ΣΤΑ ΦΟΥΣΤΑΝΙΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ 23 1 Στα φουστάνια της Εκκλησίας Ζανί Καρλιέ: Γεννηθήκατε στο Παρίσι το 1922, από Γάλλους γονείς, αλλά τα ξαδέρφια σας μιλούσαν γερμανικά, και δεν είναι εντελώς τυχαίο ότι αγαπάτε τον Γκέτε όσο και τον Μοντέν... Η μητέρα μου ήταν κόρη ενός Λορενού που, όταν έγινε η προσάρτηση των περιοχών της Αλσατίας και της Λορένης, το 1871, είχε αρνηθεί να επιλέξει υπέρ της Γερμανίας. 1 Είχε βρει εργασία στη Ρενς, ως εργάτης κάβας σε μια επιχείρηση παραγωγής σαμπάνιας. Στα παιδικά μου χρόνια, γύρω στα 1930, πηγαίναμε κάθε χρόνο για διακοπές στη Λορένη, την οποία η Γαλλία είχε ανα- 1. Μετά το Γαλλογερμανικό Πόλεμο και την ήττα της Γαλλίας (1870), μεγάλο μέρος των περιοχών της Αλσατίας και της Λορένης παραχωρήθηκε, με τη Συνθήκη της Φρανκφούρτης (10 Μαΐου 1871) στη Γερμανία. Η συνθήκη αναγνώριζε στους Αλσατούς και Λορενούς το δικαίωμα επιλογής, σε ατομική βάση, της γαλλικής υπηκοότητας, πράγμα που προκάλεσε τη φυγή 158.000 κατοίκων προς τη Γαλλία και την Αλγερία. Οι δύο περιοχές παρέμειναν προσαρτημένες επί σαράντα οκτώ χρόνια, δηλαδή έως το τέλος του Αʹ Παγκοσμίου Πολέμου, οπότε επανήλθαν στη γαλλική κυριαρχία. Στην αρχή του Βʹ Παγκοσμίου Πολέμου, μετά την ήττα της Γαλλίας, τον Ιούνιο του 1940, η Γερμανία τις επανέκτησε έως το 1945, οπότε απελευθερώθηκαν και έγιναν πάλι τμήμα του γαλλικού εδάφους. (Σ.τ.Μ.)
24 Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΩΣ ΤΡΟΠΟΣ ΖΩΗΣ κτήσει μετά τον Αʹ Παγκόσμιο Πόλεμο. Τα ξαδέρφια μου κατοικούσαν σε χωριά ή σε κωμοπόλεις κοντά στα γερμανικά σύνορα, σε μικρή απόσταση από τη Σαργκεμίν και τη Σαράλμπ. Πολλά από αυτά δε μιλούσαν γαλλικά, αλλά μια γερμανική διάλεκτο. Στους σιδηροδρομικούς σταθμούς, επί παραδείγματι, όλες οι οδηγίες προς τους ταξιδιώτες ήταν γραμμένες στα γερμανικά. 2 Οι εφημέριοι, οι οποίοι δεν έκρυβαν την εχθρότητά τους προς τη λαϊκή Γαλλία, έκαναν τα κηρύγματά τους σε κλασικά γερμανικά, 3 το ίδιο και τα παιδιά τις προσευχές τους μέσα στην εκκλησία. Ο καθολικισμός εκεί ήταν άκαμπτος. Τα κοντά παντελόνια μου προξενούσαν σκάνδαλο. Τα αγόρια της ηλικίας μου φορούσαν παντελόνια που έφταναν κάτω από τα γόνατα, για να κρύψουν «κομμάτια σάρκας», όπως έλεγε ο εφημέριος του Μπλισμπρίκ. Οι εφημέριοι, έχοντας έναν αξιοπρεπή μισθό χάρη στο Κονκορδάτο με το Βατικανό, το οποίο επικύρωσε η Γαλλία μετά τον πόλεμο για τις περιοχές της Αλσατίας και της Λορένης, ήταν απόλυτοι κύριοι στην ενορία τους. Ο εφημέριος του Ζετίνγκ, επί παραδείγματι, είχε αρνηθεί να δώσει τη θεία κοινωνία στην ξαδέρφη μου, η οποία, 2. Oι κάτοικοι των περιοχών της Αλσατίας και της Λορένης μιλούσαν ανέκαθεν μια γερμανική διάλεκτο, εξ ου και οι διεκδικήσεις της Γερμανίας. Από το 1871 και μετά, η Γερμανία ακολούθησε στις περιοχές της Αλσατίας και της Λορένης πολιτική αφομοίωσης και εκγερμανισμού του πληθυσμού, η οποία περιλάμβανε, μεταξύ άλλων μέτρων, την απαγόρευση των γαλλικών στα σχολεία και στη δημόσια ζωή. Ανάλογη πολιτική εκγαλλισμού θα ακολουθήσει και η Γαλλία μετά το 1918. Αλλά, κατά τη διάρκεια της γαλλικής επανάκτησης, πολλές πινακίδες θα παραμείνουν στα γερμανικά, για το λόγο ότι όλος ο πληθυσμός μιλούσε γερμανικά. (Σ.τ.Μ.) 3. Στο πρωτότυπο, haut allemand, έκφραση που μεταφράζει στα γαλλικά το γερμανικό όρο Hochdeutsch (το τμήμα των γερμανικών που έγινε η κλασική γερμανική γλώσσα από την εποχή του Μαρτίνου Λούθηρου και μετά), σε αντίθεση με το Niederdeutsch (περιλαμβάνει σήμερα διάφορες διαλέκτους που μιλιούνται στην πεδιάδα της Βόρειας Γερμανίας). (Σ.τ.Μ.)
ΣΤΑ ΦΟΥΣΤΑΝΙΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ 25 στη δεκαετία του 1920, ακολουθώντας τη μόδα της εποχής, είχε κόψει τα μαλλιά της, ταπεινώνοντάς την έτσι μπροστά σε όλους τους πιστούς. Γνώρισα, λοιπόν, πολύ νωρίς το πρόβλημα των περίπλοκων σχέσεων μεταξύ της Γαλλίας και της Γερμανίας, λόγω της παιδικής εμπειρίας των διακοπών μου στη Λορένη, αλλά και μέσα από τις διηγήσεις του παππού μου και των συγγενών μου εκείνων που αναγκάστηκαν, το 1914, να φύγουν με τα πόδια από τη Ρενς και να καταφύγουν τελικά στο Παρίσι, όπου εγώ γεννήθηκα το 1922. Ένα μήνα μετά τη γέννησή μου, επέστρεψαν στη Ρενς, που ήταν πια μια πόλη σχεδόν ολότελα καταστραμμένη από τους βομβαρδισμούς. Χρειάστηκαν είκοσι χρόνια για την επισκευή του καθεδρικού ναού, που εγκαινιάστηκε το 1939... την παραμονή του Βʹ Παγκοσμίου Πολέμου. Έζησα στη Ρενς από το 1922 έως το 1945 και αγαπούσα πάντα την καλή αυτή πόλη, διάσημη για «τον καθεδρικό ναό και τη σαμπάνια της». Για να επανέλθουμε στη Λορένη, με ερέθιζε πάντα αυτή η άγνοια των Γάλλων του εσωτερικού (όπως τους έλεγαν οι Λορενοί) για ό,τι αφορούσε ένα τμήμα της Γαλλίας στο οποίο μιλούσαν γερμανικά. Στην αρχή του πολέμου, το 1939, η Λορένη είχε εντελώς εκκενωθεί. Ένας από τους Λορενούς ξαδέρφους μου που κατόρθωσε, κατ εξαίρεση, να επιστρέψει στο χωριό του, βρήκε το σπίτι του λεηλατημένο: είχαν, μάλιστα, κλείσει βλακωδώς χοίρους μέσα στις ντουλάπες. Οι Γάλλοι, βλέποντας γερμανικές πινακίδες, νόμιζαν ότι βρίσκονταν στη Γερμανία. Γενικότερα, με ερεθίζει η άγνοια πολλών Γάλλων όσον αφορά τη γερμανική πραγματικότητα. Σκέφτομαι, επί παραδείγματι, ένα γεγονός αρκετά δραματικό τελικά, που συνέβη γύρω στα 1970. Ένας νέος Γερμανός καθηγητής είχε προσκληθεί στο Παρίσι για να δώσει μια διάλεξη και, με την ευκαιρία αυτή, συνάντησε ένα
26 Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΩΣ ΤΡΟΠΟΣ ΖΩΗΣ Γαλλοεβραίο καθηγητή, ιστορικό, του οποίου οι γονείς είχαν χαθεί στο Ολοκαύτωμα. Ο τελευταίος αρνήθηκε να σφίξει το χέρι του Γερμανού συναδέλφου του. Αυτός μου το διηγήθηκε, λέγοντάς μου ότι είχε υποφέρει πολύ, διότι και ο δικός του πατέρας, που ήταν κομουνιστής, είχε πεθάνει επίσης σε ένα στρατόπεδο συγκεντρώσεως. Προς τι αυτή η συστηματική και τυφλή στάση του Γάλλου καθηγητή, που αγνοούσε ή δεν ήθελε να μάθει ότι και άλλοι, στο αντίθετο στρατόπεδο, ήταν δυνατό να έζησαν τις συμφορές που είχε ζήσει ο ίδιος; Αλλά νομίζω ότι τα πάντα έχουν ειπωθεί σχετικά με το θέμα αυτό στο θαυμάσιο βιβλίο του Αλφρέντ Γκροσέρ, Le Crime et la Mémoire (Το Έγκλημα και η Μνήμη), ο οποίος μίλησε, σε σχέση με κάποιους διανοούμενους, για μια «δεδηλωμένη θέληση της μη θέλησης να μάθουν». Ζ.Κ.: Η μητέρα σας ήταν καθολική που ασκούσε τα θρησκευτικά της καθήκοντα; Η μητέρα μου ήταν πολύ ευλαβής πήγαινε στη λειτουργία κάθε πρωί. Είχε μια πολύ περίπλοκη προσωπικότητα: ήταν πολύ εύθυμη, τραγουδούσε πολύ, μερικές φορές διασκέδαζε κάνοντας απαίσιους μορφασμούς. Ήταν πολύ κοινωνική (ενώ ο πατέρας μου δεν ήθελε να συναναστρέφεται κανέναν) και, μολονότι αντίθετη στις νηστείες και τις υπερβολικές αυτοτιμωρίες, είχε εντούτοις μια σχεδόν φανατική πίστη. Όταν ήμουν παιδί, ένιωθα ότι υπήρχε ρήξη ανάμεσα στους γονείς μου. Η μητέρα μου με έβαζε να προσεύχομαι για τη μεταμέλεια του πατέρα μου, ο οποίος δεν πήγαινε πια στη λειτουργία και έκανε περίεργους υπαινιγμούς για τον εξομολογητή της μητέρας μου, τον ιερέα του Μπρετιζέλ. Κατάλαβα, έκτοτε, ότι μετά τη γέννησή μου η μητέρα μου, έχοντας
ΣΤΑ ΦΟΥΣΤΑΝΙΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ 27 αρρωστήσει βαριά, δεν μπορούσε πλέον να κάνει παιδιά και ότι ο εξομολογητής της της είχε απαγορεύσει τα συζυγικά της καθήκοντα, σύμφωνα με το δόγμα της Εκκλησίας: καμία συνεύρεση, όταν ο σκοπός δεν είναι η τεκνοποιία. Ο πατέρας μου και η μητέρα μου είχαν χωριστά δωμάτια. Τελικά, ο πατέρας μου επέστρεψε στη λειτουργία της Κυριακής, αλλά πάντα ολομόναχος, πηγαίνοντας κατά τις έξι ή επτά η ώρα το πρωί. Κάθε χρόνο έπαιρνε επίσης, πάντα ολομόναχος, οκτώ μέρες διακοπών, προνόμιο που η επιχείρηση παραγωγής σαμπάνιας είχε παραχωρήσει στους υπαλλήλους της: χρειάστηκε να έρθει το 1936 για να έχουν οι υπάλληλοι και οι εργάτες το δικαίωμα διακοπών με αποδοχές. 4 Περνούσε τις διακοπές του είτε στην Αλσατία είτε στη Σαρ. 5 Ζ.Κ.: Ποιες είναι οι αναμνήσεις σας από αυτό τον κάπως αποτραβηγμένο πατέρα; Του οφείλω πολλά για όλα όσα μου είπε σε ένα σωρό θέματα. Ήταν αυτοδίδακτος. Καταγόταν από ένα χωριό των περιχώρων της Βερτί, στην περιοχή του Μάρνη. Καθώς η οικογένειά του ήταν πολύ φτωχή, άρχισε να εργάζεται σε ηλικία έντεκα ή δώδεκα ετών, στο Σαλόν-σιρ-Μαρν (όπως το έλεγαν τότε). Πράγμα που δεν τον εμπόδισε να μάθει γερμανικά και αγγλικά, στενογραφία και λογιστικά. Ήταν, επίσης, η εποχή της εσπεράντο, της προσπάθειας για μια παγκόσμια γλώσσα. Αλληλογραφούσε στην εσπεράντο με ανθρώπους από διάφορες χώρες της Ευρώπης. Είχε μια καλή βι- 4. Χάρη στα κοινωνικά μέτρα της κυβέρνησης του Λαϊκού Μετώπου, το οποίο συνένωσε τα κόμματα της Αριστεράς (σοσιαλιστές, κομουνιστές και ριζοσπάστες). (Σ.τ.Μ.) 5. Περιοχή βόρεια της Λορένης. (Σ.τ.Μ.)
28 Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΩΣ ΤΡΟΠΟΣ ΖΩΗΣ βλιοθήκη με γερμανικά βιβλία και είχε γράψει μια μελέτη με θέμα τις ενώσεις φυσικής αγωγής (Turnvereine) της Γερμανίας. Σχεδίαζε και ζωγράφιζε πολύ ωραία έχω κρατήσει μία από τις αυτοπροσωπογραφίες του. Σε ηλικία πενήντα ετών περίπου προήχθη στη θέση του επιτετραμμένου εκπροσώπου της οινοπαραγωγικής εταιρείας Piper Heidsieck. 6 Λίγα χρόνια αργότερα, ύστερα από ένα ατύχημα, έμεινε τυφλός. Επί είκοσι χρόνια, μέχρι το θάνατό του, υπέμεινε με παραδειγματική καρτερία αυτή τη δοκιμασία. Του έμαθα τη μέθοδο Μπράιγ. Υπήρχε ανάμεσά μας μεγάλη επικοινωνία: του διάβαζα συχνά, έκανα περιπάτους μαζί του. Ζ.Κ.: Ο πατέρας σας, συνεπώς, είχε απομακρυνθεί κάπως από τη θρησκεία, αλλά εσείς λάβατε μια πολύ θρησκευτική παιδεία; Ναι, θα έλεγα, επαναλαμβάνοντας τον τίτλο ενός μυθιστορήματος της Ντενίζ Μπομπαρντιέ, ότι γνώρισα «παιδικά χρόνια με αγίασμα». 7 Έκανα το δημοτικό στο σχολείο των Αδελφών των Χριστιανικών Σχολείων, στην οδό Κοντρέ της Ρενς. Οι μοναχοί αυτοί ήταν πολύ αφοσιωμένοι και νομίζω ότι μας έδιναν μια πολύ καλή παιδεία. Έμπαιναν, επίσης, στον κόπο να οργανώνουν τα παιχνίδια μας κατά τη διάρκεια των διαλειμμάτων. Τρομάζαμε, όμως, αρκετά με όσα μας έλεγαν στα μαθήματα ηθικής που μας έκαναν κάθε πρωί. Μας μιλούσαν, επί παραδείγματι, για εμφανίσεις του διαβόλου στις συγκεντρώσεις των μασονικών στοών ή για μια μοναχή που είχε παρουσιαστεί στο όνειρο μιας άλλης 6. Γνωστή μάρκα γαλλικής σαμπάνιας. (Σ.τ.Μ.) 7. Στο πρωτότυπο, une enfance à l eau bénite. Η έκφραση à l eau bénite σημαίνει ότι όλες οι λεπτομέρειες της ζωής ρυθμίζονται και βιώνονται μέσα από τη θρησκευτική άποψη. (Σ.τ.Μ.)
ΣΤΑ ΦΟΥΣΤΑΝΙΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ 29 για να της αποκαλύψει ότι υπέφερε τα αιώνια βάσανα της Κόλασης διότι, παρά το γενονός ότι η ζωή της ως χριστιανής ήταν παραδειγματική, είχε αποκρύψει από τον πνευματικό της ένα θανάσιμο αμάρτημα. Η μητέρα μου είχε τρεις γιους (ήμουν ο τελευταίος, κατά δέκα και δεκαπέντε χρόνια μικρότερος από τους δύο άλλους) και είχε αποφασίσει ότι και τα τρία παιδιά της θα γίνονταν ιερείς, με τέτοιο πάθος μάλιστα ώστε, όταν ένας από τους αδερφούς μου, εκείνος που ίσως αγαπούσε περισσότερο, τη ρώτησε τι θα έλεγε εάν ποτέ εγκατέλειπε το λειτούργημα του ιερέα, του απάντησε: «Θα προτιμούσα καλύτερα να σε δω νεκρό», επαναλαμβάνοντας μια φράση που τα εκκλησιαστικά κηρύγματα απέδιδαν στη Λευκή της Καστίλης 8 και την οποία φέρεται να είπε στο γιο της, τον Άγιο Λουδοβίκο, με αφορμή το θανάσιμο αμάρτημα. Εν πάση περιπτώσει, δε μου περνούσε καν από το μυαλό η ιδέα ότι θα μπορούσα να κάνω στη ζωή κάτι διαφορετικό απ ό,τι οι δύο αδερφοί μου, κι έτσι στα δέκα μου χρόνια βρέθηκα φυσιολογικά στο Μικρό Σεμινάριο 9 της Ρενς. Επί δύο χρόνια ήμουν οικότροφος και μετά εξωτερικός, λόγω της ευαίσθητης υγείας μου. Οι ιερείς που δίδασκαν εκεί ήταν, και αυτοί, πολύ αφοσιωμένοι και πολύ άξιοι, κυρίως εκείνοι που είχαν τις ανώτερες τάξεις, τη δεύτερη και την πρώτη. Ήταν αληθινοί ουμανιστές, οι οποίοι μου εμφύσησαν την αγάπη για την αρχαιότητα. Αλλά, ανάμεσα σ εκείνους που δίδασκαν «στις τάξεις γραμματικής», όπως τις έλεγαν τότε (έκτη, πέμπτη, τετάρτη), πολ- 8. Η Λευκή της Καστίλης (1188-1252) υπήρξε βασίλισσα της Γαλλίας, σύζυγος του Λουδοβίκου Ηʹ και, μετά το θάνατό του, αντιβασίλισσα λόγω της ανηλικότητας του γιου της, του μελλοντικού Λουδοβίκου Θʹ και αγίου της Καθολικής Εκκλησίας. (Σ.τ.Μ.) 9. Καθολικό σχολείο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. (Σ.τ.Μ.)
30 Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΩΣ ΤΡΟΠΟΣ ΖΩΗΣ λοί δεν είχαν το ίδιο επίπεδο, ούτε την ίδια ηθική ποιότητα. Ένας απ αυτούς, ο Μπεζέ, καθηγητής της πέμπτης, μισητός σε όλους, ήταν πραγματικά σαδιστής. Τον είχα αφελώς επιλέξει ως εξομολόγο μου. Όταν η εξομολόγηση γινόταν στο δωμάτιό του, ορισμένες φορές με άφηνε γονατιστό επί ώρα, τόσο που ένιωθα μια αδιαθεσία και αναγκαζόμουν να του ζητήσω την άδεια να καθίσω. Στην τάξη του, αρκετά συχνά, υπήρχε κάποιος δυστυχής μαθητής που καθόταν κατάχαμα, κρατώντας ένα λεξικό στα τεντωμένα χέρια του, θέση που είχε συνειδητά επιλεγεί για να προκαλεί το μεγαλύτερο δυνατό πόνο. Οι πρακτικές αυτού του είδους, άλλωστε, δεν απουσίαζαν εντελώς από τη γενικότερη τακτική του ιδρύματος. Πέρα από τις ξυλιές στα οπίσθια, που είδα το διευθυντή να δίνει δημοσίως σε ένα μαθητή της έκτης τάξης, ο οποίος είχε θορυβήσει μέσα στον κοιτώνα, συνέβαινε επίσης, τη Δευτέρα το βράδυ, μέρα διανομής των βαθμών διαγωγής και επίδοσης της προηγούμενης εβδομάδας, να βλέπουμε την υπερυψωμένη εξέδρα της τραπεζαρίας, όπου οι καθηγητές έπαιρναν τα γεύματά τους, διακοσμημένη με τιμωρημένα παιδιά, γονατιστά αντίκρυ στους συμμαθητές τους ή όρθια σε μια γωνία, στα οποία είχαν απαγορεύσει το βραδινό φαγητό. Ζ.Κ.: Ήσαστε ευλαβής κατά τα παιδικά σας χρόνια; Ναι, είχα μια πίστη εντελώς αφελή, αλλά, οφείλω να πω, όχι ενθουσιώδη. Επί παραδείγματι, όταν τη μέρα της πρώτης κοινωνίας μου 10 ο παππούς μου μου είπε: «Είναι η ωραιότερη μέρα της 10. Σε αντίθεση με την Ορθόδοξη Εκκλησία, όπου τα νεοβαπτισμένα παιδιά κοινωνούν για πρώτη φορά αμέσως μετά τη βάπτισή τους, στη Δύση επικράτησε η συνήθεια η πρώτη κοινωνία να γίνεται πολύ αργότερα, σε ηλικία επτά ετών, και στη Γαλλία σε ηλικία δώδεκα ετών. (Σ.τ.Μ.)
ΣΤΑ ΦΟΥΣΤΑΝΙΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ 31 ζωής σου», εγώ δεν ήμουν καθόλου ευχαριστημένος που μου το έλεγε, διότι δεν ένιωθα τίποτα το ιδιαίτερο. Όταν, σε ηλικία δώδεκα ετών, πήγα για προσκύνημα στη Ρώμη μαζί με τους δύο αδερφούς μου, και ο πάπας φάνηκε στη sedia gestatoria, 11 ο αδερφός μου Ανρί άρχισε να φωνάζει: «Ζήτω ο πάπας!» Εγώ έμεινα κατάπληκτος με τον ενθουσιασμό αυτό. Έβρισκα ότι το θέαμα ήταν ενδιαφέρον, αλλά ότι δεν υπήρχε λόγος να περιέρχεται κανείς σε τέτοια κατάσταση. Τα πράγματα άλλαξαν την εποχή της εφηβείας μου. Είχα, άλλωστε, για πολύ καιρό την εντύπωση ότι ήρθα στον κόσμο μόνο από τη στιγμή που έγινα έφηβος και μετανιώνω πάντα που πέταξα από χριστιανική ταπεινότητα τις πρώτες γραπτές σημειώσεις μου, οι οποίες αντανακλούσαν τη γέννηση της προσωπικότητάς μου, διότι μου είναι πολύ δύσκολο τώρα να αναγνωρίσω το ψυχολογικό περιεχόμενο των συγκλονιστικών ανακαλύψεων που είχα κάνει τότε. Θυμάμαι το σκηνικό. Τη μια φορά ήταν στην οδό Ρουινάρ, στη διαδρομή από το Μικρό Σεμινάριο προς το πατρικό μου σπίτι, στο οποίο επέστρεφα κάθε βράδυ, ως εξωτερικός. Είχε νυχτώσει. Τα άστρα έλαμπαν στον απέραντο ουρανό. Την εποχή εκείνη μπορούσαμε ακόμα να τα βλέπουμε. Μια άλλη φορά ήταν σ ένα δωμάτιο του σπιτιού μας. Και στις δύο περιπτώσεις με κυρίευσε μια τρομακτική και συνάμα γλυκιά αγωνία, την οποία προκάλεσε το αίσθημα της παρουσίας του κόσμου, ή του Παντός, και του εαυτού μου μέσα στον κόσμο αυτό. Στην ουσία, δεν ήμουν ικανός να εκφράσω την εμπειρία μου, αλλά, εκ των 11. Μία από τις εκφάνσεις του παπισμού, που έχει εκλείψει πλέον. Ήταν κινητός θρόνος φερόμενος από δώδεκα μεταφορείς με κόκκινες στολές, οι οποίοι συνοδεύονταν από δύο παραστάτες που κρατούσαν φτερά στρουθοκαμήλου για να κάνουν αέρα στον πάπα. (Σ.τ.Ε.)
32 Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΩΣ ΤΡΟΠΟΣ ΖΩΗΣ υστέρων, ένιωθα ότι μπορούσε να αντιστοιχεί σε ερωτήματα του είδους: «Ποιος είμαι;» «Γιατί είμαι εδώ;» «Τι είναι αυτός ο κόσμος μέσα στον οποίο βρίσκομαι;» Δοκίμαζα την αίσθηση του παράξενου, την έκπληξη και το θαυμασμό για το γεγονός της ύπαρξής μου στον κόσμο αυτό. Ταυτόχρονα, είχα την αίσθηση ότι είχα βυθιστεί στον κόσμο, ότι αποτελούσα μέρος του κόσμου που εκτείνεται από το πιο μικρό χορταράκι έως τα αστέρια. Ο κόσμος αυτός μού ήταν παρών, έντονα παρών. Πολύ αργότερα ανακάλυψα ότι αυτή η συνειδητοποίηση της εμβύθισης στον κόσμο, αυτή η εντύπωση ότι ανήκα στο Παν, ήταν εκείνο που ο Ρομέν Ρολάν έχει αποκαλέσει «ωκεάνιο αίσθημα». Νομίζω ότι είμαι φιλόσοφος από τον καιρό εκείνο, εάν εννοούμε με τον όρο «φιλόσοφος» αυτή τη συνείδηση της ύπαρξης, του είναι-στον-κόσμο. Την εποχή εκείνη δεν ήξερα πώς να διατυπώσω αυτό που ένιωθα, αλλά αισθανόμουν την ανάγκη να γράψω, και θυμάμαι πολύ καθαρά ότι το πρώτο κείμενο που έγραψα ήταν ένα είδος μονολόγου του Αδάμ, καθώς ανακάλυπτε το σώμα του και τον κόσμο που τον περιέβαλλε. Από τη στιγμή αυτή αισθανόμουν ότι ήμουν διαφορετικός από τους άλλους, διότι δεν μπορούσα να διανοηθώ ότι οι συμμαθητές μου, ή ακόμα οι γονείς μου και οι αδερφοί μου, ήταν σε θέση να φαντάζονται παρόμοια πράγματα. Χρειάστηκε να περάσουν πολλά χρόνια για να ανακαλύψω ότι πολλοί άνθρωποι έχουν ανάλογες εμπειρίες, αλλά σιωπούν. Άρχισα να αντιλαμβάνομαι τον κόσμο μ έναν τρόπο νέο. Ο ουρανός, τα σύννεφα, τα αστέρια, οι «βραδιές του κόσμου», όπως έλεγα μέσα μου, με γοήτευαν. Ακουμπώντας την πλάτη στο πλαίσιο του παραθύρου, έστρεφα το βλέμμα μου προς το νυχτερινό ουρανό, έχοντας την εντύπωση ότι βυθιζόμουν στην αστροφώτιστη απεραντοσύνη. Η εμπειρία αυτή δέσποσε σε ολόκληρη τη ζωή μου. Την έζησα και πάλι, πολλές φορές, επί παραδείγματι