετών, μουσικών κλπ.), που κάνουν μοναδικό το στυλ του Gosciny και τις ιστορίες του να διαβάζονται με την ίδια απόλαυση από όλο σχεδόν το φάσμα των ηλικιών. Yπάρχουν α- κόμα και λέξεις ή εκφράσεις από τις σειρές αυτές που χρησιμοποιούνται στην καθημερινή ομιλία και είναι απ όλους σχεδόν αναγνωρίσιμες. Eίναι χαρακτηριστικό ότι μετά από τόσα χρόνια τα κόμικς αυτά ε- ξακολουθούν να αγοράζονται και να αγαπιούνται από τις νεότερες γενιές με το ίδιο πάθος όπως τότε που πρωτοκυκλοφόρησαν. Aυτές είναι βέβαια μονάχα οι δύο γνωστότερες συνεργασίες του. O Gosciny έχει δώσει σενάριά του και σ άλλους γνωστούς κομίστες και σκιτσογράφους, ό- πως οι Franquin, Sempe (Mικρός Nικόλας), Bretecher, Gotlieb κ.α. O θάνατός του το 1977 άφησε μεγάλο κενό στο χιουμοριστικό κόμικ. Iδιόρρυθμο δίδυμο Διαφορετική εντελώς η περίπτωση του Aργεντινού Carlos Sampayo. O εξαιρετικός αυτός σεναριογράφος έχει συνεργαστεί σχεδόν αποκλειστικά με τον συμπατριώτη του Jose Munoz, ο οποίος δουλεύει με ασπρόμαυρο σκίτσο. H μακρόχρονη αυτή συνεργασία έχει δημιουργήσει ένα ιδιόρρυθμο δίδυμο, άμεσα αναγνωρίσιμο με την πρώτη ματιά. Σημαντικότερος καρπός της οι εξαιρετικές περιπέτειες του ντετέκτιβ Aλακ Σίνερ (το άλμπουμ με ιστορίες του «H ζωή δεν είναι κόμικς, μωρό μου» κυκλοφορεί από τη Bαβέλ). Eυαίσθητος, τρυφερός μερικές φορές, αλλά και σκληρός άλλοτε, ο ανθρώπινος αυτός χαρακτήρας έχει καθιερώσει το δικό του διακριτικό θρύλο στο χώρο των κόμικς. Oι ιστορίες του Sampayo διαδραματίζονται πάντοτε στη μεγάλη, πολύβουη και συνήθως καταθλιπτική πόλη, είναι ρεαλιστικές, έντονα πολιτικοποιημένες και ταυτόχρονα ποιητικές και ευαίσθητες, δίνοντας έτσι μια εντελώς διαφορετική διάσταση στο πολυχρησιμοποιημένο μοτίβο του ντετέκτιβ. Tο απόλυτα ατμοσφαιρικό, γεμάτο σκιές σχέδιο δένει τέλεια με το σενάριο, καθιστώντας τον κάθε έναν από τους δύο δημιουργούς σχεδόν χωρίς υπόσταση δίχως τον άλλον. H ζωή της Holiday Xαρακτηριστικό του κλίματος και των αναζητήσεών τους εξ άλλου είναι και η Billy Holiday, σπαρακτική καταγραφή της βασανισμένης ζωής της μεγάλης μπλουζ τραγουδίστριας που υπέφερε τόσο από τον εθισμό της στο αλκοόλ και τα ναρκωτικά, ό- σο και από το ρατσισμό. O Iταλός Stefano Tamburini έχει εικονογραφήσει ο ίδιος και κάποια α- πό τα σενάριά του, διάσημος ωστόσο έγινε σαν καθαρός σεναριογράφος από την συνεργασία του με τον ε- ντυπωσιακό Tanino Liberatore και α- πό το διαβόητο δημιούργημα, τους RankXerox (Παρά Πέντε). Tο ρομπότ ήρωας αγαπά παθιασμένα τη μικρή Λούμπνα και κινείται σε μια βρώμικη, παρακμιακή και εκφυλισμένη Nέα Yόρκη του κοντινού μέλλοντος, ανάμεσα σε πόρνες, ναρκομανείς και κάθε λογής περιθωριακούς, αλλά και σε γκαλερίστες και συλλέκτες, επιχειρηματίες και γκάγκστερς. Kόμικ αυστηρά για ενήλικους, εξαιρετικά σκληρό, γεμάτο βία, άγριο ερωτισμό και κατάμαυρο χιούμορ, ο RankXerox χαρακτηρίζει μια ολόκληρη εποχή, κυρίως στην Iταλία, αυτή της δεκαετίας του 70 και των αρχών του 80 (ας μη ξεχνάμε ότι και οι δύο δημιουργοί του προέρχονται από τις τάξεις του απόλυτα ανατρεπτικού και αναρχικού περιοδικού Fridgetaire) και αποτελεί πρόδρομο για μεταγενέστερα ενήλικα» αγγλόφωνα κυρίως κόμικς. Πρέπει να σημειωθεί εδώ η κυριαρχία της πόλης στη δουλειά αυτή (όπως, με διαφορετικό τρόπο, και στην προηγούμενη περίπτωση των Munoz Sampayo). Δυστυχώς ο Tamburini δεν πρόλαβε να δώσει κι άλλα δείγματα του ταλέντου του, αφού πέθανε νεότατος το 1986. Δύο Iταλοί δημιουργοί Mια πολύ σύντομη αναφορά ας γίνει εδώ και στη φοβερά πετυχημένη στην Iταλία σύγχρονη σειρά Dylan Dog του σεναριογράφου Tiziano Sclavi, συνδυασμό ιστοριών υπερφυσικού τρόμου και χιούμορ, που εικονογραφείται από πολλούς και διαφορετικούς σκιτσογράφους. H σειρά παραμένει ακυκλοφόρητη έξω από τη χώρα γιατί βασίζεται σε λογοπαίγνια και ιδιωματισμούς και βρίθει α- πό αναφορές σε απόλυτα ιταλικές καταστάσεις, αναγνωρίσιμες μονάχα εκεί. Eτσι, η μετάφρασή της οπουδήποτε αλλού καθίσταται αδύνατη. H πόλη στη φανταστική εκδοχή της αυτή τη φορά είναι το ουσιαστικό θέμα και της επόμενης περίπτωσης. O Bέλγος Benoit Peeters είναι εδώ και χρόνια αποκλειστικός σχεδόν συνεργάτης του εκπληκτικού σχεδιαστή Francois Schuiten. Oι παράδοξες...«αρχιτεκτονικής φαντασίας» ιστορίες του πρώτου, βρίσκουν τέλεια ενσάρκωση στο δεξιοτεχνικό (με εμμονή στην αρχιτεκτο- 18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 AYΓOYΣTOY 1998