ΦΡΕΝΤΕΡΙΚ ΜΠΑΣΤΙΑ ΥΠΕΡΑΣΠΙΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ Οἱ ἀφανεῖς συνέπειες τῆς κρατικῆς παρέμβασης στὴν πολιτικὴ οἰκονομία Μετάφραση: Θάνος Σαμαρτζῆς Ι. Τὸ σπασμένο τζάμι. Ἤσασταν μήπως παρόντες τότε ποὺ ὁ Τζίμης ὁ Παλλήκαρης ἄστραψε καὶ βρόντηξε μὲ τὸν γιό του τὸν ἀκαμάτη ποὺ τοῦ σπασε μιὰ τζαμαρία; Ἐὰν ἤσασταν ἐκεῖ, τότε ἀσφαλῶς θὰ διαπιστώσατε ὅτι ὅλοι οἱ παριστάμενοι, θά ταν καμιὰ τριανταριά, σὰν συνεννοημένοι μεταξύ τους τὸν παρηγοροῦσαν μὲ τὰ παρακάτω λόγια: «Οὐδὲν κακὸν ἀμιγὲς καλοῦ. Αὐτοῦ τοῦ εἴδους οἱ ἀναποδιὲς κάνουν τὴν οἰκονομία νὰ δουλέψει. Ὁ κοσμάκης πρέπει νὰ ζήσει. Τί θ ἀπογίνονταν οἱ τζαμᾶδες, ἂν τὰ τζάμια δὲν ἔσπαζαν ποτέ;» Μέσα σ αὐτὰ τὰ λόγια παρηγοριᾶς κρύβεται μιὰ ὁλόκληρη θεωρία. Κι ἀποτελεῖ εὐτύχημα ποὺ μποροῦμε νὰ τὴ συλλάβουμε ἐπ αὐτοφόρω σὲ τούτη τὴν ἁπλούστατη μορφή, καθὼς οἱ περισσότεροι οἰκονομικοὶ θεσμοί μας εἶναι ἀλίμονο χτισμένοι πάνω στὴ βάση αὐτῆς ἀκριβῶς τῆς θεωρίας. Ἔστω λοιπόν ὅτι γιὰ νὰ ἀποκατασταθεῖ ἡ ζημιά, χρειάζεται νὰ δαπανηθοῦν ἕξι φράγκα. Ἐὰν κάποιος θελήσει νὰ πεῖ ὅτι τὸ παραπάνω ἀτύχημα θὰ φέρει ἕξι φράγκα
στὸν κλάδο τῆς ὑαλουργίας, ὅτι θὰ ἐνισχύσει τὴν ὑαλουργία μ ἕξι φράγκα, δὲν θὰ προβάλω καμία ἀντίρρηση: ὁ συλλογισμός του θὰ εἶναι σωστός. Ὁ ὑαλουργὸς θὰ ἔρθει, θὰ κάνει τὴ δουλειά του, θὰ πάρει τὰ ἕξι φράγκα του, θὰ τρίψει τὰ χέρια του καὶ θὰ δώσει τὴν εὐχή του στὸ ζημιάρικο παιδί. Αὐτὸ τὸ βλέπουμε. Ἐὰν ὅμως, μέσω κάποιας συλλογιστικῆς διαδρομῆς, καταλήξει στὸ συμπέρασμα, ὅπως συχνὰ συμβαίνει, ὅτι εἶναι καλὸ νὰ σπᾶμε τζάμια, ὅτι κατ αὐτὸ τὸν τρόπο αὐξάνεται ἡ κυκλοφορία τοῦ χρήματος, ὅτι ἔτσι ἐνισχύεται συνολικὰ ἡ βιομηχανία, τότε εἶμαι ὑποχρεωμένος νὰ φωνάξω: «Σταματῆστε! Ἡ θεωρία σας λαμβάνει ὑπ ὄψη μονάχα αὐτὸ ποὺ βλέπουμε, δὲν λογαριάζει αὐτὸ ποὺ δὲν βλέπουμε». Αὐτὸ ποὺ δὲν βλέπουμε εἶναι ὅτι, ἐφόσον ὁ νοικοκύρης μας ξόδεψε ἕξι φράγκα σ ἕνα πράγμα, δὲν θὰ μπορέσει νὰ τὰ ξοδέψει σ ἕνα ἄλλο πράγμα. Αὐτὸ ποὺ δὲν βλέπουμε εἶναι ὅτι, ἐὰν δὲν ἦταν ὑποχρεωμένος νὰ ἀντικαταστήσει τὸ σπασμένο τζάμι, θὰ εἶχε ἀντικαταστήσει τὶς φαγωμένες παντόφλες του ἢ θά χε προσθέσει ἕνα καινούργιο βιβλίο στὴ βιβλιοθήκη του. Μὲ δυὸ λόγια, θὰ εἶχε τὴ δυνατότητα νὰ χρησιμοποιήσει τὰ ἕξι φράγκα του μὲ μύριους ἄλλους τρόπους, δυνατότητα ποὺ ἔχει πλέον ἀπωλέσει. Ας κοιτάξουμε τώρα τὴν οἰκονομία σὰν σύνολο. Μὲ τὸ τζάμι σπασμένο, ὁ κλάδος τῆς ὑαλουργίας ἐνισχύεται μὲ ἕξι φράγκα αὐτὸ τὸ βλέπουμε. Ἐὰν τὸ τζάμι δὲν εἶχε σπάσει, ὁ κλάδος τῆς ὑποδηματοποιίας, ἢ κάποιος ἄλλος κλάδος τῆς οἰκονομίας, θὰ εἶχε ἐνισχυθεῖ μὲ ἕξι φράγκα αὐτὸ δὲν τὸ βλέπουμε. Ἐὰν πέρα ἀπ αὐτὸ ποὺ βλέπουμε, τὸ ὁποῖο ἀποτελεῖ ἕνα θετικὸ γεγονὸς, λαμβάναμε ἐξίσου ὑπ ὄψη καὶ αὐτὸ ποὺ δὲν τὸ βλέπουμε, τὸ ὁποῖο ἀποτελεῖ ἕνα ἀρνητικὸ γεγονός, θὰ ἀντιλαμβανόμασταν ὅτι τὸ ἂν θὰ σπάσουν ἢ δὲν θὰ σπάσουν τζάμια εἶναι ἀδιάφορο γιὰ τὴν οἰκονομικὴ δραστηριότητα σὰν ὁλότητα ἢ γιὰ τὸ σύνολο τῆς ἐθνικῆς οἰκονομίας.
Ἂς κοιτάξουμε τώρα τὰ πράγματα ἀπὸ τὴ σκοπιὰ τοῦ Τζίμη τοῦ Παλλήκαρη. Σύμφωνα μὲ τὴν πρώτη ὑπόθεση, ἐκείνη ὅπου τὸ τζάμι σπάει, ὁ Παλλήκαρης ξοδεύει ἕξι φράγκα, καὶ καρπώνεται, στὸν ἴδιο ἀκριβῶς βαθμὸ μὲ προηγουμένως, τὴν ὠφέλεια ποὺ τοῦ προσφέρει ἕνα τζάμι. Σύμφωνα μὲ τὴ δεύτερη ὑπόθεση, ἐκείνη ὅπου δὲν συμβαίνει τὸ ἀτύχημα, ὁ Παλλήκαρης θὰ ξοδέψει τὰ ἕξι φράγκα του σὲ ὑποδήματα καὶ θὰ καρπωθεῖ τὴν ὠφέλεια τόσο ἑνὸς καινούργιου ζευγαριοῦ παντόφλες ὅσο καὶ ἑνὸς τζαμιοῦ. Καθὼς τώρα ὁ Τζίμης ὁ Παλληκάρης ἀποτελεῖ μέρος τῆς κοινωνίας, θὰ πρέπει νὰ συμπεράνουμε ὅτι ἡ κοινωνία, θεωρούμενη στὸ σύνολό της, καὶ συνυπολογίζοντας τόσο τὶς δαπάνες της ὅσο καὶ τὶς ἀπολαβές της, ἀπώλεσε τὴν ἀξία ἑνὸς σπασμένου τζαμιοῦ. Γενικεύοντας, καταλήγουμε σὲ τοῦτο τὸ ἀπρόσμενο συμπέρασμα: «ἡ κοινωνία χάνει τὴν ἀξία τῶν πραγμάτων ποὺ καταστρέφονται ἀχρείαστα» καθὼς καὶ σὲ τοῦτο τὸν ἀφορισμὸ ποὺ θὰ κάνει τὶς τρίχες στὰ κεφάλια τῶν ὁπαδῶν τοῦ προστατευτισμοῦ νὰ σηκωθοῦν: «μὲ τὸ νὰ σπᾶς, νὰ χαλνᾶς καὶ νὰ σμπαραλιάζεις δὲν ἐνισχύεις τὴν ἐθνικὴ οἰκονομία», ἢ λακωνικότερα: «ἡ καταστροφὴ δὲν εἶναι κέρδος». Τί ἔχετε λοιπὸν νὰ πεῖτε φίλοι τοῦ περιοδικοῦ Βιομηχανικὸς Παρατηρητής, τί ἔχετε νὰ πεῖτε θιασῶτες τοῦ καλοῦ κυρίου ντὲ Σαὶν-Σαμάν, ὁ ὁποῖος μὲ θαυμαστὴ ἀκρίβεια ὑπολόγισε τί θὰ κέρδιζε ἡ βιομηχανία ἐὰν τὸ Παρίσι γινόταν παρανάλωμα τοῦ πυρός, δεδομένων ὅλων ἐκείνων τῶν σπιτιῶν ποὺ θά πρεπε νὰ ἀνοικοδομηθοῦν; Θλίβομαι μὲ τὴν ἰδέα πὼς διαταράσσω τοὺς ἰδιοφυεῖς ὑπολογισμούς του, τῶν ὁποίων μάλιστα τὸ πνεῦμα μπόρεσε κι ἐμφιλοχώρησε στὴ νομοθεσία μας. Ἀλλὰ τὸν παρακαλῶ νὰ τοὺς ξανακάνει ἀπὸ τὴν ἀρχή, λαμβάνοντας τούτη τὴ φορὰ ὑπ ὄψη, πέρα ἀπ αὐτὸ ποὺ βλέπουμε, καὶ αὐτὸ ποὺ δὲν τὸ βλέπουμε.
Ὁ ἀναγνώστης θὰ πρέπει νὰ δώσει προσοχή, ὥστε νὰ διαπιστώσει ὁ ἴδιος ὅτι στὸ μικρὸ δράμα ποὺ παρακολουθήσαμε παραπάνω συμμετέχουν ὄχι δύο ἀλλὰ τρεῖς ἥρωες. Ὁ ἕνας εἶναι ὁ Τζίμης ὁ Παλλήκαρης, ποὺ ἐκπροσωπεῖ τὸν καταναλωτὴ τοῦ ὁποίου ἡ κατανάλωση τώρα περιορίζεται σὲ ἕνα ἀγαθὸ ἀντὶ γιὰ δύο. Ὁ ἄλλος εἶναι ὁ ὑαλουργός, ποὺ ἐκπροσωπεῖ τὸν παραγωγὸ ποὺ ἐπωφελεῖται ἀπὸ τὸ ἀτύχημα. Ὁ τρίτος εἶναι ὁ ὑποδηματοποιὸς, ἢ ὁ ὁποιοσδήποτε ἄλλος παραγωγός, τοῦ ὁποίου ἡ ἐργασία βλάπτεται ἐξαιτίας τοῦ ἴδιου ἀτυχήματος. Αὐτὸς ὁ τρίτος ἥρωας μένει πάντοτε στὸ σκοτάδι. Καθὼς ὅμως ἐκπροσωπεῖ αὐτὸ ποὺ δὲν βλέπουμε, ἀποτελεῖ ἀναπόσπαστο στοιχεῖο τοῦ προβλήματος. Αὐτὸς εἶναι ποὺ μᾶς ἐπιτρέπει νὰ συνειδητοποιήσουμε πόσο παράλογο εἶναι νὰ θεωροῦμε τὴν καταστροφὴ σὰν κέρδος. Αὐτὸς εἶναι ποὺ σύντομα θὰ μᾶς διδάξει πὼς ἐξίσου παράλογο εἶναι νὰ θεωροῦμε τοὺς ἐμπορικοὺς περιορισμοὺς σὰν κέρδος (οἱ ἄλλωστε ἄλλωστε δὲν εἶναι παρὰ μιὰ μερικὴ καταστροφή). Κι ἂν πᾶτε στὸ βάθος τῶν ἐπιχειρημάτων ποὺ προβάλλονται πρὸς ὑποστήριξη τῶν ἐμπορικῶν περιορισμῶν, δὲν θὰ βρεῖτε τίποτε ἄλλο παρὰ μιὰ παράφραση τῆς δημώδους ρήσης: «Τί θ ἀπογίνονταν οἱ τζαμᾶδες, ἂν τὰ τζάμια δὲν ἔσπαζαν ποτέ;»!
VIII. Οἱ Μηχανὲς «Κατάρα στὶς μηχανές! Χρόνο μὲ τὸν χρόνο ἡ ἰσχύς τους μεγαλώνει, κι ἐκατομμύρια ἐργάτες ὁδηγοῦνται στὴν ἐξαθλίωση, χάνοντας τὴ δουλειά τους, μὲ τὴ δουλειὰ τὸν μισθό, μὲ τὸν μισθὸ τὸ ψωμί! Κατάρα στὶς μηχανές!» Αὐτὴ εἶναι ἡ κραυγὴ ποὺ ὑψώνει ἡ λαϊκὴ προκατάληψη καὶ ποὺ ὁ ἀντίλαλός της φτάνει ὣς τὶς στῆλες τῶν ἐφημερίδων. Ἀλλὰ μὲ τὸ νὰ καταριόμαστε τὶς μηχανές, καταριόμαστε τὸ ἀνθρώπινο πνεῦμα. Καὶ μόνο τὸ γεγονὸς ὅτι εἶναι δυνατὸ νὰ βρεθεῖ ἕνας ἄνθρωπος στὸν ὁποῖο ἡ θεωρία αὐτὴ νὰ μὴν προκαλεῖ βαθιὰ ἐνόχληση εἶναι κάτι ποὺ μοῦ προκαλεῖ τεράστιο ἐκνευρισμό. Γιατί, τελικά, ἐὰν ἡ θεωρία αὐτὴ ἀληθεύει, ποιά θὰ εἶναι ἡ ἀδήριτη συνέπειά της; Ἡ ἑξῆς: ὅτι ἡ δράση, ἡ εὐημερία, ὁ πλοῦτος, ἡ εὐτυχία προορίζονται μονάχα γιὰ τοὺς λαοὺς τοὺς ἠλίθιους, αὐτοὺς ποὺ πάσχουν ἀπὸ διανοητικὴ καθήλωση, τοὺς λαοὺς στοὺς ὁποίους ὁ Θεὸς δὲν προσέφερε τὸ ὀλέθριο δῶρο τῆς σκέψης, τῆς παρατήρησης, τοῦ συγκερασμοῦ, τῆς ἐπινοητικότητας, τῆς δυνατότητας ἐπίτευξης τῶν καλύτερων ἀποτελεσμάτων μὲ τὶς λιγότερες προσπάθειες. Ἀντίθετα, τὰ θλιβερὰ κουρέλια, τὰ καλύβια, ἡ φτώχεια, ἡ πείνα ἀποτελοῦν τὴν ἀναπόδραστη μοίρα κάθε ἔθνους ποὺ ἀναζητᾶ καὶ ποὺ βρίσκει στὸ σίδερο, στὴ φωτιά, στὸν ἄνεμο, στὸν ἠλεκτρισμό καὶ τὸν μαγνητισμό, μὲ μιὰ κουβέντα, στὶς δυνάμεις τῆς φύσης, ἕνα συμπλήρωμα στὶς δικές του δυνάμεις. Κι ἔχει ἀπόλυτα δίκιο ὁ Ρουσσὼ ὅταν λέει: «κάθε ἄνθρωπος ποὺ σκέφτεται εἶναι ἕνα διεφθαρμένο ζῶο». Ἀλλὰ τὸ πράγμα δὲν σταματᾶ ἐδῶ: ἐὰν ἡ θεωρία αὐτὴ ἰσχύει, τότε ἀπὸ τὴ στιγμὴ ποὺ ὅλοι οἱ ἄνθρωποι σκέφτονται κι ἐπινοοῦν, ἀπὸ τὴ στιγμὴ ποὺ ἀπὸ τὸν πρῶτο μέχρι τὸν τελευταῖο, σὲ κάθε στιγμὴ τῆς ὕπαρξής τους, γυρεύουν νὰ ἐκμεταλλευτοῦν τὶς
δυνάμεις τῆς φύσης, ὥστε νὰ ἐπιτύχουν ὅσο τὸ δυνατὸ περισσότερα μὲ ὅσο τὸ δυνατὸ λιγότερα, νὰ μειώσουν τὴ δική τους σωματικὴ ἐργασία ἢ αὐτὴν γιὰ τὴν ὁποία πληρώνουν, νὰ προσποριστοῦν τὴ μεγαλύτερὴ δυνατὴ ἱκανοποίηση μὲ τὸ μικρότερο δυνατὸ κόπο, τότε εἴμαστε ὑποχρεωμένοι νὰ συμπεράνουμε πὼς ὁλόκληρη ἡ ἀνθρωπότητα ὁδηγεῖται ἀδήριτα στὴν παρακμή της, ἐξαιτίας αὐτῆς ἀκριβῶς τῆς ἐπιθυμίας τοῦ πνεύματος γιὰ πρόοδο, τῆς ὀλέθριας αὐτῆς ἐπιθυμίας ποὺ τυραννᾶ κάθε της μέλος. Θὰ ἔπρεπε λοιπὸν νὰ διαπιστώνουμε, μέσω τῆς στατιστικῆς, ὅτι οἱ κάτοικοι τοῦ Λάνκαστερ, τῆς πατρίδας τῶν μηχανῶν, πᾶνε νὰ βροῦν δουλειὰ στὴν Ἰρλανδία, ὅπου οἱ μηχανὲς εἶναι ἄγνωστες καὶ μέσω τῆς ἱστορίας, ὅτι ἡ βαρβαρότητα ρίχνει τὸ σκοτάδι της πάνω στὶς ἐποχὲς τοῦ πολιτισμοῦ: πὼς τότε λάμπει ὁ πολιτισμός, ὅταν κυριαρχεῖ ἡ ἀμάθεια κι ἡ βαρβαρότητα. Προφανῶς, μέσα σὲ αὐτὴ τὴν ἄτακτη μάζα ἀντιφάσεων ὑπάρχει κάτι ποὺ προκαλεῖ ταραχὴ καὶ μᾶς προειδοποιεῖ ὅτι σὲ τοῦτο τὸ πρόβλημα κρύβεται ἕνα στοιχεῖο ποὺ ὅταν φανερωθεῖ θὰ μᾶς δείξει τὸν δρόμο πρὸς τὴ λύση. Ἰδοὺ ὅλο τὸ μυστήριο: πίσω ἀπ αὐτὸ ποὺ βλέπουμε βρίσκεται αὐτὸ ποὺ δὲν βλέπουμε. Αὐτὸ τὸ ἀφανὲς στοιχεῖο θὰ προσπαθήσω νὰ τὸ φέρω στὸ φῶς. Ἡ ἀπόδειξή μου δὲν μπορεῖ παρὰ νὰ εἶναι μιὰ ἐπανάληψη τῆς προηγούμενης, μιᾶς καὶ πρόκειται γιὰ τὸ ἴδιο ἀκριβῶς πρόβλημα. Ἀποτελεῖ φυσικὴ κλίση τοῦ ἀνθρώπου νὰ κατευθύνεται, ἐὰν δὲν ἐμποδίζεται διὰ τῆς βίας, πρὸς τὸ οἰκονομικότερο δηλ. πρὸς αὐτὸ ποὺ τὸν ἀπαλλάσσει ἀπὸ τὴν ἐργασία, ὅταν μπορεῖ νὰ ἐξασφαλίσει ἴση ἱκανοποίηση ἀσχέτως τοῦ ἂν αὐτὴ ἡ ἐξοικονόμηση προέρχεται ἀπὸ ἕναν ἐπιδέξιο ἀλλοδαπὸ παραγωγὸ ἢ ἀπὸ ἕναν ἐπιδέξιο μηχανικὸ παραγωγό. Ἡ θεωρητικὴ ἔνσταση ποὺ προβάλλεται ἐνάντια σὲ αὐτὴ τὴν κλίση εἶναι καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ἡ ἴδια. Τόσο στὴ μία ὅσο καὶ στὴν ἄλλη περίπτωση,
κάποιοι θὰ ἐπικαλεστοῦν τὴν ἐργασία ποὺ κατὰ τὰ φαινόμενα καθίσταται ἀνενεργή. Τὸ θέμα ὅμως εἶναι ὅτι, στὴν πραγματικότητα, ἡ ἐργασία δὲν καθίσταται ἀνενεργὴ ἀλλὰ διαθέσιμη. Αὐτὸς εἶναι ὁ λόγος πού, καὶ στὶς δύο περιπτώσεις, στὴ φυσικὴ αὐτὴ κλίση ἀντιτάσσεται τὸ ἴδιο πρακτικὸ ἐμπόδιο: ἡ βία. Ὁ νομοθέτης ἀπαγορεύει τὸν ἐξωτερικὸ καὶ τὸν μηχανικὸ ἀνταγωνισμό. Καί, ὄντως, τὸ μοναδικὸ μέσο γιὰ νὰ παρεμποδίσεις μιὰ φυσικὴ κλίση ὅλων τῶν ἀνθρώπων εἶναι νὰ τοὺς στερήσεις τὴν ἐλευθερία τους. Σὲ πολλὲς χῶρες, εἶναι ἀλήθεια, ὁ νομοθέτης ἐπιτίθεται μονάχα στὴ μία ἀπὸ τὶς δύο αὐτὲς μορφὲς ἀνταγωνισμοῦ καὶ περιορίζεται στὸ νὰ γκρινιάζει γιὰ τὴν ἄλλη. Αὐτὸ ἕνα πράγμα μόνο ἀποδεικνύει: ὅτι σὲ αὐτὴ τὴ χώρα ὁ νομοθέτης εἶναι ἀσυνεπής. Διόλου παράξενο. Ὅταν ἔχουμε πάρει λάθος μονοπάτι, εἴμαστε πάντοτε ἀσυνεπεῖς. Σὲ διαφορετικὴ περίπτωση, ἡ ἀνθρωπότητα θὰ ἐξαφανιζόταν. Ποτὲ δὲν εἴδαμε κι οὔτε ποτὲ θὰ δοῦμε μιὰ ψευδὴ ἀρχὴ νὰ ὠθεῖται ὣς τὰ ἄκρα. Ὅπως ἔχω γράψει καὶ στὸ παρελθόν, ἡ ἀσυνέπεια ἀποτελεῖ τὸ ὅριο τοῦ παραλογισμοῦ. Καὶ μπορῶ ἐδῶ νὰ προσθέσω ὅτι ἀποτελεῖ συγχρόνως τὴν ἀπόδειξη τοῦ παραλογισμοῦ. Ἂς ἐπανέλθουμε ὅμως στὸ συλλογισμό μας. Δὲν θὰ εἶναι μακροσκελής. Ὁ Τζίμης ὁ Παλλήκαρης εἶχε δύο φράγκα μὲ τὰ ὁποῖα πλήρωνε δύο ἐργάτες. Νὰ ὅμως ποὺ σκαρφίζεται μιὰ νέα ἐφεύρεση: μιὰ καινούργια διάταξη ἀπὸ νήματα καὶ βάρη, ἡ ὁποία μειώνει τὴν ἀπαιτούμενη ἐργασία στὸ μισό. Ἔτσι, ἐξασφαλίζει τὴν ἴδια ἱκανοποίηση, ἐξοικονομεῖ ἕνα φράγκο καὶ ἀπολύει τὸν ἕναν ἐργάτη. Ἀπολύει τὸν ἕναν ἐργάτη αὐτὸ εἶναι ποὺ βλέπουμε. Κι ἐπειδὴ αὐτὸ εἶναι τὸ μόνο ποὺ βλέπουμε, κάποιοι θὰ ποῦν: «Ὁρίστε πῶς ὁ πολιτισμὸς γεννᾶ δυστυχία, ὁρίστε πῶς ἡ ἐλευθερία σκοτώνει τὴν ἰσότητα. Τὸ ἀνθρώπινο πνεῦμα πραγματοποίησε μιὰ κατάκτηση, κι ἀμέσως ἕνας ἐργάτης ὁδηγήθηκε στὴν ἐξαθλίωση. Ὁ Τζίμης ὁ
Παλλήκαρης μπορεῖ βέβαια νὰ συνεχίσει νὰ ἀπασχολεῖ δύο ἐργάτες, τώρα ὅμως θὰ δίνει μόνο 10 τάληρα στὸν καθένα, διότι ἀνάμεσά τους θὰ ἀναπτυχθεῖ ἀνταγωνισμὸς καὶ θὰ προσφέρουν τὴν ἐργασία τους σὲ μειωμένη τιμή. Ὁρίστε πῶς οἱ πλούσιοι θὰ γίνονται ὅλο καὶ πλουσιότεροι καὶ οἱ φτωχοὶ φτωχότεροι. Ἡ κοινωνία χρειάζεται ξαναφτιάξιμο ἀπὸ τὴν ἀρχή». Ὄμορφο συμπέρασμα, ὄμορφο ὅσο καὶ τὸ προοίμιο. Εὐτυχῶς, τόσο τὸ συμπέρασμα ὅσο καὶ τὸ προοίμιο εἶναι παντελῶς ψευδῆ, μιᾶς καὶ πίσω ἀπ αὐτὸ ποὺ βλέπουμε ὑπάρχει κι αὐτὸ ποὺ δὲν βλέπουμε. Αὐτὸ ποὺ δὲν βλέπουμε εἶναι τὸ φράγκο ποὺ ἐξοικονόμησε ὁ Τζίμης ὁ Παλλήκαρης, καὶ τὶς ἀναγκαῖες συνέπειες αὐτῆς τῆς ἐξοικονόμησης. Δεδομένου ὅτι, μετὰ τὴν ἐφεύρεση του, ὁ Τζίμης ὁ Παλλήκαρης δαπανᾶ μονάχα ἕνα φράγκο σὲ ἐργατικὰ χέρια, πρὸς ἐξασφάλιση μιᾶς ὁρισμένης ἱκανοποίησης, τοῦ μένει ἄλλο ἕνα φράγκο. Πάνω στὴ γῆ ὑπάρχει τώρα ἕνας ἐργάτης ποὺ προσφέρει τὰ ἀνενεργὰ ἐργατικὰ του χέρια τὴν ἴδια στιγμὴ ὅμως πάνω στὴ γῆ ὑπάρχει κι ἕνας κεφαλαιοκράτης ποὺ προσφέρει τὸ ἀνενεργὸ φράγκο του. Τὰ δύο αὐτὰ στοιχεῖα συναντιοῦνται καὶ συνδυάζονται. Εἶναι ὁλοφάνερο ὅτι ἀνάμεσα στὴν προσφορὰ καὶ στὴ ζήτηση ἐργασίας, ἀνάμεσα στὴν προσφορὰ καὶ στὴ ζήτηση μισθοῦ, ἡ σχέση δὲν ἀλλοιώνεται διόλου. Ἡ ἐφεύρεση καὶ ὁ πρῶτος ἐργάτης, αὐτὸς ποὺ πληρώνεται μὲ τὸ πρῶτο φράγκο, πραγματοποιοῦν τὸ ἔργο ποὺ προηγουμένως πραγματοποιοῦσαν οἱ δύο ἐργάτες. Ὁ δεύτερος ἐργάτης, πληρωνόμενος μὲ τὸ δεύτερο φράγκο, ἀπασχολεῖται τώρα σὲ ἕνα νέο ἔργο. Τί ἄλλαξε λοιπὸν πάνω στὴ γῆ; Στὸ ἐπίπεδο τῆς ἐθνικῆς οἰκονομίας ὑπάρχει μιὰ πρόσθετη ἱκανοποίηση μὲ ἄλλα λόγια, ἡ ἐφεύρεση εἶναι μιὰ καθαρὴ κατάκτηση, ἕνα καθαρὸ κέρδος γιὰ τὴν ἀνθρωπότητα.
Ἀπὸ τὴν ἀπόδειξή μου, μὲ τὴ μορφὴ ποὺ τὴν παρουσίασα, μπορεῖ νὰ συναχθεῖ τὸ ἀκόλουθο συμπέρασμα: «Αὐτὸς ποὺ καρπώνεται τὸ συνολικὸ ὄφελος τῶν μηχανῶν εἶναι ὁ κεφαλαιοκράτης. Ἡ μισθωτὴ τάξη, μολονότι ζημιώνεται μονάχα στιγμιαῖα, δὲν ἐπωφελεῖται διόλου, διότι, ὅπως ἐσεῖς ὁ ἴδιος λέτε, οἱ μηχανὲς μετατοπίζουν μιὰ μερίδα τῆς συνολικῆς ἀπασχόλησης, δίχως μὲν νὰ τὴν μειώνουν, δίχως ὅμως καὶ νὰ τὴν αὐξάνουν». Τὸ βιβλιαράκι αὐτὸ δὲν ἔχει σὰν στόχο νὰ ἀπαντήσει σὲ ὅλες τὶς δυνατὲς ἀντιρρήσεις. Μόνος του στόχος εἶναι νὰ καταπολεμήσει μιὰ εὐρύτατα διαδεδομένη καὶ ἐξαιρετικὰ ἐπικίνδυνη προκατάληψη. Ἤθελα νὰ ἀποδείξω πὼς ὅταν μιὰ καινούργια μηχανὴ καθιστᾶ διαθέσιμο ἕναν ἀριθμὸ ἐργατικῶν χεριῶν, τότε ταυτόχρονα καθιστᾶ κατ ἀνάγκην διαθέσιμα καὶ τὰ χρήματα ποὺ ἀνταμείβουν αὐτὰ τὰ ἐργατικὰ χέρια. Αὐτὰ τὰ ἐργατικὰ χέρια καὶ αὐτὴ ἡ ἀνταμοιβὴ συνδυάζονται τώρα παράγοντας κάτι ποὺ πρὶν τὴν ἐφεύρεση ἦταν ἀδύνατο νὰ παραχθεῖ πράγμα ποὺ σημαίνει ὅτι μὲ τὴν ἴδια ποσότητα κόπου προκύπτει ὡς ἀποτέλεσμα μιὰ αὔξηση τῆς ἱκανοποίησης. Ποιός καρπώνεται αὐτὸ τὸ πλεόνασμα ἱκανοποίησης; Ποιός; Κατ ἀρχὰς ὁ κεφαλαιοκράτης, ὁ ἐφευρέτης, ὁ πρῶτος ποὺ ἀξιοποιεῖ μὲ ἐπιτυχία τὴ μηχανή, κι αὐτὴ εἶναι ἡ ἀνταμοιβὴ τῆς εὐφυΐας καὶ τῆς τόλμης του. Σὲ μιὰ τέτοια περίπτωση, ὅπως εἴδαμε, τὰ χρήματα ποὺ ἐξοικονομεῖ μέσω τῆς μείωσης τῶν ἐξόδων παραγωγῆς, ὅπως καὶ ἂν δαπανηθοῦν (καὶ πάντοτε δαπανῶνται) προσφέρουν ἀπασχόληση σὲ ὅσα ἀκριβῶς ἐργατικὰ χέρια ἔχασαν τὴ δουλειά τους ἐξαιτίας τῆς νέας ἐφεύρεσης. Σύντομα ὅμως ὁ ἀνταγωνισμὸς ἀναγκάζει τὸν κεφαλαιοκράτη νὰ μειώσει τὴν τιμὴ τοῦ προϊόντος ποὺ παράγει στὸ ὕψος ἀκριβῶς τῆς ἐξοικονόμησης ποὺ πέτυχε μὲ τὴν ἐφεύρεσή του. Καὶ τότε δὲν εἶναι πιὰ ὁ ἐφευρέτης ἐκεῖνος ποὺ καρπώνεται τὰ ὠφέλη
τῆς ἐφεύρεσής του ἀλλὰ ὁ ἀγοραστὴς τοῦ προϊόντος, ὁ καταναλωτής, τὸ κοινό, συμπεριλαμβανομένων τῶν ἐργατῶν μὲ μιὰ λέξη, ἡ ἀνθρωπότητα. Κι αὐτὸ ποὺ δὲν βλέπουμε εἶναι πὼς ἡ ἐξοικονόμηση, ποὺ πλέον τὴν καρπώνονται ὅλοι οἱ καταναλωτές, σχηματίζει ἕνα ἀποθεματικό, ἀπ τὸ ὁποῖο μποροῦν νὰ ἀντληθοῦν μισθοί, οἱ ὁποῖοι ἀντικαθιστοῦν τοὺς μισθοὺς ποὺ κατέστρεψε ἡ μηχανή. Ἂς ἐπανέλθουμε στὸ προηγούμενο παράδειγμα. Ὁ Τζίμης ὁ Παλλήκαρης ἀποκτᾶ ἕνα προϊὸν δαπανώντας δύο φράγκα σὲ μισθούς. Χάρη στὴν ἐφεύρεσή του, τὸ κόστος τῶν ἐργατικῶν χεριῶν μειώνεται σὲ ἕνα φράγκο. Ὅσο πουλάει τὸ προϊόν του στὴν ἴδια τιμή, ὑπάρχει ἕνας ἐργάτης λιγότερος ἀπασχολούμενος στὴν παραγωγὴ τοῦ συγκεκριμένου προϊόντος: αὐτὸ εἶναι ποὺ βλέπουμε. Ὑπάρχει ὅμως κι ἕνας ἐργάτης παραπάνω χάρη στὸ φράγκο ποὺ ἐξοικονόμησε ὁ Τζίμης ὁ Παλλήκαρης: αὐτὸ εἶναι ποὺ δὲν βλέπουμε. Ὅταν, τώρα, χάρη στὴ φυσικὴ πορεία τῶν πραγμάτων, ὁ Τζίμης ὁ Παλλήκαρης ὑποχρεώνεται νὰ μειώσει κατὰ ἕνα φράγκο τὴν τιμὴ τοῦ προϊόντος του, παύει νὰ ἐξοικονομεῖ χρήματα. Πλέον δὲν διαθέτει ἕνα ἐπιπλέον φράγκο γιὰ νὰ παραγγείλει στὴν ἐθνικὴ οἰκονομία μία νέα ἐργασία. Τώρα, ὅμως, τὴ θέση του τὴν παίρνει αὐτὸς ποὺ πορίστηκε αὐτὸ τὸ ἕνα φράγκο. Καὶ ποιός τὸ πορίστηκε; Ἡ ἀνθρωπότητα. Ὅποιος ἀγοράζει τὸ προϊὸν τὸ πληρώνει ἕνα φράγκο λιγότερο, ἐξοικονομεῖ αὐτὸ τὸ φράγκο, καὶ προσφέρει αὐτὸ τὸ ἐξοικονομούμενο ποσὸ στὸ ἀποθεματικὸ τῶν μισθῶν: αὐτὸ καὶ πάλι δὲν τὸ βλέπουμε. Ἔχει παρουσιαστεῖ μιὰ διαφορετικὴ ἀπόδειξη γιὰ τὸ πρόβλημα τῶν μηχανῶν, μιὰ ἀπόδειξη καθαρὰ ἐμπειρικοῦ χαρακτήρα. Λέει τὸ ἑξῆς: ἡ μηχανὴ μειώνει τὸ κόστος παραγωγῆς, καὶ ὁδηγεῖ στὴ μείωση τῆς τιμῆς τοῦ προϊόντος. Ἡ μείωση τῆς τιμῆς τοῦ προϊόντος προκαλεῖ μιὰ αὔξηση τῆς κατανάλωσης, ἡ ὁποία ὁδηγεῖ ἀναγκαστικὰ σὲ μιὰ
αὔξηση τῆς παραγωγῆς καί, τελικά, στὴν ἀπασχόληση, μετὰ τὴ νέα ἐφεύρεση, ὅσων ἐργατῶν ἀπαιτοῦνταν καὶ προηγουμένως, ἢ καὶ παραπάνω. Πρὸς ὑποστήριξη τῶν ἰσχυρισμῶν αὐτῶν, χρησιμοποιεῖται τὸ παράδειγμα τῆς τυπογραφίας, τῆς κλωστοϋφαντουργίας, τοῦ Τύπου, κ.λπ. Ἡ ἀπόδειξη αὐτὴ δὲν εἶναι ἐπιστημονική. Ὁδηγεῖ ἀναπόφευκτα στὸ συμπέρασμα ὅτι, ἐὰν ἡ κατανάλωση τοῦ συγκεκριμένου προϊόντος γιὰ τὸ ὁποῖο συζητᾶμε παραμείνει λίγο-πολὺ στάσιμη, τότε ἡ μηχανὴ βλάπτει τὴν ἀπασχόληση. Πράγμα ποὺ δὲν συμβαίνει. Ἂς ὑποθέσουμε ὅτι σὲ μιὰ χώρα ὅλοι οἱ ἄνθρωποι φορᾶνε καπέλα. Ἐὰν, χάρη σὲ μιὰ μηχανή, ἡ τιμὴ τῶν καπέλων μειωθεῖ στὸ μισό, τότε δὲν συνεπάγεται ἀναγκαστικὰ πὼς οἱ ἄνθρωποι θὰ ἀρχίσουν νὰ καταναλώνουν τὰ διπλάσια καπέλα. Μήπως λοιπόν, σὲ μιὰ τέτοια περίπτωση, μιὰ μερίδα τοῦ ἐργαζόμενου πληθυσμοῦ ὁδηγεῖται ἀναγκαστικὰ στὴν ἀδράνεια; Ναί, σύμφωνα μὲ τὴν παραπάνω πρόχειρη ἀπόδειξη. Ὄχι, σύμφωνα μὲ τὴ δική μου. Διότι, ἐνῶ σὲ αὐτὴ τὴ χώρα δὲν θὰ ἀγοραστοῦν παραπάνω καπέλα, τὸ συνολικὸ ἀποθεματικὸ τῶν μισθῶν θὰ παραμείνει ἄθικτο. Κάθε φράγκο ποὺ δὲν πηγαίνει στὴν πηλοποιία ἀποτελεῖ τμῆμα τῆς συνολικῆς ἐξοικονόμησης τῶν καταναλωτῶν. Τὸ φράγκο αὐτὸ θὰ χρηματοδοτήσει τὴν ἐργασία ποὺ ἡ μηχανὴ κατέστησε ἄχρηστη, καὶ θὰ προκαλέσει μιὰ νέα ἀνάπτυξη ὅλων τῶν οἰκονομικῶν κλάδων. Καὶ πράγματι ἔτσι συμβαίνει. Παλιότερα μιὰ ἐφημερίδα στοίχιζε 80 φράγκα, σήμερα στοιχίζει 48. Τοῦτο ἰσοδυναμεῖ μὲ μιὰ ἐξοικονόμηση 32 φράγκων γιὰ τοὺς συνδρομητές. Δὲν εἶναι βέβαιο, ἢ τουλάχιστον δὲν εἶναι ἀναγκαῖο, πὼς τὰ 32 αὐτὰ φράγκα θὰ συνεχίσουν νὰ πηγαίνουν στὸν κλάδο τοῦ Τύπου. Αὐτὸ ποὺ εἶναι βέβαιο, ὅμως, αὐτὸ ποὺ εἶναι ἀναγκαῖο, εἶναι πὼς ἀκόμη κι ἂν δὲν πᾶνε στὸν κλάδο τοῦ Τύπου,
θὰ πᾶνε σὲ κάποιον ἄλλο οἰκονομικὸ κλάδο. Κάποιος ἄνθρωπος θὰ τὰ χρησιμοποιήσει γιὰ νὰ ἀγοράσει περισσότερες ἐφημερίδες, κάποιος ἄλλος γιὰ νὰ ἀγοράσει περισσότερα τρόφιμα, ἕνας τρίτος γιὰ νὰ ἀγοράσει καλύτερα ροῦχα, ἕνας τέταρτος γιὰ νὰ ἀγοράσει καινούργια ἔπιπλα. Ἔτσι, οἱ διάφοροι οἰκονομικοὶ κλάδοι στέκονται ἀλληλέγγυοι ὁ ἕνας ἀπέναντι στὸν ἄλλο. Ὅλοι μαζὶ συγκροτοῦν ἕνα μεγάλο σύνολο τοῦ ὁποίου ὅλα τὰ μέρη ἐπικοινωνοῦν μέσα ἀπὸ ἀφανεῖς διαύλους. Αὐτὸ ποὺ ἐξοικονομεῖται στὸν ἕνα κλάδο ὠφελεῖ ὅλους τοὺς ὑπόλοιπους. Αὐτὸ ποὺ πρέπει νὰ γίνει πρωτίστως κατανοητὸ έδῶ εἶναι τὸ ἑξῆς: ὅτι ποτὲ μὰ ποτὲ μιὰ ἐξοικονόμηση δὲν ὁδηγεῖ στὴ μείωση τῆς ἀπασχόλησης καὶ τῶν μισθῶν.
IX. Πίστωση Πάντοτε, κυρίως ὅμως τὰ τελευταῖα χρόνια, οἱ ἄνθρωποι φαντάζονταν ὅτι διευρύνοντας τὴν πίστωση θὰ διεύρυναν καὶ τὸν πλοῦτο. Δὲν νομίζω πὼς θὰ ὑπερβάλω ἂν πῶ ὅτι, μετὰ τὴν Ἐπανάσταση τοῦ Φεβρουαρίου, τὰ πιεστήρια τοῦ Παρισιοῦ παρήγαγαν πάνω ἀπὸ δέκα χιλιάδες μπροσοῦρες προωθώντας τὴ συγκεκριμένη λύση γιὰ τὸ Κοινωνικὸ Πρόβλημα. Ἀλίμονο, ὅμως, ἡ λύση αὐτὴ βασίζεται σὲ μιὰ καθαρὴ ὀφθαλμαπάτη, ἂν βέβαια μπορεῖ κάτι πράγματι νὰ βασιστεῖ σὲ μιὰ ὀφθαλμαπάτη. Ξεκινᾶνε συγχέοντας τὸ σκληρὸ νόμισμα μὲ τὰ προϊόντα, κατόπιν συγχέουν τὰ χαρτονομίσματα μὲ τὸ σκληρὸ νόμισμα, κι ἀπ αὐτὲς τὶς δύο συγχύσεις νομίζουν ὅτι παράγουν μιὰ πραγματικότητα. Στὸ συγκεκριμένο ζήτημα, πρέπει πάση θυσία νὰ ξεχάσουμε τὸ χρῆμα, τὰ νομίσματα, τὰ χαρτονομίσματα καὶ κάθε ἄλλο μέσο διὰ τοῦ ὁποίου τὰ προϊόντα ἀλλάζουν χέρια, καὶ νὰ ἐπικεντρώσουμε τὴν προσοχή μας στὰ ἴδια τὰ προϊόντα, ποὺ ἀποτελοῦν τὸ ἀληθινὸ ἀντικείμενο ἑνὸς δανείου. Ὅταν ἕνας ἐργάτης δανείζεται 50 φράγκα γιὰ νὰ ἀγοράσει ἕνα ἀλέτρι, αὐτὸ ποὺ δανείζεται στὴν πραγματικότητα δὲν εἶναι τὰ 50 φράγκα, ἀλλὰ τὸ ἀλέτρι. Κι ὅταν ἕνας ἔμπορος δανείζεται 20.000 φράγκα γιὰ νὰ ἀγοράσει ἕνα σπίτι, αὐτὸ ποὺ χρωστάει δὲν εἶναι τὰ 20.000 φράγκα, ἀλλὰ τὸ σπίτι. Τὸ χρῆμα ἐμφανίζεται γιὰ νὰ διευκολύνει τὴ συμφωνία μεταξὺ περισσοτέρων μερῶν. Ὁ Πέτρος μπορεῖ νὰ μὴν εἶναι διατεθειμένος νὰ δανείσει τὸ ἀλέτρι του, ἐνῶ ὁ Μῆτσος νὰ εἶναι διατεθειμένος νὰ δανείσει τὰ χρήματά του. Τί κάνει λοιπὸν ὁ Γιῶργος; Δανείζεται χρήματα ἀπὸ τὸν Μῆτσο καί, μὲ αὐτὰ τὰ χρήματα, ἀγοράζει τὸ ἀλέτρι τοῦ Πέτρου. Στὴν πραγματικότητα, κανεὶς δὲν δανείζεται τὰ χρήματα γιὰ χάρη τῶν ἴδιων τῶν χρημάτων. Δανειζόμαστε τὰ χρήματα γιὰ νὰ
φτάσουμε στὰ προϊόντα. Πουθενά, ὅμως, δὲν μπορεῖ νὰ ἀλλάξουν χέρια περισσότερα προϊόντα ἀπ αὐτὰ ποὺ ὑπάρχουν. Ὅποιο κι ἂν εἶναι τὸ συνολικὸ ὕψος τοῦ σκληροῦ νομίσματος καὶ τῶν χαρτονομισμάτων ποὺ κυκλοφοροῦν, τὸ σύνολο τῶν δανειοληπτῶν δὲν μπορεῖ νὰ λάβει περισσότερα ἀλέτρια, σπίτια, ἐργαλεῖα, ἐφόδια, πρῶτες ὕλες, ἀπ ὅσα μπορεῖ νὰ προσφέρει τὸ σύνολο τῶν δανειοδοτῶν. Πρέπει νὰ κρατᾶμε πάντοτε στὸ μυαλό μας ὅτι κάθε δανειολήπτης προϋποθέτει ἕναν δανειοδότη, πὼς κάθε ἀντικείμενο ποὺ ἀποκτᾶται μέσω δανεισμοῦ προϋποθέτει κάποιο ἀντικείμενο ποὺ παρέχεται γιὰ δανεισμό. Μὲ αὐτὸ τὸ δεδομένο, τί μποροῦν νὰ κάνουν οἱ πιστωτικοὶ θεσμοί; Νὰ διευκολύνουν τοὺς δανειοδότες καὶ τοὺς δανειολῆπτες, προσφέροντάς τους τὴ δυνατότητα νὰ συναντηθοῦν καὶ νὰ συνεννοηθοῦν. Αὐτὸ ποὺ δὲν μποροῦν ὅμως νὰ κάνουν εἶναι νὰ αὐξήσουν ἀκαριαῖα τὸν συνολικὸ ὄγκο τῶν δανειζόμενων ἀντικειμένων. Κι ὅμως τοῦτο θὰ ἔπρεπε νὰ συμβαίνει, προκειμένου νὰ ἐπιτευχθεῖ ὁ στόχος τῶν λεγόμενων «Μεταρρυθμιστῶν», μιᾶς κι αὐτὸ ποὺ ἐπιδιώκουν δὲν εἶναι τίποτε ἄλλο παρὰ νὰ προσφέρουν ἀλέτρια, σπίτια, ἐργαλεῖα, ἐφόδια, πρῶτες ὕλες σὲ ὅλους ὅσους τὰ ἐπιθυμοῦν. Τί φαντάζονται λοιπόν; Νὰ ἐγγυηθεῖ τὰ δάνεια τὸ Κράτος. Ἂς κοιτάξουμε αὐτὴ τὴν ἰδέα ἀπὸ πιὸ κόντα, διότι πέρα ἀπ αὐτὸ ποὺ βλέπουμε ὑπάρχει καὶ κάτι ποὺ δὲν βλέπουμε. Ἂς προσπαθήσουμε λοιπὸν νὰ κοιτάξουμε καλύτερα. Ἂς ὑποθέσουμε ὅτι στὸν κόσμο ὑπάρχει μονάχα ἕνα ἀλέτρι καὶ πὼς τὸ ἀλέτρι αὐτὸ τὸ διεκδικοῦν δύο ἀγρότες. Ὁ Πέτρος εἶναι ὁ κάτοχος τοῦ μοναδικοῦ ἀλετριοῦ ποὺ εἶναι διαθέσιμο στὴ Γαλλία. Ὁ Γιάννης κι ὁ Μῆτσος ἐπιθυμοῦν νὰ τὸ δανειστοῦν. Ὁ Γιάννης, χάρη στὴ φερεγγυότητά του, χάρη στὰ προσόντα του, χάρη στὴν καλή του φήμη, προσφέρει ἐγγυήσεις. Ὁ κόσμος τὸν ἐμπιστεύεται, τὸν πιστεύει, τοῦ προσφέρει πίστη, εἶναι ἀξιόπιστος. Ὁ Μῆτσος δὲν ἐμπνέει ἐμπιστοσύνη ἤ, τέλος πάντων, ἐμπνέει λιγότερη
ἐμπιστοσύνη ἀπὸ τὸν Γιάννη. Ἀπολύτως φυσικὰ λοιπὸν ὁ Πέτρος δανείζει τὸ ἀλέτρι του στὸν Γιάννη. Σὲ αὐτὸ τὸ σημεῖο ἐμφανίζεται ἡ ἔμπνευση τῶν «Μεταρρυθμιστῶν». Τὸ Κράτος παρεμβαίνει καὶ λέει στὸν Πέτρο: «Δάνεισε τὸ ἀλέτρι σου στὸν Μῆτσο, σοῦ ἐγγυῶμαι ἐγὼ ὅτι θὰ σὲ ξοφλήσει. Ἡ δική μου ἐγγύηση εἶναι καλύτερη ἀπὸ τοῦ Γιάννη, γιατὶ γιὰ τὶς δικές του ὑποχρεώσεις ὑπεύθυνος εἶναι μόνο ὁ ἴδιος, ἐνῶ ἐγὼ ἔχω στὴ διάθεσή μου τὴν περιουσία ὅλων τῶν φορολογούμενων. Μὲ τὰ δικά τους λεφτὰ θὰ ξοφλήσω, ἂν χρειαστεῖ, τόσο τὸ κεφάλαιό σου ὅσο καὶ τοὺς τόκους». Ἔτσι, ὁ Πέτρος δανείζει τὸ ἀλέτρι του στὸν Μῆτσο: αὐτὸ εἶναι ποὺ βλέπουμε. Οἱ «Μεταρρυθμιστὲς» τρίβουν τὰ χέρια τους καὶ λένε: «Θαυμᾶστε τὴν ἐπιτυχία τοῦ σχεδίου μας. Χάρη στὴν παρέμβαση τοῦ Κράτους, ὁ φτωχὸς Μῆτσος ἔχει τώρα ἕνα ἀλέτρι. Δὲν εἶναι πιὰ ὑποχρεωμένος νὰ σκάβει τὴ γῆ μὲ τὴν τσάπα του. Σύντομα θὰ γίνει πλούσιος. Κερδίζει κι ὁ ἴδιος ἀλλὰ καὶ ὁλόκληρο τὸ ἔθνος». Ἐ λοιπόν, κύριοι, ὄχι! Δὲν κερδίζει τὸ ἔθνος ὁλόκληρο, γιατὶ νὰ τί δὲν βλέπουμε. Δὲν βλέπουμε ὅτι ὁ μόνος λόγος ποὺ ἀπέκτησε τὸ ἀλέτρι ὁ Μῆτσος εἶναι ὅτι δὲν τὸ ἀπέκτησε ὁ Γιάννης. Δὲν βλέπουμε ὅτι ἂν ὁ Μῆτσος χρησιμοποιεῖ τὸ ἀλέτρι ἀντὶ γιὰ τὴν τσάπα, τότε ὁ Γιάννης εἶναι ἀναγκασμένος νὰ χρησιμοποιεῖ τὴν τσάπα ἀντὶ γιὰ τὸ ἀλέτρι. Ὅτι, ἑπομένως, αὐτὸ ποὺ ἐμφανιζόταν σὰν μιὰ αὔξηση τοῦ δανεισμοῦ δὲν εἶναι παρὰ μιὰ μετατόπιση τοῦ δανεισμοῦ. Ταυτόχρονα, δὲν βλέπουμε ὅτι ἡ μετατόπιση αὐτὴ προϋποθέτει δύο σοβαρότατες ἀδικίες. Μιὰ ἀδικία ἀπέναντι στὸν Γιάννη, ὁ ὁποῖος, ἀφοῦ προηγουμένως, χάρη στὴ φερεγγυότητα καὶ τὴν ἐργατικότητά του, κατάφερε νὰ ἀξίζει καὶ νὰ δικαιοῦται αὐτὴ τὴν πίστωση, χάνει τὴν πίστωση αὐτή. Καὶ μιὰ ἀδικία ἀπέναντι στοὺς φορολογούμενους, οἱ ὁποῖοι ἐκτίθενται στὸν κίνδυνο νὰ καλύψουν ἕνα χρέος ποὺ δὲν τοὺς ἀφορᾶ.
Θὰ προτείνει κάποιος πὼς τὸ κράτος θὰ πρέπει νὰ προσφέρει στὸν Γιάννη τὶς ἴδιες εὐκολίες ποὺ προσφέρει καὶ στὸν Μῆτσο. Μὰ ἀπὸ τὴ στιγμὴ ποὺ ὑπάρχει μονάχα ἕνα ἀλέτρι διαθέσιμο, δὲν εἶναι δυνατὸ νὰ προσφερθοῦν γιὰ δανεισμὸ δύο ἀλέτρια. Τὸ ἐπιχείρημα καταλήγει πάντοτε στὸν ἰσχυρισμὸ πώς, χάρη στὴν παρέμβαση τοῦ Κράτους, τὰ ἀποκτώμενα μέσω τοῦ δανεισμοῦ θὰ εἶναι περισσότερα ἀπὸ τὰ παρεχόμενα γιὰ δανεισμό. Εἶναι ἀλήθεια ὅτι ἀνήγαγα τὸ ἐπιχείρημά μου στὴν ἁπλούστερη δυνατὴ ἔκφανσή του. Ἀλλὰ ὑποβάλλετε ἀκόμη καὶ τὸν πιὸ περίπλοκο κρατικὸ πιστωτικὸ μηχανισμὸ σὲ αὐτὴ τη δοκιμασία, καὶ θὰ πεισθεῖτε ὅτι ἀναγκαστικὰ θὰ ὁδηγεῖ σὲ αὐτὸ μονάχα τὸ ἀποτέλεσμα: στὴν μετατόπιση τῆς πίστωσης, ὄχι στὴν αὔξησή της. Σὲ κάθε χώρα καὶ σὲ κάθε ἐποχὴ ὑπάρχει ἕνα συγκεκριμένο ποσὸ διαθέσιμων κεφαλαίων καὶ ὅλα ἔχουν κάπου τοποθετηθεῖ. Ὅταν τὸ κράτος λειτουργεῖ ὡς ἐγγυητὴς ἀφερέγγυων ἀτόμων, μπορεῖ μὲν νὰ αὐξήσει τὸν ἀριθμὸ τῶν δανειοληπτῶν, νὰ προκαλέσει τὴν αὔξηση τοῦ ὕψους τοῦ ἐπιτοκίου (πάντα σὲ βάρος τοῦ φορολογούμενου), ἀλλὰ αὐτὸ ποὺ δὲν μπορεῖ ποτὲ νὰ κάνει εἶναι νὰ αὐξήσει τὸν ἀριθμὸ τῶν δανειστῶν καὶ τὴν οἰκονομικὴ σημασία τοῦ συνολικοῦ ὄγκου τῶν δανείων. Ὡστόσο, γιὰ ὄνομα τοῦ Θεοῦ, δὲν θέλω κανεὶς νὰ μοῦ καταλογίσει τὸ παρακάτω συμπέρασμα. Αὐτὸ ποὺ λέω εἶναι ὅτι ὁ νόμος δὲν πρέπει νὰ εὐνοεῖ τεχνητὰ τὸν δανεισμό. Δὲν λέω ὅμως ὅτι πρέπει τεχνητὰ νὰ τὸν ὑπονομεύει. Ἐὰν στὸ πιστωτικό μας σύστημα ὑπάρχουν τεχνητὰ ἐμπόδια στὴ διάδοση τῆς πίστωσης, πρέπει νὰ ἐξαφανιστοῦν. Κάτι τέτοιο εἶναι καὶ καλὸ καὶ δίκαιο. Ὅμως, οἱ Μεταρρυθμιστὲς οἱ ἄξιοι τῆς ὀνομασίας αὐτῆς δὲν πρέπει νὰ ζητοῦν ἀπὸ τὸν νόμο τίποτε ἄλλο, πλὴν τῆς ἐλευθερίας.