Κωνσταντίνου Καβάφη, Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου ποιητού εν Κομμαγηνή, 595 μ. Χ. Α) Στοιχεία για τη ζωή και το έργο του ποιητή Βιογραφικό σημείωμα: Γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια το 1863, τελευταίος από εννέα παιδιά. Ο πατέρας του ήταν έμπορος πλούσια αποκαταστημένος, η μητέρα του από καλή οικογένεια της Κωνσταντινούπολης. Ύστερα από τον πρόωρο θάνατο του πατέρα του, η οικογένεια πήγε στην Αγγλία, όπου έμεινε για εφτά χρόνια, από το 1872 1878, όπου ο Καβάφης έμαθε πολύ καλά την αγγλική γλώσσα. Όταν επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια συμπλήρωσε τις σπουδές του σε ελληνικό σχολείο. Θα φύγει με την οικογένειά του ξανά από την πατρική πόλη το 1882 λόγο των πολιτικών αναταραχών, που κατέληξαν σε αγγλική κατοχή της Αιγύπτου. Πηγαίνουν στην Πόλη και μένουν εκεί έως το 1885. Ο ποιητής θα ταξιδέψει πολλές φορές μετά την επιστροφή του στην Αλεξάνδρεια σε χώρες του εξωτερικού όπως στο Παρίσι, στο Λονδίνο, ακόμα και στην Αθήνα. Θα ζήσει έως το τέλος της ζωής του μόνιμα στην Αλεξάνδρεια, όπου η ζωή του κυλά ήσυχα. Έχει μια μόνιμη θέση σε δημόσια υπηρεσία. Πέθανε την ημέρα των γενεθλίων του από καρκίνο του λάρυγγα. Το έργο του Καβάφη: Οι πρώτες δημοσιεύσεις αρχίζουν το 1886, σε γλώσσα καθαρεύουσα, ποιήματα ρομαντικά στη σύλληψή τους, χωρίς να έχει επηρεαστεί από την γενιά του 1880, με έντονο το πνεύμα της απελπισίας και ένα χαρακτηριστικό εγκεφαλισμό. Το 1891 δημοσιεύει σε αυτοτελές φυλλάδιο το ποίημα «Κτίσται», ενώ το 1896 τα «Τείχη», με το οποίο αρχίζει την τεράστια ποιητική παραγωγή του. Θα αποκηρύξει τα ποιήματα της πρώτης δεκαετίας, φαινόμενο συχνό. Τα αναγνωρισμένα ποιήματά του είναι 154, με πρώτο τα «Τείχη», το 1896, και τελευταίο το «Εις τα περίχωρα της Αντιόχειας», το 1933. Η ιδιοτυπία της ποιητικής του φυσιογνωμίας φαίνεται και από τον τρόπο με τον οποίο κυκλοφορούσε τα ποιήματά του: σε μικρά φυλλάδια, όπου συχνά έκανε αλλαγές, ακόμα και με το χέρι. Μια αδιάκοπη επαφή και ένας εσώτατος δεσμός του δημιουργού με το έργο του. Στην πρώτη φάση της συγγραφής του έως το 1900 αναγνωρίζουμε τα βασικότερα στοιχεία, τα λιθάρια που θα απαρτίσουν την «καβαφική πολιτεία»: μια υπερρομαντική μελαγχολία, την υψηλή αντίληψη για την τέχνη, το ιστορικό μυθολογικό στοιχείο, την αναμέτρηση του κόσμου των θεών με αυτόν των ανθρώπων, την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και υπερηφάνεια. Γύρω στα 1900 ώριμος πια ο Καβάφης έχει δημιουργήσει την ποιητική του, έχει διαμορφώσει την εντελώς ιδιότυπη και ανεπανάληπτη έκφρασή του. Ο ίδιος ο ποιητής έβλεπε στα ποιήματά του τρεις κατηγορίες: τα φιλοσοφικά, τα ιστορικά, τα ηδονικά. Η διαίρεση αυτή δεν αναφέρεται τόσο στο σημασιολογικό περιεχόμενο όσο στην ποιητική έκφραση. Βασικά στοιχεία της ποίησής του είναι η δραματικότητα, ο διδακτισμός, το υπονοούμενο, η πλάγια έκφραση, η γοητεία του ιστορικού παρελθόντος και κυρίως των Αλεξανδρινών χρόνων, η ειρωνεία συνοδευμένη από μια γκριμάτσα τραγική, η αίσθηση της παρακμής και της ματαιότητας, το αίσθημα της αξιοπρέπειας και της υπερηφάνειας, η βαθύτερη συνείδηση του ανθρώπου. Η γλώσσα: Δρ. Δέσποινα Παπαστάθη 1
Η γλώσσα του Καβάφη είναι εντελώς ιδιότυπη: είναι μια ζωντανή δημοτική με εκτροπές προς την καθαρεύουσα, που προσδίδει πεζότητα και ρεαλισμό στην ποίησή του, ενώ οι πολίτικοι ιδιωματισμοί, δηλώνουν την ακριβή παρουσία του ανθρώπου. Ο στίχος: Ο στίχος του είναι αντιποιητικός, πεζολογικός και θέλει να έχει τη βαρύτητα της ρεαλιστικής διατύπωσης. Το μέτρο είναι πάντα ο ίαμβος, αρκετά χαλαρός, ο στίχος ελεύθερος, με άνισο αριθμό συλλαβών. Στα παλαιότερα ποιήματά του εμφανίζεται η ομοιοκαταληξία, που ηχεί σαν παιχνίδι ή σαν ειρωνεία. ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΔΟΜΗ ΘΕΜΑ Γραμματολογικά στοιχεία. Το ποίημα γράφτηκε για πρώτη φορά το 1918 με τον τίτλο «Μαχαίρι». Στη συνέχεια ο ποιητής το ξαναγράφει το 1921 με τον τίτλο με το οποίο το μελετάμε τώρα. Χαρακτηρισμός του ποιήματος. Φιλοσοφικό ποίημα. Έντονος είναι ο τραγικός χαρακτήρας του. Ο ποιητής καθαίρεται με την έννοια της αριστοτελικής κάθαρσης με τη βοήθεια της ποίησής του. Ενότητες. Το ποίημα αποτελεί μια ενιαία ενότητα. Ερμηνευτική προσέγγιση: Ο τίτλος του ποιήματος είναι δυσανάλογα μεγάλος σε σχέση με την έκταση του ποιήματος. Η στίξη είναι προσεκτικά τοποθετημένη και προβάλλει τα μέρη από τα οποία απαρτίζεται. Υποστηρίζει και συμπληρώνει ποικιλοτρόπως το ποίημα. Ορίζει το «ιστορικό» πλαίσιο του ποιήματος, το χώρο, αλλά και τον αφηγητή. Κάλλιστα το ποίημα αυτό θα μπορούσε να επιγράφεται «Μελαγχολία του Κωνσταντίνου Καβάφη εν Αλεξάνδρεια, 1921 μ. Χ.» Ο Ιάσων Κλέανδρος είναι πρόσωπο φανταστικό. Πίσω από αυτό κρύβεται η μορφή του Καβάφη. Ο τόπος και ο χρόνος που αναφέρονται στον τίτλο είναι συνδεδεμένα με σημαντικές αλλαγές, καθώς και με γεγονότα φθοράς. Το ίδιο και η εποχή που γράφει ο μεγάλος ποιητής (1921). Στον πρώτο στίχο έχουμε το μοτίβο των γηρατειών που τοποθετούνται στο σώμα και τη μορφή. Με την έννοια μορφή εννοείται ο εσωτερικός κόσμος, η ψυχική κατάσταση του ποιητή, και έρχεται σε αντίθεση με την έννοια σώμα. Η λέξη πληγή του δεύτερου στίχου που επαναλαμβάνεται άλλες δύο φορές μέσα στο ποίημα, φανερώνει τον πόνο, καθώς και τη φθορά που έχει επέλθει στο ανθρώπινο σώμα από το φρικτό μαχαίρι. Το μαχαίρι είναι ο χρόνος που επιβάλλει τη φθορά σ όλα τα πράγματα που αγγίζει. Ο ποιητής δίνει την εντύπωση πως δεν υπάρχει απολύτως καμία σωτηρία γι αυτόν. Δεν έχει τίποτα να περιμένει. Στον επόμενο στίχο μπορούμε να δούμε τη λύτρωση από το πρόβλημα της φθοράς. Η λύτρωση θα έρθει μέσα από την Τέχνη της Ποιήσεως. Βέβαια είναι μια λύση πρόσκαιρη, κάτι που θα φανεί από τον προσδιορισμό «για λίγο» στον τελευταίο στίχο του ποιήματος. Η τέχνη της ποίησης γνωρίζει φάρμακα για να Δρ. Δέσποινα Παπαστάθη 2
γιατρέψει ή μάλλον για να ναρκώσει τον πόνο, αφού η γιατρειά δεν θα είναι μόνιμη. Η γιατρειά θα πραγματοποιηθεί εν Φαντασία και Λόγω, δηλαδή με τη δύναμη της Φαντασίας που συλλαμβάνει και με τη μαγική λειτουργία του λόγου, δηλαδή της γλώσσας που πραγματοποιεί την ποιητική σύλληψη. Με τον όρο Φαντασία εννοείται επιπλέον η μνήμη, η προσπάθεια σωτηρίας μέσα από το παρελθόν και τις μνήμες του. Με τον όρο Λόγο αναγόμαστε στο χώρο της μεταφυσικής. Είναι ανάγκη να σημειώσουμε πως ο Λόγος ως γνωστικό μέσο του απόλυτου, υπήρξε η βάση πολλών φιλοσοφικών θεωριών και μάλιστα των Επικουρίων, που τ όνομά τους συνδέθηκε πολλές φορές με την καβαφική ποίηση. Στους τελευταίους τρεις στίχους του ποιήματος επαναλαμβάνεται ο πόνος που προκαλεί η πληγή από το μαχαίρι και η έκκληση για βοήθεια που απευθύνει ο ποιητής στην τέχνη της ποιήσεως με την ελπίδα πως θα πάψει να νιώθει τον πόνο. Το ποίημα είναι γραμμένο σε β ενικό πρόσωπο, αφού ο ποιητής διαλέγεται έμμεσα με την τέχνη της ποιήσεως. Επιτυγχάνεται έτσι ο θεατρικός χαρακτήρας του ποιήματος που είναι βασικό χαρακτηριστικό της ποίησης του Καβάφη. Θέμα. Η ποίηση θεραπεύει τα σημάδια του χρόνου, νικά τη φθορά. Ας σημειώσουμε πως δεν εννοεί το θάνατο, αφού ο θάνατος στην ποίηση του Καβάφη παρουσιάζεται ως φυσικό φαινόμενο κι αυτό είναι άλλωστε ένα από τα φωτεινά σημεία της Καβαφικής ποίησης. ΑΙΣΘΗΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Γλώσσα. Δημοτική με στοιχεία λόγιας καθαρεύουσας. Ύφος. Τραγικό, δραματικό, φιλοσοφικό. Μέτρο. Ιαμβικό ελεύθερο. Δρ. Δέσποινα Παπαστάθη 3
Παράλληλα κείμενα για σύγκριση Πως βιώνει ο Καβάφης την πρόοδο του βιώματος του γήρατος στα επόμενα ποιήματα και στο ποίημα που εξετάσαμε; Κ. Καβάφη Πολύ Σπανίως (1913) Είν ένας γέροντας. Εξηντλημένος και κυρτός, σακατεμένος απ τα χρόνια, κι από καταχρήσεις, σιγά βαδίζοντας διαβαίνει το σοκάκι. Κι όμως σαν μπει στο σπίτι του να κρύψει τα χάλια και τα γηρατειά του, μελετά το μερτικό που έχει ακόμη αυτός στα νειάτα. Έφηβοι τώρα τους δικούς του στίχους λένε. Στα μάτια των τα ζωηρά περνούν η (=οι) οπτασίες του. Το υγιές, ηδονικό μυαλό των, η εύγραμμη, σφιχτοδεμένη σάρκα των, με την δική του έκφανσι του ωραίου συγκινούνται. Κ. Καβάφη Κατά τες συνταγές αρχαίων Ελληνοσύρων Μάγων (1931) «Ποιο απόσταγμα να βρίσκεται από βότανα γητεύματα», είπε ένας αισθητής, «ποιο απόσταγμα κατά τες συνταγές αρχαίων Ελληνοσύρων μάγων καμωμένο που για μια μέρα (αν περισσότερο δεν φθάν η δύναμίς του), ή και για λίγην ώρα τα είκοσι τρία μου χρόνια να με φέρει ξανά. Τον φίλον μου στα είκοσι δύο του χρόνια να με φέρει ξανά την εμορφιά του, την αγάπη του. «Ποιο απόσταγμα να βρίσκεται κατά τες συνταγές αρχαίων Ελληνοσύρων μάγων καμωμένο που, σύμφωνα με την αναδρομήν, και την μικρή μας κάμαρη να επαναφέρει». Δρ. Δέσποινα Παπαστάθη 4
Κωνσταντίνου Καβάφη «Ο Δαρείος» Γραμματολογικά στοιχεία. Ο Καβάφης γράφει το ποίημα για πρώτη φορά το 1917. Ολοκληρώνει το ποίημα με τη μορφή που το έχουμε στο σχολικό βιβλίο το 1920. «Ο ποιητής Φερνάζης είναι φανταστικό πρόσωπο, αλλά το ιστορικό πολιτικό πλαίσιο είναι αυθεντικό. Κλειδί του ποιήματος είναι το γεγονός ότι ο Δαρείος είχε σφετεριστεί τον θρόνο ύστερα από αιματηρές δολοπλοκίες και ότι ο Μιθριδάτης έγινε απόλυτος μονάρχης αφού σκότωσε τον συμβασιλέα αδελφό του. Τόσο ο ένας όσο και ο άλλος έπεσαν θύματα της υβριστικής φιλοδοξίας τους». 1 ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΘΕΜΑ ΔΟΜΗ Χαρακτηρισμός ποιήματος. Το ποίημα έχει φιλοσοφικό διδακτικό χαρακτήρα με ένα θέμα που ωστόσο πηγάζει από την αγαπημένη για τον ποιητή μας πηγή της ιστορίας. Έχει ειπωθεί πως το ποίημα «Ο Δαρείος» είναι ένα ποίημα μέσα στο ποίημα. Δομή Ενότητες. 1 η στίχοι 1-11: Ο ποιητής Φερνάζης γράφει το επικό του ποίημα που είναι αφιερωμένο στον Δαρείο Υστάσπου, πρόγονο του Μιθριδάτη και προβληματίζεται σχετικά με τα αισθήματα που είχε ο Δαρείος καθώς παίρνει την εξουσία κάτω από συνθήκες σκοτεινές και ύποπτες, όπως γνωρίζουμε από την ιστορία. 2 η στίχοι 12-20: Ο υπηρέτης του ποιητή του ανακοινώνει το τραγικό γεγονός της έναρξης του πολέμου με τους Ρωμαίους. Ο Φερνάζης αγωνιά για την τύχη του ποιητικού του έργου κάτω από τις αντίξοες αυτές ιστορικές στιγμές. 3 η στίχοι 21-33: Είναι έκδηλη η αγωνία του ήρωα όχι τόσο για τους φριχτούς εχθρούς όσο για την αναβολή των σχεδίων του. 4 η στίχοι 34-37: Ο Φερνάζης παρόλη την αναστάτωσή του δεν εγκαταλείπει το ποιητικό του λειτούργημα. Ερμηνευτική προσέγγιση: 1 η ενότητα. Ο ποιητής Φερνάζης από την Καππαδοκία, ζει μέσα στην αυλή του βασιλιά Μιθριδάτη, γράφει ένα ποίημα επικό για τον πρόγονο του βασιλιά το Δαρείο με στόχο να κερδίσει την εύνοια του βασιλιά του. Είναι αξιοπρόσεκτο πως ο ήρωας ποιητής δυσκολεύεται να πει την ιστορική αλήθεια, δηλαδή πως πριν από 400 χρόνια ο πρόγονος του τωρινού βασιλιά Μιθριδάτη, ο Δαρείος, είχε σφετεριστεί το θρόνο της Περσίας, πατώντας επί πτωμάτων. Ωστόσο δε θα πρέπει αβίαστα να βγάλουμε το εύκολο συμπέρασμα πως ο Φερνάζης είναι ένας κόλακας ποιητής. Είναι μάλλον ένας επαγγελματίας ποιητής και όχι ένας αγνός τεχνίτης του ποιητικού λόγου. Αυτό φαίνεται από το αμφιταλάντευμά του σχετικά με την ψυχολογία του Δαρείου. Ο Δαρείος ταλαντεύεται ανάμεσα στην υπεροψία και τη μέθη (έννοιες που θα επανέλθουν στη συνέχεια του ποιήματος) και στην κατανόηση της ματαιότητας 1 Γ.Π. Σαββίδης, Μικρά Καβαφικά, τομ. Α Ερμής, 1996, σελ. 293 Δρ. Δέσποινα Παπαστάθη 5
των μεγαλείων. Μάλιστα ο Φερνάζης σκέπτεται το πράγμα «βαθέως», όχι επιπόλαια, αλλά με βαθύ φιλοσοφικό στοχασμό. 2 η ενότητα. Ξαφνικά συμβαίνει ένα σημαντικό γεγονός που ταράζει το φιλοσοφικό στοχασμό του Φερνάζη. Ο υπηρέτης αναγγέλλει ότι άρχισε ο πόλεμος με τους Ρωμαίους. Ο χρόνος του ρήματος φανερώνει πως το γεγονός δεν είναι τόσο ξαφνικό όσο φαίνεται με μια πρώτη ματιά, αλλά προφανώς υπήρχαν κάποια πολεμικά σύννεφα στο παρελθόν που προμηνούσαν την καταστροφή που επερχόταν. Ωστόσο η αντίδραση του Φερνάζη είναι έντονη. Μένει ενεός, εμβρόντητος. Ο χρόνος και ο καιρός δεν τον ευνόησαν. Η συμφορά είναι μεγάλη. Τώρα εξαιτίας των αντίξοων συνθηκών ο βασιλιάς Μιθριδάτης πως θα βρει χρόνο, διάθεση να ασχοληθεί με ελληνικά ποιήματα! «Μέσα σε πόλεμο φαντάσου, ελληνικά ποιήματα». Είναι έκδηλος ο ειρωνικός τόνος του Καβάφη, ένας τόνος που υπάρχει από την αρχή του ποιήματος μέσω της φιλοσοφικής διάθεσης του Φερνάζη και τη βαθιά του περίσκεψη. Τώρα όμως η ειρωνεία παίρνει μορφή από τις ίδιες τις καταστάσεις και τις κινήσεις του Φερνάζη. Ο πόλεμος κάνει ειρωνικές και αστείες τις αγωνίες του Φερνάζη για την τύχη του έπους του. Είναι ωστόσο εκπληκτική η δυνατότητα του Φερνάζη να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα και να ξεπεράσει την αγωνία του. Προτού προχωρήσω στην ανάλυση αξίζει να σημειωθεί ένα από τα σημαντικά προβλήματα που θίγει η ποίηση του Καβάφη και προκύπτει από το στίχο 20. Ο Καβάφης προβάλει τον έντονο προβληματισμό του για τη σχέση της τέχνης με τις επιταγές της ιστορικής πραγματικότητας και μάλιστα σε μια ιστορική στιγμή σημαδιακή, τη στιγμή του πολέμου. 3 η ενότητα. Ο Φερνάζης αδημονεί να ξεχωρίσει ανάμεσα στους ομοίους του. Παρόλαυτά η ιστορική συγκυρία δεν πρόκειται να ματαιώσει το έργο του απλώς θα το αναβάλει. Ο Φερνάζης προσαρμόζεται εύκολα και γρήγορα στα νέα δεδομένα. Είναι σημαντική η αφήγηση των αντιδράσεων του ποιητή από έναν αφηγητή που μας παραθέτει τα γεγονότα και τα συναισθήματα με έναν τρόπο θα λέγαμε «άκομψο», ακριβώς για να τονίσει την ακραία φιλοδοξία του ήρωά μας. Επιτέλους ο Φερνάζης κάποια στιγμή βγαίνει από το λήθαργο του προσωπικού συμφέροντος και μιλά σαν πολίτης της Αμισού που ανησυχεί για την τύχη της πατρίδας του. Παρόλαυτά ο ήρωας υποδύεται το ρόλο του πολίτη με φράσεις επιτηδευμένες: «πολιτεία εκτάκτως οχυρή», «είναι φρικτότατοι εχθροί οι Ρωμαίοι», ακριβώς για να τονίσει τον ψευτορητορισμό και τον πολιτικό κομπασμό, αποκυήματα της φρίκης που προκαλεί ο πόλεμος. 4 η ενότητα. Όμως ο Φερνάζης δε χάνει εντελώς τον ποιητικό οίστρο του. Αν και γύρω του υπάρχει πόλεμος αυτός επίμονα δουλεύει στο μυαλό του μια ποιητική ιδέα. Παρόλη την αναστάτωση ο Φερνάζης δεν εγκαταλείπει το ποιητικό του λειτούργημα. Ο Φερνάζης καταλήγει σε συμπέρασμα σχετικά με τα συναισθήματα του ήρωα του έπους του Δαρείου, όταν καταλάμβανε την εξουσία στην Περσία: μάλλον υπεροψία και μέθη διέκριναν τον ήρωά του ή μήπως τον ίδιο τον ποιητή; Η πολεμική ατμόσφαιρα που μεσολάβησε ανάμεσα στην αρχή και το τέλος του ποιήματος που μελετούμε οδηγεί τον ήρωα να καταλήξει στο συμπέρασμα πως η υπεροψία και η μέθη οδηγούσαν τον Δαρείο στις ενέργειές του. Όμως η υπεροψία και η μέθη οδηγούν και τον Φαρνάζη στις επιλογές του. Η υπεροψία του ως ποιητής τον καθιστά ένα εγωκεντρικό ον που παρόλη τη δίνη του πολέμου προσηλώνεται αποκλειστικά στα δικά του προβλήματα και τις δικές του ανάγκες. Η ανάγκη του για αυτοέκφραση αλλά και για αλήθεια γιατί τελικά ο Φερνάζης δεν μπορεί να πει ψέματα για τον ήρωά του, έστω και αν αυτό δεν θα ικανοποιήσει τον απόγονό του - Δρ. Δέσποινα Παπαστάθη 6
μεθά τον ποιητή Φερνάζη και βοηθά τον ποιητή Καβάφη να οδηγήσει το ποίημά του σε ένα τέλος. Τόσο ο Φερνάζης όσο και ο Καβάφης έχουν μάθει να λένε μόνο την αλήθεια μέσα από τα ποιήματά τους γιατί μόνο μ αυτό τον τρόπο είναι δυνατόν ένα ποίημα να επιβιώσει. Ο Φερνάζης είναι λοιπόν ένα από τα πολλά φανταστικά πρόσωπα προσωπεία του ίδιου του ποιητή Καβάφη. Το δράμα του Φερνάζη είναι το δράμα του Καβάφη, ένα δράμα που τονίζεται από τη συγκεκριμένη ιστορική συγκυρία του πολέμου από αυτό που ο Καβάφης είχε ονομάσει: «ιστορική δυνατότητα». Ο Γ. Βελουδής τεκμηριώνει την ψυχολογική ταύτιση του Καβάφη με τον ποιητή Φερνάζη. Συλλήβδην τα κύρια σημεία της θεωρίας του είναι τα εξής: 1. Η φωνητική ομοιότητα του ονόματος του φανταστικού ποιητή Φερνάζη με τον αληθινό γιο του Μιθριδάτη, Φαρνάκη είναι γεγονός. Πρόκειται για δύο φωνητικές παραλλαγές του ίδιου ονόματος. Κατά τον Βελουδή πίσω από το όνομα του Φερνάζη Φαρνάκη κρύβεται ο ίδιος ο Καβάφης, στοιχειο που αποδεικνύεται με την τυπογραφική απόδοση της τεχνικής αυτής της απόκρυψης, που φανερώνει τη σύμπτωση των φωνηέντων των δύο ονομάτων: φαρνακης καβαφης 2. Η υποτιθέμενη περσική καταγωγή του Φερνάζη υπενθυμίζει τη φημολογούμενη περσική καταγωγή του Καβάφη που τη σχολιάζει μάλιστα ο ίδιος σχετικά με την περσική καταγωγή του ονόματός του. 3. Είναι κοινός ο πυρήνας του προβληματισμού τους. Και οι δυο τους γράφουν μέσα σε καθεστώς πολέμου. 4. Άλλωστε δεν είναι τυχαία η σύμπτωση του τίτλου του ποιήματος του Καβάφη μ αυτόν του ποιήματος του Φερνάζη. Θέμα. Η τέχνη, η ποίηση αντανακλά την ιστορική πραγματικότητα. Οι ιστορικές συγκυρίες αντικατροπτίζονται μέσα στο ποιητικό έργο των δημιουργών. ΑΙΣΘΗΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Γλώσσα. Η ιδιότυπη γλώσσα του Καβάφη. Δημοτική με στοιχεία καθαρεύουσας, λόγιας. Αξιοσημείωτοι κάποιοι επιτηδευμένοι λεκτικοί τύποι. Ύφος. Φιλοσοφικό, μεγαλόπνοο, έντονα ειρωνικό και στοχαστικό. Εκφραστικά μέσα. Επαναλήψεις, σημεία στίξης (θαυμαστικά, ερωτηματικά), η χρήση του α πληθυντικού προσώπου στην αφήγηση (ο αφηγητής είναι α πρόσωπος, με μηδενική εστίαση στην αφήγηση, παντογνώστης), επίκληση, εικόνες. Μέτρο. Ιαμβικό ελεύθερο μέτρο. Στοιχεία ρεαλισμού. «Ο Καβάφης βλέπει τον άνθρωπο και την προσωπικότητά του σαν βαρόμετρο της εποχής. Η άποψή του στο σπουδαίο ατό θέμα κινείται στο κλίμα της ρεαλιστικής λογοτεχνίας κι οπωσδήποτε χρησιμοποιείται η πλούσια πείρα της ψυχολογικής πεζογραφίας. Η ψυχολογία των ηρώων του τον απασχολούσε ιδιαίτερα. Στον «Δαρείο» το πρόβλημα αυτό ορίζεται καθαρά μέσα στο κείμενο.» 2 2 Σ. Ιλίνσκαγια «Κ.Π. Καβάφης, Οι δρόμοι προς το ρεαλισμό στην ποίηση του 20ου αιώνα», ΚΕΔΡΟΣ, σελ. 247 Δρ. Δέσποινα Παπαστάθη 7
Μίλτου Σαχτούρη, Ο Ελεγκτής Βασικά χαρακτηριστικά της ποίησης του Μίλτου Σαχτούρη Τα ποιήματα του Μίλτου Σαχτούρη έχουν μια συγκεκριμένη δομή, διάρθρωση στο σύνολό τους. Αρχικά αποτελούν μια ιστορία μήνυμα. Επίσης έχουν σκηνική διάρθρωση. Τέλος παρατηρούμε ότι βασικό στοιχείο των ποιημάτων του είναι η εικόνα. Είναι βαθιά εξπρεσιονιστής, εκφράζοντας την αντίθεσή του στη βία και την εγκληματικότητα της εποχής, και πάνω απ όλα στον πόλεμο που κατατρύχει τη ζωή των ανθρώπων. Είναι βαθιά υπαρξιστής και γι αυτό μέσα στα ποιήματά του μπορούμε να διακρίνουμε την αγωνία του απτού, του αληθινού, του καθημερινού, της ύπαρξης και του μέλλοντος ενός λαού, βαθιά και πολύπλευρα βασανισμένου. Είναι υπερρεαλιστής και αυτό φαίνεται από τη χρήση των λέξεων, των εικόνων, τους συνειρμούς, που γίνονται μέσα στα ποιήματά του. Τέλος βασικό χαρακτηριστικό της ποίησης του Σαχτούρη είναι το παράλογο. Το παράλογο προκύπτει από τον αναιρετικό χαρακτήρα της γραφής του ποιητή, την θέση και την άρση αυτής που διαδέχονται η μία την άλλη. Επίσης η παράλογη χρήση των λέξεων, συχνά με την παραβίαση της σύνταξης δίνουν στην ποίηση του Σαχτούρη, την αίσθηση του παραλόγου. ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΘΕΜΑ ΔΟΜΗ Γραμματολογικά στοιχεία. Το ποίημα προέρχεται από την ποιητική συλλογή «Τα φάσματα ή η χαρά στον άλλο δρόμο», 1958. Κατά τον Μαρωνίτη τα φάσματα σημαίνουν τους ιριδισμούς των χρωμάτων, ή τα φαντάσματα, ή τα είδωλα. Σύμφωνα με τον Γ. Δάλλα «Τα θέματα που αποσυμπλέκονται από τις εμπειρίες τους και εγγράφονται σε μια φανταστική τώρα πραγματικότητα. Η τοπογραφία του στενού του περιβάλλοντος έτσι διαπλατύνεται ή μάλλον διπλασιάζεται: Είναι εδώ κάτω, ας το επαναλάβουμε, ο δρόμος, το σπίτι, ο κήπος, μια γωνία αιχμή πολιτείας και κόσμου. Είναι εκεί πάνω, σε απόσταση κακής γειτονιάς, ο ουρανός, το φεγγάρι, ένα αστέρι που επίσης μας περιέχει και μας απειλεί. Και μεταξύ ουρανού και γης η επικοινωνία και πάλι παράλογη. Η τοπογραφία των δύο επιπέδων οριοθετείται μάλιστα με σαφή περιγράμματα: ο δρόμος δρόμος, ο ουρανός ουρανός, η επικοινωνία επικοινωνία τους. Πράγμα, που κάνει σχεδόν αναντίρρητη την αποδοχή του παραλόγου. Και η διάσταση του διπλού συνεχώς εμβαθύνεται. Π.χ. εξαρχής μας ειδοποιεί πως ο χώρος που τεκταίνονται τώρα τα δρώμενα είναι ο «άλλος δρόμος», ο «άλλος ουρανός». Είναι ο αισθητικός κόσμος που ξέρουμε, αλλ από την αφώτιστη την ονειρική ή εφιαλτική πλευρά του. Και την αμέσως επόμενη στιγμή ο ποιητής βρίσκεται πίσω απ τα πράγματα και δημιουργεί είδωλα. Οι εικόνες του τώρα δεν είναι βιώματα, αναμνήσεις ή φαντασίες. Είναι, καθώς μας προειδοποιεί «φάσματα» μιας πολυεδρικά διπλής πραγματικότητας.» Τίτλος. Οι τίτλοι του Σαχτούρη συνοδεύονται συνήθως από το οριστικό άρθρο για να δηλώσει ο ποιητής το χώρο του και να προετοιμαστεί ο αναγνώστης για την είσοδό του στον μαγικό κόσμο της ποίησής του που κατά κανόνα παρακολουθεί μια παράξενη ποιητική μικρή ιστορία. Ερμηνευτική προσέγγιση: Δρ. Δέσποινα Παπαστάθη 8
Το ποίημα χωρίζεται σε τρεις ιδεοπλαστικές εικόνες. Η πρώτη αποτελεί εικόνα και σκηνή ενός κακοποιημένου, γεμάτου αίματα ουρανού. Ο ουρανός είναι ένας μπαξές γεμάτος αίμα. Ο μπαξές μας παραπέμπει σε συγκεκριμένο χώρο, γνωστό από την πραγματικότητά μας και αντιδιαστέλλεται με τον ουρανό, αφού ο μπαξές είναι στη γη, ενώ ο ουρανός, στον ουρανό! Το αίμα και το χιόνι, είναι τα χαρακτηριστικά του μπαξέ. Το χιόνι, είναι κρύο, χωρίς συναισθήματα και θερμότητα, ενώ το αίμα, δηλώνει τον πόνο, την βία, τον πόλεμο, ίσως, την ανθρώπινη αγριότητα. Η εικόνα αυτή ακολουθείται από μια άλλη του ουράνιου μηχανοδηγού, του Ελεγκτή, ο οποίος αφού ελέγξει τα σκοινιά του, αφού αυτοσυγκεντρωθεί, σταθεροποιηθεί θα πρέπει να ελέγξει τ αστέρια. Ο ελεγκτής θα αρχίσει έτσι το νοητό ταξίδι του στον ουρανό, για να ελέγξει όλα όσα μπορεί να αποκομίσει απ αυτόν. Το «πάλι» δηλώνει πως είναι μια κατάσταση που επαναλαμβάνεται συνεχώς, είναι ένα χρέος ασταμάτητο του ελεγκτή και κατ επέκταση του ποιητή, να ελέγχει τα πνευματικά προϊόντα και να τα μεταλαμπαδεύει στο πλατύ κοινό. Η τρίτη εικόνα και σκηνή είναι αυτή του ποιητή που ως ιερού πτηνού που σακατεύτηκε στους δύσκολους καιρούς, έχει καθήκον πάντα να πετάει. Ο ποιητής ανεξάρτητα από τις δυσκολίες που θα συναντήσει, οφείλει να συνεχίζει το έργο του, ακόμα και αν αυτό θα σήμαινε πως θα πρέπει να πληγωθεί, ψυχικά ή σωματικά. Θέμα. Θέμα του ποιήματος είναι το χρέος των ποιητών να «πετάνε και να βρίσκουνε ουρανό, ακόμα και με σπασμένα φτερά». Επομένως οι ποιητές είναι τα μέσα για να προσεγγίσουν οι άνθρωποι τον ουρανό, τη χαρά της ζωής, ή τα πνευματικά αγαθά. Πρόκειται για ένα χρέος, δύσκολο και πολλές φορές σκληρό για τον ίδιο τον ποιητή. Γλώσσα. Δημοτική απλή, λιτή, καθάρια. ΑΙΣΘΗΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Ύφος. Γλαφυρό, υπερρεαλιστικό, ρωμαλέο, που δίνει έντονα τη συναίσθηση της ευθύνης. Μέτρο. Ελεύθερος στίχος. Σύμβολα: Ουρανός: Είναι ο πνευματικός κόσμος, τα πνευματικά αγαθά που τόσο πολύ αναζητούν οι άνθρωποι. Ωστόσο μπορούμε να θεωρήσουμε πως είναι και ο κόσμος της χαράς που έρχεται σ αντίθεση με τη σκληρή πραγματικότητα. Ο Ελεγκτής: Είναι ο ποιητής που έχει το βαρύ χρέος της επικοινωνίας των ανθρώπων με τον «ουρανό». Είναι ο ενδιάμεσος κρίκος, αυτός που θα υλοποιήσει την επικοινωνία αυτή. Δρ. Δέσποινα Παπαστάθη 9
Παράλληλα κείμενα για σύγκριση: Να συγκρίνετε το περιεχόμενο που δίνει ο ποιητής στην λέξη ουρανός, στο ποίημα «Ο ελεγκτής» και στο ποίημα «Το ψωμί». Το ψωμί Ένα τεράστιο καρβέλι, μια τεράστια φραντζόλα ζεστό Ψωμί, είχε πέσει στο δρόμο από τον ουρανό. Ένα παιδί με πράσινο κοντό βρακάκι και με μαχαίρι Έκοβε και μοίραζε στον κόσμο γύρω. Όμως και μια μικρή, ένας μικρός άσπρος άγγελος, κι αυτή Μ ένα μαχαίρι έκοβε και μοίραζε Κομμάτια γνήσιο ουρανό Κι όλοι τώρα τρέχαν σ αυτή, λίγοι πηγαίναν στο ψωμί, Όλοι τρέχανε στον μικρόν άγγελο που μοίραζε ουρανό! Ας μην το κρύβουμε. Διψάμε για ουρανό. Δρ. Δέσποινα Παπαστάθη 10