.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 6 Εισαγωγή 12 Ο ελληνικός κόσμος 14 ΓΛΩΣΣΑΡΙ 16 Η πόλη-κράτος 18 Αθήνα και Σπάρτη 20 Περσικοί πόλεμοι και Πελοποννησιακός πόλεμος 22 Πόλεμος 24 «Βάτραχοι γύρω από μια λίμνη» 26 Παρουσίαση: Μέγας Αλέξανδρος 28 Ελληνιστικά βασίλεια 30 Η Ελλάδα στον ρωμαϊκό κόσμο 32 Άνθρωποι και κοινωνία 34 ΓΛΩΣΣΑΡΙ 36 Έλληνες και βάρβαροι 38 Πολιτική και δημοκρατία 40 Νόμοι 42 Πολίτες 44 Παρουσίαση: Ασπασία 46 Σπίτι και οικογενειακή ζωή 48 Δουλεία 50 Γεωργία 52 Εμπόριο και οικονομία 54 Μύθοι και θρησκεία 56 ΓΛΩΣΣΑΡΙ 58 Θεοί 60 Ήρωες και ημίθεοι 62 Μύθοι 64 Παρουσίαση: Δίας 66 Τελετές και θυσίες 68 Μαντεία 70 Πανελλήνιοι αγώνες 72 Μεταθανάτια ζωή 74 Λογοτεχνία 76 ΓΛΩΣΣΑΡΙ 78 Όμηρος και επική ποίηση 80 Τραγωδία 82 Κωμωδία 84 Παρουσίαση: Σαπφώ 86 Ιστορία: Ηρόδοτος και Θουκυδίδης 88 Ρητορεία 90 Φιλοσοφία: Σωκράτης και Πλάτωνας 92 Φιλοσοφία: Αριστοτέλης 94 Γλώσσα και μάθηση 96 ΓΛΩΣΣΑΡΙ 98 Η ελληνική γλώσσα 100 Γραμμική B και το αλφάβητο 102 Βιβλία και η βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας 104 Παρουσίαση: Αρχιμήδης 106 Επιγραφές 108 Μαθηματικά 110 Τεχνολογία και αστρονομία 112 Ιατρική 114 Αρχιτεκτονική και κτίρια 116 ΓΛΩΣΣΑΡΙ 118 Πρώιμη ελληνική αρχιτεκτονική 120 Αρχιτεκτονικοί ρυθμοί και μάρμαρο 122 Αρχιτεκτονική ναών 124 Παρουσίαση: Φειδίας 126 Αστικά κέντρα 128 Κατοικίες και ανάκτορα 130 Αρχιτεκτονική δημόσιων κτιρίων 132 Αρχιτεκτονική χώρων ψυχαγωγίας 134 Οι τέχνες 136 ΓΛΩΣΣΑΡΙ 138 Εικαστικός πολιτισμός 140 Αγγειοπλαστική 142 Ζωγραφική αγγείων 144 Αρχαϊκή γλυπτική 146 Παρουσίαση: Πραξιτέλης 148 Ελληνιστική γλυπτική 150 Ζωγραφική 152 Μεταλλοτεχνία και κοσμηματοποιία 154 Βιβλιογραφικές πηγές 156 Συντελεστές πρωτότυπης έκδοσης 158 Ευρετήριο 160 Ευχαριστίες
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Μάθιου Νίκολς Με τις κατακτήσεις του, ο Μέγας Αλέξανδρος διέδωσε τον ελληνικό πολιτισμό μακρύτερα από ποτέ, αναγγέλλοντας την έλευση της ελληνιστικής περιόδου. Οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν ότι τους συνέδεε η γλώσσα, η θρησκεία και ένα σύνολο εθνικών και πολιτικών δεσμών, παρόλα αυτά όμως δεν ζούσαν σε ένα εθνικό κράτος: Ο κόσμος που προέκυψε από τους Σκοτεινούς Αιώνες γύρω στο 800 π.χ. ήταν ένα κατακερματισμένο τοπίο μεμονωμένων, ανταγωνιζόμενων πόλεων-κρατών. Αυτές οι πόλεις-κράτη εκτείνονταν στη χερσόνησο και τα νησιά της σημερινής Ελλάδας, που συχνά ανταγωνίζονταν για τη λιγοστή καλλιεργήσιμη γη, αλλά υπήρχαν και στα παράλια της Μικράς Ασίας (τη σημερινή Τουρκία) και σε μακρινές πόλεις, π.χ. νότια Ιταλία και Γαλλία. Η κοινή πολιτισμική ταυτότητα που μοιράζονταν και ταυτόχρονα η εμπλοκή τους σε έντονες αντιπαραθέσεις πυροδότησαν ένα εξαιρετικά γόνιμο περιβάλλον. Το «ελληνικό θαύμα» της αρχαϊκής και της κλασικής περιόδου, γύρω στο 800 300 π.χ., σηματοδότησε μια σημαντική στιγμή στην εξέλιξη του πολιτισμού. Οι Έλληνες σημείωσαν τεράστια άλματα σχεδόν σε κάθε τομέα της ανθρώπινης προσπάθειας. Χάρη στο έντονο ενδιαφέρον τους για τη δύναμη του προφορικού και του γραπτού λόγου, ανέπτυξαν νέες μορφές λογοτεχνίας (επική και λυρική ποίηση, θεατρικά και ιστορικά κείμενα) με ένα αλφάβητο που κατάρτισαν από τις επαφές τους με την ανατολική Μεσόγειο. Πειραματίζονταν με νέους τρόπους οργάνωσης των κοινωνιών τους (δημοκρατία, ολιγαρχία, διάφορα είδη αυτοκρατορίας, ένορκες δίκες, τη δύναμη της ρητορείας) κατόπιν βαθιάς και μεθοδικής σκέψης. Διερευνούσαν σε βάθος τον άνθρωπο μέσω της λογοτεχνίας, της φιλοσοφίας, της καλλιτεχνικής αναπαράστασης (ζωγραφική, αγγειοπλαστική και γλυπτική) ή ακόμη και μέσω του αθλητισμού. Γι αυτές τις δραστηριότητες κατασκεύασαν νέους αρχιτεκτονικούς χώρους, όπως θέατρα, γυμναστήρια και εντυπωσιακούς ναούς. Αυτή η περίοδος πυρετώδους ανάπτυξης άγγιξε το απόγειό της στην Αθήνα του 5ου 4ου αιώνα π.χ. Πολλές μαρτυρίες προέρχονται από αυτήν την ξεχωριστή πόλη. Όταν σκεπτόμαστε τους αρχαίους Έλληνες, εν πολλοίς εννοούμε τα επιτεύγματα της Αθήνας της «κλασικής» περιόδου την αρχιτεκτονική, τη γλυπτική, τη φιλοσοφία, το θέατρο και τη δημοκρατία της. 6 g Εισαγωγή
Οι «Πανελλήνιοι» αγώνες του αρχαιοελληνικού κόσμου συχνά περιλάμβαναν μουσική και θέατρο, όχι απλώς αθλητισμό, πάλη και πυγμαχία, και ενέπνευσαν τους νεότερους Ολυμπιακούς Αγώνες. Η Αθήνα, όμως, ήταν μία από τις πολλές ανταγωνίστριες πόλεις-κράτη, και, καθώς το άστρο της έδυε, αναδείχθηκαν άλλα κέντρα εξουσίας η Θήβα, η Μακεδονία, η Αλεξάνδρεια. Ο κόσμος των μικρών αντιμαχόμενων πόλεων-κρατών (και οι δύο αιώνες πειραματισμών της Αθήνας με τη δημοκρατία) διαταράχθηκε από τη φιλοδοξία και τα μέσα αυταρχικών ηγεμόνων που δημιούργησαν μεγαλύτερα κέντρα εξουσίας. Σημαντικότερος όλων ήταν ο Μέγας Αλέξανδρος, βασιλιάς της αρχαίας Μακεδονίας, του οποίου οι κατακτήσεις διεύρυναν άρδην τα όρια του ελληνικού κόσμου. Τα «ελληνιστικά» βασίλεια, διάδοχοι της αυτοκρατορίας του, συνέχισαν να διαδίδουν τις ελληνικές ιδέες στη Μέση Ανατολή. Έτσι εξηγείται το ότι έδρα της μεγαλύτερης βιβλιοθήκης του ελληνικού κόσμου ήταν η Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου και ότι οι ελληνικοί αρχιτεκτονικοί ρυθμοί απαντούν σε μακρινά μέρη, όπως το σημερινό Αφγανιστάν. Καθώς η Ρώμη επισκίαζε την πολιτική, όχι όμως και την πολιτισμική, ισχύ των Ελλήνων γειτόνων της, τα ελληνιστικά βασίλεια άρχισαν να δέχονται εισβολές. Η ελληνική σκέψη συνέχισε να επηρεάζει σημαντικά τους Ρωμαίους. η Ρώμη υιοθέτησε πολλούς θεούς, λογοτεχνικά ύφη, αρχιτεκτονικούς ρυθμούς και καλλιτεχνικές αξίες των Ελλήνων. Σήμερα, η επιρροή των ελληνικών ιδεών είναι αισθητή σχεδόν σε κάθε τομέα της πνευματικής και πολιτισμικής ζωής, στην πολιτική, την οικονομία, τη ρητορεία, τη φιλοσοφία, τη δημοκρατία, την τεχνολογία, τα μαθηματικά, το θέατρο και τη μουσική όροι που χρησιμοποιούνται διεθνώς. Όπως έγραψε ο Σέλεϋ στον πρόλογο του βιβλίου Ελλάς 1821: «Είμαστε όλοι Έλληνες. Οι νόμοι, η λογοτεχνία, η θρησκεία και οι τέχνες μας έχουν ρίζες στην Ελλάδα.» Οι επιγραφές που διασώζονται σε πολλές ελληνικές τοποθεσίες μαρτυρούν πολλά στους ιστορικούς για τη ζωή στην αρχαιότητα. Εισαγωγή g 7
Μια γενική εικόνα της ελληνικής ιστορίας ΚΕΡΚΥΡΑ Δωδώνη ΗΠΕΙΡΟΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΘΑΣΟΣ ΣΑΜΟΘΡΑΚΗ ΙΜΒΡΟΣ ΛΗΜΝΟΣ Τροία Θερμοπύλες ΛΕΣΒΟΣ ΣΚΥΡΟΣ ΕΥΒΟΙΑ ΙΘΑΚΗ Δελφοί ΒΟΙΩΤΙΑ ΧΙΟΣ ΚΕΦΑΛΛΟΝΙΑ Θήβα Μαραθώνας ΑΧΑΪΑ ΑΤΤΙΚΗ ΑΝΔΡΟΣ Κόρινθος Πειραιάς Αθήνα ΖΑΚΥΝΘΟΣ Ολυμπία ΣΑΜΟΣ Μυκήνες ΣΑΛΑΜΙΝΑ ΤΗΝΟΣ ΙΚΑΡΙΑ Άργος ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΚΥΘΝΟΣ Πύλος Σπάρτη ΣΕΡΙΦΟΣ ΣΙΦΝΟΣ ΝΑΞΟΣ Κορινθιακός κόλπος ΚΥΘΗΡΑ ΘΡΑΚΗ ΜΗΛΟΣ ΘΗΡΑ Βυζάντιο Θάλασσα του Μαρμαρά ΠΡΟΠΟΝΤΙΔΑ Πέργαμος Σάρδεις Σμύρνη ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ Έφεσος Μίλητος Αλικαρνασσός Κνίδος ΡΟΔΟΣ ΚΡΗΤΗ Κνωσός Η ανατολική Μεσόγειος τον 5ο αιώνα π.χ. Οι ελληνικές πόλεις-κράτη εκτείνονται σε όλη την ενδοχώρα, στα νησιά του Αιγαίου και πέρα από αυτό. ~από το 1575 π.χ. και ύστερα Ο μυκηναϊκός πολιτισμός κυριαρχεί στην Ελλάδα και στο Αιγαίο. ~1425 1200 π.χ. Χρήση της Γραμμικής Β κατά τη μυκηναϊκή περίοδο ~1200 π.χ. Κύμα πτώσης πολιτισμών στην ανατολική Μεσόγειο, μεταξύ άλλων των Μυκηναίων, των Χετταίων στην Ανατολία και στη Συρία, και του καινούργιου βασιλείου στην Αίγυπτο ~1200 800 π.χ. «Σκοτεινοί Αιώνες» 8ος αιώνας π.χ. Ανάπτυξη του ελληνικού αλφαβήτου 776 π.χ. Σύμφωνα με την παράδοση, το έτος τέλεσης των πρώτων Ολυμπιακών Αγώνων ~750 725 π.χ. Πιθανές χρονολογίες για την Ιλιάδα και την Οδύσσεια, επικά ποιήματα που αποδίδονται στον Όμηρο 8ος 7ος αιώνας π.χ. Οι ελληνικές πόλεις-κράτη ακμάζουν, ιδρύουν αποικίες, πειραματίζονται με διαφορετικές μορφές πολιτικής διακυβέρνησης και πολεμούν μεταξύ τους. Τέλη 7ου αιώνα π.χ. Η Σαπφώ γράφει ποιήματα στο νησί της Λέσβου. 8 g Εισαγωγή
594/3 π.χ. Ο σπουδαίος νομοθέτης Σόλων γίνεται άρχων του δήμου στην Αθήνα. ~570 π.χ. Γέννηση του Πυθαγόρα 507 π.χ. Στην Αθήνα διακρίνεται ο μεταρρυθμιστής Κλεισθένης, θεσπίζοντας δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις. 490 π.χ. Η επίθεση του Πέρση βασιλιά Δαρείου κατά της Αθήνας αποτυγχάνει, έπειτα από νίκη των Αθηναίων στον Μαραθώνα. 484 π.χ. Ο Αισχύλος κερδίζει το πρώτο του από τα 13 βραβεία τραγικού θεάτρου στους δραματικούς αγώνες των Μεγάλων Διονυσίων. 480 479 π.χ. Η απόπειρα εισβολής στην Ελλάδα του Πέρση βασιλιά Ξέρξη αποτυγχάνει: Οι Σπαρτιάτες καθυστερούν τους Πέρσες στις Θερμοπύλες και οι Έλληνες τους νικούν στη ναυμαχία της Σαλαμίνας και στη μάχη των Πλαταιών. 478/7 π.χ. Η Αθήνα συστήνει τη Συμμαχία της Δήλου κατά των Περσών, θέτοντας τα θεμέλια της κυριαρχίας της που διήρκεσε σχεδόν τρία τέταρτα του αιώνα. 468 π.χ. Ο Σοφοκλής κερδίζει το πρώτο θεατρικό του βραβείο στα Διονύσια. ~461 429 π.χ. Εγκαθίδρυση της αθηναϊκής δημοκρατίας (και αυτοκρατορίας). πολιτική σταδιοδρομία του Περικλή 447 432 π.χ. Κατασκευή και διακόσμηση του Παρθενώνα 441 π.χ. Ο Ευριπίδης κερδίζει το πρώτο του θεατρικό βραβείο στα Διονύσια. 431 404 π.χ. Λήξη του Πελοποννησιακού Πολέμου μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης με ήττα της Αθήνας 428 π.χ. Γέννηση του Πλάτωνα 427 π.χ. Η πρώτη κωμωδία από τον Αριστοφάνη 411, 404 π.χ. Η δημοκρατία της Αθήνας υποχωρεί και αντικαθίσταται από σκληρά ολιγαρχικά καθεστώτα. 399 π.χ. Εκτέλεση του Σωκράτη 384 π.χ. Γέννηση του Αριστοτέλη 336 π.χ. Ο Μέγας Αλέξανδρος διαδέχεται τον πατέρα του, Φίλιππο Β τον Μακεδόνα. 323 π.χ. Θάνατος του Μεγάλου Αλεξάνδρου μετά την κατάκτηση του μεγαλύτερου τμήματος της ανατολικής Μεσογείου και Μέσης Ανατολής Τέλη 4ου αιώνα π.χ. Η αυτοκρατορία του Αλεξάνδρου χωρίζεται στα ελληνιστικά βασίλεια που κυβερνώνται από αντιμαχόμενους στρατηγούς. Αρχές 3ου αιώνα π.χ. Ίδρυση της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας 214 148 π.χ. Μακεδονικοί πόλεμοι μεταξύ Ρώμης και διαφόρων ελληνικών βασιλείων για τον έλεγχο της ανατολικής Μεσογείου 146 π.χ. Λεηλασία Κορίνθου και Καρχηδόνας Η Ρώμη ελέγχει το μεγαλύτερο τμήμα της Ελλάδας και της Μεσογείου. 31 π.χ. Η μάχη του Ακτίου: Η Ρώμη νικάει την ελληνιστική δυναστεία των Πτολεμαίων και κατακτά την Αίγυπτο. 1ος 2ος αιώνας μ.χ. Νέα περίοδος ευημερίας και πολιτισμικών επιτευγμάτων για τις ελληνικές επαρχίες υπό ρωμαϊκή ηγεμονία 285 μ.χ. Ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Διοκλητιανός διχοτομεί την αυτοκρατορία σε ανατολικό (ελληνικό) και δυτικό τμήμα. 330 μ.χ. Ο χριστιανός Ρωμαίος αυτοκράτορας Κωνσταντίνος μεταφέρει την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας στο Βυζάντιο (Κωνσταντινούπολη). 1453 μ.χ. Τελική πτώση του Βυζαντίου Εισαγωγή g 9
Τα ελληνικά αγγεία συχνά φιλοτεχνούνταν με μορφές από τη μυθολογία, τους θρύλους και με εικόνες της καθημερινότητας. Διάρθρωση του βιβλίου Σκοπός των επτά κεφαλαίων αυτού του βιβλίου είναι η εξερεύνηση της πλούσιας ιστορίας και κληρονομιάς των αρχαίων Ελλήνων. Το εύρος του εν λόγω αντικειμένου αντικατοπτρίζει το μεγάλο φάσμα των επιτευγμάτων τους και το πώς αυτά μελετώνται στα πανεπιστήμια παγκοσμίως. Κλασικιστές, γλωσσολόγοι, ιστορικοί, αρχαιολόγοι, φιλόσοφοι και ιστορικοί της τέχνης μελετούν τον κόσμο των αρχαίων Ελλήνων μέσα από διαφορετικό υλικό, ερωτήματα και προσεγγίσεις. Η σύμπτυξη αυτού του πλούσιου πεδίου μελέτης σε μόνο 50 ενότητες ήταν πρόκληση. Το πρώτο κεφάλαιο, Ο ελληνικός κόσμος, δίνει μια γενική εικόνα των κύριων δυνάμεων στον ελληνικό χώρο και περιγράφει την ελληνική ιστορία από τους κλασικούς χρόνους του 5ου αιώνα π.χ. έως την άνοδο της Ρώμης. Θα βοηθηθείτε ιδιαίτερα αν διαβάσετε πρώτα αυτή την εισαγωγή και το χρονολόγιό της. Το κεφάλαιο Άνθρωποι και κοινωνία εξερευνά την ελληνική κοινωνία, από τα δίπολα Έλληνας-μη Έλληνας, πολίτης-μη πολίτης/σκλάβος μέχρι τους κοινούς θεσμούς της πολιτικής ζωής και των νόμων που ρύθμιζαν τις κοινότητές τους και τον σημαντικό τομέα της γεωργίας. Το κεφάλαιο Μύθοι και θρησκεία παρουσιάζει τόσο τους θεούς και τους ήρωες των Ελλήνων όσο και τον τρόπο λατρείας τους. Το κεφάλαιο Λογοτεχνία είναι μια συνοπτική εισαγωγή στην αρχαιοελληνική λογοτεχνία και τις κύριες μορφές της ανά είδος επική, λυρική ποίηση, τραγωδία και κωμωδία στο θέατρο, ιστορικά κείμενα και ρητορεία, και φιλοσοφία. Αυτές οι σύντομες ενότητες δεν είναι παρά μια εισαγωγή. θα είναι ευχής έργο αν κάποιοι αναγνώστες του βιβλίου διαβάσουν τα έργα κάποιων από αυτούς τους σπουδαίους συγγραφείς (οι ιστορίες του Ηροδότου είναι μια καλή αφετηρία). Το κεφάλαιο Γλώσσα και μάθηση διευρύνει αυτή τη ματιά στην ελληνική λογοτεχνία, με γνώμονα τη φύση της ελληνικής γλώσσας, με ποιον τρόπο γραφόταν και διαδιδόταν, και ποια πνευματικά επιτεύγματα κατέγραφε. Ακολουθούν δύο κεφάλαια για τη φημισμένη Αρχιτεκτονική και κτίρια ναών και κατοικιών, και για τις Τέχνες, όπως των φιλοτεχνημένων αγγείων, των διαφόρων περιόδων γλυπτικής, ζωγραφικής, μεταλλοτεχνίας και κοσμηματοποιίας. Μπορείτε είτε να διαβάσετε τα κεφάλαια και την κάθε ενότητα διαδοχικά είτε να τα ξεφυλλίσετε με τυχαία σειρά. Το κυρίως κείμενο δίνει μια γενική εικόνα για το κάθε θέμα. Η συνοδευτική Σύνοψη σε 3 είναι μια σύντομη περίληψη, ενώ σε μια ξεχωριστή παράγραφο την Ανασκαφή 10 g Εισαγωγή
Οι αλλεπάλληλοι πόλεμοι χαρακτηρίζουν τη ζωή στην Ελλάδα, στιγματίζοντας εν πολλοίς την ελληνική τέχνη και λογοτεχνία. σε 3, γίνεται αναφορά στο αντικείμενο από μια διαφορετική σκοπιά, με περισσότερες πληροφορίες ή με αφορμές για σκέψη. Κάθε κεφάλαιο έχει ένα γλωσσάρι για να βοηθηθείτε με ορολογία και έννοιες που δεν γνωρίζετε, καθώς και μια βιογραφική παρουσίαση σχετική με το γενικότερο θέμα του κεφαλαίου. Η επιλογή των θεμάτων αποδείχτηκε ενδιαφέρουσα πρόκληση. Αν και ήταν αδύνατο να παραλειφθούν κάποιες προσωπικότητες (Όμηρος, Μέγας Αλέξανδρος), ήθελα να διαλέξω και κάποιες μορφές που θα φώτιζαν άλλες πτυχές της ελληνικής κοινωνίας, στοιχεία γι αυτήν που συχνά διασώζουν την εικόνα σπουδαίων Ελλήνων ανδρών. Έτσι, αντί για τον Περικλή (που παρουσιάζεται σε άλλα κεφάλαια) παρουσιάζουμε τη μη Αθηναία σύντροφό του Ασπασία. η Σαπφώ μάς δίνει τη γυναικεία συμβολή στον εν πολλοίς ανδροκρατούμενο κόσμο της ελληνικής λογοτεχνίας. και η τουλάχιστον αντισυμβατική βιογραφία του Δία μας εισάγει στη δυσλειτουργική οικογένεια των θεών του Ολύμπου. Ευελπιστώ ότι οι χαρακτήρες αυτοί και οι 50 ενότητες αυτού του βιβλίου θα δώσουν στους αναγνώστες μια εικόνα του γοητευτικού, ταραγμένου και δημιουργικού κόσμου των αρχαίων Ελλήνων. Πολιτικοί όπως ο Περικλής συνέβαλαν στο μεγαλείο της Αθήνας τον 5ο αιώνα π.χ. Εισαγωγή g 11
..
.. g Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ
Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΓΛΩΣΣΑΡΙ αγορά Υπαίθρια έκταση στο κέντρο της πόλης-κράτους για ανεπίσημες συναθροίσεις (π.χ. εμπορικές συναλλαγές) και ενίοτε για επίσημες πολιτικές διαδικασίες. συχνά, όπως συνέβαινε για παράδειγμα στην Αθήνα, περιλάμβανε σημαντικά διοικητικά κτίρια. ακρόπολη Υπερυψωμένο σημείο εντός της πόλης-κράτους το οποίο συχνά λειτουργεί ως οχυρό και πυρήνας σημαντικών κυβερνητικών ή θρησκευτικών κτιρίων. Αντιγονίδες Ελληνιστική δυναστεία βασιλέων, απόγονοι του Αντιγόνου του Μονόφθαλμου, στρατηγού του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Βασίλευσαν στη Μακεδονία και στην ηπειρωτική Ελλάδα έως ότου ηττήθηκαν από τη Ρώμη το 168 π.χ. Αρχαϊκή Περίοδος ~8ος αρχές 5ου αιώνα π.χ. Μια φάση της ελληνικής ιστορίας στην οποία, με το τέλος των Σκοτεινών Αιώνων, άρχισαν να εμφανίζονται οι πόλεις-κράτη (καθώς και οι αποικίες τους), το αλφάβητο, τα πανελλήνια ιερά και οι γιορτές τους, νέες μορφές τέχνης, που συνέβαλαν στην ευημερία και το εμπόριο. Αχαϊκή Συμμαχία Ομόσπονδος οργανισμός πόλεων στην Αχαΐα, ο οποίος πήρε διάφορες μορφές έως ότου η περιοχή βρέθηκε υπό ρωμαϊκή κατοχή, στα μέσα του 2ου αιώνα π.χ. Βοιωτική Συμμαχία Συνασπισμός πόλεων-κρατών από τη Βοιωτία της κεντρικής Ελλάδας που συνδέονταν με κοινά πολιτισμικά, θρησκευτικά και γλωσσικά χαρακτηριστικά. Δελφοί Ένα από τα τέσσερα σημαντικά πανελλήνια ιερά της Ελλάδας, ιερός τόπος για όλους τους Έλληνες. Έδρα του φημισμένου και σημαντικού μαντείου του Απόλλωνα και των Πυθίων, αγώνων που διεξάγονταν προς τιμήν του. Ελλήσποντος Ελληνική ονομασία για τα Στενά των Δαρδανελίων, πέρασμα ζωτικής σημασίας που χωρίζει την Ευρώπη από την Ασία και μέσω της Θάλασσας του Μαρμαρά οδηγεί από το Αιγαίο στη Μαύρη Θάλασσα. επαρχία Εδαφική υποδιαίρεση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, διοικούμενη από κυβερνήτη διορισμένο στη Ρώμη. θήτες Η χαμηλότερη οικονομικά τάξη ελεύθερων ανδρών στην Αθήνα. Καρχηδόνα Πόλη στη σημερινή Τυνησία η οποία ιδρύθηκε από Φοίνικες αποίκους και εξελίχθηκε σε σπουδαία ναυτική αυτοκρατορία που ανταγωνιζόταν τη Ρώμη για τον έλεγχο της Μεσογείου. μελανόμορφα αγγεία Τεχνική διακόσμησης αγγείων που χρονολογείται από τον 8ο αιώνα π.χ. Στον ερυθρό πυλό του αγγείου ζωγραφίζονταν ανθρώπινες μορφές, ενώ οι λεπτομέρειές τους χαράσσονταν ώστε να αναδεικνύονται. 14 g Ο ελληνικός κόσμος
Μεσοποταμία Τα εδάφη ανάμεσα στον Τίγρη και τον Ευφράτη, που εκτείνονται νοτιοανατολικά σε τμήματα της σημερινής Συρίας, του Ιράκ και του Ιράν. Τμήμα της Περσικής Αυτοκρατορίας ως την επέλαση του Αλεξάνδρου. Μικρά Ασία Ονομασία για τη χερσόνησο της σημερινής Τουρκίας, ανάμεσα στο Αιγαίο, τη Μαύρη Θάλασσα και τον Ευφράτη. Αν και περίπου από το 546 π.χ. ως τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου η ενδοχώρα ανήκε στην Περσική Αυτοκρατορία, πολλοί Έλληνες είχαν εγκατασταθεί στα δυτικά παράλιά της σχεδόν από το 1100 π.χ. Σταδιακά, αυτές οι πόλεις, όπως η Έφεσος, εξελίχθηκαν σε σπουδαία κέντρα του ελληνικού πολιτισμού. Ολυμπία Πανελλήνιο ιερό. Ιερό του Δία και έδρα των Ολυμπιακών Αγώνων, όπου κάθε τέσσερα χρόνια τον Αύγουστο ή τον Σεπτέμβριο συγκεντρώνονταν και αγωνίζονταν αθλητές από όλο τον ελληνικό κόσμο. οπλίτης Βαριά οπλισμένος πεζικάριος, o στρατιώτης «πρότυπο» της πόλης-κράτους. Έφερε δόρυ και σπαθί, και για άμυνα είχε περικεφαλαία και ασπίδα. πανελλήνιος, -α, -ο Αφορά κυρίως στα πανελλήνια ιερά, τους Δελφούς, την Ολυμπία, τη Νεμέα και τα Ίσθμια, οι αγώνες των οποίων απευθύνονταν σε όλους τους Έλληνες. Η λέξη επίσης εκφράζει και την ευρύτερη ιδέα ότι οι «Έλληνες», ακόμη κι αν ήταν σε πόλεμο μεταξύ τους, μοιράζονταν κοινά γνωρίσματα που τους ξεχώριζαν από τους μη Έλληνες. Πτολεμαίοι Η δυναστεία της ελληνιστικής Αιγύπτου. Ιδρύθηκε αφού πέθανε ο Μέγας Αλέξανδρος, από τον στρατηγό του, Πτολεμαίο (Βασιλιάς Πτολεμαίος Α, 323-283 π.χ.) και διήρκεσε ως την ήττα και αυτοκτονία της Κλεοπάτρας (30 π.χ.), της τελευταίας των Πτολεμαίων, στα χέρια του μελλοντικού Ρωμαίου αυτοκράτορα Αυγούστου. Σελευκίδες Δυναστεία που επικράτησε σε μια τεράστια και μεταβαλλόμενη έκταση της πρώην αυτοκρατορίας του Αλεξάνδρου, από την κεντρική Τουρκία μέχρι την κεντρική Ασία. Ιδρύθηκε από τον στρατηγό του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Σέλευκο Α τον Νικάτορα (305-281 π.χ.), και έληξε με τον Αντίοχο ΙΓ τον Ασιατικό (καθαιρέθηκε από τον Πομπήιο τον Μέγα το 64 π.χ.). Σογδιανός Προερχόμενος από τη Σογδιανή, μια περιοχή στο σημερινό Ουζμπεκιστάν και Τατζικιστάν. Γλωσσάρι g 15
. Η ΠΌΛΗ-ΚΡΆΤΟΣ η ιστορία σε 30 ΣΥΝΟΨΗ ΣΕ 3 Ο ελληνικός κόσμος χωριζόταν σε εκατοντάδες πόλεις-κράτη που ήταν αυτοδιοικούμενες κοινότητες, συγκεντρωμένες γύρω από ένα αστικό κέντρο. ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΣΕ 3 Το έργο Πολιτικά του φιλοσόφου Αριστοτέλη, που χρονολογείται γύρω στο 330 π.χ., εξετάζει τη μορφή της διακυβέρνησης και των θεσμών που εκείνος θεωρούσε ότι συνέβαλλαν στην ευτυχία των πολιτών μιας πόλης-κράτους. Φημίζεται για τη ρήση του ότι «ο άνθρωπος είναι φύσει πολιτικό ον» και ισχυριζόταν ότι η πόλη-κράτος θα έπρεπε να έχει λίγους πολίτες ώστε να γνωρίζονται μεταξύ τους και να συναθροίζονται σε ένα σημείο. 16 g Ο ελληνικός κόσμος Δεν υπήρχε ένα κράτος ή μία κυβέρνηση όπου όλοι οι Έλληνες όφειλαν αφοσίωση. Αντιθέτως, ο ελληνικός κόσμος αποτελούνταν σχεδόν από 1.500 αυτόνομες πόλεις-κράτη που συχνά πολεμούσαν μεταξύ τους. Κάθε πόλη-κράτος ήταν μια αυτοδιοικούμενη κοινότητα με εδάφη που αποτελούνταν από μια αγροτική ενδοχώρα και ένα αστικό κέντρο, με ναούς, ένα σημείο δημοσίων συναντήσεων ή αγορά, ένα θέατρο και μια ακρόπολη. Ο πληθυσμός μιας πόλης-κράτους συνήθως δεν ξεπερνούσε τους 10.000 κατοίκους και ενίοτε μετά βίας υπερέβαινε τα 1.000 άτομα. Από τις εξαιρέσεις ήταν η Αθήνα, με αρκετές εκατοντάδες χιλιάδες κατοίκους, και η Σπάρτη με περισσότερα εδάφη από την Αθήνα. Οι πιο πολλές πόλεις-κράτη είχαν κοινούς βασικούς θεσμούς: μια συνέλευση πολιτών με δικαιοδοσία λήψης αποφάσεων, ένα συμβούλιο και ετήσιους αξιωματούχους. Όμως, οι πόλεις-κράτη διέφεραν ως προς τις εξουσίες που παραχωρούσαν στη συνέλευση των πολιτών και στο δικαίωμα συμμετοχής τους σε αυτήν. Πολλές πόλεις-κράτη ήταν εντελώς ανεξάρτητες, ενώ άλλες διατηρούσαν σχέσεις εξάρτησης με μεγαλύτερες γειτονικές πόλεις. Παρατηρείται το συχνό φαινόμενο των συμμαχιών και του πολέμου ανάμεσα σε πόλεις-κράτη, ενώ σε ορισμένες περιοχές οι πόλεις-κράτη ένωναν τις δυνάμεις τους σε ομόσπονδα κράτη, όπως ήταν η Βοιωτική ή, αργότερα, η Αχαϊκή Συμμαχία. Η άνοδος της Μακεδονίας, οι κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου, τα ελληνιστικά βασίλεια και τέλος η ρωμαϊκή κυριαρχία προξένησαν προβλήματα στις πόλεις-κράτη, που όμως διατηρήθηκαν ως το τέλος της αρχαιότητας και μετέπειτα. ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ Δείτε επίσης «ΒΆΤΡΑΧΟΙ ΓΎΡΩ ΑΠΌ ΜΙΑ ΛΊΜΝΗ» σελίδα 24 ΠΟΛΙΤΙΚΉ ΚΑΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΊΑ σελίδα 38 ΠΟΛΊΤΕΣ σελίδα 42 ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΉ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΏΝ ΚΤΙΡΊΩΝ σελίδα 130 ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΕ 3 ΑΡΙΣΤΟΤΈΛΗΣ 384 322 π.χ. Φιλόσοφος και κάτοικος της Αθήνας, συγγραφέας πολλών έργων πολιτικής θεωρίας, ηθικής, φυσικών επιστημών και άλλων γνωστικών πεδίων ΚΕΙΜΕΝΟ ΣΕ 3 Τίμοθι Νταφ Η Ακρόπολη της Αθήνας βρισκόταν στην καρδιά μιας από τις σπουδαιότερες ελληνικές πόλεις-κράτη.
.
. ΑΘΉΝΑ ΚΑΙ ΣΠΆΡΤΗ η ιστορία σε 30 ΣΥΝΟΨΗ ΣΕ 3 Η Σπάρτη και η Αθήνα, οι δύο επιφανείς ελληνικές πόλεις-κράτη του 5ου αιώνα, πολεμούσαν μεταξύ τους από το 431 ως το 404 π.χ., γεγονός που αποδυνάμωσε την Αθήνα. ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΣΕ 3 Οι φράσεις «λακωνίζειν» και «σπαρτιάτικη ζωή» μαρτυρούν ότι τα σπαρτιάτικα στερεότυπα αντέχουν στον χρόνο. Αληθεύει όμως ότι οι Σπαρτιάτες είχαν ελάχιστες πολυτέλειες και γλωσσική ένδεια; Η ανισομέρεια των πηγών μας, κυρίως από την Αθήνα, δυσκολεύουν την αναπαράσταση της κοινωνίας του πιο μεγάλου ανταγωνιστή της. Μελανόμορφα αγγεία και στίχοι του Αλκμάνου αποδεικνύουν τη σημασία της πολιτιστικής παραγωγής της Σπάρτης, αποκαθιστώντας την εικόνα της, την οποία διακωμωδούσε η Αθήνα. 18 g Ο ελληνικός κόσμος Η Σπάρτη και η Αθήνα ήταν οι δύο μεγάλες δυνάμεις του 5ου αιώνα π.χ. της Ελλάδας. Αρχικά ήταν σύμμαχοι κατά της Περσίας, κατόπιν, στο δεύτερο μισό του 5ου αιώνα, αντίπαλες στον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Η λογοτεχνία της εποχής (συνήθως των Αθηναίων) παρουσιάζει δύο εκ διαμέτρου αντίθετες πόλεις: Η Αθήνα, μια πολύπλευρη πόλη με εύρωστη δημοκρατία, διατήρησε την πολιτική της ισχύ μέσω του στόλου της. η Σπάρτη, μια ολιγαρχική πόλη, ήλεγχε αυστηρά κάθε πτυχή της ζωής των πολιτών της, εξουσίαζε τους δουλοπαροίκους της με σιδηρά πυγμή και στηριζόταν στη στρατιωτική ισχύ της. Ωστόσο, ορισμένοι Αθηναίοι συγγραφείς, όπως ο Πλάτωνας και ο Ξενοφών, θαύμαζαν τη Σπάρτη για τη σταθερότητα και τη μακροζωία της πολιτικής της δομής, γνωστής ως ευνομίας. Οι στρατιώτες της Σπάρτης ήταν συνώνυμοι της γενναιότητας. οι Σπαρτιάτισσες, του κάλλους και της ευφυΐας. Η Σπάρτη όμως φημιζόταν κυρίως για τον ομαδικό τρόπο ζωής: Μερικές χιλιάδες άνδρες, εκπαιδευμένοι στρατιώτες και χωρίς να συμβάλλουν στην οικονομία, ζούσαν και έτρωγαν όλοι μαζί, ενώ οι καθημερινές ανάγκες τους καλύπτονταν από πολυάριθμους περιοίκους και είλωτες. Αυτή η οργάνωση αποδίδεται στον θρυλικό νομοθέτη Λυκούργο που θέλησε έτσι να αντιμετωπίσει, σύμφωνα με σύγχρονους μελετητές, τα προβλήματα διακυβέρνησης των σπαρτιατικών εδαφών της Λακωνίας και της Μεσσηνίας στην αρχαϊκή περίοδο. ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ Δείτε επίσης ΠΕΡΣΙΚΟΊ ΠΌΛΕΜΟΙ ΚΑΙ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΌΣ ΠΌΛΕΜΟΣ σελίδα 20 ΠΌΛΕΜΟΣ σελίδα 22 ΈΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΒΆΡΒΑΡΟΙ σελίδα 36 ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ ΣΕ 3 ΠΕΡΙΚΛΉΣ ~495 429 π.χ. Πολιτικός και στρατηγός που ηγήθηκε της Αθήνας στον Πελοποννησιακό Πόλεμο ΛΕΩΝΊΔΑΣ βασίλεψε ~490 480 π.χ. Βασιλιάς της Σπάρτης, που ηγήθηκε του στρατού στις Θερμοπύλες, υπερασπιζόμενος την Ελλάδα ενάντια στους Πέρσες ΓΟΡΓΏ ~480 π.χ. Σύζυγος του Λεωνίδα ΚΕΙΜΕΝΟ ΣΕ 30 Κάθριν Χάρλοου Η Σπάρτη με τον ξακουστό στρατό της και η Αθήνα με τη ναυτική της ισχύ ήταν οι δύο σπουδαίες δυνάμεις του 5ου αιώνα π.χ.
.
. ΠΕΡΣΙΚΟΊ ΠΌΛΕΜΟΙ ΚΑΙ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗ- ΣΙΑΚΌΣ ΠΌΛΕΜΟΣ η ιστορία σε 30 ΣΥΝΟΨΗ ΣΕ 3 Αθήνα και Σπάρτη, αν και σύμμαχοι στους Περσικούς Πολέμους, σε λιγότερο από 50 χρόνια βρέθηκαν αντίπαλες στον Πελοποννησιακό Πόλεμο. ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΣΕ 3 Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, τα «πραγματικά αίτια» του Πελοποννησιακού Πολέμου δεν ήταν οι κρίσεις-αφορμές που τον πυροδότησαν, αλλά ο φόβος της Σπάρτης για την αυξανόμενη ισχύ της Αθήνας, την οποία πίστευε ότι έπρεπε να εξουδετερώσει εγκαίρως. Η επακόλουθη παράδοση της Αθήνας το 404 π.χ. άφησε τη Σπάρτη απόλυτο κυρίαρχο στην Ελλάδα. Η Σπάρτη, όμως, καταδυνάστευε τους συμμάχους της, ήρθε σε ρήξη μαζί τους και σε λιγότερο από 40 χρόνια πέρασε στην αφάνεια. 20 g Ο ελληνικός κόσμος Τον 6o αιώνα π.χ., οι ελληνικές πόλεις της Μικράς Ασίας περιήλθαν στην κυριαρχία της Περσίας. Οι Περσικοί Πόλεμοι άρχισαν όταν αθηναϊκά πλοία υποστήριξαν την αποτυχημένη επανάσταση αυτών των πόλεων κατά της Περσίας (499 494 π.χ.). Στη συνέχεια, η περσική δύναμη που στάλθηκε για να τιμωρήσει την Αθήνα ηττήθηκε στη μάχη του Μαραθώνα το 490. Δέκα χρόνια αργότερα, οι Πέρσες εισέβαλαν στην Ελλάδα με σκοπό να προσαρτήσουν όλες τις πόλεις-κράτη της ενδοχώρας. Παρά τις δυσκολίες, μια συμμαχία με επικεφαλής την υπέρτατη ελληνική στρατιωτική δύναμη, τη Σπάρτη, νίκησε τους Πέρσες στη ναυμαχία της Σαλαμίνας (480) και στη μάχη των Πλαταιών (479). Οι ελληνικές πόλεις της Μικράς Ασίας σύντομα απελευθερώθηκαν από τους Πέρσες. Η Αθήνα, έχοντας προσφέρει τη μεγαλύτερη ναυτική δύναμη, σύντομα ηγήθηκε της ναυτικής Συμμαχίας της Δήλου, με στόχο την αναχαίτιση των περσικών επιθέσεων. Ωστόσο, στις πέντε δεκαετίες που ακολούθησαν, η Αθήνα σταδιακά μετέτρεψε τη συμμαχία σε αυτοκρατορία της. Τελικά, η Σπάρτη και οι σύμμαχοί της στην Πελοπόννησο επιτέθηκαν στην Αθήνα το 431. Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος διήρκεσε 27 χρόνια. η Σπάρτη αδυνατούσε να πετύχει καίριο πλήγμα όσο στη θάλασσα δέσποζε η Αθήνα, η οποία δεν κατάφερνε να αντιμετωπίσει τη Σπάρτη στην ξηρά. Το αδιέξοδο λύθηκε όταν η Σπάρτη συμφώνησε σιωπηρά να παραχωρήσει τη Μικρά Ασία στην Περσία έναντι αδρών οικονομικών ανταλλαγμάτων: Τον πόλεμο τον κέρδισε ο περσικός χρυσός. ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ Δείτε επίσης ΑΘΉΝΑ ΚΑΙ ΣΠΆΡΤΗ σελίδα 18 ΠΌΛΕΜΟΣ σελίδα 22 «ΒΆΤΡΑΧΟΙ ΓΎΡΩ ΑΠΌ ΜΙΑ ΛΊΜΝΗ» σελίδα 24 ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ ΣΕ 3 ΗΡΌΔΟΤΟΣ ~485 424 π.χ. Έλληνας από την Αλικαρνασσό της Μικράς Ασίας που έγραψε την ιστορία των Περσικών Πολέμων ΘΟΥΚΥΔΊΔΗΣ γεν. ~460 π.χ. Αθηναίος στρατηγός, συγγραφέας του εκτενούς έργου για τον Πελοποννησιακό Πόλεμο ΚΕΙΜΕΝΟ ΣΕ 30 Τίμοθι Νταφ Η σύγκρουση ανάμεσα στην Περσία και τα ελληνικά κράτη οδήγησαν σε μάχες σε ξηρά και θάλασσα.
.